Қарым - қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛ-ҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНА-МАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдениет, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдары мен оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру түсінігінің мәні және олардың зерттелу жайы
1.2 Оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
1.3 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін мәдени қарым-қатынас негізінде қалып-тастырудың әдіснамалық тұғырлары
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСЫ
2.1 Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалып-тастыру диагностикасы
2.2 Оқушылардың мәдениетті қарым-қатынас негізінде тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру әдістемесі
2.3 Зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспары (Стратегиялық даму жоспары жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 26.02.2021
№ 521 Жарлығымен).
Қазақстан Республикасының Білімді ұлт сапалы білім беру ұлттық жобасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазандағы
№ 726 қаулысымен бекітілген) Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары Қазақстан халқына Жолдауы. 1 қыркүйек 2023 ж.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 27.07.2007ж., № 319- III ҚРЗ.- Астана. Ақорда.
Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы).
Берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. - Астана, 2018 http:adilet.zan.kzkazdocsv1800 016989
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Мәдениеттілік - адам баласының өз өмірінің мәні мен түрін анықтауға құқы және міндеттемесі бар екенін танытатын демократиялық, этикалық өмірлік ұстаным, адамдарды сүю, жақсылық жасау, жанашыр болу, барлық адамзат баласын бауырым деп қарау.
Қарым-қатынас - біртұтас материалдық әлеммен детерминденген барлық құбылыстардың өзара байланыстарының қажетті элементі.
Мәдениетті қарым-қатынас - жеке тұлғаның бойындағы мәдениетті әрекеті, мінез-құлқы, мәдениетті білімдер жиынтығы.
Қарым-қатынас мәдениеті - мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді, адамгершілік сезімді дарыту және дамыту.
Динамикалық қозғалыстағы интеграция - жекелеген элементтердің біртұтастықты құрауға кірігу үдерісі.
Тізбектелген сабақ - бұл түрлі пәндерден алынған ортақ мәліметтердің бірінен соң бірінің тізбектеле берілген және интегративтік үдерістің горизонталды түріне бейімделген интегративті сабақ түрі.
Қаттастырылған сабақ - білімдік ақпараттың жай кеңеюі емес, күрделі логикалық міндетті шешіп, келесі сатыға көтерілгенін оқушы сезінетін, түсінетін қадамдар жасатуға дағдыландыратын және интегративтік үдерістің вертикалды түріне бейімдейтін интегративті сабақ түрі.
Шиыршықталған сабақ - жоғары және кеңейтіле дамып, толықтырылып отырылатын, эвристикалық ізденіс жолымен жүре отырып, нәтижесінде теориялық белгілі бір ереже жасау, ол ережеден ары қарай жүре отырып, жаңа ақпарат алу интегративті сабақ түрі.
Кіріккен сабақ - оқу-танымдық әрекеттің негізгі деп таңдап алынған біреуіне басқа әрекеттер түрі біртіндеп қосыла отырып, нәтижесінде өзара кіріге келе, мүлде жаңа нәтижеге қол жеткізетін интегративті сабақ түрі.
Панорамалық сабақ - бастауыш сынып мұғалімінің екі не үш пән бойынша балалардың тыңдауына әсерлі, көруіне танымдық қызықты, қабылдауына өте қолайлы етіп ұйымдастыратын интегративті сабақ түрі.
Интегративтік курс - міндетті оқылатын пәндердің білім мазмұны негізінде мұғалімнің бір тақырып бойынша бірнеше пәннен біріктіріп әзірлеген факультативтік курсы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС - Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ҚР БжҒМ - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ҚазҰПУ - Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
БС - бақылау сыныбы ТС - тәжірибелік сынып
БСОІҚҚИНҚ - оқушылардыңмәдениетті қарым- қатынасын тұлғалық қасиеттерінқалыптастыру
т.б. - тағы басқа
Экс.дейінгі Бақ.т. - экспериментке дейінгі бақылау тобы Экс.дейінгі Тәж.т. - экспериментке дейінгі тәжірибе тобы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі жаңа Қазақстанды құру жағдайында адамзаттық, ұлттық мәдениеттіліктер мен құндылықтар жүйесін жаңадан ойлап табуды емес және қайта бағалауды емес, есесіне, қазақстандық құндылықтар жүйесін басқаша етіп құру жолдарын қарастыру қажеттілігі артып отыр. Ал бұл білім беру жүйесіндегі бастауыш мектептің әрбір оқушысының ғылыми тұрғыдан негізделген мәдениеттілік мазмұнындағы білім алуын қамтамасыз етуді, қоғамымыздың ізгі бағытта дамуын талап етеді.
Осыған байланысты білім беру мазмұнын реформалау мемлекеттің ұлттық саясатының құнды басымдықтары қатарынан табылады. Қазақстан Республикасы Президенті Қ.Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауында, әр уақытта сөйлеген сөздерінде заманауи педагогиканың даму бағдарлары ұлттық құндылықтар тұрғысында қарастырылу керектігі көрсетілген. Президент осы саладағы міндеттерді: Тәрбие - сапалы білімнің негізгі арқауы, діңгегі. Әл- Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы деген сөзі барша білім саласы қызметкерлерінің бой түзер бағдары болуы тиіс, - деп атап көрсетті. Сонымен қатар Отандық білім саласы туған жеріне, қоршаған ортаға, өз тарихына құрметпен қарауға тәрбиелеп, ұлттық құндылықтарды дәріптеуі тиіс екені міндеттелген [1]. Осы белгіленген міндет өз кезегінде жас ұрпақты мәдениетті қарым-қатынасқа тәрбиелеудің маңызын және бастауыш білім мазмұнын ізгілендіру қажеттілігін арттырады.
Осы айтылғандар оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың өзекті екенін танытады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде бүгінгі күні барлық деңгейі мен қырында өзгерістер мен қарқынды даму бағыты байқалуда. Сондай қарқындылықтың бір арнасы білім беру жүйесіндегі үдерісімен байланысты. Білім беру үдерісіндегі қарапайымнан күрделіге қарай жүре отырып, өмір құбылыстарын біріктіре, өзара байланыстыра тануды білдіреді. Оқушының білім алуы арқылы өмірдің сан қырының сырын біліп қана қоймай, ол құбылыстардың болмысын адам өміріне пайдалы етудің жолдарын да біліп өсуі тиіс екені белгілі. Осынау құдіретті, бірақ соншалықты нәзік өмірді сақтау мен бағалау үшін әрбір танылған білім нысанына деген құрмет пен білімінің нәтижесінде, жалпы тіршілік иелеріне, адамға, қоғамға, табиғат дүниесіне мәдениетті қарым-қатынас орнату білім, үйрену арқылы келетін қасиеттер екені анық.
Бастауыш сыныптан бастап оқушы дүниені біртұтас қабылдауы арқылы өзі үшін де, қоғам үшін де, табиғат үшін де ең маңыздысы мәдениетті қарым- қатынас екенін ұғынып өсуі керек. Қазақстан Республикасының Білімді ұлт сапалы білім беру ұлттық жобасын жүзеге асырудың бір сапалы бағыты оқыту деп санаймыз [2]. Осы бағытта әдіснамалық және теориялық негіздері анықталған арнайы әдістемелік жүйе жасалынуы уақыт талабымен үндес келіп отыр. Өйткені қазіргі кезең адам баласының мына Жерді, Өмірді, Адамның қадірін біртұтастықпен түсіне алмай, бөлшектеп танудың салдарынан Әлемнің бір компоненті жойылса, қалғанына да сол жол тұрғанын түсінуден қалып барады. Бейбітшілік деген сөз жай пафосқа айналып кетпеуі керек, шындығында ол сөздің мағынасы Жерді, Адамды, Әлемді тұтас түрде аман сақтап, оған мәдениетті қарым-қатынас жасау дегенді білдіретіні ұмытылып бара жатқандай.
ХХІ ғасырдағы өркениеттің дамуындағы бағыттар, көп жағдайда, қоғамдық өмір мен адамның құндылығын түрлі елде әр түрлі көзқараспен қарауға алып келіп отыр. Бұл, бір жағынан, алдыңғы өткен ғасырлардағы қарым-қатынас мәдениетінің жалпыадамзаттық құндылық ретінде түрлі елде түрліше бағытта қалыптастырылуынан деп ойлаймыз. Екінші жағынан, білім беру жүйелерінің барлығында бөлек-бөлек пәндердің ұстанымдары канондандырылып, өмірдің тұтастығын, құбылыстар мен материалдық дүниелердің барлығы, түптеп келгенде, бір ғана Адам баласының жақсы өмірі, бейбіт өмірі үшін қызмет етуіне жол ашу керектігін ұмыттырып бара жатыр.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Оқушыны мәдениетті қарым-қатынасқа тәрбиелеудің, мәдениеттілік, адамгершілік, моралдық құндылықтарды меңгертудің жалпы-әдіснамалық және әлеуметтік-философиялық, педагогикалық аспектілері Әбу Насыр Әл-Фараби [3], Жүсіп Баласағұни [4], Қожа Ахмет Яссауи [5], Абай Құнанбайұлы [6], Ыбырай Алтынсарин [7], Ахмет Байтұрсынұлы [8] еңбектерінен бастау алады.
Сонымен бірге Я.А.Коменский, Ж.Руссо, И.Гербарт, К.Гельвеций, Д.Дидро, К. Ушинский, И.Яковлев, Л.Толстойдың қарым-қатынас мәдениеті туралы идеялары олардың педагогикалық еңбектерінде қарастырылады.
Балалардың дүниетаным тұтастығын қалыптастыруға байланысты Әбу Әли Ибн Синаның пікірлері, білім беру мен этикалық және тәрбиеге қатысты Имам әл-Ғазалидің көзқарастары түркі тілдес елдерде кең зерттеліп келеді [9], [10], [11], [12].
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру және тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиесі мәселесі А.Бейсенбаева [13], Ә.М. Мұханбетжанова [14], К.Ж. Жүнісова [15], Ж.А. Қараев [16], Т.С. Сабыров [17], Р.М.Қоянбаев[18],Р.К.Бекмағамбетова [19], Қ.Т.Ыбраимжанов [20], Г.Шолпанқұлова [21], Н.А.Оразахынова [22], Т.Б.Байназарова [23], Н.С.Алгожаева [24], Б.М.Жапарова [25], А.Д.Болтаев [26], Ж.А. Жұмабаева [29], Р.А.Дарменова [28], Ә.М.Шарзадин [29], А.А.Куралбаева [30], С.А.Фейзулдаева [31], Ж.М.Саурыкова [32], Д.Ж.Кішібаева [33], Ш.А.Убниязова [34], Г.К.Меңдіғалиева [35] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерделенген.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыратын педагогтерді даярлау мәселесін зерттеу В.В. Сериков [36], Е.В. Соколова [37], И.И. Гончарова [38], Б. Сайлыбаев [39], М.А. Кененбаева [40], Г.Б. Нурадин [41], М.З. Джанбубекова [42], Түркменбаев Ә.Б. [43], Т.П. Досанова [44], Г.З. Сауытбаева [45] және т.б. ғалымдар еңбектерінің арқауы болған.
Қоғамның, ғылымның, білім беру жүйесінің дамуында интеграцияның алатын орны зор. Білім мазмұнын интеграциялау арқылы жаңа сапалы деңгейге шығу жолдарын қарастырған ғалымдардың еңбектерін талдау барысында, бастауыш мектептегі білім беру мазмұнының интеграциялануға ыңғайлы екенін және бастауыштан бастап интеграциялық негізде оқытудың қажетті екеніне көз жеткіздік.
Жоғарыда көрсетілген еңбектерге жасалған талдау оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру мәселесінің зерттелмегенін көрсетті. Проблеманың өзектілігін талдау барысында оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды жүзеге асыруда қоғамның сұранысы мен педагогика ғылымында оның теориялық және практикалық негізделуі арасында қарама-қайшылықтар бар екендігі айқындалды:
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажеттілігі мен оның зерттелу деңгейінің жеткіліксіздігі арасында;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру білім беру үдерісіне ендіру қажеттігі мен оны жүзеге асыру әдістемесінің жасалмағандығы арасында.
