АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ - ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ АТАСЫ

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 76 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 2
1. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ - ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ АТАСЫ 4
1.1. А.Байтұрсынұлын терминжасамға әкелген саты 4
1.2. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ термині мен терминологиясының ерекшеліктері 22
2. ҚАЗАҚ ЭТНОСЫ ГУМИЛЕВ ПАЙЫМДАУЛАРЫНДА 33
2.1 Терминология тарихынан: периодизация, проблематика 33
2.2 Л.Н.Гумилевтің пассионарлық теориясы 45
2.2 Авторлық термин: анықтамасы ұғымдар 51
2.3 Л.Н. Гумилевтің этногенезінің пассионарлық теориясының идиолектісі 61
Қорытынды 70
Пайдаланылған әдебиеттер: 74

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ терминологиясы, оның ішінде
лингвистика терминдері мәселесін сөз еткенде, біз аса көрнекті тілші Ахмет
Байтұрсынұлы еңбектерін айналып өте алмайтынымыз ақиқат. Сол себепті қазақ тіл білімінің негізін қалаушы ретіндегі, әсіресе, терминология саласындағы оның ұшан-теңіз істерін таратып талдау және игеру қажет. Өйткені қазақ тіл білімінің мазмұны мен міндеттерін тұңғыш рет Ахаң еңбектерінде аса бір білгірлікпен баяндалған. Сол еңбектерге үңілген сайын лингвистика терминдерін жасаудағы оның көрегендігі мен тапқырлығына, білгірлігі мен біліміне тәнті болып отырасыз. Оның өз басы халық жауы ретінде айдалып кеткенмен, ол жасаған терминдердің бәрі дерлік кейінгі оқулықтар мен оқу құралдарына негіз болып орнығып қалуы тегін емес, әрине. Өмірден өзі аласталғанмен, адам жадынан баян тапқан атау сөздердің санаға сіңгені соншама, олардың бірде-бірі қолданыстан шығып қалған емес. Әлгі оқулықтар бойынша миллиондаған қазақ балалары сауатын ашып, білімін көтерді.
Шынында, А.Байтұрсынұлының қазақ тілі пәнінің терминдерін жасауы
теңдесі жоқ ерлік десе болады. Бұл қазақ терминологиясын қалыптастыру
барысында аса маңызды кезең ретінде өз бағасын енді-енді ала бастады.
Жалпы бүкіл қазақ мәдениеті, қала берді тілі мен әдебиет саласында
А.Байтұрсынұлын тарихи құбылыс ретінде тану керек. Оның еңбектері,
әсіресе, терминжасам тәсілдері әлі күнге ғылыми зерттеу объектісіне айнала
алмай келеді. Ал мұның тарихи тағылымдық тұрғысынан да, бүгінгі күн
зәрулігі тұрғысынан да маңызы зор. Бұл аталған тақырыпты зерттеудің
өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. А.Байтұрсынұлы тіліміздің бар
байлығын игеріп, тереңіне бара отырып, тіл қолданыста өзін өте еркін
сезінген. Тілдің өзіне тән заңдылықтары мен сөз тудыру жүйесіндегі нәзік
құбылыстарды айрықша сезімталдықпен танып отырған. Қазақ халқының әлеуметтік және мәдени өмірінде төңкеріске дейін де, төңкерістен кейін де түбірлі өзгерістер болғаны мәлім. Қараңғылықта күн кешкен халқымыздың сауатын ашу ол кездегі зиялылардың ең игі мұраты болатын. Осыған орай ірілі-кішілі түзіліп жатқан оқу құралдарына енгізілетін көптеген сөздеріміз атаулық қызмет атқара бастады. Дәл осы кезде сөзжасамның, яғни терминжасамның үлгісін көрсеткен А.Байтұрсынұлы тәжірибесінің теңдесі жоқ мол материал беретіні анық. Ендеше бұл теңдесі жоқ құбылыстың рөлі мен мәнін анықтаудың ғылым үшін зәрулігі айрықша. Сондықтан да біз А.Байтұрсынұлы жасаған лингвистикалық терминдердің негізгі белгілері мен автордың өз қолданысындағы ерекшеліктерін қарастыруды мақсат етіп отырмыз. Осы мақсатқа жету барысында төмендегідей міндеттерді шешуді міндет еттік:
- А.Байтұрсынұлының тіл біліміне қосқан үлесін айқындау;
- А.Байтұрсынұлының қазақ терминологиясында алатын рөлін ашып
көрсету;
- Қазақ терминологиясын жасаудағы Ахметтің өзіндік ұстанымын
айқындау;
- А.Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесіне тоқталу;
- А.Байтұрсынұлы пайдаланған бірегей терминдер қатарын ұсыну.
Зерттеу әдістері. Дипломдық жұмыста баяндау әдісі, талдау әдісі,
сипаттама әдісі қолданылды.
Зерттеу нысаны. Ахмет Байтұрсынұлы және терминология мәселесі, Байтұрсынұлының терминжасам тәжірибесі.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жұмысты жазу
барысында Ахмет Байтұрсынұлының тіл білімі мен әдебиеттануға қатысты жарық көрген Тіл тағылымы және Ақ жол атты еңбектері, сондай-ақ ғалымның терминдеріне талдау жасап, оның теориялық тұжырымдарын дамытқан Р.Сыздықтың, М.Сүлейменнің, Ш.Құрманбайұлының, Ө.Айтбаевтың, Т.Қордабаевтың еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз ретінде пайдаланылды.
Зерттеудің ғылыми жаңашылдығы.
- Ахмет Байтұрсынұлы төл терминдер жасаудың үлгісін ұсынған ғалым;
- А.Байтұрсынұлы термин жасауды теориялық тұрғыдан ғана көрсетіп
қойған жоқ, өз еңбектері арқылы іс жүзінде жүзеге асырды;
- А.Байтұрсынұлы тіліміздің бай қазынасындағы сөздерге жаңа мағына
берді, терминге айналдырды;
- А.Байтұрсынұлы - қазақ тіл білімі терминологиясының негізін салған
тұңғыш терминші ғалым.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеуде алынған нәтижелер және зерттеу материалдары оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, терминология пәні бойынша лекциялар курсында
кеңінен қолданылады. Жұмыстың кейбір деректері ғалымның еңбектері туралы энциклопедияларда, қазақ тілі бойынша терминологиялық сөздіктерде қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ - ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫНЫҢ АТАСЫ

1.1. А.Байтұрсынұлын терминжасамға әкелген саты

Белгілі бір халық тілінің ғылыми-техникалық, саяси-әлеуметтік, т.б.