Айқындалған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесін анықтады, ол қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау және оның тиімді әдістемесін ұсынып, практикада жүзеге асыру қажеттілігімен анықталады. Аталған қарама-қайшылықтардан туындаған зерттеу мәселесі бізге тақырыпты Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруды теориялық негіздеу, моделін жасау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің білім беру үдерісі
Зерттеу пәні: қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
Зерттеу болжамы - егер қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері мен компонент-тері, өлшемдері, көрсеткіштері айқындалса, аталған қалыптастыру үдерісінің педагогикалық мүмкіндіктері анықталып, оларды жүзеге асырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалса және тәжірибеге ендірілсе, онда оқушылардың мотивациялық-қажеттілік, танымдық-интеграциялық, тұлғалық-мінез-құлықтық сапаларының дамуына және біртұтас дүниетаным көзқарасы негізінде мәдениетті қарым қатынасын қалыптасуына қол жеткізу мүмкін болады, өйткені білім мазмұнын интеграциялаудың нәтижесінде жүйелі білім беру барысында оқушының ой-санасында қалыптасқан дүниенің тұтас ғылыми бейнесін оқушыда өзіне және қоршаған ортасына деген мәдениетті қарым-қатынасын оятады.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау.
2. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру компоненттерін, өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау;
3. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктерін көрсету.
4. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қазіргі жас ұрпақты ізгі адам деп, ең жоғары құндылық деп бағалап, білім беру үдерісінде дүниені бөлшектеп емес, тұлғалық қасиеттерінбіртұтас тануына мүмкіндік жасау оқушы бойында мәдениетті қарым-қатынас қалыптастыруға септігін тигізеді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми материалдары, Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелері туралы нормативті құжаттары мен оқу кешендері (тұжырымдамалар, стандарттар, типтік оқу бағдарламалары және т.б.); зерттеу тақырыбы бойынша философ, психолог, педагог, ғалымдардың еңбектері, интегративтік оқыту, мәдениетті педагогика, мәдениеттілік философиясы, білім беру философиясы, пәнаралық байланыс, мектеп педагогикасы мен психологиясы, пәндерді оқыту әдістемелерінің теориялық және практикалық мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулері мен еңбектері; мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, ғылыми мерзімді басылымдар, интернет- ресурстар, автордың педагогикалық және ғылыми-зерттеу тәжірибесі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде (2018-2020 жылдар) диссертацияның тақырыбы бойынша отандық және шетелдік философиялық, педагогикалық, психологиялық, дидактикалық, әдістемелік-дидактикалық тұрғыдан ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен зерттеу жұмыстары жинақталып, оларға ғылыми талдаулар жүргізілді. Мәдениет, мәдениетті қарым-қатынас, ұғымдары мен мәселелері бойынша талдаулар жасалынды. Зерттеу жұмысының әдіснамалық тұғырлары мен теориялық негіздері жүйеленді.
Зерттеу жұмысының екінші кезеңінде (2020-2021 жылдар) оқушылардың мәдениетті қарым-қатынасын қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары ұйымдастырылып өткізілді. Арнайы әзірленген авторлық Табиғат - Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен интеграциялық бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешені тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың анықтау, оқыту-қалыптастыру, бақылау кезеңдерінен өткізіліп, сыналды. Нәтижелері бойынша математикалық статистика тұрғысынан талдаулар жасалынып, әдістемелік ұсыныстар әзірленді. Диссертация мәтіні түзіліп, ғылыми-зерттеу жұмысы бойынша қорытынды жасалынды.
Зерттеу әдістері:
oo зерттеу жұмысында келесі теориялық әдістер қолданылды: талдау, жинақтау (анализ бен синтез), контент-талдау, индукция, дедукция, салыстыру, нақтылау, жүйелеу, жіктеу (классификациялау), модельдеу;
oo зерттеу жұмысында келесі эмпирикалық зерттеу әдістері қолданылды: бақылау, тексеру, бағалау, сауалнама, тестілеу, диагностикалау әдістері эксперимент әдісі, математикалық статистика әдістері.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: таным теориясы, тұлға теориясы, іс-әрекет теориясы, жүйе теориясы, мәдениеттілік философиясы, білім беру философиясы, даму философиясы, коммуникация теориясы, әлеуметтану, синергия теориясы, гуманистік педагогика, тұлғалық-бағдарлы оқыту теориясы, дидактика, жобалау теориясы, интеграция теориясы, жаңа педагогикалық технологиялар теориясы.
Зерттеудің базасы: Шымкент қаласындағы Б.Момышұлы атындағы №44,
№65 гимназия-мектептерінің бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері айқындалды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру үдерісінің құрылымдық- мазмұндық моделі жасалды және оның тиімділігі тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының нәтижесінде әзірленген Табиғат - Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен интеграциялық бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешенін мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстарында және зерттеу жұмысының нәтижелерін болашақ мұғалімдер дайындайтын жоғары оқу орындарында элективті курс ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мәдениетті қарым-қатынас - болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге, халық даналығын жоғары бағалауға тәрбиелеу, даналар салған ашық жолмен жүрудің сенімді әдістерін меңгерту, мәдениетті мазмұндағы білімді белсенді алу үдерісі.
Мәдениетті қарым-қатынас пен қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың ұғым, түсінік ретіндегі нақтыланған мәні мен оның құрылымы оқыту үдерісін ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негізін жасаудың базасы болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру - оқу пәндерін интеграциялау арқылы дүниені біртұтас тану үдерісі және сол арқылы әлемнің, өзін қоршаған ортаның тұтас бейнесін санасында мәдениетті әрекет, мінез-құлық, мәдениетті білімдер жиынтығы ретінде кіріктірілген тұлғалық сапаларының көрініс табуының кешені.
2. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиет-терін қалыптастыру үдерісі мотивациялық-қажеттілік, танымдық-интеграция-лық, тұлғалық-мінез-құлықтық құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдер мен көрсеткіштердің біртұтастығы негізінде қарастырылады.
3. Зерттеу барысында анықталған педагогикалық мүмкіндіктер қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптасуын оқу мақсаты, оқу құралы ретінде тану тұрғысында қамтамасыздандырады.
4. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік жүйесін құрайтын Табиғат-Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешені, интегративті әдіс оқушылардың өз ішкі мүмкіндіктерін, оқу-танымдық әлеуетін жетілдіруге және мәдениетті қарым-қатынас жасау мүмкіндіктерін іске асыруға деген ішкі ұмтылысын, мотивациясын дамытуға жол ашады.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы және ендіру.
Зерттеу жұмысының мазмұны бойынша 15 мақала жарық көрді.
Білім және ғылым саласында сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған басылымдарда 3-еуі жарияланды:
1. Оқыту процесінде оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыруда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері.Қазақстанның ғылымы мен өмірі Халықаралық ғылыми журнал. ‒ № 82. ‒ 2019. ‒ Б.117-123.
2. Қазіргі қоғамда оқушы бойында қарым-қатынасты қалыптастыру.Қазақстанның ғылымы мен өмірі Халықаралық ғылыми журнал. ‒ № 11. ‒ 2019. ‒ Б. 212-214.
3. Оқушылардың қарым-қатынасын мәдениеттікке бағыттай отырып тәрбиелеу Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Педагогика. Психология. Әлеуметтану сериясы. - № 2(135). - 2021. - Б.164-171.
Шет елдік және Отандық халықаралық конференция материалдарында басылымдарда 11 мақала жарық көрді:
1. Ұлттық құндылықтар арқылы тәрбиелеу IX Халықаралық әлеуметтік ғылымдардың Қытайдан Адриатқа Конгресі мен Халықаралық Наурыз саммиті, 20-23 наурыз. - 2019. - Б.476-484. Анталия Түркия (Г.Т.Сәдуақас).
2. Requirement of civilized development-humanization of society8th international symposium on social studies education, november 7-9. - 2019. - Р.336-
341. Ankara Turkey.
3. The upbringing of the humane relations among primary school pupils"Innovation Management and Technology in the Era of Globalization": Materials of the VII International Scientific-Practical Conference January 8-10. - 2020. - Р.117-120, UK Volume II London (Г.Т.Сәдуақас 20).
4. Мәдениетті көзқарас қалыптастыру - ұрпақ тәрбиесінің бастауы
Innovation Management and Technology in the Era of Globalization: Materials of the VII International Scientific-Practical Conference January 8-10. - 2020. - Р.220-
224. - UK Volume II London.
5. Условия формирования гуманистических взаимоотношений младших школьников в ученическом коллективе Вестник науки, Инновации науке и практике сборник статей по материалам XII международной научно- практической конференции, Часть 3(4), 26 ноябрья. - 2018. - Россия, Барнаул. - С.190-197 (Г.Т.Сәдуақас, А.К.Ербулатова).
6. Жеке тұлғаның бойында қарым-қатынастың бағдарын қалыптастыру V Международная научно-практическая конференция
Современные технологии: актуальные вопросы, достижения и тенденции развития, март. - 2019. - С.102-104, Россия, Стерлитамак (Г.Т.Сәдуақас).
7. Особенности межпредметной связи в начальной школе Вестник науки, Актуальные вопросы в науке и практике сборник статей по материалам XV международной научно-практической конференции. - Россия, Самара. - 1 марта, 2019. - С.184-189.
8. Қазіргі білім беру жүйесінде педагогикалық технологияларды қолдану V Международная научно-практическая конференция Современные технологии: актуальные вопросы, достижения и тенденции развития. - Россия, Стерлитамак. - март 2019. - С.131-134. (Төлегенова К.Н.).
9. Оқыту процесінде оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыру-дың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріҮздіксіз педагогикалық білім беру мәселелері: дәстүр және инновациялар Еуразиялы педагогикалық университеттер қауымдастығының халықаралық форумы. - Алматы: ҚазҰПУ. - 2018. - Б.171-174.
10. Оқушыларды ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеуБілім және ғылымдағы инновациялар: жаңа талаптар тақырыбындағы III Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 30 мамыр 2019. - Б.123-127. (Г.Т.Сәдуақас, Жанкушков Б.О.)
11. Мәдениеттілікке тәрбиелеу-ізгі парызПедагогикалык инновациялар заманауи білім беру жүйесін дамыту ресурсы атты Халықаралық ғылыми- практикалық конференция. - Ақтөбе. - 2019. - Б.929-931.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі. Диccepтaция жұмысы кipicпeдeн, екі бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі - 171 бетке компьютермен теріліп басылған. Жұмыстың мазмұнында 27 кесте, 71 сурет берілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 197 аталымнан тұрады.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағида-ларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
1 ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАР-
ДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯ-ЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдениет, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдары мен оқушы-лардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру түсінігінің мәні және олардың зерттелуі жайы
Қазақстан Республикасы Конституциясында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп атап көрсетілген [46].
Адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы екендігі атап көрсетілген еліміздің Конституциясына сүйене отырып, білім беру мен тәрбиелеу үдерісінде де осы бағытты, яғни адамды қолдайтын, адамгершілікті, адами, мәдениетті қарым-қатынасты тәрбиелейтін, қалыптастыратын педагогикалық жүйенің ғылыми және практикалық мәселелерін зерттеуді күн тәртібіне қою қажеттігі туындайды. Заман дамуымен бірге пайда болған ғылыми-техникалық жаңалықтардың, әлеуметтік-қоғамдық, саяси-экономикалық өзгерістердің барлығы да ғылыми-педагогикалық сараптама арқылы жас ұрпақтың мәдениетті қоғам құрудағы сусындайтын ізгі мазмұндағы білім қорына айналып отыруы тиіс.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдама-сында: Қоғамды ізгілендіру - XXI ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы, мұның өзі әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жетуіне байланысты болып отыр. Әрі бұл қатынастарда алдымен әлемнің тұтқасы ретінде адам аса айшықтана көрінуге тиіс [47], - деп, болашақ ұрпаққа білім берумен қатар мәдениеттілікке тәрбиелеу мәселесін алға қояды. Бұл мәселенің қазақстандық білім беру жүйесінде Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда, нақты айтсақ, 1995 жылдан бастап қолға алына бастағаны бәрімізге белгілі.