терминдерін тұңғыш рет дүниеге келтіріп, нақты бірліктерін бірліктерін
(сөздерін, тұлғаларын) жасау - нағыз ауыр жүк, тарихи жүк: қоғамның мәдени-әлеуметтік тарихында ерекше аталатын, үлгісі қалатын, теңдесі жоқ құбылыс. Осы жүктің қажеттігін дер кезінде таныған да, көтерген де, құлатпай, әрі қарай жеткізген де - Ахмет Байтұрсынұлы. Ал Байтұрсынұлын бұл әрекетке әкелген - тек жалаң ғалымдық борышты сезінуі емес, одан әлдеқайда жоғарырақ тұрған мақсаттарды жүзеге асыру идеясы болатын. Бұл идея жаппай сауаттылықтан, жалпы білім-ғылымнан кенжелеп келе жатқан қазақ халқын тегіс сауаттандыру, әйтеуір, сауат аштыру емес, ана тілінде оқытып, үйрету мақсатын көздеді [1, 19].
Қазақ терминологиясының қалыптасу, даму барысында жадтан шығаруға болмайтын жайт, ол - Ахмет Байтұрсынұлының өнегесі. Әңгімені бұлайша бастаудың бас - ты себебі өзімізде бар, болған кемел үлгіні есепке ала бермейтін күйге жеткеніміз. Қолына қалам ұстағанның бәрі дерлік термин жасағыш болып алды. Термин тарихын, табиғатын танып-біліп, оның жасалу жолдары мен принциптерін ғылыми негіздеген ғалымдар еңбегінен хабары бар болса бір сәрі. Өкініштісі, әркім өз топшылау - ларын ұсынып термин сөздердің табиғатын бұзып бітетін болды. Бұл бір жағынан елдің ғылыми аталымдарға деген ықылас, ниетін білдіргенмен, екінші жағынан кез келген адамның қалауынша шағып жей беретін жаңғақ еместігін де ұғатын кез ғой қазір.
Қазақ терминологиясының қалыптасу, даму барысында жадтан шығаруға болмайтын жайт, ол - Ахмет Байтұрсынұлының өнегесі. Әңгімені бұлайша бастаудың бас - ты себебі өзімізде бар, болған кемел үлгіні есепке ала бермейтін күйге жеткеніміз. Қолына қалам ұстағанның бәрі дерлік термин жасағыш болып алды. Термин тарихын, табиғатын танып-біліп, оның жасалу жолдары мен принциптерін ғылыми негіздеген ғалымдар еңбегінен хабары бар болса бір сәрі. Өкініштісі, әркім өз топшылау - ларын ұсынып термин сөздердің табиғатын бұзып бітетін болды. Бұл бір жағынан елдің ғылыми аталымдарға деген ықылас, ниетін білдіргенмен, екінші жағынан кез келген адамның қалауынша шағып жей беретін жаңғақ еместігін де ұғатын кез ғой қазір.
Лингвис - тика - лық терминдердің негізгі бел - гілері мен - автордың өз қолда - нысындағы ерек - шеліктерін қарастыруды мақ - сат етіп отырмыз.
Лингвистика терминдерін жасау үшін, ол жалпыхалықтың тіл лексикасын еркін де шебер пайдаланады, оларға нақты кызмет телиді. Бұлардың бәpi де лингвистика шеңберінде шектеулі қол - даныста күй кешкендей кө - рін - генмен, шебер қолданыс арқа - сында орын-орнына тұра қалған терминдерге тәнті боласыз. Бұ - лар мамандарға ғана емес, тіл қолда - ну - шылардың бәріне бірдей түсінікті. Байтұрсын - ұлы жасаған 10-20 жылдар ауқы - мында пайда болған терминдік атаулар сол кездегі әдеби тіліміз - дің бір бөлігі боп енді де, сол күйінде күні бүгінгі дейін - тұрақ - ты түрде қолданылып келеді. Және бір ғажабы, А. Бай - тұрсынұлы алып келген бұл термин - дердің көбі қайта жасалатындай көңілге күдік келтірген емес. Егер қадағалап қарасақ тіл білімінің терминдерінің көбі әу баста нақты заттың, нәрсенің атауы болған ғой. Сондықтан бұл ұғымдар талай талқыға түскен болар деп ойлауыңыз әбден мүмкін. Алайда бұл атаулар терминдік мәнде мызғымай тұр. Бұл жалпы қолданыстағы сөздер мен олардың терминологиялық тініндегі өзара үйлесіп жатқан сәйкестік пен байланысты дәл байқаудан болса керек. Міне, осындай сөздерді ол - барынша көрегендікпен ірік - тей білген. Жоғарыда ескерт - кені - міздей, әлгі сәйкестік пен бай - ланыстың мықты болғаны соншама, қазақ лингвистикасының бүкіл терминологиялық жүйесі сол - бастапқы күйінде әлі күнге қол - да - ныста.
Байтұрсынұлы заманынан бepi әлеумет - тік және қоғамдық өмірде сан алуан өзгеріс - тер болып жатса да, ол жасаған терминдердің бұлайша тұрақтылық танытуы таң қалдырмай қоймайды. Мұның басты ceбeбi - жасал - ған аталымдардың жалпы терминология теориясы талаптарына сай дәлдігі мен табиғилығында. Сонымен бірre бұлардың қазақ тілінің сөзжасам заңдылықтарына тән тәсілдермен жасалуында.
Қазіргі зерттеушілерді сүйсіндіретін - әрбір терминнің негізінде байырғы сөздердің тұратыны, соған қарамастан, сол байырғы сөздердің екінші термино - логиялық мәнінің екіұдайлық танытып, мағынаны алып қашпай, құрылымдық жағынан табиғиланып, орфографиялық жазылымы тұрғысынан да бірыңғайлық ішінде тұрақтануы.