Заманауи ғылым дамуында орын алып отырған жетекші үрдіс - ғылымның адамға қарай бетбұрыс жасауы. Өркениетті қоғамның жетекші идеясы оның асқақ ізгі мәні адамды ең жоғары құндылық деп бағалауы, жеке тұлғаның өмірлік қуатының гармониялық дамуы және рухани әлеуетінің өсуі болып табылады. Адам қоғамдық дамуды бағалаудың өлшемі ретінде мәдениеттілік идеалы ретінде танылады. Осы идеалға қарай қарқындай жүру дегеніміздің өзі қоғам өмірін ізгілендірумен байланысты болып келеді, қоғам өмірінің барлық жоспары мен қамқорлығының орталық қазығы ретінде адам, оның өмірлік қажеттіліктері мен мүдделері тұрады. Жеке адамның мүддесі қандай екендігі, қызығушылықтары қандай екендігі, қажеттіліктері қандай екендігі, қандай құндылықтарды басшылыққа алатындығы тұтас қоғамның тағдырына да, жеке адамның өміріне де әсерін тигізеді.
Адамзаттық негізгі ортақ құндылықтар, атап айтсақ, өмір, денсаулық, махаббат, бейбітшілік, табиғат, әсемдік, ізгі білім, жайлы жұмыс, берекелі
кәсіп адамзат қоғамының дамуындағы барлық кезеңінде тұрақты құндылық-тары болып саналып келді. Бұл құндылықтардың өзегінде жатқан мәдениеттілік дәндері адам баласы тарихының барлық жолында сақталып келеді. Қандай да бір қоғамда мәдени-тарихи дәстүрлер әлсізденіп, технократтық үрдістер қарқындай бастаған кезде мәдениеттілік дәндерінің де қуаты азая бастайды, рухани құндылықтар төмендейді, түрлі теріс құбылыстар бас көтере бастайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі демократиялық жаңа белеске ұмтылу жағдайында адамзаттық, ұлттық мәдениеттіліктер мен құндылықтар жүйесін жаңадан ойлап табуды емес және қайта бағалауды емес, есесіне, қазақстандық құндылықтар жүйесін басқаша етіп құру жолдарын қарастыруымыз керек. Қазақстанның дамуын әрбір қазақстандықты ескермей жоспарлау қоғамымыздың дамуындағы мәдениеттілік іргетасын қаламаумен бірдей. Нақ осылай, білім беру жүйесіндегі мектептің әрбір оқушысының ғылыми тұрғыдан негізделген мәдениеттілік мазмұнындағы білім алуын қамтамасыз етпей, қоғамымыздың ізгі бағытта дамуын, болашақ қоғамының мәдениеттілік тамыры мықты болуын көздеу де мүмкін болмайды. Осындай көзқарас жүйесінде ғана мәдениеттілік заманауи қоғамдық дамудың жаһандық үрдісі ретінде танылады. Ал жалпыадамзаттық құндылықтар, атап айтқанда достық, шығармашылық, дербестік, ашықтық, төзімділік, мейірім-ділік, қайырымдылық, сабырлылық т.б. сияқты жалпыадамзаттық құндылықтар мәдениеттілік мәнге ие бола бастайды.
Зерттеу пәнімізге сәйкес, ең алдымен, мәдениеттілік ұғымының мәнін анықтау үшін оның сөздіктер мен ғылыми еңбектерде берілуіне тоқталамыз.
Энциклопедияда мәдениеттілікке адамның беделін құрметтеуді, адамдардың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуді түсіндіретін көзқарастар, ой-пікірлер, өнер туындысы [48] деген анықтама, және адамгершілік, адамға деген сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін көзқарас [49] деген түсініктеме берілген.
Философиялық тақырыптық сөздікте мәдениеттілік адам баласының өз өмірінің мәні мен түрін анықтауға құқы және міндеттемесі бар екенін танытатын демократиялық, этикалық өмірлік ұстаным ретінде анықталған [50], ал Философия ғылымы. Негізгі терминдер сөздігінде мәдениетті парасат пен азаттық рухымен адами және барлық басқа табиғи құндылықтарға негізделген ізгі қоғам құруға шақырады дей келе, мәдениеттілік сөзінің этимологиялық түп төркіні (мәні) төмендегідей мазмұнда ашылған: мәдениеттілік (гуманизм) - латынның humanitas, humanus, homo деген сөздерінен аударғанда адамгершілік, адамшылық, адам деген мағынаны білдіреді [51].
Этикалық сөздікте мәдениеттілік (лат. humanus - адамшылық) дүниетаным ұстанымы боп көрсетіліп, оның негізіне адамның мүмкіндігінің шексіздігіне, өзін-өзі дамыту қабілеттілігіне деген сенім, ерік бостандығы мен абыройын қорғау, адамның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты деген идея жатады [52] делінген.
Ғалым К.А. Абдреимова: мәдениеттілік - адамды мәдениетті қарым-қатынасқа, қоғамның жалпыадамзаттық құндылықтарын бағалауға, дүниені және өзін-өзі танып-білуге, түсінуге, үнемі дамытуға ықпал жасайтын, ынталандыратын күш [53], - десе, Г.К.Шолпанқұлова: Ол - адамжандылық, оны жоғары құндылық деп саналы бағалау, адамның табиғатқа, қоғамға, басқа адамдармен қарым-қатынасында көрінетін тұлғалық қасиеттердің жиынтығы [54], - дейді.
Ұлы Абайдың өз өлеңдерінде де, қара сөздерінде де ақыл, жүрек, қайрат, ғылым туралы мәселеге үлкен орын беріп отырғаны белгілі. Адам баласының рақымшыл болуы, мейірбан болуы ізгі қасиеттер екендігі жөнінде Он төртінші қара сөзінде Абай былай айтады: Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар - жүрек ісі. Асықтық та - жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады [55]. Абайдың осы ойын ақынның өлеңіндегі бес асыл іс қағидасымен байланыстыра отырып, мәдениетті адамның қалыптасуына қажетті дидактикалық дәрежеге көтерілген ұстанымдарды анықтай аламыз. Оларды Абай былайша атап көрсетеді: Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, ойлап қой, Бес асыл іс көнсеңіз [6]. Бұл аталған ұғымдар мәдениеттілік ұғымының аясына енетін ұғымдар болып табылады.
Осы айтылған талдаулар мен көрсетілген қағидалар негізінде біздің тұжырымдауымызша, мәдениеттілік - адам бойында қалыптасатын тәрбиелік құндылықтарды, оны ішінде адамгершілік, рақымдылық, қайырымдылық, бес асыл істі қамтитын, философиялық мәні бар, адам тұлғасын құндылық деп тани отырып, адамзат қоғамын алға жетелейтін дүниетанымдық бағдардың қазығы.
Мәдениеттің болмысын тануда іс-әрекет ұғымының алатын орны зор. Өйткені адамның құндылығы оның тегімен немесе белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі болуымен емес, нақты іс-әрекетімен анықталады. Адамның іс- әрекеті өзін қоршаған басқа адамдармен және өзін қоршаған ортамен қарым- қатынас жасауы болып табылады. Адамның өз-өзіне, басқа адамдарға, табиғатқа деген мәдениетті қарым-қатынасы қоғамдық қатынастар түріне жатады. Мәдениетті қарым-қатынасы арқылы адам өзін психологиялық-әлеуметтік өмір иесі ретінде, тірі материяның биік формасы ретінде көрсетеді. Заманауи философиялық тұжырымдамаларға сүйенсек, қоғам дегеніміз - қарым- қатынастар жиынтығы [56].
Қарым-қатынастар дегеніміз - біртұтас материалдық әлеммен детерминденген барлық құбылыстардың өзара байланыстарының қажетті элементі. Адамдардың қарым-қатынасы ретінде адамның өзінен тысқары барлық ортамен, басқа адамдармен және өз-өзімен субъекті-субъектілік және субъектілі-объектілік байланысуы, ол байланысу қатынастар жасау, өзара әрекеттер жасау және мінез-қылық арқылы көрініс табады. Қарым-қатынастар дегеніміз - адамның өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен және өз-өзімен әрекет жасау барысында көрініс беретін жеке тұлғаның қасиеттері. Адамдар өзара бірлескен іс-әрекеттерінің қажеттілігі тудырған қарым-қатынас жасай отырып, танымдық немесе эмоционалдық ақпарат, тәжірибе, білім мен дағдыларды өзара алмасады. Адамдар арасындағы қарым-қатынастар, күрделі, көпқырлы түзілім ретінде ішкі құрылымға, өлшемдерге, түрлерге ие болып
келеді. Қарым-қатынастың интерактивтік, коммуникативтік, перцептивтік қыр-лары және ақпараттық-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік, аффек-тивті-коммуникативтік қызметтері болады. Қарым-қатынастың педагогикалық қарым-қатынас, перцептивтік қарым-қатынас, жетекші қарым- қатынас деген түрлері болады [57].
Қоғамдағы қарым-қатынас түрлерінің бірі ретінде педагогика ғылымында мәдениетті қарым-қатынас қарастырылады. Мәдениетті қарым-қатынастың түпнегізінде Темірқазықтай болып мойындалған адамзат қоғамының құнды-лықтары тұратыны анық. Мәдениетті қарым-қатынас дегеніміз - ізгі сезімдерге негізделген қарым-қатынас [58].
Адамгершілік пен мәдениеттілік туралы ілім - Сократтың философиясындағы өзекті мәселе. Білім мазмұнын адамгершілік пен мәдениеттің қайнар көзі деп қарастыра отырып, Сократ мәдениеттілік пен білімге сүйенген парасаттылықтың табиғатта да, жеке адамда да, адамзат қоғамында да үстемдік құруын қалайды. Сократ өзінің диалогтікэвристикалық әдісі арқылы таным процесіндегі субъект-субъектілік қарым-қатынас жағдайында үйлесімділік пен мәдениеттілік орнайтынын дәлелдегені белгілі. Сократ адамгершіліктің ең жоғарғы сатысы мәдениеттілік деп атап көрсеткен [59].
Сократ жетекші мәдениеттілік идеясы ретінде Адам, сен, алдымен, өзіңді таны деген идеяны қойғаны белгілі. Сократ философтардың ішінде өз шәкірттерін жеке адамның еркіндігі мен тұлғаның мәдениеттілік тұрғыдан жетілуін мақсат тұта отырып, сұхбатқа қатысушы тараптың әрқайсысының сыни ойлауға, ақиқатты іздеуде өзіндік сүрлеумен жүре алуға құқы бар екендігін өзінің эвристикалық әңгімелесу әдісімен дәлелдеді.
Платон өзінің Мемлекет атты трактатында баланың тәрбиесін адам өмірінің іргетасы ретінде қарастырады. Тәрбиеде балаға тым жұмсақ болмау керектігін айта отырып, Платон баланың намысына тимеу керектігіне баса назар аударады [60].
Адамгершілік тәрбиесі мәселелерінде өзіндік идеясын ұсынған Аристотель тәрбиелеу барысында балада мәдениеттілік дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулардың маңызы зор екенін айтады. Аристотельдің атап көрсетуінше, мәдениеттілік тәрбиесінің үш бастау көзі бар, олар - табиғи дарын, дағдыларды дамыту және парасат [61].
Мәдениеттілік идеясы адам баласын табиғаттың бір бөлшегі деп қабылдай отырып, адамның тұлғасын құндылық деп тани отырып, адамзат қоғамын алға жетелейтін дүниетанымдық бағдардың қазығы болып табылады деп санайды. Білім беру мен тәрбиелеуге байланысты барлық дерлік еңбектерде мәдениеттілік идеясы алтын сызықтай көрініс тапқан. Осының өзі баламен мәдениетті қарым- қатынас орнату қажеттілігінің ақиқаттығын танытады.
Білім - сан қырлы шынайы болмысты тану нәтижесі, болмыстың адам ойлауындағы сәулеленуі, тәжірибе мен түсінікті меңгеруі, солардың негізінде пайымдаулар мен ой түйіндерін құра білуі. Сонымен бірге, білім - бір нәрсе туралы ықтималдық пікірден айрықша болып табылатын дәйекті, ақиқат түсінік [62].