Өзінің қолданыс қызметі жағынан дамудың өзгеше сапалы да жаңа жолына түскен қазіргі қазақ тіліндегі А.Байтұрсын - ұлының терминжасам тәсілдері және сол терминдердің өзі тәуелсіз мемлекеттер қауымдастығы және бүкіл түрік жұртшылығы үшін таптырмайтын үлгі болары сөзсіз. Қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымы терминологиясын жасауда А. Байтұрсынұлы қолданған тәсілдерінің ауқымдығы, әмбебаптығы оның жақсы ізденгіштігін байқатады. Ұлттың тегін айқын танытып тұрған бұл сан алуан терминдер әр алуан тәсілдерді кеңінен пайдалану нәтижесінде пайда болған А.Байтұрсынұлының тамаша мұрасы болып табылады.
Термин жасаудағы өнімді тәсілдің бірi сөз тipкecтipy болып саналады. Ол мұны да өте тиімді пайдаланады. Құрамы бір компоненттi терминдер ойдан шықпай жатқан тұста, екі не үш компоненттен тұратын сөз тіркесіне көз тігеді. Осы тәсілмен жасалған терминдер саны едәуір. Міне, сондықтан А.Байтұрсынұлы еңбектерінде кездесетін осындай көп компонентті терминдер табиғатын тексере отырып, біраз жайтты анықтауға болады. Әсіресе, бұлардың лексика-семантикалық (мәністік) құрылымын жан-жақты қарастыру қажет-ақ. Ғалымның ғылыми мұраларын алдын ала қарастыру барысында дәл осы тектес терминдердің лингвистика саласында молырақ кездесетінін байқадық.
Егер қазіргі тіл білімі саласындағы терминжасам тәсілдерінде көбінесе қалька - лау мен интернационалдық терминдер қабатын құрайтын кірмелер көбейіңкіреп тұрғандығын ескерсек, жалпы халықтық тіл лексикасын терминдендіру үлгісін емін-еркін қолданған А.Байтұрсынұлы тәжірибесін зерттеудің маңызы зор. Мәселен, түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосымша, зат есім, есімдік, етістік, үстеу, демеу, жалғау, одағай, дегендердің терминдендірілуі бұл саладағы тамаша үлгі болып саналады.
Қазақ тілінің дыбыстық құрылымын сипаттауда А.Байтұрсынұлы фонологияға дейінгі түсінікті ұстануы бүкіл терминология жүйесін жасауға сеп болған сияқты. Ол тірек етерлік не дайын теория, не нақты лингвистикалық тәжірибе болған емес. Оның исламдық шығыстың кітаби дәстүріне сүйене отырып жасаған кейбір терминологиялық әрекеттері болғаны рас. Ондай үлгіде жасалған әрбір лингвистикалық термин тірек сөздердің әу бастағы лексикалық мағынасынан алшақтамайды. Нәтижеде лингвистикалық жаңа терминдері және оның мағынасы көңілге тез жатталып, көкейге қонып жатады. Әлгі тірек сөздің тұрмыстық мағынасы мен терминологиялық мәні тіл ие - леріне өте жақын әрі түсінікті болып отырады. Мұндай лингво-психологиялық паралельдер оған қазақ оқырманының оқу дәстүрінің әлі жоқтығы және соған лайықты арнайы лексика жүйесінің қалыптаспай жатқаны да себеп болған сияқты. Жасалған әрбір термин өзінің бастапқы лексикалық мағынасына жақын болған сайын, ол соғұрлым жеңіл игеріліп, тез қабылданып жатты. Сөйтіп, осындай сауатты әрекет нәтижесінде оқушылар сөздің әдепкі мәні мен оның ғылыми мағынасы арасында болатын психологиялық кедергіні жеңе бас - тады. Сол себепті де А.Байтұрсынұлы тер - миндерін жеке-жеке тиянақты түрде талдау қажет болады. Бұл қазақ тіліндегі әрбір лингвистикалық терминдердің құрылымдық, мағыналық ерекшеліктерінің дәйектілігін, олардың жасалу көздерін анықтау үшін керек. Енді нақты мысалдарды тілге тиек етіп көрелік.
I. Жалпы, лингвистика терминология - сында А.Байтұрсынұлы Тіл мүшeлepi дегенді сөз, сөйлеу құрамы есебінде пайдаланады, яғни олардың бір-бірiнe өзара байланысты жиынтығы. Бұлар қазақ тұрмысындағы мал (дене) мүшелері деген ұғымға сәйкес келеді. Мал мүшелері деген алғашқы үлгі компоненттерінің құрылымдық бірлігі толығымен екінші туын - ды жүйеге ауысады, осының нәтижесінде жаңа пайда болған лингвистикалық терминнің ешқандай өзгелігі сезілмей қалады.
Мәтін ұғымының лингвистикалық, единица (жазылған бөлік емес) екені А.Бай - тұрсынұлына сол жиырмасыншы жылдардың басында-ақ белгілі болған. Ал қaзipгi тіл білі - мінде лингвистикалық единица ретінде бертінде ғана қолданыла бастағанын ескерсек, А.Байтұрсын - ұлының зерттеушілік зердесі мен түйсігіне сүйсінбеу мүмкін емес. Ол қазіргі лин - гвистикалық единица ретінде алынып жүрген текстке тепе-тең сөйлеу ұғымын енгізеді. Ахаң қазақ тілі жөніндегі талдамаларын, әуелі сөйлеуден тартып, содан кейін біртіндеп, оның яғни сөйлеудің кіші бөлшектеріне кіріседі. Сонда сөйлеу - сөз - буын - дыбыс деген жүйе сақталып отырады. Сөйтіп, лингвистикалық талдаулар ipi тұлғадан кішкене бөлшектерге бөліп қарайтын нақты бағыт-бағдарлама бойынша жүріп отырады. Сондай-ақ тіл үйрету, оқыту процесі де осы принцип бойынша жүргізіледі. Бұл принцип оған тіл элементтерінің (бөлшектерінің) сөйлеу текстен дыбыс, әріптерге дейін - гі бөлшектерін тауып, сипаттап беруге көмек - тескен.
Ал қазақ тілінің құрылымдық жүйесі әлі күнге кіші бөлшектен, яғни дыбыстан басталып, одан әрі ірі - леу лингвистикалық единицаларға ұластырылып сипатталады. Әйтсе де көптеген зерттеушілер назарының қазіргі кезде текске кө - бірек аударылуы те - гін болмаса керек. Өйткені мәтін ең ipi линг - вистикалық единица болып саналады да, өзгелері осының компоненттері есе - бінде қара - лады. Бұлардың фонетика-грам - матикалық белгілерінің бәрі осы мәтін арқылы, соның ішінде анықталады. А.Байтұрсынұлы өзінің барлық оқу құралдарында өзі тауып, өзі енгізген тек осы принципті ұстанып отырған. Сонда, қарап отырсаңыз, А. Байтұрсынұлының өз кезеңіндегі лингвистикалық ой-пікірді ғана емес, көп мәселеде қазіргі қазақ тіл білімі өкілдерінің көбінен ілгері оза ойлап отырғанын байқаймыз.
А.Байтұрсынұлының қай еңбегін қара - саңыз да, сол кезде бел алып, үстем - дік көрсе - тіп тұрған фонологиялық тео - рия - ға бірдe-бір сілтеме жаса - мағаны байқалады. Соған қарамастан, оның фо - не - тикалық ұғымдар жүйесін соншама бір зеректікпен түсініп жасауы қайран қалдырады. Қазіргі теория тұрғысынан қарасаңыз, мүлтіксіз жасалған бұл жүйені көре отырып, бұл кici кезінде фонетика саласындағы лингвистикалық теория жетістіктерімен таныс болмады ма екен деген ойға қаласыз.
Біз А.Байтұрсынұлының фонетикалық мұра - сына ғылыми талдау жасағанда, әрине, қазіргі лингвистика талаптары тұрғысынан қараймыз. Осы тұрғыдан қарағанда, ол жасаған теорияның тұғыры мықты екенін көреміз.
Алайда тілдің даму тарихы мен қалып - тасуы жайына үңіліңкіресек, тіл заңын үнемі бұзумен келгеніміз мәлім. Бұзу емей немене, орыс тілі арқылы сатылап бізге жеткен бөгде сөздерді, яғни интертерминдерді, кеңестік ұғымдар арқалаған русизмдерді Құран сөзіндей кие тұтып, сол күйінде бұлжытпай алу ауруына шалдықтық. Бұған етіміздің үйренгендігі соншама һәм кеңес - тік тіл тәрбиесінің өтіп кеткендігі соншама, мұны біз әлі күнге тіл байытудың ең тиімді де өнімді тәсі - лі деп жүрміз.
Шынында, ойсыз-күйсіз жан ауыртпай, даяр - ға ұмтылу салдарынан тіліміздің шырқын 70 жыл бойы бұзып келгенімізді ашып айтар кез келді. Сонау 30-жылдардың орта шенінен бас алған тіл бұзар зиянкестік әлі күнге жалғасып келеді.
Тарихқа жүгінсек, өзін және өз тілін құрмет - тейтін бірде-бір ел өзге тілдердің сөз - де - рін сол күйінде өзгертпей қабылдағаны жоқ екен.
Зер салыңыз, А.Байтұрсынұлы Біз сияқты мәдениет жемісіне жаңа аузы тиген жұрт, өз тілінде жоқ деп мәдени жұрттардың тіліндегі даяр сөздерді алғыштап, ана тілі мен жат тілдің сөздерін алмастыра-алмастыра, ақырында ана тілінің қайда екенін білмей, айрылып қалуы ықтимал. Сондықтан, мәдени жұрттардың тіліндегі әдебиеттерін, ғылыми кітаптарын қазақ тіліне аударған - да, пән сөздерінің (терминдердің - Ө.А.) даярлығына қызықпай, ана тілімізден қарастырып сөз табуымыз керек. Сонда біздің әдебиетіміздің тілі таза болады (А.Байтұрсынов. Ақжол. Алматы, 1991. 350-351).
Ал Х.Досмұхамедұлы жат сөздерді қабылдау жөнінде былай дейді: Тілге кірген жат сөздер сіңу үшін, тілге өзілік болуы үшін сол тілдің заңымен сай, танымастай халге келуі керек. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып тілдің шырқын бұзады, тілге зиян келтіреді. Жат сөздерді қолданғанда тіліміздің заңымен өзгертіп, тілімізге лайықтап алу керек. Жат сөздерді өзгертпей, бұлжытпай алатын жер дүниеде тіл жоқ деп айтса да болады.
Ана тіліміздің ішкі зандылығын мейлінше терең түсінетін Ахаң, Жақаңдар пікіріне құлақ асудың орнына тілімізді орыстандырудың әр алуан тиімді тәсілдеріне сөздік қорымыздың қақпасын айқара ашып тастадық. Осындай талғамсыз да талапсыздығымыздың кесірінен біз тілімізге интертерминдерді көбінесе саралаусыз қаптатып қабылдадык. Бұл бір қарағанда ана тілге жасалған қиянат, тіпті шапқыншылық сияқты еді. Heгe десеңіз, жат дыбыстардың жалынан ұстаған арнайы жасақ сияқты бөгде сөздер саны қазір тіл байлығымыздың 70-80% шамасын құрайды. Сөйтіп осының салдарынан барған сайын дамып, кең қанат жаюға тиісті деген төл байлығымыздың тынысы күннен-күнге тарыла түсіпті. Қазақ тілінің, қадірінің кете бастауының бір себебі осыдан да болар ма екен деген ойға қаласың.
Дайын терминдерді сол күйінде қабыл - дау, біріншіден, елді ізденгіш, еңбекшіл қабіле - тінен айырады, екіншіден, ана тілінен безінуге бастайтын қияс жол - осы. Тіл байлығының көбі жат сөздер болып отырса, онда өзге түгілі жаппай орысша сауаттанған қазаққа қазақ тілі - нің қажеті қанша?
Әрине, бұл айтылғандардан қазақ тер - мино - ло - гиясын қалыптастыруда жарытымды ештеңе жасалмаған екен деген қоры - тынды тумаса керек. Отызыншы, кейін 50-60-70-жылдары әлденеше сөздіктер түзіліп, жүздеген терминдер Мемтерминком арқылы қолданысқа енді. Терминжасам ісімен арнайы айналысқан авторлар болды. Осы шаруаның басы-қасында болған І.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, І.Жарылғапов, К.Сағындықов, О.Жәутіков, Бірімжанов, К.Шәріпов, Ә.Сатыбалдиев, Ә.Әбдірахманов, Ә.Қайдаров, Ө.Жол - дасбеков - тердің еңбегі зор екені даусыз.