Білім адам баласын мәдениеттілік жолын тануға, сол жолмен жүруде сенімді тірек болады. Бастауыш сынып оқушысының білім алуы жекелеген пәндерге бөлінбей, ой тұтастығы арқылы дүниені жүйелі және мәдениетті қарым-қатынас негізінде тану, сол арқылы әлемнің, өзін қоршаған ортаның тұтас картинасын санасында мәдениетті бейнеде қалыптастыра білуі оған әр уақытта және үздіксіз жаттықтырылуы арқылы мүмкін болады.
Әбу Насыр Әл Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындары туралы трактатында былай дейді: Қайырымды қала тұрғындарының білімі мен қызметінің бір объектілері жалпыға ортақ, басқалары белгілі бір дәрежедегі адамдарға ғана тән. Бұлардың әрқайсысы осы екі категориялы заттар арқылы, атап айтқанда, қаланың басқа тұрғындарымен қоса оған да ортақ нәрсе арқылы және оның өзімен дәрежелес адамдарға ғана тән қасиет арқылы бақыт шапағына жетеді. Егер бұлардың әрқайсысы осы істің бәрін орындайтын болса, ол өзінің осындай істерінен жан рақатын тауып, мәдениеттілікке бөленбек. Ол осылайша неғұрлым ұзақ әрекет етер болса, соғұрлым жақсы; оның жаны жай тауып, мәдениеттілік нұрына бөленбек. Мұның өзі жазу өнеріне ұзақ уақыт іждағатты жаттығу нәтижесінде адамның бұл өнерді жетік меңгеретіні сияқты, сөйтіп ол осымен неғұрлым ұзақ айналысса, бұл өнерге ол соғұрлым жақсы машықтанып, жетіле түспек. Және де осы қимылды ол үнемі қайталай бергендіктен, оның шеберлігі өсе бермек, осындай рухани халден келіп шығатын ләззат арта түспек, ал адамның өзі бұл өнермен бұрынғыдан да зор қуанышпен, сүйіспеншілікпен айналыспақ [63].
Қазақстандық психолог ғалымдар Х.Т. Шерьязданова, Л.К. Ермекбаева, И.А.Әбеуовалар қарым-қатынасты адамның әлемге қатынасы, оның өмір сүру белсенділігі ретінде қарастырып, тек осы қарым-қатынас үдерісінде адамзат пайда болатындығын, адам мен адам өзара әрекеттескенде және қарым- қатынасқа түскенде ғана адам басқа адамға, өзгелерге, сондай-ақ өзіне ашылатындығын баса көрсетеді. Қарым-қатынас адамның адами қалыпқа келуінің маңызды факторларының бірі болып, оның әлеуметтенуінің қажетті шартына айналады. Қарым-қатынас қоғам мен адам өмірінің барлық жағын қамтиды. Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз өз өмірін елестете алмайды, себебі оның өмірі бүкіл адамзаттың сақталуымен тікелей байланысты дей отырып, қарым-қатынастағы талап етілетін басты құндылық
оның мәдениеттілікке негізделуі, - деген құнды пікірді алға тартады [64].
Мәдениеттілік адамды бірінші орынға қоятын және тұлғаны ең жоғарғы құндылық деп қарастыратын тұжырымдама екенін айтып өттік. Мәдениеттілік әрбір адамның жетілген тұлға болуына және қоғамдық құндылықтар негізінде өзін- өзі жүзеге асыруына мүмкіндік береді. Мұнан пайда болатын мәдениетті қарым- қатынасты Қ.Ф.Зағыпаров басқа адамға сыйлы қатынас идеясы, өзгеге деген махаббат пен сүйіспеншіліктің көрінісі екендігін көрсетеді [65].
Сондай-ақ, зерттеу барысында мәдениетті қарым-қатынас мәселесін қарастырған шетелдік зерттеулерді кестеге түсіріп, оларға талдау жасадық (1- кесте).
Кесте 1 - Шетелдік әдебиеттерде мәдениетті қарым-қатынас мәселесінің зерттелуі
Ғалымдардың аты-жөні
Негізгі тұжырымдары
Волкогонов Д. А.
мәдениетті қарым-қатынастың объективті (қызығушылығын, қажеттілігін, мақсатын жүзеге асыру) және субъективті (сезім, сенім, талпыну, себеп -салдар) жақтары қарым-қатынастың
бірлігін құрайды [66].
Рубинштейн С. Л.
мәдениетті қарым-қатынас адамның көзқарасынан, көңіл-күйінен, іс-әрекетінен көрінеді [67].
Петровский А. В.
мәдениетті қарым-қатынастың психологиялық негізін (субъек-тінің) адамның өзін басқаның орнына ойша қойып, сол адамға ыңғайлы болатындай әрекет етуге дайын болуы құрайды [68].
Вейт М. А.
тұлғаның мәдениетті қасиеттері оның санасында, сезімінде, көңіл- күйінде көрінеді және әлеуметтік мінез-құлқында, іс-әре-кеті мен қарым-қатынасында жүзеге асырылады [69].
Роджерс К.
адам бойындағы адамгершілік түсін ік, сезім және мінез-
құлықтың тұтастығымен, бірлігімен айқындалады [70].
Кестеден байқалып тұрғандай, мәдениетті қарым-қатынастың объективті және субъективті жақтарын Д.А.Волкогонов, мәдениетті қарым-қатынастың психологиялық негізін А.В.Петровский зерттесе, тұлғаның мәдениетті қасиеттерінің көрініс табуы мен жүзеге асырылуын М.А. Вейт зерделеген.
С.Л.Рубинштейннің мәдениетті қарым-қатынас адамның көзқарасынан, көңіл-күйінен, іс-әрекетінен көрінеді және К.Роджерстің адам бойындағы адамгершілік түсінік, сезім және мінез-құлықтың тұтастығымен, бірлігімен айқындалады деген тұжырымдары зерттеуіміздің негізгі компоненттерін анықтауда басшылыққа алынады.
Осы айтылған талдаулар негізінде біздің тұжырымдауымызша, мәдениетті қарым-қатынас - болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге, халық даналығын жоғары бағалауға тәрбиелеу, даналар салған ашық жолмен жүрудің сенімді әдістерін меңгерту, мәдениетті мазмұндағы білімді белсенді алу үдерісі.
Оқушылардың мәдениетті қарым-қатынасын қалыптастыру мәселесі - ХХІ ғасырдың білім беру саласындағы кең арнада зерттелуін қажет ететін аса маңызды бағыттардың бірі. Мәселенің түпнегізі - оқушыларға білім беру үдерісінде олардың санасында дүниенің біртұтас бейнесін қалыптастыру. Жүйелі білім беру барысына қосылатын барлық пәндердің беталысы - оқушының ой-санасында дүниенің тұтас ғылыми бейнесін құру. Жекелеген пәндер бойынша толыққанды меңгерген білімі оқушыға ізденіске деген ұмтылуды ғана емес, сабырлылық пен өзіне және қоршаған ортасына деген мәдениетті қарым-қатынасын оятуы және қалыптастыруы, дамытуы тиіс.
Ұлы педагог Ян Амос Коменский өзінің Жарық лабиринті және Жүректегі жұмақ атты еңбегінде былай деп атап көрсетеді: Әрбір жара-тылыс тіпті тумысынан ақылсыз болса да, өзіне ұнамды және пайдалы нәрселерден ләззат алуға және оған ұмтылуға бейімделген; мәдениеттілікке, пайдалыға деген мұндай бейімділікті адамның бойындағы парасаттылық және туа біткен қүш-қуаты оятады және тек оятып қана қоймайды, сонымен қатар адамды өзі үшін негізінен ізгі, жанға жайлы, пайдалы болып көрінетін нәрсені таңдауына және оған ықыласпен қол жеткізуіне жеткізетін жолға қарай бағыттайды. Осымен де байланысты, ежелден бері данышпандар арасында ең жоғары игілік (summum bonum) қай жерде және неде болуы мүмкін деген талас туындаған болатын [71]. Бұл жердегі сөз болып отырған басты мәселе - білім арқылы адамның дүниені тану жолының ерекшелігі.
Қазақстандық ғалым қытайлық ұлы ойшыл Конфуцийдің көзқарасы туралы былай деп жазады: Конфуций еңбектерінен біз бес тұрақтылықты (у-чан) табамыз. Олар: адамгершілік, адамды сүю (жень), әділеттілік (и), әдеттілік (ли), даналық, ақыл-оймен тоқу (чжи), сенімділік (сань). Конфуций моральдың алтын ережесін алғаш көрсеткен деген пікір әдебиетте бар. Оқушысы ол кісіге: Бір сөйлеммен сіз моралдық іліміңізді бізге жеткізе аласыз ба?, - деген сұрақ қойыпты. Оған Конфуций: Өзіңе тілемейтінді басқаға да жасама, - деген екен [72].
Шығыс ойшылдарының мәдениеттілік туралы ойлары бір-бірімен сабақтас болып келеді. Оған дәлел ретінде Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнидың толықтай мәдениеттілік мәселесіне арналған Құтты білік еңбегін атауға болады. Кітапта мәдениеттілік пен ізгі қылықтың, білімді мен біліктінің мақсаты тек халқына жақсылық жасау болуы тиіс деген идея айқын танылады:
Сен мәдениеттілік тілер болсаң, одан да, Кел, мәдениеттілік жаса, сөзді доғар да. Егер қолың ұзын болса -- халыққа, Ізгі қылық, ізгі сөзбен жарылқа!
Бұл күнде кім ізгі атанса, жақсы боп, Солар жүрді жақсылардың басы боп. Кім дана, бек болса, жақын білімге, Біліктіні жақын тартар түбінде.
Мәдениеттілік пен жақсы қылық-амалы, Мұнымен ер екі дүниені алады [73].
Мемлекетті мәдениеттілікпен басқарудың, халықпен, әлеуметтік топтармен, табиғатпен, ғарышпен, тұтас әлеммен мәдениетті қарым-қатынас жасаудың жүйесі жасалынған осы Құтты білік кітабының әлеуетті педагогикалық қазынасын толыққанды пайдалану жолын әлі де арнайы зерттей түсу қажет екенін атап кеткіміз келеді. Болашақ қазақстандық мемлекеттік жүйені басқаратын мамандарға осы Құтты білік кітабын университеттің соңғы курстарында арнайы оқыту керек деп те ұсынамыз.
Жүсіп Баласағұнидың Құтты білік кітабындағы мәдениеттілік идеясы туралы зерттеуінде ғалымның мәдениеттілік идеясын іштей үш категорияға - адамгершілік, рахымдылық, қайырымдылық - бөліп қарастырғанын көреміз. Сонымен бірге осы зерттеу жұмысындағы мәдениеттің орындалуының үш жолын көрсетуін де атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың
тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
1. ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТҰЛ-ҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСНА-МАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдениет, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдары мен оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру түсінігінің мәні және олардың зерттелу жайы
1.2 Оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық негіздері
1.3 Оқушылардың тұлғалық қасиеттерін мәдени қарым-қатынас негізінде қалып-тастырудың әдіснамалық тұғырлары
2. ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК-ЭКСПЕРИМЕНТТІК ЖҰМЫСЫ
2.1 Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалып-тастыру диагностикасы
2.2 Оқушылардың мәдениетті қарым-қатынас негізінде тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру әдістемесі
2.3 Зерттеу мәселесі бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижелері
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚОСЫМША
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл диссертациялық жұмыста нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған:
Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспары (Стратегиялық даму жоспары жаңа редакцияда - ҚР Президентінің 26.02.2021
№ 521 Жарлығымен).
Қазақстан Республикасының Білімді ұлт сапалы білім беру ұлттық жобасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2021 жылғы 12 қазандағы
№ 726 қаулысымен бекітілген) Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары Қазақстан халқына Жолдауы. 1 қыркүйек 2023 ж.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 27.07.2007ж., № 319- III ҚРЗ.- Астана. Ақорда.
Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығы).
Берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. - Астана, 2018 http:adilet.zan.kzkazdocsv1800 016989
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған:
Мәдениеттілік - адам баласының өз өмірінің мәні мен түрін анықтауға құқы және міндеттемесі бар екенін танытатын демократиялық, этикалық өмірлік ұстаным, адамдарды сүю, жақсылық жасау, жанашыр болу, барлық адамзат баласын бауырым деп қарау.
Қарым-қатынас - біртұтас материалдық әлеммен детерминденген барлық құбылыстардың өзара байланыстарының қажетті элементі.
Мәдениетті қарым-қатынас - жеке тұлғаның бойындағы мәдениетті әрекеті, мінез-құлқы, мәдениетті білімдер жиынтығы.
Қарым-қатынас мәдениеті - мінез-құлық дағдылары мен әдеттерді, адамгершілік сезімді дарыту және дамыту.
Динамикалық қозғалыстағы интеграция - жекелеген элементтердің біртұтастықты құрауға кірігу үдерісі.
Тізбектелген сабақ - бұл түрлі пәндерден алынған ортақ мәліметтердің бірінен соң бірінің тізбектеле берілген және интегративтік үдерістің горизонталды түріне бейімделген интегративті сабақ түрі.
Қаттастырылған сабақ - білімдік ақпараттың жай кеңеюі емес, күрделі логикалық міндетті шешіп, келесі сатыға көтерілгенін оқушы сезінетін, түсінетін қадамдар жасатуға дағдыландыратын және интегративтік үдерістің вертикалды түріне бейімдейтін интегративті сабақ түрі.
Шиыршықталған сабақ - жоғары және кеңейтіле дамып, толықтырылып отырылатын, эвристикалық ізденіс жолымен жүре отырып, нәтижесінде теориялық белгілі бір ереже жасау, ол ережеден ары қарай жүре отырып, жаңа ақпарат алу интегративті сабақ түрі.
Кіріккен сабақ - оқу-танымдық әрекеттің негізгі деп таңдап алынған біреуіне басқа әрекеттер түрі біртіндеп қосыла отырып, нәтижесінде өзара кіріге келе, мүлде жаңа нәтижеге қол жеткізетін интегративті сабақ түрі.
Панорамалық сабақ - бастауыш сынып мұғалімінің екі не үш пән бойынша балалардың тыңдауына әсерлі, көруіне танымдық қызықты, қабылдауына өте қолайлы етіп ұйымдастыратын интегративті сабақ түрі.
Интегративтік курс - міндетті оқылатын пәндердің білім мазмұны негізінде мұғалімнің бір тақырып бойынша бірнеше пәннен біріктіріп әзірлеген факультативтік курсы.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС - Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты
ҚР БжҒМ - Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі ҚазҰПУ - Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
БС - бақылау сыныбы ТС - тәжірибелік сынып
БСОІҚҚИНҚ - оқушылардыңмәдениетті қарым- қатынасын тұлғалық қасиеттерінқалыптастыру
т.б. - тағы басқа
Экс.дейінгі Бақ.т. - экспериментке дейінгі бақылау тобы Экс.дейінгі Тәж.т. - экспериментке дейінгі тәжірибе тобы
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазіргі жаңа Қазақстанды құру жағдайында адамзаттық, ұлттық мәдениеттіліктер мен құндылықтар жүйесін жаңадан ойлап табуды емес және қайта бағалауды емес, есесіне, қазақстандық құндылықтар жүйесін басқаша етіп құру жолдарын қарастыру қажеттілігі артып отыр. Ал бұл білім беру жүйесіндегі бастауыш мектептің әрбір оқушысының ғылыми тұрғыдан негізделген мәдениеттілік мазмұнындағы білім алуын қамтамасыз етуді, қоғамымыздың ізгі бағытта дамуын талап етеді.
Осыған байланысты білім беру мазмұнын реформалау мемлекеттің ұлттық саясатының құнды басымдықтары қатарынан табылады. Қазақстан Республикасы Президенті Қ.Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауында, әр уақытта сөйлеген сөздерінде заманауи педагогиканың даму бағдарлары ұлттық құндылықтар тұрғысында қарастырылу керектігі көрсетілген. Президент осы саладағы міндеттерді: Тәрбие - сапалы білімнің негізгі арқауы, діңгегі. Әл- Фарабидің Тәрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы деген сөзі барша білім саласы қызметкерлерінің бой түзер бағдары болуы тиіс, - деп атап көрсетті. Сонымен қатар Отандық білім саласы туған жеріне, қоршаған ортаға, өз тарихына құрметпен қарауға тәрбиелеп, ұлттық құндылықтарды дәріптеуі тиіс екені міндеттелген [1]. Осы белгіленген міндет өз кезегінде жас ұрпақты мәдениетті қарым-қатынасқа тәрбиелеудің маңызын және бастауыш білім мазмұнын ізгілендіру қажеттілігін арттырады.
Осы айтылғандар оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың өзекті екенін танытады.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде бүгінгі күні барлық деңгейі мен қырында өзгерістер мен қарқынды даму бағыты байқалуда. Сондай қарқындылықтың бір арнасы білім беру жүйесіндегі үдерісімен байланысты. Білім беру үдерісіндегі қарапайымнан күрделіге қарай жүре отырып, өмір құбылыстарын біріктіре, өзара байланыстыра тануды білдіреді. Оқушының білім алуы арқылы өмірдің сан қырының сырын біліп қана қоймай, ол құбылыстардың болмысын адам өміріне пайдалы етудің жолдарын да біліп өсуі тиіс екені белгілі. Осынау құдіретті, бірақ соншалықты нәзік өмірді сақтау мен бағалау үшін әрбір танылған білім нысанына деген құрмет пен білімінің нәтижесінде, жалпы тіршілік иелеріне, адамға, қоғамға, табиғат дүниесіне мәдениетті қарым-қатынас орнату білім, үйрену арқылы келетін қасиеттер екені анық.
Бастауыш сыныптан бастап оқушы дүниені біртұтас қабылдауы арқылы өзі үшін де, қоғам үшін де, табиғат үшін де ең маңыздысы мәдениетті қарым- қатынас екенін ұғынып өсуі керек. Қазақстан Республикасының Білімді ұлт сапалы білім беру ұлттық жобасын жүзеге асырудың бір сапалы бағыты оқыту деп санаймыз [2]. Осы бағытта әдіснамалық және теориялық негіздері анықталған арнайы әдістемелік жүйе жасалынуы уақыт талабымен үндес келіп отыр. Өйткені қазіргі кезең адам баласының мына Жерді, Өмірді, Адамның қадірін біртұтастықпен түсіне алмай, бөлшектеп танудың салдарынан Әлемнің бір компоненті жойылса, қалғанына да сол жол тұрғанын түсінуден қалып барады. Бейбітшілік деген сөз жай пафосқа айналып кетпеуі керек, шындығында ол сөздің мағынасы Жерді, Адамды, Әлемді тұтас түрде аман сақтап, оған мәдениетті қарым-қатынас жасау дегенді білдіретіні ұмытылып бара жатқандай.
ХХІ ғасырдағы өркениеттің дамуындағы бағыттар, көп жағдайда, қоғамдық өмір мен адамның құндылығын түрлі елде әр түрлі көзқараспен қарауға алып келіп отыр. Бұл, бір жағынан, алдыңғы өткен ғасырлардағы қарым-қатынас мәдениетінің жалпыадамзаттық құндылық ретінде түрлі елде түрліше бағытта қалыптастырылуынан деп ойлаймыз. Екінші жағынан, білім беру жүйелерінің барлығында бөлек-бөлек пәндердің ұстанымдары канондандырылып, өмірдің тұтастығын, құбылыстар мен материалдық дүниелердің барлығы, түптеп келгенде, бір ғана Адам баласының жақсы өмірі, бейбіт өмірі үшін қызмет етуіне жол ашу керектігін ұмыттырып бара жатыр.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Оқушыны мәдениетті қарым-қатынасқа тәрбиелеудің, мәдениеттілік, адамгершілік, моралдық құндылықтарды меңгертудің жалпы-әдіснамалық және әлеуметтік-философиялық, педагогикалық аспектілері Әбу Насыр Әл-Фараби [3], Жүсіп Баласағұни [4], Қожа Ахмет Яссауи [5], Абай Құнанбайұлы [6], Ыбырай Алтынсарин [7], Ахмет Байтұрсынұлы [8] еңбектерінен бастау алады.
Сонымен бірге Я.А.Коменский, Ж.Руссо, И.Гербарт, К.Гельвеций, Д.Дидро, К. Ушинский, И.Яковлев, Л.Толстойдың қарым-қатынас мәдениеті туралы идеялары олардың педагогикалық еңбектерінде қарастырылады.
Балалардың дүниетаным тұтастығын қалыптастыруға байланысты Әбу Әли Ибн Синаның пікірлері, білім беру мен этикалық және тәрбиеге қатысты Имам әл-Ғазалидің көзқарастары түркі тілдес елдерде кең зерттеліп келеді [9], [10], [11], [12].
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруды жүзеге асыру және тұлғаның рухани-адамгершілік тәрбиесі мәселесі А.Бейсенбаева [13], Ә.М. Мұханбетжанова [14], К.Ж. Жүнісова [15], Ж.А. Қараев [16], Т.С. Сабыров [17], Р.М.Қоянбаев[18],Р.К.Бекмағамбетова [19], Қ.Т.Ыбраимжанов [20], Г.Шолпанқұлова [21], Н.А.Оразахынова [22], Т.Б.Байназарова [23], Н.С.Алгожаева [24], Б.М.Жапарова [25], А.Д.Болтаев [26], Ж.А. Жұмабаева [29], Р.А.Дарменова [28], Ә.М.Шарзадин [29], А.А.Куралбаева [30], С.А.Фейзулдаева [31], Ж.М.Саурыкова [32], Д.Ж.Кішібаева [33], Ш.А.Убниязова [34], Г.К.Меңдіғалиева [35] және т.б. ғалымдардың еңбектерінде зерделенген.
Пәнаралық байланысты оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыратын педагогтерді даярлау мәселесін зерттеу В.В. Сериков [36], Е.В. Соколова [37], И.И. Гончарова [38], Б. Сайлыбаев [39], М.А. Кененбаева [40], Г.Б. Нурадин [41], М.З. Джанбубекова [42], Түркменбаев Ә.Б. [43], Т.П. Досанова [44], Г.З. Сауытбаева [45] және т.б. ғалымдар еңбектерінің арқауы болған.
Қоғамның, ғылымның, білім беру жүйесінің дамуында интеграцияның алатын орны зор. Білім мазмұнын интеграциялау арқылы жаңа сапалы деңгейге шығу жолдарын қарастырған ғалымдардың еңбектерін талдау барысында, бастауыш мектептегі білім беру мазмұнының интеграциялануға ыңғайлы екенін және бастауыштан бастап интеграциялық негізде оқытудың қажетті екеніне көз жеткіздік.
Жоғарыда көрсетілген еңбектерге жасалған талдау оқушылардың қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру мәселесінің зерттелмегенін көрсетті. Проблеманың өзектілігін талдау барысында оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруды жүзеге асыруда қоғамның сұранысы мен педагогика ғылымында оның теориялық және практикалық негізделуі арасында қарама-қайшылықтар бар екендігі айқындалды:
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру қажеттілігі мен оның зерттелу деңгейінің жеткіліксіздігі арасында;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру білім беру үдерісіне ендіру қажеттігі мен оны жүзеге асыру әдістемесінің жасалмағандығы арасында.
Айқындалған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың негізгі мәселесін анықтады, ол қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау және оның тиімді әдістемесін ұсынып, практикада жүзеге асыру қажеттілігімен анықталады. Аталған қарама-қайшылықтардан туындаған зерттеу мәселесі бізге тақырыпты Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру деп таңдауға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруды теориялық негіздеу, моделін жасау және оның тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеу нысаны: жалпы білім беретін мектептің білім беру үдерісі
Зерттеу пәні: қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру
Зерттеу болжамы - егер қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық негіздері мен компонент-тері, өлшемдері, көрсеткіштері айқындалса, аталған қалыптастыру үдерісінің педагогикалық мүмкіндіктері анықталып, оларды жүзеге асырудың құрылымдық-мазмұндық моделі жасалса және тәжірибеге ендірілсе, онда оқушылардың мотивациялық-қажеттілік, танымдық-интеграциялық, тұлғалық-мінез-құлықтық сапаларының дамуына және біртұтас дүниетаным көзқарасы негізінде мәдениетті қарым қатынасын қалыптасуына қол жеткізу мүмкін болады, өйткені білім мазмұнын интеграциялаудың нәтижесінде жүйелі білім беру барысында оқушының ой-санасында қалыптасқан дүниенің тұтас ғылыми бейнесін оқушыда өзіне және қоршаған ортасына деген мәдениетті қарым-қатынасын оятады.