Алайда бүгінгі күнге дейін толассыз жүргі - зіліп келе жатқан бұл ісіміздің негізінен қате принциптерді ұстанғанын байқаймыз. Байқаймыз да, қазақ тілінің орыстануына тікелей өзіміз себепші болғанымызға күйінуге тура келеді. Heгe десеңіз, сонау 1935 жылдан бастап қазақ тілінде термин жасау қазақ тілінің емес, орыс тілінің заңдылығын сақтау принципін көздеумен келген екен. Яғни орыс тілінен және орыс тілі арқылы келген интертерминдердің бәрін мұр - тын бұзбай, қаз-қалпында қабылдап келіппіз. Бұған мысал келтіріп жатудың қажеті бола қой - мас. Өйткені қай сөздікті қарасаңыз да интертерминнен аяқ алып жүре алмайсыз. Және олар түп негізін, түрін сақтай отырып, қазақ тілі сөздік қорының заңды жүйесіне орасан зор нұқсан келтірді. Олармен бірге қазақ тіліне мүлде керексіз әріптер келіп енді. Сонымен бірге тіліміздің айтылу, жазылу нормасы бұзыла бастады. Бұған себепші болған үш түрлі құжаттан үш үзінді келтірсек жеткілікті болар.
Сөйтіп термин жасауда жіберілген кемшілік - терден күні бүгінге дейін арыла алмай отырмыз. Бұдан айығудың амалдары бар ма деген - де осыдан оншақты жыл бұрын Егемен Қа - зақ - стан газетінде жарияланған академик Ә.Қайдаровтың Қазақ тілі терминологиясына жаңаша көзқарас деген мақаласына иек артамыз. Бір өкініштісі, содан бері де біраз уақыт өткенмен, бұл жөнінде селт етіп, үн қосқан пікірдің мүлде селдірлігі.
Біздің ойымызша, бұл назар аудармауға болмайтын бүгінгі күннің зәру мәселесін аумағымен алып қарастыр - ған құнды еңбек. Автор терминжасам принциптерін түбірімен түгел қайта қараудың қажет екенін айта келе, нақты өз ұстанымын ұсынады. Пікір сайысына шақыратын да тұстары бар. Біз профессор Ә.Қайдаровтың бұл ...жаңаша көзқарасын негізінен қуаттай отырып, қайсыбір тұстардағы өзіміздік 80 пайыздың өзі де әлі ғылыми оралымға енбей жатқан топшылауларымызды ортаға сала кеткенді жөн көріп отырмыз.
Автор терминжасам шаруашылы - ғына бай - ла - ныс - ты ойларын баяндай келе, оны он бір принцип негізінде түйіндейді. Бұлардың біразы Қ.Жұбановта да, Н.Сауранбаевта да, М.Жанғалин мен Қ.Сағындықов па-йымдауларында да кездесетін. Алайда автор бұлардың бәрін ой елегінен өткізе отырып, мүлде жаңа баптар енгізеді. Міне, осыларды сарапқа сала келе, біз қазақ тілінде термин жасаудың он бір емес, негізінен бес принципі бой көрсетеді деп шамаладық. Тілдік материалдар ары кеткенде алты, жеті принцип шеңберінен шығармайтын тәрізді. Шындығында, әңгіме бұл принциптердің санында емес, мәнінде ғой.
1.Қысқасы, бірінші және ең негізгі принцип ретінде біз қазақ тілі сөз байлығын барынша сарқа пайдалану деп білеміз. Бұл үнемі айтылып келгенмен, осы принципке әлі күнге жете мән берілмей келгенін несіне жасырамыз. Мұны ұстану - басты парызымыз.
2.Терминжасамда тіл байлығын сарқа пайдалану принципі саркылған кезде екінші бір қазынаның көзі ашылады. Ол - түп негізі бір түркі тілдерінің сөз байлығы. Біз күні бүгінге дейін бұл байлығымызды да ескермей келдік. Ендеше түркі тілдері сөз байлығын сарқа пайдалану принципін естен шығаруға мүлде болмайды.
3.Қазақ тілі арнайы лексикалық құрамын байыта түсуге тиісті үшінші бір принцип, ол интернационалдық терминдерге байланысты мәселеден туындайды. Өрескел қателіктер осы интертерминдер негізінде орын алып келгені мәлім. Мұны игерудің, тілге ендірудің, қабылдаудың, біздіңше, үш түрлі жолы бар сияқты. Ол, біріншіден, интертерминдердің мағынасын дәл беретін балама табу; екіншіден, оларды сөзбе-сөз аудару, калькалау; үшіншіден, мұның ешқайсысына көнбеген интертерминдердің тұлғасын өзгертпей, тұрпатын қазақ тілінің заңдылығына бағындыра қабылдау.
4.Қысқарған термин жасау принципі. Мұнда да негізінен өз байлығымызды сарқа пайдалана отырып, өзге терминдерді өзіндік етіп алудың жолдары қатты қарастырылып отырылуы керек.
5.Академик Ә.Қайдаров арнайы атап көрсетіп отырған шарттылық принципі. Сөз жоқ, бұл - терминжасам ісінде өзіндік орны бар принцип. Термин негізінде белгілі бір қалыпқа түсіп, соны қатып ұстайтын арнайы лексикалық қабатты құрайтын болғандықтан да шарттылық болмай тұрмайды.
Ал мына төмендегі екі мәселе әлі принцип ретінде айкындала қоймағанмен, назар аударуға тура келеді.
6.Терминдер, сондай-ақ жазу принцип - теріне қарай бейімделетін болғандықтан, олардың тағдыры емле ережелеріне де байланысты. Яғни бұдан терминдерді жазу принципі шығады. Бұл салада да шалағайлықтарымыз жетіп жатыр.
7. Бұл шараның бәрінде де мемлекет тарапынан үздіксіз қамқорлық қажет-ақ. Мұны, Әбдуәлі Туғанбайұлы көрсеткендей, негізгі принциптер қатарына косса да, қоспаса да болады деп есептейміз.
Міне, қазақ терминологиясын тіліміз - дің ішкі болмысына орай жасап қалыптастырамыз десек, осы айтылған принциптер негізінен де қыруар жұмыс істеуге тура келеді. Өйткені тіліміз әлі қалыптасу, даму кезеңін бастан өткеріп біткен жоқ. Мүмкіндігі сарқылар да түрі жоқ, сарқылмайды да.
Осылардың бәрін баяндай келгенде, терминология мәселесін жөнге келтіру үшін не істеу керек деген сұрақ туындайды. Біздің ойымызша, мынадай шараларды жедел түрде қолға алу қажет.
1.Терминология - ғылым мен техника тілін дамытатын лексиканың бірден-бір күрделі қабаты. Бұған иелік жасайтын бір мекеме болса, ол - Ұлттық Ғылым академиясы болу керек. Түзілген, түзіліп жатқан, түзілетін терминоло - гиялық сөздіктер материалының ғылыми негіз - дерін қарастыратын ғалымдар болмағанда кімдер болу керек. Ендеше осы игі шаруаны қолға алып, қадағалап отыратын Ғылым министрлігі - Ғылым академиясы Төралқасының жанынан тікелей президенттің өзі басқаратын барлық терминолог ғалымдардың күшін бір жерге түйістіретін Ғылыми Орталық құрған жөн.Бұл Орталық мемлекетгік терминология комиссиясымен тығыз байланыс жасай отырып, ең әуелі терминжасамның ғылыми принциптерін айқындауы тиіс. Сол негізде бүкіл бұрынғы жарияланған сөздіктер мен оқулықтарды қайта түзіп, ғылыми сараптан өткізіп, лек-легімен бас-падан шығаруды реттеу керек. Сондай-ақ дау туғызып келе жатқан терминдерді топ-тобымен іріктеп алып, оларды алдымен газет арқылы көпшілік талқысына ұсынып, сосын Мемтерминком мәжілісінде үздіксіз бекітіп отыруды дағдыға айналдыру қажет. Ал бекітілген терминдерді бұдан әрі алып қашып, әрқилы қолдануға заң жүзінде тыйым салу жайын қарастырған жөн.
2.Мемтерминком жұмысына айрықша мән берілуі тиіс. Ғылыми Орталықты да, Мемтер - минкомды да қаржыландыру, мамандарды ынталандыру жайын ойластырмаса, істе нәтиже шамалы болмақ.
Жарты ғасырдан астам уақыт бойы жақ - - сы - - лы-жаманды жұмыс істеп, жүздеген терминдердің қолданысқа еніп тұрақтануына себепші боп келген Мемлекеттік терминология комиссиясы - ның жұмысын мүлде қайтадан қарап, түбірлі өзгеріс - тер енгізу қажет... Күштіл - ерім сөз айтса, бас изеймін шыбындап деген принцип негізінде жұмыс істеп келген бұл комиссия жұмысын жандандыру жолдарын қарастыру керек. Ал ол үшін, бәлкім, арнайы конференция шақырып, өз алдына бөлек ақылға салған жөн болар және ол комиссияның мемлекет атынан сөйлейтін құқы болуы тиіс. Ең бастысы, бұл мемлекеттік мәні бар істі мемлекет қамқорлығына алмаса болмайды.
3.Қазақ тілі терминологиясы жазу емле ережелеріне тікелей тәуелді. Яғни термин сөздер үшін бөлек емле жасалмайды, ол ортақ ережеге бағынады. Ендеше емле ережемізде термин сөздерді жасау, қабылдау жөнінде жіберілген өрескел қатені түзеу кджет.
4.Әу бастан-ақ қазақ тілінде термин - дену - дің ғылыми принциптерінің негіздері жасалған. Бірақ, әсіресе, орыс және интернационалдық терминдер жөнінде тіліміздің табиғатына мүлде жат бағыт ұстанып келгеніміз өкінішті. Бұл жөніндегі үш түрлі құжатты еске салып өттік. Оларды үлгі ретінде қолдануды тоқтату керек.
5.Терминжасамның жаңа үлгілерін баспа - сөзде жариялай отырып, соның негізінде жыл сайын пікір сайысын өткізіп отырайық.
6.Терминолог кадр дайындау мәселесі мүлде жолға қойылмаған. Соның түрлі жолдары қарастырылып, мамандарды шетелге тәжірибе алмасуға дейін жіберу жайы ойлас - тырылса құба-құп болар еді.
7.Қазақ терминологиясының өзекті мәсе - ле - ле - рі жөнінде ізденіп, радио-телехабар - ларын жүргізіп, екі жылда бір ғылыми-практикалық конференция өткізіп отыруды дәстүрге айналдыру қажет.
8.Бүкіл түркі тілдеріне ортақ термино - ло - гиялық қор жасау ісімен шұғылдану кезеңі келді. Ол үшін, ең алдымен, біз жазуымызды жөнге қоюымыз қажет. Яғни түркі тілдерінің көбі көшкен латын әліппесі жөніндегі Ә.Қайдаровтың ұсынысы бүгінгі күн сұранысынан туындап отырғанын түсінер уақыт жетті.
Болашағы зор тілдің қай-қайсысы да үнемі қалыптасу, даму үстінде болады. Бір шүкіршілігі сол, қазақ тілі де өзінің осындай өміршеңдігін жоғалтпай, қайта өршітіп отырған мұра. Соңғы жеті-он жылда қолданыс өрісі үнемі тұмшаланумен келеді десек те жанды организм есебінде ол тыныс-тіршілігін, іштей өсу өрісін, қозғалысын тоқтатпайды. Яғни ол әлі қалыптасу, даму үстінде. Осы процесс барысындағы жаңа құбылыстардан үркудің жөні жоқ. Өйткені орыс тілі әлі қалыптаса қойған жоқ, Құдайдан тілейтінім әлі де қалыптасу жолы ұзара түссе екен. Себебі орыс тілінің қалыптасу жолы неғұрлым ұзақ болса, соғұрлым келісіп, кемелдене түседі, - деп В.Г.Белинский айтқандай, қазақ тілінің де бүгінгі таңда осы күйді басынан кешіріп отырғаны мәлім.
Мұны біз, әсіресе, соңғы кездегі қоғам дамуы - на орай туындап жатқан сансыз жаңа ұғымдар мен атаулар тасқынын беруге жаратылып жатқан терминологиялық жүйеден аңғарамыз. Мұны ғылым тілін - де терминологиялық тасқын немесе жаңа қолданыстар мен жаңа ұғымдардың нақ - ты - - лануы дер едік. Мына мысалдарға зер - салыңыз: бағдарлама, жарғы, құжат, айқындама, тұжырымдама, ұшақ, әуежай, жекешелендіру, қауымдастық, егемендік, бірлестік, құзыр, уағдаластық, кешен, кешенді, ғимарат, демеуші, ақпарат, елтаңба, жариялық, зейнетақы, мәртебе, өтем (компенсация), пікірсайыс (дискуссия), сыйақы (премия), тұғырнама (платформа), таралым (тираж), тапсырыс (заказ), шаруашылық есеп (хозрасчет), шығармашылық, шаруа қожалығы (крестянское хозяйство), ілеспе аударма т.т.