Зерттеу міндеттері:
1. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздерін анықтау.
2. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру компоненттерін, өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау;
3. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктерін көрсету.
4. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау және оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы. Қазіргі жас ұрпақты ізгі адам деп, ең жоғары құндылық деп бағалап, білім беру үдерісінде дүниені бөлшектеп емес, тұлғалық қасиеттерінбіртұтас тануына мүмкіндік жасау оқушы бойында мәдениетті қарым-қатынас қалыптастыруға септігін тигізеді.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми материалдары, Білім және ғылым министрлігінің білім беру мәселелері туралы нормативті құжаттары мен оқу кешендері (тұжырымдамалар, стандарттар, типтік оқу бағдарламалары және т.б.); зерттеу тақырыбы бойынша философ, психолог, педагог, ғалымдардың еңбектері, интегративтік оқыту, мәдениетті педагогика, мәдениеттілік философиясы, білім беру философиясы, пәнаралық байланыс, мектеп педагогикасы мен психологиясы, пәндерді оқыту әдістемелерінің теориялық және практикалық мәселелерін зерттеген отандық және шетелдік ғалымдардың зерттеулері мен еңбектері; мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, ғылыми мерзімді басылымдар, интернет- ресурстар, автордың педагогикалық және ғылыми-зерттеу тәжірибесі.
Зерттеудің негізгі кезеңдері.
Зерттеу жұмысының бірінші кезеңінде (2018-2020 жылдар) диссертацияның тақырыбы бойынша отандық және шетелдік философиялық, педагогикалық, психологиялық, дидактикалық, әдістемелік-дидактикалық тұрғыдан ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен зерттеу жұмыстары жинақталып, оларға ғылыми талдаулар жүргізілді. Мәдениет, мәдениетті қарым-қатынас, ұғымдары мен мәселелері бойынша талдаулар жасалынды. Зерттеу жұмысының әдіснамалық тұғырлары мен теориялық негіздері жүйеленді.
Зерттеу жұмысының екінші кезеңінде (2020-2021 жылдар) оқушылардың мәдениетті қарым-қатынасын қалыптастырудың тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары ұйымдастырылып өткізілді. Арнайы әзірленген авторлық Табиғат - Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен интеграциялық бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешені тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың анықтау, оқыту-қалыптастыру, бақылау кезеңдерінен өткізіліп, сыналды. Нәтижелері бойынша математикалық статистика тұрғысынан талдаулар жасалынып, әдістемелік ұсыныстар әзірленді. Диссертация мәтіні түзіліп, ғылыми-зерттеу жұмысы бойынша қорытынды жасалынды.
Зерттеу әдістері:
oo зерттеу жұмысында келесі теориялық әдістер қолданылды: талдау, жинақтау (анализ бен синтез), контент-талдау, индукция, дедукция, салыстыру, нақтылау, жүйелеу, жіктеу (классификациялау), модельдеу;
oo зерттеу жұмысында келесі эмпирикалық зерттеу әдістері қолданылды: бақылау, тексеру, бағалау, сауалнама, тестілеу, диагностикалау әдістері эксперимент әдісі, математикалық статистика әдістері.
Зерттеудің теориялық-әдіснамалық негіздері: таным теориясы, тұлға теориясы, іс-әрекет теориясы, жүйе теориясы, мәдениеттілік философиясы, білім беру философиясы, даму философиясы, коммуникация теориясы, әлеуметтану, синергия теориясы, гуманистік педагогика, тұлғалық-бағдарлы оқыту теориясы, дидактика, жобалау теориясы, интеграция теориясы, жаңа педагогикалық технологиялар теориясы.
Зерттеудің базасы: Шымкент қаласындағы Б.Момышұлы атындағы №44,
№65 гимназия-мектептерінің бастауыш сынып оқушылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық мәнділігі:
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың теориялық-әдіснамалық негіздері айқындалды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері анықталды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері айқындалды;
oo қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру үдерісінің құрылымдық- мазмұндық моделі жасалды және оның тиімділігі тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы: зерттеу жұмысының нәтижесінде әзірленген Табиғат - Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен интеграциялық бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешенін мұғалімдердің біліктілігін арттыру курстарында және зерттеу жұмысының нәтижелерін болашақ мұғалімдер дайындайтын жоғары оқу орындарында элективті курс ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Мәдениетті қарым-қатынас - болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге, халық даналығын жоғары бағалауға тәрбиелеу, даналар салған ашық жолмен жүрудің сенімді әдістерін меңгерту, мәдениетті мазмұндағы білімді белсенді алу үдерісі.
Мәдениетті қарым-қатынас пен қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың ұғым, түсінік ретіндегі нақтыланған мәні мен оның құрылымы оқыту үдерісін ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негізін жасаудың базасы болып табылады.
Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыру - оқу пәндерін интеграциялау арқылы дүниені біртұтас тану үдерісі және сол арқылы әлемнің, өзін қоршаған ортаның тұтас бейнесін санасында мәдениетті әрекет, мінез-құлық, мәдениетті білімдер жиынтығы ретінде кіріктірілген тұлғалық сапаларының көрініс табуының кешені.
2. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиет-терін қалыптастыру үдерісі мотивациялық-қажеттілік, танымдық-интеграция-лық, тұлғалық-мінез-құлықтық құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдер мен көрсеткіштердің біртұтастығы негізінде қарастырылады.
3. Зерттеу барысында анықталған педагогикалық мүмкіндіктер қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптасуын оқу мақсаты, оқу құралы ретінде тану тұрғысында қамтамасыздандырады.
4. Қарым-қатынас мәдениеті арқылы оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастырудың әдістемелік жүйесін құрайтын Табиғат-Мәдениеттілік әлемінің бастау көзі атты қосымша білім беру сабақтар жүйесі мен бағдардағы тапсырмалар мен жаттығулар кешені, интегративті әдіс оқушылардың өз ішкі мүмкіндіктерін, оқу-танымдық әлеуетін жетілдіруге және мәдениетті қарым-қатынас жасау мүмкіндіктерін іске асыруға деген ішкі ұмтылысын, мотивациясын дамытуға жол ашады.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы және ендіру.
Зерттеу жұмысының мазмұны бойынша 15 мақала жарық көрді.
Білім және ғылым саласында сапаны қамтамасыз ету комитеті ұсынған басылымдарда 3-еуі жарияланды:
1. Оқыту процесінде оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыруда дүниетану пәнінің мүмкіндіктері.Қазақстанның ғылымы мен өмірі Халықаралық ғылыми журнал. ‒ № 82. ‒ 2019. ‒ Б.117-123.
2. Қазіргі қоғамда оқушы бойында қарым-қатынасты қалыптастыру.Қазақстанның ғылымы мен өмірі Халықаралық ғылыми журнал. ‒ № 11. ‒ 2019. ‒ Б. 212-214.
3. Оқушылардың қарым-қатынасын мәдениеттікке бағыттай отырып тәрбиелеу Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Педагогика. Психология. Әлеуметтану сериясы. - № 2(135). - 2021. - Б.164-171.
Шет елдік және Отандық халықаралық конференция материалдарында басылымдарда 11 мақала жарық көрді:
1. Ұлттық құндылықтар арқылы тәрбиелеу IX Халықаралық әлеуметтік ғылымдардың Қытайдан Адриатқа Конгресі мен Халықаралық Наурыз саммиті, 20-23 наурыз. - 2019. - Б.476-484. Анталия Түркия (Г.Т.Сәдуақас).
2. Requirement of civilized development-humanization of society8th international symposium on social studies education, november 7-9. - 2019. - Р.336-
341. Ankara Turkey.
3. The upbringing of the humane relations among primary school pupils"Innovation Management and Technology in the Era of Globalization": Materials of the VII International Scientific-Practical Conference January 8-10. - 2020. - Р.117-120, UK Volume II London (Г.Т.Сәдуақас 20).
4. Мәдениетті көзқарас қалыптастыру - ұрпақ тәрбиесінің бастауы
Innovation Management and Technology in the Era of Globalization: Materials of the VII International Scientific-Practical Conference January 8-10. - 2020. - Р.220-
224. - UK Volume II London.
5. Условия формирования гуманистических взаимоотношений младших школьников в ученическом коллективе Вестник науки, Инновации науке и практике сборник статей по материалам XII международной научно- практической конференции, Часть 3(4), 26 ноябрья. - 2018. - Россия, Барнаул. - С.190-197 (Г.Т.Сәдуақас, А.К.Ербулатова).
6. Жеке тұлғаның бойында қарым-қатынастың бағдарын қалыптастыру V Международная научно-практическая конференция
Современные технологии: актуальные вопросы, достижения и тенденции развития, март. - 2019. - С.102-104, Россия, Стерлитамак (Г.Т.Сәдуақас).
7. Особенности межпредметной связи в начальной школе Вестник науки, Актуальные вопросы в науке и практике сборник статей по материалам XV международной научно-практической конференции. - Россия, Самара. - 1 марта, 2019. - С.184-189.
8. Қазіргі білім беру жүйесінде педагогикалық технологияларды қолдану V Международная научно-практическая конференция Современные технологии: актуальные вопросы, достижения и тенденции развития. - Россия, Стерлитамак. - март 2019. - С.131-134. (Төлегенова К.Н.).
9. Оқыту процесінде оқушылардың қарым-қатынасын қалыптастыру-дың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктеріҮздіксіз педагогикалық білім беру мәселелері: дәстүр және инновациялар Еуразиялы педагогикалық университеттер қауымдастығының халықаралық форумы. - Алматы: ҚазҰПУ. - 2018. - Б.171-174.
10. Оқушыларды ұлттық дәстүр рухында тәрбиелеуБілім және ғылымдағы инновациялар: жаңа талаптар тақырыбындағы III Халықаралық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары 30 мамыр 2019. - Б.123-127. (Г.Т.Сәдуақас, Жанкушков Б.О.)
11. Мәдениеттілікке тәрбиелеу-ізгі парызПедагогикалык инновациялар заманауи білім беру жүйесін дамыту ресурсы атты Халықаралық ғылыми- практикалық конференция. - Ақтөбе. - 2019. - Б.929-931.
Диссертация жұмысының құрылымы мен көлемі. Диccepтaция жұмысы кipicпeдeн, екі бөлiмнeн, қopытындыдaн, пaйдaлaнылғaн әдeбиeттep тiзiмiнeн және қосымшадан тұрады.
Жұмыстың жалпы көлемі - 171 бетке компьютермен теріліп басылған. Жұмыстың мазмұнында 27 кесте, 71 сурет берілген. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 197 аталымнан тұрады.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағида-ларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
1 ҚАРЫМ- ҚАТЫНАС МӘДЕНИЕТІ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАР-
ДЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯ-ЛЫҚ-ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мәдениет, қарым-қатынас мәдениеті ұғымдары мен оқушы-лардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру түсінігінің мәні және олардың зерттелуі жайы
Қазақстан Республикасы Конституциясында: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, - деп атап көрсетілген [46].
Адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы екендігі атап көрсетілген еліміздің Конституциясына сүйене отырып, білім беру мен тәрбиелеу үдерісінде де осы бағытты, яғни адамды қолдайтын, адамгершілікті, адами, мәдениетті қарым-қатынасты тәрбиелейтін, қалыптастыратын педагогикалық жүйенің ғылыми және практикалық мәселелерін зерттеуді күн тәртібіне қою қажеттігі туындайды. Заман дамуымен бірге пайда болған ғылыми-техникалық жаңалықтардың, әлеуметтік-қоғамдық, саяси-экономикалық өзгерістердің барлығы да ғылыми-педагогикалық сараптама арқылы жас ұрпақтың мәдениетті қоғам құрудағы сусындайтын ізгі мазмұндағы білім қорына айналып отыруы тиіс.
Қазақстан Республикасының гуманитарлық білім беру тұжырымдама-сында: Қоғамды ізгілендіру - XXI ғасырдың табалдырығындағы өркениетті дамудың талабы, мұның өзі әлеуметтік қатынастарды ұйымдастырудың тиімді нысандарына қол жетуіне байланысты болып отыр. Әрі бұл қатынастарда алдымен әлемнің тұтқасы ретінде адам аса айшықтана көрінуге тиіс [47], - деп, болашақ ұрпаққа білім берумен қатар мәдениеттілікке тәрбиелеу мәселесін алға қояды. Бұл мәселенің қазақстандық білім беру жүйесінде Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда, нақты айтсақ, 1995 жылдан бастап қолға алына бастағаны бәрімізге белгілі.
Заманауи ғылым дамуында орын алып отырған жетекші үрдіс - ғылымның адамға қарай бетбұрыс жасауы. Өркениетті қоғамның жетекші идеясы оның асқақ ізгі мәні адамды ең жоғары құндылық деп бағалауы, жеке тұлғаның өмірлік қуатының гармониялық дамуы және рухани әлеуетінің өсуі болып табылады. Адам қоғамдық дамуды бағалаудың өлшемі ретінде мәдениеттілік идеалы ретінде танылады. Осы идеалға қарай қарқындай жүру дегеніміздің өзі қоғам өмірін ізгілендірумен байланысты болып келеді, қоғам өмірінің барлық жоспары мен қамқорлығының орталық қазығы ретінде адам, оның өмірлік қажеттіліктері мен мүдделері тұрады. Жеке адамның мүддесі қандай екендігі, қызығушылықтары қандай екендігі, қажеттіліктері қандай екендігі, қандай құндылықтарды басшылыққа алатындығы тұтас қоғамның тағдырына да, жеке адамның өміріне де әсерін тигізеді.
Адамзаттық негізгі ортақ құндылықтар, атап айтсақ, өмір, денсаулық, махаббат, бейбітшілік, табиғат, әсемдік, ізгі білім, жайлы жұмыс, берекелі
кәсіп адамзат қоғамының дамуындағы барлық кезеңінде тұрақты құндылық-тары болып саналып келді. Бұл құндылықтардың өзегінде жатқан мәдениеттілік дәндері адам баласы тарихының барлық жолында сақталып келеді. Қандай да бір қоғамда мәдени-тарихи дәстүрлер әлсізденіп, технократтық үрдістер қарқындай бастаған кезде мәдениеттілік дәндерінің де қуаты азая бастайды, рухани құндылықтар төмендейді, түрлі теріс құбылыстар бас көтере бастайды.
Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі демократиялық жаңа белеске ұмтылу жағдайында адамзаттық, ұлттық мәдениеттіліктер мен құндылықтар жүйесін жаңадан ойлап табуды емес және қайта бағалауды емес, есесіне, қазақстандық құндылықтар жүйесін басқаша етіп құру жолдарын қарастыруымыз керек. Қазақстанның дамуын әрбір қазақстандықты ескермей жоспарлау қоғамымыздың дамуындағы мәдениеттілік іргетасын қаламаумен бірдей. Нақ осылай, білім беру жүйесіндегі мектептің әрбір оқушысының ғылыми тұрғыдан негізделген мәдениеттілік мазмұнындағы білім алуын қамтамасыз етпей, қоғамымыздың ізгі бағытта дамуын, болашақ қоғамының мәдениеттілік тамыры мықты болуын көздеу де мүмкін болмайды. Осындай көзқарас жүйесінде ғана мәдениеттілік заманауи қоғамдық дамудың жаһандық үрдісі ретінде танылады. Ал жалпыадамзаттық құндылықтар, атап айтқанда достық, шығармашылық, дербестік, ашықтық, төзімділік, мейірім-ділік, қайырымдылық, сабырлылық т.б. сияқты жалпыадамзаттық құндылықтар мәдениеттілік мәнге ие бола бастайды.
Зерттеу пәнімізге сәйкес, ең алдымен, мәдениеттілік ұғымының мәнін анықтау үшін оның сөздіктер мен ғылыми еңбектерде берілуіне тоқталамыз.
Энциклопедияда мәдениеттілікке адамның беделін құрметтеуді, адамдардың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуді түсіндіретін көзқарастар, ой-пікірлер, өнер туындысы [48] деген анықтама, және адамгершілік, адамға деген сүйіспеншілік идеясын бейнелейтін көзқарас [49] деген түсініктеме берілген.
Философиялық тақырыптық сөздікте мәдениеттілік адам баласының өз өмірінің мәні мен түрін анықтауға құқы және міндеттемесі бар екенін танытатын демократиялық, этикалық өмірлік ұстаным ретінде анықталған [50], ал Философия ғылымы. Негізгі терминдер сөздігінде мәдениетті парасат пен азаттық рухымен адами және барлық басқа табиғи құндылықтарға негізделген ізгі қоғам құруға шақырады дей келе, мәдениеттілік сөзінің этимологиялық түп төркіні (мәні) төмендегідей мазмұнда ашылған: мәдениеттілік (гуманизм) - латынның humanitas, humanus, homo деген сөздерінен аударғанда адамгершілік, адамшылық, адам деген мағынаны білдіреді [51].
Этикалық сөздікте мәдениеттілік (лат. humanus - адамшылық) дүниетаным ұстанымы боп көрсетіліп, оның негізіне адамның мүмкіндігінің шексіздігіне, өзін-өзі дамыту қабілеттілігіне деген сенім, ерік бостандығы мен абыройын қорғау, адамның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты деген идея жатады [52] делінген.
Ғалым К.А. Абдреимова: мәдениеттілік - адамды мәдениетті қарым-қатынасқа, қоғамның жалпыадамзаттық құндылықтарын бағалауға, дүниені және өзін-өзі танып-білуге, түсінуге, үнемі дамытуға ықпал жасайтын, ынталандыратын күш [53], - десе, Г.К.Шолпанқұлова: Ол - адамжандылық, оны жоғары құндылық деп саналы бағалау, адамның табиғатқа, қоғамға, басқа адамдармен қарым-қатынасында көрінетін тұлғалық қасиеттердің жиынтығы [54], - дейді.
Ұлы Абайдың өз өлеңдерінде де, қара сөздерінде де ақыл, жүрек, қайрат, ғылым туралы мәселеге үлкен орын беріп отырғаны белгілі. Адам баласының рақымшыл болуы, мейірбан болуы ізгі қасиеттер екендігі жөнінде Он төртінші қара сөзінде Абай былай айтады: Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай оларға да болса игі еді демек, бұлар - жүрек ісі. Асықтық та - жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың тілін алса, жүрек ұмыт қалады [55]. Абайдың осы ойын ақынның өлеңіндегі бес асыл іс қағидасымен байланыстыра отырып, мәдениетті адамның қалыптасуына қажетті дидактикалық дәрежеге көтерілген ұстанымдарды анықтай аламыз. Оларды Абай былайша атап көрсетеді: Талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, ойлап қой, Бес асыл іс көнсеңіз [6]. Бұл аталған ұғымдар мәдениеттілік ұғымының аясына енетін ұғымдар болып табылады.
Осы айтылған талдаулар мен көрсетілген қағидалар негізінде біздің тұжырымдауымызша, мәдениеттілік - адам бойында қалыптасатын тәрбиелік құндылықтарды, оны ішінде адамгершілік, рақымдылық, қайырымдылық, бес асыл істі қамтитын, философиялық мәні бар, адам тұлғасын құндылық деп тани отырып, адамзат қоғамын алға жетелейтін дүниетанымдық бағдардың қазығы.
Мәдениеттің болмысын тануда іс-әрекет ұғымының алатын орны зор. Өйткені адамның құндылығы оның тегімен немесе белгілі бір әлеуметтік топтың өкілі болуымен емес, нақты іс-әрекетімен анықталады. Адамның іс- әрекеті өзін қоршаған басқа адамдармен және өзін қоршаған ортамен қарым- қатынас жасауы болып табылады. Адамның өз-өзіне, басқа адамдарға, табиғатқа деген мәдениетті қарым-қатынасы қоғамдық қатынастар түріне жатады. Мәдениетті қарым-қатынасы арқылы адам өзін психологиялық-әлеуметтік өмір иесі ретінде, тірі материяның биік формасы ретінде көрсетеді. Заманауи философиялық тұжырымдамаларға сүйенсек, қоғам дегеніміз - қарым- қатынастар жиынтығы [56].
Қарым-қатынастар дегеніміз - біртұтас материалдық әлеммен детерминденген барлық құбылыстардың өзара байланыстарының қажетті элементі. Адамдардың қарым-қатынасы ретінде адамның өзінен тысқары барлық ортамен, басқа адамдармен және өз-өзімен субъекті-субъектілік және субъектілі-объектілік байланысуы, ол байланысу қатынастар жасау, өзара әрекеттер жасау және мінез-қылық арқылы көрініс табады. Қарым-қатынастар дегеніміз - адамның өзін қоршаған ортамен, басқа адамдармен және өз-өзімен әрекет жасау барысында көрініс беретін жеке тұлғаның қасиеттері. Адамдар өзара бірлескен іс-әрекеттерінің қажеттілігі тудырған қарым-қатынас жасай отырып, танымдық немесе эмоционалдық ақпарат, тәжірибе, білім мен дағдыларды өзара алмасады. Адамдар арасындағы қарым-қатынастар, күрделі, көпқырлы түзілім ретінде ішкі құрылымға, өлшемдерге, түрлерге ие болып
келеді. Қарым-қатынастың интерактивтік, коммуникативтік, перцептивтік қыр-лары және ақпараттық-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік, аффек-тивті-коммуникативтік қызметтері болады. Қарым-қатынастың педагогикалық қарым-қатынас, перцептивтік қарым-қатынас, жетекші қарым- қатынас деген түрлері болады [57].
Қоғамдағы қарым-қатынас түрлерінің бірі ретінде педагогика ғылымында мәдениетті қарым-қатынас қарастырылады. Мәдениетті қарым-қатынастың түпнегізінде Темірқазықтай болып мойындалған адамзат қоғамының құнды-лықтары тұратыны анық. Мәдениетті қарым-қатынас дегеніміз - ізгі сезімдерге негізделген қарым-қатынас [58].
Адамгершілік пен мәдениеттілік туралы ілім - Сократтың философиясындағы өзекті мәселе. Білім мазмұнын адамгершілік пен мәдениеттің қайнар көзі деп қарастыра отырып, Сократ мәдениеттілік пен білімге сүйенген парасаттылықтың табиғатта да, жеке адамда да, адамзат қоғамында да үстемдік құруын қалайды. Сократ өзінің диалогтікэвристикалық әдісі арқылы таным процесіндегі субъект-субъектілік қарым-қатынас жағдайында үйлесімділік пен мәдениеттілік орнайтынын дәлелдегені белгілі. Сократ адамгершіліктің ең жоғарғы сатысы мәдениеттілік деп атап көрсеткен [59].
Сократ жетекші мәдениеттілік идеясы ретінде Адам, сен, алдымен, өзіңді таны деген идеяны қойғаны белгілі. Сократ философтардың ішінде өз шәкірттерін жеке адамның еркіндігі мен тұлғаның мәдениеттілік тұрғыдан жетілуін мақсат тұта отырып, сұхбатқа қатысушы тараптың әрқайсысының сыни ойлауға, ақиқатты іздеуде өзіндік сүрлеумен жүре алуға құқы бар екендігін өзінің эвристикалық әңгімелесу әдісімен дәлелдеді.
Платон өзінің Мемлекет атты трактатында баланың тәрбиесін адам өмірінің іргетасы ретінде қарастырады. Тәрбиеде балаға тым жұмсақ болмау керектігін айта отырып, Платон баланың намысына тимеу керектігіне баса назар аударады [60].