Ана тіліміздің ғылыми өрісін айқын - - дай - тын айрықша белгісі оның терминологиялық жүйесінің, қаншалықты өріс алып, қалып - тасуына тікелей қатысты. Осы ретте белгілі суреткер Константин Паустовскийдің мына бір пікірін қайталағың келеді. Ол: Әрбір адамның өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның мәдени деңгейіне ғана емес, сонымен бірге азаматтық қасиеттері жөнінде де мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген махаббат өз ана тіліне деген шынайы махаббатсыз болуы мүмкін емес. Өз ана тіліне немқұрайдылықпен қарайтын адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі өз халқының өткеніне, қазіргісі мен келешегіне деген немкеттілікпен сабақтасып жатады, сондықтан ондайлар зиянды.
Ендеше осы немкеттіліктен арылып, ана тіліміздің абыройын биіктете түсер ғылым тіліне, яғни оның терминологиялық жүйесіне жаңаша бір көзқараспен үңіліп, байлығымызды қасиет тұтынып, ұрпа - ғымызға саралап caп таза күйінде жеткізелік!
Біздің ойымызша, ХІХ ғасырдың соңғы онжылдығы мен ХХ ғасырдың алғашқы екі онжылдығында қазақ зиялыларының алдында тұрған бірден-бір ұлттық идея - оқу-ағарту идеясы болды. Отаршылдықтан құтылу, айырылып қалған солтүстіктегі, шығыстағы, батыстағы кейбір жерлерді қайтарып алу, жеке мемлекет болу сияқты мақсат-мұраттарға жету үшін алдымен айналаны қоршаған жұрттармен барлық жағынан терезесі тең болу шарт. Бұл теңдікке қол жеткізу үшін ең әуелі халық сауатты, білімді болмаққа керек. Ал бұл тұстағы қазақ халқы көгі қараңғы, көңілі ұйқылы, еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда болып отырған қайран ел, қайран жұрт еді. Осы сөздерді айтқан Ахаң әрі қарай надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесепаты. Өрге басқан, өзге жұрттың қатарынан қалыспау үшін оқу-ағартуға құр шақыру жеткіліксіз, нақты іс-әрекеттерге кірісу керек болды.
Оқу-ағарту идеясы Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейхановтар бастаған шоқ жұлдыздай боп жарқырап шыққан қазақ зиялыларын нақты іс-әрекеттерге алып келді. Біреулері Ресей мемлекеттік думасында депутат болып, қазақ халқының мұң-мұқтажын жоқтаса, екіншілері Оян, қазақ! деп қазақтардың намысын оятып, өлең жазып жатса, үшіншілері - енді-енді пайда болған газеттер мен Айқап сияқты журналдарда пікірлерін білдіріп, оқу-ағарту істерін қатты қолдап жатты. Ал Ахмет Байтұрсынұлы болса, сол оқу-ағартудың нақты шаруасына кірісті. Ол үшін қазақ тілінің дыбыстық жүйесін дәл көрсететін әрі оқытуға жеңіл таңбаларды (әріптерді) түзуді қолға алғаны белгілі. Түркі халықтары қолданып отырған араб таңбаларын икемдеп (реформалап) қазақ әліпбиін ұсынды. Бұл - нағыз ұлттық жазу болып шықты. Оны кезінде түркі халықтары тілдерін зерттеуші орыс, татар ғалымдары Байтұрсынов жазуы деп, ал Ахаңның өзі Қазақ жазуы деп атағанын,қарапайым халық төте жазу деп кеткенін де білеміз. Сауат ашатын таңбалар (графика) түзілді, енді осы әліпбиді мектепте оқытып, жазғызып үйрету қолға алынды. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларын ел қатарына қосылып, білім алуына 1896 жылдары көңіл бөле бастады. 1905 жылдары Ресей Кіндік үкіметіне жазылған петициядан, редакторы болып Қазақ газетін шығарып, оның бетінде мәселелер көтеруінен, қазақ балаларын ана тілінде сауаттандырып, әрі ана тілінде оқыту үшін жүргізген күресінен, ең соңғысы сол ана тілінде оқытатын оқулықтар жазуынан, халық ағарту кадрларын дайындап, жас қазақ интеллегенциясы өкілдерін баулуынан танылады.
А.Байтұрсынұлы қазақ халықтарын қазақша оқытудың негізін қалап, оларға ана тілінде оқулық жазған. 1912 жылы Оқу құралы деген атпен тұңғыш оқулық жазды (1912-1925 ж. аралығында 7 рет қайта басылды). Мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін 3 бөлімнен тұратын Тіл - құрал атты оқулықтың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, фонетикаға арналған 1-бөлімі 1915 жылы, синтаксиске арнаған 3-бөлімі 1916 жылы жарық көрген. Тіл - құралы қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс еді [2, 56]. Ол 14-15 жыл бойы қазақ балаларының бірнеше буынын тәрбиелеген, ана тілінің табиғатын танытқан қазақ тіліндегі бірден бір оқу құралы болды. Тіл - құралы 4-5 жыл оқитын шәкірттерге арналған тұңғыш оқулық болумен қатар, қазақ тілінің фонетикалық және грамматикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген қазақ тіліндегі тұңғыш ғылыми жұмыстың басы да еді. Өйткені қазақ тілінің дыбыстық жүйесінің классификациясы да, сөз таптарын ажыратып, сөз тұлғаларын көрсетуде де, сөйлем мүшелерін таңдау да күні бүгінге дейін Байтұрсынұлының атаған оқулықтарының негізі сақталып келеді. Байтұрсынұлы жасаған тіл терминдері де көп өзгеріссіз бүгінгі грамматикаларда қолданылып отыр. Осы күнгі қолданылып жүрген зат есім, сын есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш, қаратпа сөз, қыстырма сөз, сұрау белгісі, леп белгісі сияқты сан алуан лингвистикалық терминдердің баршасы - Байтұрсынұлынікі.
Ахмет Байтұрсынұлын үстіміздегі ғасырдың алғашқы онжылдықтарындағы қазақ қауымы көшінің рухани басшысы етіп танытқан - оның қазақ халқын іргелі жұрт қатарына қосу үшін жүргізген күресі және сол күресте ұстанған бір қаруы - ағартушылық идеясы болды. Оқу-ағарту идеясы - Ахмет Байтұрсынұлының әлеуметтік қызметінің арқауы, азаматтық борышының негізі, идеологиялық платформасының тіреуі. Бұл платформаны мықтап ұстауға итермелеген - оның туған халқының тағдырын ойлаған қам-қарекеті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы жатқан отар ел болатын. Халқы үшін сол кезде бебеу қаққан ойшылдардың көзімен көріп, сөзімен айтқанда, бұл тұстағы қазақ халқы көгі қараңғы, көңілі ұйқылы, еспесі жоқ қайығы қалтылдақ, малы талауда, жаны қамауда болған қайран ел, қайран жұрт еді. Қазақ халқын әлеуметтік теңдікке, азаматтық мәдениетке жеткізетін, амал-әрекеттің бастысы түгел қазақты сауатты етіп, көзін ашу, надандық, өнерсіздік ата жолдасымыз болған соң, олжалы жерде үлестен қағылғанымыз, ордалы жерде орыннан қағылғанымыз, жоралы жерде жолдан қағылғанымыз - бәрі надандық кесапаты. Халықты ағарту мектептен, баладан басталады. Ахмет Байтұрсынұлы қазақ балаларының әйтеуір көзі ашылып, сауатты болуын ғана емес, тек ана тілінде сауаттануын, содан соң барып өзге ұлт мәдениетіне, тіліне қол созуды принципті талап етті. Ол - қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына көп күш жұмсаған адам. Сол үшін ғалым бірнеше еңбектер жазды. Олар - 1912 жылы Орынборда жарық көрген Оқу құралы, 1928 жылы Қызыл-Ордада Әліп-би, 1926 жылы Семейде Сауат ашу, 1914-15 жылдары Орынборда Тіл құралы, 1928 жылы Қызылордада Тіл құрал, 1920 жылы Қазанда Баяншы атты кітаптар. Ол өзінің әуелгі еңбегін де сауат ашу мәселесіне арнайды. Яғни, оның басты мақсаты қарапайым халықты жазу, сызуға үйрету, сонан кейін ғана қазақ тілінің грамматикасын ұқтыру болды. Осындай жүйемен жұмыс жасай отырып, қазақ тілінің алғашқы грамматикалық оқулығы Тіл құралын шығарды. Біз қазіргі ғылым мен техниканың дамыған заманындағы ұрпақтар осы еңбекке көз жібере отырып, сол кезде А.Байтұрсынұлының бұл еңбекке қаншалықты жауапкершілікпен, ізденушілікпен қарағанын байқаймыз.
Тіл құралының өзі 3 жылға бөлініп, бірінші жылы - сөйлем мен
сөйлемді айыру, сөз бен сөздің буынның айыру, буын мен буындағы дыбысты айыру, дыбыстар мен олардың әріптері, сөздердің тұлғаларына: екінші жылы - сөз таптарына: үшінші жылы - сөйлем жүйесі мен түрлеріне тоқталады. Еңбектің осындай жүйелілікпен құрылуынын өзі оның ғылыми құндылығын танытады. 1913 жылдың өзінде ол Қазақ газеті мінбесін пайдаланып, қазақ қоғамына оқу-білімнің қажеттігін халықтың экономикалық тұрмыс жағдайымен байланыстырып дәлелдейді. Ахмет бұдан 80 жылдай бұрын байқап-түйгендері, айтқан пікірлері дәл бүгінгі күні айтылып жатқан мәселелерімізбен үндес келеді. Қазақ жерінде өндіріс жоқ, шикізатын сатады, сол шикізатынан жасалған өнімді екі-үш есе қымбат түрде сатып алады. Бұл надандықтан келген кемшілік деп жазды Қазақ газетінде. Надандық деп отырғаны - халқының білім-ғылымнан қалыс келе жатқандығы. Қалыс қалуға үлкен себеп - қазақ жерінде мектептер аз, сол аз мектептердің өзінде мұғалімдер жетіспейді, ұлт кадрларын даярлайтын орындар жоқ дейді. Демек, қазақ халқы қараңғы дегенде, кінә халықта емес, сол қараңғылықтан құтқаратын мүмкіндіктердің жоқтығында екендігін алты миллион қазаққа алты ат жегіп, тарта алмады деп өкпелеу жөн бе! деп бейнелі түрдегі тілмен білдіреді [3, 1].
А.Байтұрсынұлы ауылдық, болыстық, бастауыш мектептер мен екі кластық училищелерде мұғалім болып істей жүріп, оқыту ісіне қажетті айларды ойлайды. А.Байтұрсынұлы 1910 жылдардан бастап қазақ жазуымен айналыса бастайды. Ол араб таңбалары қазақ тілі үшін қолайлы еместігін ескеріп, қазақ тілінің дыбыстық жүйесінде икемдеуді қолға алды. Ол үшін қазақ тілінің фонетикалық құрамын зерттеуге кіріседі. Ғалымның араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын халықтың ешбір талассыз қабылдауына қарағанда, еңбектің тіл табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалғандығын байқатады. Ол әдістемелік құралдар шығаруда да көп еңбек сіңіреді. Үйрену һәм үйрету ең басында қиын. Балалар оқудың басында қиналмаса, оқудан тауы шағылмай, көңілі қайтып мұқалмайды, оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. Үйретушінің де жігері құм болмай, ісі ілгері оңай жылжыған сайын көңілденіп оқытуға жаһауы зорайып, шабыттанады, - деп толғанатын ол. Өзінің Тіл құралына әдістемелік нұсқаулар бере отырып, оқыту әдістері туралы айтып кетеді. Кейбір әдістер жөнінде жан-жақты мәлімет береді. Әрі түсіндіру барысында дамыған европа және азия елдерінің оқыту тәжірибелерін қолданып отырады.
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жылдардан бастап қолға алады. Онымен қоса қазақ графикасын жасауға кіріседі. Қазақ графикасының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.