Адамгершілік тәрбиесі мәселелерінде өзіндік идеясын ұсынған Аристотель тәрбиелеу барысында балада мәдениеттілік дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығулардың маңызы зор екенін айтады. Аристотельдің атап көрсетуінше, мәдениеттілік тәрбиесінің үш бастау көзі бар, олар - табиғи дарын, дағдыларды дамыту және парасат [61].
Мәдениеттілік идеясы адам баласын табиғаттың бір бөлшегі деп қабылдай отырып, адамның тұлғасын құндылық деп тани отырып, адамзат қоғамын алға жетелейтін дүниетанымдық бағдардың қазығы болып табылады деп санайды. Білім беру мен тәрбиелеуге байланысты барлық дерлік еңбектерде мәдениеттілік идеясы алтын сызықтай көрініс тапқан. Осының өзі баламен мәдениетті қарым- қатынас орнату қажеттілігінің ақиқаттығын танытады.
Білім - сан қырлы шынайы болмысты тану нәтижесі, болмыстың адам ойлауындағы сәулеленуі, тәжірибе мен түсінікті меңгеруі, солардың негізінде пайымдаулар мен ой түйіндерін құра білуі. Сонымен бірге, білім - бір нәрсе туралы ықтималдық пікірден айрықша болып табылатын дәйекті, ақиқат түсінік [62].
Білім адам баласын мәдениеттілік жолын тануға, сол жолмен жүруде сенімді тірек болады. Бастауыш сынып оқушысының білім алуы жекелеген пәндерге бөлінбей, ой тұтастығы арқылы дүниені жүйелі және мәдениетті қарым-қатынас негізінде тану, сол арқылы әлемнің, өзін қоршаған ортаның тұтас картинасын санасында мәдениетті бейнеде қалыптастыра білуі оған әр уақытта және үздіксіз жаттықтырылуы арқылы мүмкін болады.
Әбу Насыр Әл Фараби өзінің Қайырымды қала тұрғындары туралы трактатында былай дейді: Қайырымды қала тұрғындарының білімі мен қызметінің бір объектілері жалпыға ортақ, басқалары белгілі бір дәрежедегі адамдарға ғана тән. Бұлардың әрқайсысы осы екі категориялы заттар арқылы, атап айтқанда, қаланың басқа тұрғындарымен қоса оған да ортақ нәрсе арқылы және оның өзімен дәрежелес адамдарға ғана тән қасиет арқылы бақыт шапағына жетеді. Егер бұлардың әрқайсысы осы істің бәрін орындайтын болса, ол өзінің осындай істерінен жан рақатын тауып, мәдениеттілікке бөленбек. Ол осылайша неғұрлым ұзақ әрекет етер болса, соғұрлым жақсы; оның жаны жай тауып, мәдениеттілік нұрына бөленбек. Мұның өзі жазу өнеріне ұзақ уақыт іждағатты жаттығу нәтижесінде адамның бұл өнерді жетік меңгеретіні сияқты, сөйтіп ол осымен неғұрлым ұзақ айналысса, бұл өнерге ол соғұрлым жақсы машықтанып, жетіле түспек. Және де осы қимылды ол үнемі қайталай бергендіктен, оның шеберлігі өсе бермек, осындай рухани халден келіп шығатын ләззат арта түспек, ал адамның өзі бұл өнермен бұрынғыдан да зор қуанышпен, сүйіспеншілікпен айналыспақ [63].
Қазақстандық психолог ғалымдар Х.Т. Шерьязданова, Л.К. Ермекбаева, И.А.Әбеуовалар қарым-қатынасты адамның әлемге қатынасы, оның өмір сүру белсенділігі ретінде қарастырып, тек осы қарым-қатынас үдерісінде адамзат пайда болатындығын, адам мен адам өзара әрекеттескенде және қарым- қатынасқа түскенде ғана адам басқа адамға, өзгелерге, сондай-ақ өзіне ашылатындығын баса көрсетеді. Қарым-қатынас адамның адами қалыпқа келуінің маңызды факторларының бірі болып, оның әлеуметтенуінің қажетті шартына айналады. Қарым-қатынас қоғам мен адам өмірінің барлық жағын қамтиды. Адам басқа адамдармен қарым-қатынассыз өз өмірін елестете алмайды, себебі оның өмірі бүкіл адамзаттың сақталуымен тікелей байланысты дей отырып, қарым-қатынастағы талап етілетін басты құндылық
оның мәдениеттілікке негізделуі, - деген құнды пікірді алға тартады [64].
Мәдениеттілік адамды бірінші орынға қоятын және тұлғаны ең жоғарғы құндылық деп қарастыратын тұжырымдама екенін айтып өттік. Мәдениеттілік әрбір адамның жетілген тұлға болуына және қоғамдық құндылықтар негізінде өзін- өзі жүзеге асыруына мүмкіндік береді. Мұнан пайда болатын мәдениетті қарым- қатынасты Қ.Ф.Зағыпаров басқа адамға сыйлы қатынас идеясы, өзгеге деген махаббат пен сүйіспеншіліктің көрінісі екендігін көрсетеді [65].
Сондай-ақ, зерттеу барысында мәдениетті қарым-қатынас мәселесін қарастырған шетелдік зерттеулерді кестеге түсіріп, оларға талдау жасадық (1- кесте).
Кесте 1 - Шетелдік әдебиеттерде мәдениетті қарым-қатынас мәселесінің зерттелуі
Ғалымдардың аты-жөні
Негізгі тұжырымдары
Волкогонов Д. А.
мәдениетті қарым-қатынастың объективті (қызығушылығын, қажеттілігін, мақсатын жүзеге асыру) және субъективті (сезім, сенім, талпыну, себеп -салдар) жақтары қарым-қатынастың
бірлігін құрайды [66].
Рубинштейн С. Л.
мәдениетті қарым-қатынас адамның көзқарасынан, көңіл-күйінен, іс-әрекетінен көрінеді [67].
Петровский А. В.
мәдениетті қарым-қатынастың психологиялық негізін (субъек-тінің) адамның өзін басқаның орнына ойша қойып, сол адамға ыңғайлы болатындай әрекет етуге дайын болуы құрайды [68].
Вейт М. А.
тұлғаның мәдениетті қасиеттері оның санасында, сезімінде, көңіл- күйінде көрінеді және әлеуметтік мінез-құлқында, іс-әре-кеті мен қарым-қатынасында жүзеге асырылады [69].
Роджерс К.
адам бойындағы адамгершілік түсін ік, сезім және мінез-
құлықтың тұтастығымен, бірлігімен айқындалады [70].
Кестеден байқалып тұрғандай, мәдениетті қарым-қатынастың объективті және субъективті жақтарын Д.А.Волкогонов, мәдениетті қарым-қатынастың психологиялық негізін А.В.Петровский зерттесе, тұлғаның мәдениетті қасиеттерінің көрініс табуы мен жүзеге асырылуын М.А. Вейт зерделеген.
С.Л.Рубинштейннің мәдениетті қарым-қатынас адамның көзқарасынан, көңіл-күйінен, іс-әрекетінен көрінеді және К.Роджерстің адам бойындағы адамгершілік түсінік, сезім және мінез-құлықтың тұтастығымен, бірлігімен айқындалады деген тұжырымдары зерттеуіміздің негізгі компоненттерін анықтауда басшылыққа алынады.
Осы айтылған талдаулар негізінде біздің тұжырымдауымызша, мәдениетті қарым-қатынас - болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге, халық даналығын жоғары бағалауға тәрбиелеу, даналар салған ашық жолмен жүрудің сенімді әдістерін меңгерту, мәдениетті мазмұндағы білімді белсенді алу үдерісі.
Оқушылардың мәдениетті қарым-қатынасын қалыптастыру мәселесі - ХХІ ғасырдың білім беру саласындағы кең арнада зерттелуін қажет ететін аса маңызды бағыттардың бірі. Мәселенің түпнегізі - оқушыларға білім беру үдерісінде олардың санасында дүниенің біртұтас бейнесін қалыптастыру. Жүйелі білім беру барысына қосылатын барлық пәндердің беталысы - оқушының ой-санасында дүниенің тұтас ғылыми бейнесін құру. Жекелеген пәндер бойынша толыққанды меңгерген білімі оқушыға ізденіске деген ұмтылуды ғана емес, сабырлылық пен өзіне және қоршаған ортасына деген мәдениетті қарым-қатынасын оятуы және қалыптастыруы, дамытуы тиіс.
Ұлы педагог Ян Амос Коменский өзінің Жарық лабиринті және Жүректегі жұмақ атты еңбегінде былай деп атап көрсетеді: Әрбір жара-тылыс тіпті тумысынан ақылсыз болса да, өзіне ұнамды және пайдалы нәрселерден ләззат алуға және оған ұмтылуға бейімделген; мәдениеттілікке, пайдалыға деген мұндай бейімділікті адамның бойындағы парасаттылық және туа біткен қүш-қуаты оятады және тек оятып қана қоймайды, сонымен қатар адамды өзі үшін негізінен ізгі, жанға жайлы, пайдалы болып көрінетін нәрсені таңдауына және оған ықыласпен қол жеткізуіне жеткізетін жолға қарай бағыттайды. Осымен де байланысты, ежелден бері данышпандар арасында ең жоғары игілік (summum bonum) қай жерде және неде болуы мүмкін деген талас туындаған болатын [71]. Бұл жердегі сөз болып отырған басты мәселе - білім арқылы адамның дүниені тану жолының ерекшелігі.
Қазақстандық ғалым қытайлық ұлы ойшыл Конфуцийдің көзқарасы туралы былай деп жазады: Конфуций еңбектерінен біз бес тұрақтылықты (у-чан) табамыз. Олар: адамгершілік, адамды сүю (жень), әділеттілік (и), әдеттілік (ли), даналық, ақыл-оймен тоқу (чжи), сенімділік (сань). Конфуций моральдың алтын ережесін алғаш көрсеткен деген пікір әдебиетте бар. Оқушысы ол кісіге: Бір сөйлеммен сіз моралдық іліміңізді бізге жеткізе аласыз ба?, - деген сұрақ қойыпты. Оған Конфуций: Өзіңе тілемейтінді басқаға да жасама, - деген екен [72].
Шығыс ойшылдарының мәдениеттілік туралы ойлары бір-бірімен сабақтас болып келеді. Оған дәлел ретінде Жүсіп Хас Хажыб Баласағұнидың толықтай мәдениеттілік мәселесіне арналған Құтты білік еңбегін атауға болады. Кітапта мәдениеттілік пен ізгі қылықтың, білімді мен біліктінің мақсаты тек халқына жақсылық жасау болуы тиіс деген идея айқын танылады:
Сен мәдениеттілік тілер болсаң, одан да, Кел, мәдениеттілік жаса, сөзді доғар да. Егер қолың ұзын болса -- халыққа, Ізгі қылық, ізгі сөзбен жарылқа!
Бұл күнде кім ізгі атанса, жақсы боп, Солар жүрді жақсылардың басы боп. Кім дана, бек болса, жақын білімге, Біліктіні жақын тартар түбінде.
Мәдениеттілік пен жақсы қылық-амалы, Мұнымен ер екі дүниені алады [73].
Мемлекетті мәдениеттілікпен басқарудың, халықпен, әлеуметтік топтармен, табиғатпен, ғарышпен, тұтас әлеммен мәдениетті қарым-қатынас жасаудың жүйесі жасалынған осы Құтты білік кітабының әлеуетті педагогикалық қазынасын толыққанды пайдалану жолын әлі де арнайы зерттей түсу қажет екенін атап кеткіміз келеді. Болашақ қазақстандық мемлекеттік жүйені басқаратын мамандарға осы Құтты білік кітабын университеттің соңғы курстарында арнайы оқыту керек деп те ұсынамыз.
Жүсіп Баласағұнидың Құтты білік кітабындағы мәдениеттілік идеясы туралы зерттеуінде ғалымның мәдениеттілік идеясын іштей үш категорияға - адамгершілік, рахымдылық, қайырымдылық - бөліп қарастырғанын көреміз. Сонымен бірге осы зерттеу жұмысындағы мәдениеттің орындалуының үш жолын көрсетуін де атап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz