Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістемесі
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
Ағылшын тілін оқытудың орта кезеңде диалогтік сөйлеуге үйрету
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
Ағылшын тілін оқытудың орта кезеңде диалогтік сөйлеуге үйрету
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
КІРІСПЕ ... ...
1 Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Ағылшын тілі сабағында диалог түрінде сөйлеуге үйрету әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 диалог түрінде сөйлеуге үйретудің негізгі әдісі- мәтін ... ... ... ... ..
1 .3 . Бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістемесі
2.1 Диалогты ағылшын тілі сабағында қолдану жолдары
2.2 Тәжірибе жұмысының қортындысы
3.ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында Шетел тілін оқытудың басты мақсаты -- оқушыларға шетел тілінде қарым-қатынас жасауды базалық деңгейде игерту деп көрсетілген [1]. Өйткені қазіргі нарық жағдайында шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгеру, шетел тілінде сөйлей білу өмірдің өзекті мəселесіне айналды. Сондықтан өсіп келе жатқан ұрпаққа шетел тілін оқытуда əр түрлі əдістемелік жаңа тəсілдерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі туындап отыр. Ағылшын тілі -- əлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі, тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен дамыған тілдердің бірі. Ауызша сөйлеу адам арасындағы қарым- қатынасты атқарады. Ағылшын тілінде сөйлеуді үйрету үшін қолданылатын оқыту əдісінің мазмұны оқушының тілдік қарым-қатынаста жинаған білімінің, қалыптасқан дағдысының, игерген шеберлігінің жиынтығына байланысты. Сөйлеуге үйрету мoнолог жəне диалог түрінде жүзеге асырылады. Мoнолог жəне диалог түрінде сөйлеу іскерлігі, біліктілігі қарым-қатынас əрекетінің, ақпараттық, регулятивтік, əдептік жəне сезімдік-бақылау сияқты атқаратын қызметіне байланысты анықталады.Негізгі орта білім деңгейіне арналған шетел тілі курсы жалпы орта білім деңгейінде оқыту дайындығына бағытталған, яғни ол шетел тілін меңгерудің жалпы еуропалық А1 деңгейіне сəйкестірілген. Шетел тілі сабағында ойын, сұрақ-жауап, өлең сөздерін толықтыру, суретке қарап мəтін құру, карточкаларды қолдану арқылы ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады. ХХІ ғасырда біздің еліміз ғаламдану және жаһандану процесіне көшуде. Осы процессті жандандырып дамытуда жас ұрпақтың білімі мен біліктілігі орасан зор роль атқарады. Бүгінгі таңда жаңашыл мұғалімдерге сапалы және инновациялық технологияларды меңгеру - қазіргі заман талабы. Білім сапасын көтеруде инновациялық технологияларды дұрыс және сауатты қолдану жылдан жылға күрделі және өзекті мәселеге айналуда. Оқыту барысында озық, тиімді технологиялар тәжірибеге енгізілуде. Бүгінгі күні біздің қоғамға проблемаларды шеше алатын, шешім қабылдайтын, сындарлы ойлайтын, идеялар мен өнімді пікір ұсына алатын және командада, топтарда тиімді жұмыс істейтін икемді, креативті және бастамашылық қабілеті бар жастар қажет. Күрделілігі күн сайын артып, өзгеріп және тез жетіліп келе жатқан, біз өмір сүріп жатқан әлемде Білімнің болуы бүгінгі күні жеткілікті емес. Адамдардың өмір бойы білім алуын оңтайландыру үшін жастардың жеке қабілетін жан-жақты дамытып, оларға жан-жақты білім беру шеңберінде тиімді ойлау қабілетін сіңіру қажет екені сөзсіз. Сондықтан оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында Оқу мен оқытудағы жаңа тәсілдерді қолдануда диалогтік оқыту тәсілін басшылыққа алдым.Қазіргі заманда білім адамды бұрынғыдай табиғатты өзіне бағындырып, дүниені игеру немесе өзгерту үшін қажетті ұғымдармен қаруландырмай, керісінше адам баласының болмыс пен жаратылыс заңдылықтарын біліп, әлем мен дүниеге бейімделіп, өмірге кірпіш секілді қалануына әкелуі керек.Білім адамға иман, ақыл мен даналық беріп, өзінің ішкі жан дүниесін ашып, сол арқылы ақиқатты ізденуге жетелеуі қажет, әр адамға өз әлемін айқындап, оның құндылықтары мен қағидаларын белгілеуге көмек беруі керек. Сол арқылы адам өзін-өзі басқаруға, өз өмірін жоспарлауға үйренеді. Дәстүрлі оқыту жүйесі тұлғаның дамуын оның зияткерлік (интеллектуалдық) деңгейімен өлшесе (Бұл адам қандай деңгейде ақылды? деген мағынаны), бүгінде бұл мәселе тұлғаның өзіндік рефлексиясымен (яғни қоршаған, зерттеліп жатқан болмысқа деген адамның өзіндік көзқарасы, оның құндылықтарын, себептері мен салдарын, мағынасын түсінуі, өзіне-өзі есеп беруі мен бағалауы) байланыстырылады. Ғылыми зерттеу нәтижелері сабақта диалогтың маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Мерсер мен Литлон (2007) өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатынын атап көрсетті. Зерттеулерде ересектермен интерактивті қарым -- қатынас пен достарымен бірігіп жүргізілген жұмыстың балалардың оқуына және когнативті дамуына әсер ететіндігі айтылған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Выготский когнетивті дамудың оқушылар өздерініңЖақын арадағы даму аймағында (ЖАДА) жұмыс істесе жағдайда жақсаратынын атап көрсетеді. Диалог барысында оқушылар нәтижеге жету үшін күш -- жігерін жұмсайтын және Мерсер(2000) сипаттағандай, білімді бірлесіп алуда немесе пікір алмасу барысында тең құқылы серіктестер болып табылады. Пікір алмасу оқушылармен диалог құру арқылы жүзеге асады.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағида-ларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ОРТА КЕЗЕҢДЕ ДИАЛОГТІК СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
Диалог сөзі гректің "діа1оgos" сөзінен пайда болған. Оның мағынасы - жалпы сөйлесу, екі я одан да көп адамдардың өзара әңгімелесу ұғымын білдіреді. Тіл білімінде ол екі не одан көп адамдардың кезектесіп сөйлесу формасын білдіретін термин ретінде қолданылады яғни, диалог - екі немесе бірнеше қатысушылардың бірігіп, бір тақырып төңірегінде пікірлесуі. Диалогқа қатысушылардың ойлары әр түрлі болады: келісу, талқылау, сұрақ-жауап, ойдың бірдей шығуы т.б.
Диалогті зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың негізгі нысанындарының бірі болып тұр. Қазіргі тіл білімінде қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлға аралық қатысымның, диалогті қатысымның компоненттері ретінде мыналарды атасақ болады: 1) сөйлеуші мен адресат (субьект факторы жеке психологиялық, сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас); 2) сөйлеушінің коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты; 3) қатысым өтетін уақыт пен кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін экстралингвистикалық факторлар) байланысты шынайылық деңгейі; 4) белгілі бір қоғамдық және статустық рөлі бар коммуниканттардың өзара қарым-қатынасы; 5) қатысым жағдаятына сай пресуппозияларды (авторлық интенцияның дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен адресаттың пресуппозияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығы, импликацияны анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады) [1, 12].
Диалогтің мазмұны мен оны құрайтын сөйлемдердің құрылымы немесе жеке сөздердің тұлғалары әр түрлі болып келеді. Мысалы:
- Жүр мына дүкенге кірейік!
- Не істейін деп пе едің?
- Тапсырыс берген болатынмын, түссе, алайықшы.
- Жүрсең жүр! (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық)
Демек, мұндай репликада сұраққа тура жауап болмаса да, репликалардың мазмұнынан екі адамның бірін-бірі түсініскені білініп тұр. Сөйтіп, диалогке қатынасушы адамдардың сұрақ - жауап немесе керісінше, жауап - сұрақ түріндегі сөздері жағдайға және сол диалогтің алдында немесе одан кейін айтылған сөйлемдерге байланысты. Диалог ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем әдебиет шығармасында да көп кездеседі. Алайда диалогтің екі түрінде елеулі айырмашылық бар. Бірінші жағдайда әңгімеге қатынасушылар сөздің орын тәртібін, сөйлемнің құрылымын немесе сөз тазалығын таңдамай сөйлесе береді, ал көркем шығармада ондай диалогтер автордың үлкен толғанысын, суреттеліп отырған кейіпкерлердің бейнелерімен, оқиғамен байланысты ой елегінен өткізіледі. Қысқасы, диалог жазушының индивидуальдік (даралық) стиліне және жанрдың ақпараттық - эстетикалық нормасына тікелей қатысты болады.
Диалог сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор мен тыңдаушының арасында қарым-қатынас орнауына себеп болатын коммуникативті жағдаят; прагматика үшін маңызды-тыңдаушының сөйлеу мәнісі мен оның коммуникативті интенциясына негізделген-тыңдаушы реакциясы деуге болады. Тыңдаушының реакциясы диалогті құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды. Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы диалог қалыптасады. Диалогті бір ғана мақсат құра алмайды, сондықтан, әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, диалогті бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым - қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі - оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Қайсы тілде болсада, диалог құрылуы үшін төмендегідей пинциптер орындалуы қажет.
1. Коммуникативті ынтымақтастық принципі диалогті сөйлеу формасы ретінде айқындаудың жалпылығы мен орнықтылығын белгілейді. Коммуникативті мақсатқа сәтті жетуге ұмтылған сөйлеу әрекеті белгілі ережелерге бағынуы, үйлесімді болуы тиіс. Коммуникативті қатысым кезінде сөйлеу этикетінің ережелерін ұстанып, орнықты және дұрыс жауап қайтарылуы тиіс.
2. Әрекеттесу принципі сөйлеудің құрылымында әңгімелесушілердің екеуінің де белсенді атсалысуын ұсынады. Коммуникация процесін басқару үшін әңгімелесушілердің коммуникативті бағдарламасының өзара келісімі, коммуникативті интенцияның үйлесімділігі мен қолданылу аясының коррекциясы талап етіледі.
3. Әсер ету принципі әрекеттестік принципімен тығыз байланысты. Әсер ету жоқ жерде, әрекеттесу де жоқ. Тыңдаушыға әсер ету сөйлеушінің коммуникативті интенциясының вербалдануына тікелей байланысты.
4. Коммуникативті-прагматикалық үстемдік принципі сөйлесімнің нақты коммуникативті-прагматикалық құрылымы семантикалық құрылымның бір компонентінің үстемдігіне байланысты болады. Көп жағдайда фунционалды-прагматикалық доминант пропозиция компонентімен әрекеттеседі. Сөйлемнің экспрессивтік деңгейі өзгереді.
5. Коммуникативті толықтық принципі коммуникативті үстемдік принципімен тығыз байланысты. Коммуникативті интенция - анық та нақты көрінген иллокуцияны (сұрақ, тілек, кеңес, т.б.) ғана емес, сонымен бірге, сөйлесімнің эмоционалды, экспрессивті, көркем сипаттарын да қамтиды.
6. Алдын алу принципі адамның жиған тәжірибесінің нәтижесінде коммуникация процесінің өту барысына сай белгілі реакцияға дайын бола алу қабілеттілігі. Сөйлеу жағдаятындағы тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен байланысты қалыптасады [5].
1. Сұрау-жауап алу диалогі. Тілдің қатысымдық, хабарлау қызметі түрліше жағдайда іске асады. Қатысымның қызметтік мақсаты бастапқы сөйлеуші екінші әңгімелесушіге сұрақ қояды да, одан жауап күтеді. Бірінші, сөйлеушінің сөзі сұраулы сөйлем болуы семантикалық- құрылымдық моделі ретінде барлық диалогке тән. Бұл диалогке қатысушылардың біреуі актив, екіншісі пассив қызмет атқарады. Алғашқы сұраулы сөйлем диалогтің тақырыбын бір бағытқа қойып, сөйлеушілердің логикасын анықтауға қызмет етеді. Б.Майлиннің "Шұғаның белгісі" атты шығармасынан мысал:
- Мынау аттан түсіп жатқан кім? - деді Шұға
- Әбдірахман ғой,- дедім.
- Әбдірахманың кім?
- Қазақбайдың баласы.
- Иә, әлгі учитель баласы ма?
- Иә.
2. Хабарлау диалогі. Бұл диалог қатысымдық-хабарлау қызметін атқарады. Диалогті ашушы, өз алдына хабарлаушы адамдары болады. Айтушының қатысымдық мақсаты - нақты бір хабарды жеткізу. Бұл мақсат өзіндік бейнесінде бір нәрсені сұрай сөйлеуінде, жауап қайтаруында білінеді. Екінші қатысушы диалогте актив қызмет атқарады.
- Не болды?
- Қазанғап қаза болды.
- Қашан?
- Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім, шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ, сақалы аспанға шаншылып қалыпты. Жақындап барып, "Қазеке, Қазеке",-деймін, "ыстық шай ішесіз бе? "- деймін. Сөйтсем жүріп кетіпті. (Ш.Айтматов. Боранды бекет).
3. Әңгімелесу диалогі. Әңгімелесу диалогінің хабарлаушылық бағыты жоғары тұрады, нәтижесінде қатысушылардың пікірлесуі күшейеді, тұлғалық жағы ашылады. Әңгіме бір немесе бірнеше затқа байланысты айтылуы мүмкін. Әңгімелесу диалогінде құрылымы бір-бірін жалғастырушы сөйлем бірлігі, қайталай сөйлеу болады. Бірден жауаптың сапасы әңгімелесуде көрінеді, диалогтің құрылуы (сәлемдесу, құттықтау, сұраулы сөйлемдер), олардың мақсаты әңгімелеушінің пікірлесуге ниеті бар ма екенін анықтауды көздейді. Мысалы:
- Шөпті қанша алдыңдар?
- Сұрама шырағым. Мынау алаптан Қосымға екі мың шөп шауыпберетінбіз ғой. Осы алап бізге тигесін шөпсіз болармыз ба! Қазынаданалған екі машина салып жіберіп едік, бір айда жылға жететін шөп түсіреді.
oo Газет, журнал оқисыңдар ма?
oo Оқығанда біз оқиық. Кешке таман жұмыстан келгесін біздің үйге жиналып аламыз да, Сембек оқиды, біз тыңдаймыз. Көбіміз хат білмейміз ғой. Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек етіп салдық.( Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
4. Қоштау диалогі. Модальдік диалогтің бұл түріне әңгімесушілердің пікірлерінің сәйкес келуі, тән екі қатынасушы жақ та актив болады, бірдей дәрежеде пікірлерін айтуға тырысады. Қоштау диалогінің ішкі сөздік нәтижесі болмайды, негізгі құрылымы лексика-синтаксистік паралельдік арқылы диалог бірлігін құрайды. Сөйлеудің дамуы жауаптың бірін-бірі қолдауымен, алынған хабардың мазмұнына сәйкес, екі қатысушының ойлары бірдей, бір уақытта айтады, толықтырады, нақтылайды. Сөйлеушілер қоршаған адамдарды, оқиғаны бірдей бағалауы мүмкін, бірдей сезімде болады. Мысалы:
Өткен жазда ғана Сырдариядан отгонға тартылған каналды қазып жатқандарға барып қайтқаны есіне түсті. Ол арадағы сайлаушылары:
- Автолавка айына екі-ақ рет келеді.
- Автоклуб одан да сирек.
- Артистерді, жазушыларды көретін күніміз бола ма? - десіпқалған (Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
5. Егес диалогі. Модальды диалогтің мағыналы түрі. Онда қатынас екі немесе бірнеше қатысушылардың сөйлесулерімен жүзеге асады. Егес диалогінде әр сөйлеуші бір-бірінің пікірлерімен келіспеушілікте болады. Екі сөйлесушінің біреуінің пікіріне екіншісінің пікірі сәйкес келмеуінен талас туады, сөйлеушілер бір затқа, бір оқиғаға өз ойларын айтады, бірақ бір мәселеге әр түрлі пікірлері, әр түрлі көзқарастары болуы мүмін. Сондықтан, әр сөйлеуші өз ойының дұрыстығын дәлелдеуге тырысады, ол үшін дәлел іздейді, өзінің бәсекелесінің әлсіз жағын табуды көздейді. Мысалы:
- Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылайқарау лайық болса тарта бар. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
oo Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
oo Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жерортаға келген адамсың. Обал қайда?
oo Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көпмал көрсетсе, бермек түгіл лақтырып жіберер...
oo Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
oo Мен алам.
oo Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
- Зорлық қылғанда кайтесің ?
- Жоқ, қыла алмассың !
oo Көрерсің!
oo Көрсек көрерміз (С.Мұқанов. Алма бағында).
6. Мақсатты диалог. Сөйлеушінің тыңдаушыға байланысты шараларын, қасиетін айтып салуда ол өзі көздеген мақсатына жетеді. Осының нәтижесінде пайдалы әрекеттері болашаққа ұмтылуды көздейді. Сөздік іс-қимыл, ойды айтып салуда анықталған мақсат болады, ішкі сезім толғанысын оятады. Сөйлеу әрекетінің дәлелдік және мақсаттылық жағы айтушының әрекетті, ойды айту, тудыру себебі болады.
Мақсатқа жету диалогінің компоненттерінің семантикалық-құрылымдық моделі үш мүше бірлігінен тұрады (қорыта сөйлеу, мағыналы-анықтаулы хабарлы, сұраулы сөйлем, жауап күте сөйлеу немесе сұраққа жауап ретінде қайталай сұрау). Мысалы:
oo Әй, имансыздың ісін қарашы... Е, айта бер... Шешесі қайтіпті?
oo Шешесі ойбайын салып қызына жабысқан екен, "сенің керегің жоқ, сүйгеніме қосыламын" - деп милициялардың арбасына мініп алыпты, - дейді...
oo Астапыралда-ай, құдай-ай, не сұмдықты көрсеттің-ау!... Не деген бетсіздік еді!
oo Сол қыз биыл ауылына келген екен. Ауыл да жағасын ұста отыр дейді. Бұрынғы киімнің бәрін тастап, құйрық-жалын күзеген байталша, сып-сида болып, коммунистің киімін киіп алса керек, мойнында кресі бар дегенді де айтады...
Не дейді, шешей-ау! Рас дей ме? Ол бетпақты ауылдан неге қумайды?
Қайдан қусын, қит етсе коммунисіне айтады.
Бәсе, десейші... Ай, заман азды ғой. Кешегі біздің жас күндерімізде, ол Биағаларды қараңғы үйге қамау түгіл, жан бетіне қарай алмаушы еді... Өзіміз өткен өмірімізде сол кісінің үстіне кіріп көрген емеспіз.
Ол атамды ұрлыққа араласқаны үшін жауапты дейді ғой, - депесік жақта отырған жас әйел Рәш күңк ете қалды.(Б.Майлин. Раушан-коммунист).
Экстралингвистикалық факторлар сөйлесімдердің жұмсалу себебін негіздейді, бірақ диалогтің құрылымын, шегін, төменгі белгілерін анықтаушы шарт бола алмайды.
Диалогтің табиғаты диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің тиісті жауап реакциясының тууына түрткі болатын репликалардың алмасуында ашылады. Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог теориясының репликаларды реплика-стимул мен реплика-реакция етіп бөліп, диалог барысындағы олардың орнын да белгілеген болатын. Диалогті зерттеуде психологиялық және психолингвистикамен шектесетіні белгілі. Өйткені, таза лингвистикалық зерттеулер ауызша қатысымның барлық аспектілерін толық сипаттай алмайды. Қазіргі тіл білімінде диалогтің құрылымы мен сипатын анықтайтын мәнбілерді қарастыратын, экстралингвистикалық жағдайларды ескеретін психолингвистикалық бағыттың динамикасы байқалады [1,13].
Қарым-қатынастың диалогтік бірлігін анықтауда басшылыққа алынатын принцип-мақсаттардың өзара әсерінен туындап өзара үйлесетін кем дегенде екі түрлі сөйлеу бірлігі (көндіру - қарсылық білдіру) жасалады. Шағылысқан сөйлеу бірліктері коммуникативті бағдарына қарай негізгі және қосалқы түрлерге бөлінеді. Соңғылар негізгіні дәлелдейді, түсіндіреді. Олар әр түрлі қызметте жұмсалуы мүмкін. Сөйлесім мақсаты жасырын не ашық түрде көрінеді.
oo Апа-ау, кедейлер малын бақпай қойса, қайтер еді?
oo Қайтсін? Өзі баға алмас еді, малдан айырылар еді.
oo Ендеше неге сөйтпейді?
Ойбай, қарағым-ау! Туысы бір болған соң, қимайды. (Б.Майлин. Раушан-коммунист).
Сөйлеушінің сұрағы қарсы сұрақ пен дәлел жауапты қалыптастырады. Жауаптың мазмұны келесі сұрақты - нақтылаушы сұрақты туғызады. Нақтылау, ашу мақсатында жауап алуды көздейді. Онсыз сұхбаттың аяқталмайтындығын аңғартатын мақсат та бар. Сондықтан, тыңдаушы оның сол сұрағына ғана жауап беріп отыр. Диалогке тұтастық сипат беріп тұрған сөйлеу актілерінің мазмұндық жағы мен оның бір бағытта дамуы болып отыр. Ал ол сұрау есімдіктерінің көмегімен жүзеге асады.
Бұдан шығатын қорытынды мақсаттардың өзара ықпалы диалогтік бірлікті қарым-қатынас жасаудың тұтас ауқымды сипаттағы түріне айналдыра алады. Бұл тұтастықтар қайталанатын кем дегенде екі бірліктен құралады. Қайталау жай өзгеріссіз қайталану емес, жаңа мазмұнда, қосымша мақсаттардың үстемеленіп қайталануы болып табылады.
А.Сухих сөйлеуде өзара қарым-қатынасқа негіз болатын, шағылысты қалыптастыратын - ортақ тақырып деп есептейді [17, 28]. Тақырып - сөйлеу мәнбілеріне ортақ мазмұн. Сөйлеу мақсаты сол тақырыпқа қарай анықталады. Тақырып қарым-қатынасты ұйымдастырушы қағида болып табылады. Тақырыпты анықтайтын негізгі көрсеткіштерге - онтологиялық ортақтық, мәдени-әлеуметтік ортақ белгілер, сөйлеу жағдаятының ортақтығы (прагматикалық ортақтық) жатады. Тақырып диалогте фреймдер немесе ойды өрбітіп, дамытушы өзара байланысты ұғымдар мен пікірлер түрінде көрінеді. Адам есінде қоршаған орта шындығы фреймдер түрінде сақталады. Өзара байланыс - фреймдер тақырыпты сөйлеушілерге таныс әрі түсінікті түрде өрбітуге көмектеседі.
Диалог арқылы берілетін хабар - семантикалық белгіні, ал оны анықтауға прагматикалық факторлар қатысады. Прагматикалық фактор сөйлесімдердің тақырыпқа қарай коммуникативті мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын, сөйлеу мақсаттарының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Сөйлеу мақсаттарын жетекші (негізгі) және қосымша мақсаттарға ажыратуға болады. Сөйлеу мақсаттарының үйлесуін тема-ремалық қатынастың сөйлеу актілері арасында көрінуі деп те қарауға болады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн келесі сөйлеу мәнбісінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Белгілі сөйлеу жағдаятына сай, ортақ тақырып сөйлесім мазмұны мен құрылымын анықтайды. Осы ерекшеліктен ауызекі сөйлеудің көркем әдебиет стилінен айырмашылығы айқын көрінеді. Бірінші жағдайда тақырыптық ортақтық сөйлеу бірліктерінің арасындағы ілеспелі байланысты қалыптастырса, екінші жағдайда тақырыптың ортақтығы тіл бірліктеріндегі ортақ белгілердің болуын негіздейді.
Сөйлеудің жағдаяттық-тақырыптық сипаты қысқа, бірақ тұрақталған, дайын сипаттағы сөйлесім түрлерін қалыптастырады. Олар белгілі бір сөйлеу жағдаятында тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен қалыптасқан.
Диалогте тақырыптық байланыс монологте кездесетін лексемалардың, синтаксистік құрылымдардың қайталануы түрінде тілдік бірліктері арқылы көрінуімен қатар, прагматикалық көрсеткіштердің қатысуы арқылы да жүзеге асады. Бұл, біріншіден,
шағылыстың қалыптасуы болса, екіншіден, ынтымақтастық принципсақтаумен байланысты астарламалардың, пресуппозиция көрсеткіштерінің сөйлеу мәнбілерінде байланыстырушы, дамытушы қызмет атқаруы түрінде көрінеді.
Диалог бойында сөздердің қайталануы, тыңдаушыға бағытталған сөздердің болуы (есімдік түрлері), сөйлеуге қатысты етістіктің лексика-семантикалық түрлерінің сөйлеу актісін ұйымдастырудағы қызметіне зерттеушілердің бірқатары көңіл аударды. Лексиканың қайталануын формалды түрде қарастырмай, диалогті ұйымдастырудағы қызметін зерттейтін ғылыми жұмыстар бар.
Сөйлеу мәнбісінде диалог құрылымында кездесетін бұндай сөздер ғылыми зерттеулерде метакоммуникативті сигналдар, синтаксистік клишелер, түзету бірліктері, вербальді белгілер деп аталып жүр. Олардың әр түрлі аталуының негізінде қарым-қатынаста, диалогті ұйымдастыруда атқарылатын қызметінің, прагматикалық мақсатының әр түрлі болуы жатыр.
Синтаксистік қақпайлардың синтаксистік құрылымдарына ортақ белгілерге мыналарды жатқызуға болады:
жалпы мәнді сұраулы сөйлемдердің ықшамдалған түрде берілуі;
дейксис сөздердің алдыңғы сөйлеу актісіне, сөйлеу жағдаятына сілтеме жасап, жинақтаушы қызметтерде тұруы;
етістіктердің лексика - семантикалық шектеулі тобының қолданылуы;
синтаксистік қақпайлардың қолданылуын прагматикалық факторлар ережелер тұрғысынан қарастыру олардың шын мәнін ашады.
Диалогте сөздердің орынсыздығы, сөздердің сөйлеу жағдаятына сәйкессіз қолданылуы да бар. Оны жазушылар кейіпкер образын ашуда, шығарманың әсерлілігін арттыруда қолданады. Н.Уәлиев оны стильдік контраст деп атайды [18, 90]. Стильдік контраст - кейіпкер тілімен бағалаудың бір тәсілі. Оның айқын көрінетін жері - диалог. Бір стильдік қолданыстарды екінші бір стиль тілінде қолданудың мақсаты юмор туғызу болса, сөйлеу тілі теориясы түрғысынан оны тыңдаушының көңілін аудару, оны өзіне ыңғайлау құралдары ретінде де қарастыруға болады. Бұндай сөйлесімдердің хабарлау не нақтылау сөйлеу актісі, сөйлеушінің тыңдаушыда өзіне қажетті эмоцияны қалыптастырушы құрал болуы да, сөйлеу қағидалары түрғысынан орынсыз қолданылған сөйлесімдер болуы да мүмкін. Диалогтің қалыптасуына, әңгіменің өрбуіне сөзден басқа ым, ишара, жекелеген дыбыстар қызмет атқарады.
Тыңдаушы тарапынан әр түрлі интонациямен берілген мақұлдау, сұрау, таңдану мақсатындағы сөйлеу тіліне тән дыбыс-сөйлесімдер
түрткі қызметінде қарым-қатынасты дамытып отырады (ы-ы, м-м, і-і). Біздің байқауымызша, олардың әрқайсысы әр түрлі мазмұндағы, әр түрлі мақсаттағы сөйлесім түрлерін жинайды. Немесе оларды дыбыстық сөйлесімдердегі қарым-қатынасты дамытатын эмфазалық екпіннің қызметі деп те атауға болады.
Көркем шығармаларда диалог жалпы мәнмәтіннен әрбір кейіпкердің өздеріне тән сөйлеу мәнеріне сәйкес бөлініп, жаңа жолдан басталып отырады да, арнаулы тыныс белгісімен - сызықшамен белгіленеді. Диалог мағыналарының мазмұны мен сипаты жағынан да біркелкі болмайды. Осыған байланысты диалогтің классификациясы, критерийлері әр түрлі.
Диалог мәдениетаралық тілдік қатынас пен мәдениетаралық коммуникация барысында да үлкен қызмет атқарады. Яғни, тілдер арасындағы диалогтің қырлары әр түрлі жақтан ашылады.
Диалогті құрайтын бірінен соң бірі келетін репликалардың арасында мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика диалогтің, сонымен бірге, диалогтік тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие: бұл стимул және реакция. Диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің сөзінің тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу, айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, оқиға жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді.
Сонымен, диалог бүгінгі жалпы тіл білімінде жан - жақты зерттелген, бірақ, сонымен қатар, диалогтің ішкі және сыртқы табиғатында зерттелмеген ғылыми нысандар әлі көп. Тілдесім үдерісінің бірнеше жолдары, үлгілері, түрлері бар. Диалог - сол көп дүниенің бірі. Бірақ, диалогтің тілдесімнен басқа түрлерінен ең үлкен айырмашылығы - сөйлеуші мен тыңдаушының барлығында, яғни диалог - ең алдымен адамның тіл қатынасы. Диалог монологтен де, полилогтен де биік орында тұрады. Себебі, тілдесімдік (сөйлесімдік) қарым - қатынастың негізі және ең ұтымды, қажетті, теңі жоқ түрі.
Қазақ тіл білімінде диалог тың да, терең де зерттелген жоқ. Біздің ойымызша, ұлттық сана-сезім, ұлттық ойлау-қабілет адамның жеке басының ерекшеліктері (психологиясы,мінез-құлқы, шешендігі, сөзге шорқақтығы т.б.) жағынан тек диалог барысында жан-жақты және айқын сезіледі, иллюстрацияланады. Сондықтан да қазақ диалогін зерттеу тек тілтанымдық дүние емес деп айтуға болады.
Сөйлеу өзінің ішкі түрі мен мазмұнына қарай диалогтық және монологтық сөйлеу болып екіге бөлінеді.. Диалог гректің dіа -- бірнеше және Іодоз -- сөз, сөйлеу дегендерінен шыққан, яғни бірнеше кісінін, сөйлесуі дегенді аңғартады. Шынында диалогтық сөйлеу кемінде екі адам арасындағы сөзге байланысты құрылады. Сөйлеу түрі түрліше болып келеді. Сөйлеушінің хабарына қарай олар біріне-бірі қақпайлап, реплика тастап, сұрақ қойып, оған тиісті жауап алып отырады. Бірінің сөзін бірі қайталап, оны қуаттай сөйлеп, сөздер мен сөйлемдерді тұжырымдай түседі. Диалогтык сөйлесуді қазақ тілін практикалық тұрғыдан үйренуде тиісті орындарда пайдаланып отырған жөн. Әсіресе, бұл қазақ тілі материалдарын оқыту процесінде оқушылардың сөйлеу, жазу дағдысын арттыру мақсатында іске асырылуы қажет.Мәселен, дауысты мен дауыссыз дыбыс әріптерінің сөз басында, ортасында және аяғында келетіндігіне байланысты диалогтық сөйлеудің мынадай түрлерін пайдалануға болады: -- Екі-үш түбір сөзден біріккен кісі аттарын атай отырып,олардың жазылуындәлелдеңдер. Бұл сияқты сөздерге мыналар жатады А деген оқушы Аккозы, Асылбек, Айманкүл, Ақзейнеп. Ә. деген оқушы: Әбдіхалық,Әйгерім,Әліби,Әсемкүл. Б деген оқушы: Байжанбай, Бақтыгүл, Бақберген, Балкүміс Балақаз, Бибігүл т. б. сияқты кісі аттары жатады де жауап береді:
-- Түбір тұлғаларын сақтап біріккен сәздерді атаңдар.
-- Бұларға мына сөздер енеді: әлдекім, әлдеқашан қайсыбір, әрқайсысы, әркім, ешкім, ешқайда, қайбір.
-- Түбір тұлғаларын сақтамай, дыбыстық өзгеріс ұшырай біріккен сөздерді атаңдар.
-- Бүгін,биыл, әкел, әкет, жаздыгүні,кыстыгүні бүрсігүні, әнеугүні.
-- Түбір түлғаларын сақтамай, дыбыстық өзгеріске ұшырай біріккен кісі аттарын атаңдар.
-- Байзақ, Бегәлі, Жүмәділ, Молдахмет, Сейдахмет
-- Түбір тұлғаларын сақтап, біріккен ойын аттарын атаңдар.
-- Ақсүйек, аккала, соқыртеке.
-- Орыс-қазақ, қазақ-орыссөздеріаркылы түбір тұлғаларын сақтап, біріккен сөздерді атаңдар.
-- Фотосурет, аэромектеп,автоқалам,қазақфильм, қазақконцерт.
-- Түбір тұлғаларын сақтап, біріккен ботаникалық атауларды атаңдар.
-- Күнбағыс, итмұрын, қырықбуын, қозыкүйрық. Осындай әңгіме нәтижесінде оқушылардың объектіге деген белсенділігі артады. Олардың тілден алған теориялық білімі іс жүзінде пысықталып отырады. Әңгіме диалог сөйлесудің бір түрі есебінде әрі теориялық, әрі прак-тикалық жүмыс жүйесі үшін пайдаланылады.
Оқушыларға диалогтық сөйлеуді меңгерумен қатар монологтық сөйлеуге де үйретудің мәні зор. Өтілген материалды тұтас мазмұндау, түсіндіру және оны жүйелі, айтып беру монологтық сөйлеуге тән қасиет. Монологтік гректің топоз -- бір, жеке және сөз, сөйлеу деген ұғымдарынан келіп шыққан. Оның мәнісі бір сөз, жеке сөйлеу деген мағыналарды аңғартады. Мұнда бір ғана адам сөйлейді де, басқа адамдар тыңдап отырады. Монологтық сөйлеуде грамматикалық конструкция заңдылықтары сақталып, тиянақты ой қорытындысы жасалады. Оқушының материалды түсіндіруі, мазмұндауы, оқуы, баяндамалар жасауы, жиналыста, митингіде сөз сөйлеуі, күнделікті еңбек қажетіне жұмсалатын сөйлеу түрлері монологты сөйлеудің негізгі көріністері болып табылады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне, ой, білім дәрежесіне және оқитын класына шақталған көркем шығармалардан алынған мәтіндерді және өздері көрғен, білген оқиғалардың мазмұнын жүйелі айтып беруге сәйкес қазақ тілі материалдарын толық түсіндіруге, мазмүндауға бағытталады. Мүғалім мен оқушының тиісті фактілерді түсіндірудегі монологтық сөйлесуі ауызша түсіндіру, ауызша мазмүндау, мәнерлі оқу түрінде іске асады. 1) Ауызша түсіндіру. Бұл ауызша мазмүндап баяндаудың бір түрі. Әрі теориялық, әрі практикалык ма-териалдардың өзара заңдылыктарына сәйкес жұмыс түрлерін іске асыру үшін жұмсалады. Қазақ тілі объектілерін түсіндіруде көрсету, көрнекілік тәрізді білім беру тәсілдері қатысады. Пікірдің дәл, анық болуында мұғалім логикалық заңдылықтарға сүйенеді. Мүғалім қазақ тіліне сәйкес таңдалған мәтіндегі сөздердің мағы-насын, үғымын түсіндіруде, көбінесе, материалдың прак-тикалық жағына назар аударады. Мәселен, сөз және оның мағыналары туралы мағлұматты түсіндіру тәртібі былайша жүргізіледі. 2.Әрбір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді. Сөз бен ұғым бір-бірімен өзара тығыз байланысты, бірақ олар тең дәрежеде қолданылмайды. Себебі сөз -- тілдік қүбылыс та, ал ұғым -- ойдың формасы. Тілсіз сөйлем болмайды. Ұғым тілде сөз арқылы аталады. Сондықтан белгілі бір ұғымға берілген атауларды сөз дейміз. Айталық, аға, іні, бала, жол, биік, аласа, бір, үш, бес, қол, аяқ т. б. 2) Ауызша мазмүндау. Монологтык сөйлеудің бұл түрі оқушының оқыған мәтінді түсінгенін және қалай меңгергенін байқап білу тәсілдеріне саналады. Ауызша түсіндіру мен ауызша мазмүндаудың бір-бірімен аздап болса да өзіндік ерекшеліктері бар. Ауызша түсіндіруде, негізінен, тыңдаушының ойын, назарын аударып, дерексізден деректіге қарай үғындыру амалы мен тәсілі басым. Сондықтан түсіндіруде объектінің өзіндік белгілеріне қарай айтылатын ой өте анық, дәл және ықшам болуды талап етеді. Ал ауызша мазмұндауда тыңдаушының ойы мен қиялын, елесі мен сезімін оятып, объектіні-көркем бейнелеп беру қасиеті күшті келеді. Ауызша мазмұндаудың суырып салып айту (импровизациялық) табиғаты ауызша түсіндіруден ең басты айырмашылық-тардың бірі болып табылады. Ауызша мазмұндау үшін; ешқандай дайындықты керек етпейтін түрін суырып салып айту дейді. Тыңдаушы алдында өз ойын кеқейтіп. оны жаңа фактілермен айтып отырады. Бұл қиындау болғанымен тәрбиелік рөлінің күшті екені мәлім.
Мазмұндау оқушының тіл мәдениетін өсіруде үлкен қызмет атқарады. Көбінесе, мәнерлеп оқуға қарағанда ауызша мазмүндауда окушылардың сөздігі мен сөз құрылымы көбейіп оқушының пассив сөздігі мен актив сөздігі, яғни қолданылып жүрген сөздігі молығады. Меңгерілетін сөз көп қолданылу нәтижесінде аясы кеңейіп. актив сөзге айналады. Оқушынын, өмірден көрген, білғендерін, қоршаған табиғатпентүрмыстіршілігінен алған әсерін айтқызып отырудың тілді іс жүзінде меқгертуде пайдасы мол. Мүғалім оқушыларға бағыт, бағдар беріп отырады. Мазмұндаудың алғашкы сейлемдерін шамалап айтады Да, қалған жағын жалғастыруды оқушылардың өздеріне тапсырады. Олар көрген-білгендерін қысқа түрде дәптерлеріне тезис жобасын жасайды. Мәселен, Е деген оқушы Механизм тетіктері деген тақырып бойынша мазмұндай тезис жобасын қүрады:
1. Совхоз орталығы.
2. Механизатор, слесарь, шофер болу мақсаты.
3. Шеберханаға жиі баруы.
4. Механизм бөлшектерін сұрау.
5. Механизмдердің атқаратын рөлі.
6. Үш мыңнан астам термин сөздің барлығы.
7. Ол сөздердің кейбіреулеріне түсініктеме беру. Сөйтіп ауызша мазмұндауда объектінің өзіндік ішкі белгілері түгел қамтылады, заттың ішкі, сыртқы көрінісі толық түрінде жеткізіледі.
3) Мәнерлеп оқу туралы түсінік. Мәнерлеп оқу -- монологтық сөйлеудің бір түрі. Ол тіл мен әдебиет пәндеріне тығыз байланысты қаралады. Оқушы көркем әдебиетті, одан алынған үзінділерді оқи отырып, қүбылыстармен жан-жақты танысады. Шығарма иелері қандай емір қүбылыстарын суреттесе де, ең алдымен сезім дүниесіне әсер етуді мақсат етеді. Саналы оқу, оқылған мәтінді жете түсіну -- мәнерлеп оқудын ен басты қасиеті. Сезімге әсер ету мәтінді мәнерлі оқуға тікелей қатысты. Мәтінді мәнерлеп оқуда онын, негізгі принциптерінесүйенгенжөн: а) оқыған мәтіннің мазмұнын түсіне білу; ә) оқушының айтылған ойға сенімді әрі тцянақты қатынаста болуы; б) мәтінде айтылған ойды, дәлелдерді, мағлұматтарды талдай білу. Осындайталаптарды сақтаған кезде ғана қазақ тіліне байланысты мәтіндерді мәнерлепоқудын, түрлерімен тәсілдерін игеруге болады. Оқу үстінде мына сияқты тілдік фактілерді ескерген жөн: а) оқу тұсында сөйлем ішінен жеке әріпті, жеке буынды,жекесөздіқалдырып кетпеу; ә) контекстегі жеке әріпті,буынды, сезді, сөз тіркестерін қайталамау; б) жеке дыбыстардың, сөздердің және сез тіркестерінін. ауыстырылмауы; в) оқу үстінде сөз бен сөздің, сөйлем мен сейлемнің байланысу жақтарын еске түсіру; г) мәтін оқуда орфоэпиялық жақтан мінсіз болу; ғ) мәтін оқуда мәнерлеп оқу тәсілдеріне баса назар аудару. Мәнерлеп оқу сапасына қарай -- түсініп оқу, дауыстап оқу, іштен оқу, шапшақ оқу болып бөлінеді. Мәтінді түсініп, дұрыс оқу I -- XI класс көле-мінде былайша жүзеге асырылады: а) мәтіндегі сөздерді дыбыс пен әріптерге талдау; ә) мәтіндегі сөздерді буындарға ажырату; б) мәтіндегі сөздердің түсінікті, түсініксіз екенін сұрау; в) мәтіндегісөздерділексикалық жақтан түсіндіру; г) мәтіндегі сөздердін, түбір тұлғасын анықтау; ғ) мәтіндегі сөздерді сөз таптарына карай талдау; д) мәтіндегісөз тіркестерінің түрлерінажырату; е) мәтіндегі жай сөйлемнің түрлері мен тыныс белгілерін ажырату; ж) мәтіндегі сөздердің орын тәртібі мен байланысу жолдарын ажырату; з) мәтіндегі құрмалас сөйлемдердің жолдары мен сыңарларын талдау; и) кұрмалас сөйлемнің ерекшеліктерін аңғарту; й) мәтінді тақтаға жазып, дұрыс окуды талап ету; к) мәтівдегі қиын сөздер мен сейлемдерді қайталап оқыттыру; л) мәтіндегі қате оқылған объектілерді тыңдапотырғаноқушыларға түзеттіру; м) мәтіннің қысқаша мазмұнын айттыру; н) мәтінді дұрыс оқуға пайдасы тиетін жаңалық ха-барларды оқыту; о) түсініп дүрыс оқуға пайдасы тиетін мәтіндерді карточкаға жазып жаттықтыру. Сөйтіп мәтінді түсініп, дұрыс оқығанда, сейлем мен сөзді дыбыс пен буынды қайталамау, жаң адан дыбыс-тар қосып, сөз, сөйлем мағынасын бұзбау талаптары қалтқысыз орындалуы тиіс. Түсініп, дұрыс оқудың мұ-нан да басқа жұмыс түрлері мен амал тәсілдері бар. Мәселен, мәтінді бір оқушы оқып тұрғанда, мұғалім мен оқушылар мәтінге қарап бақылап отырады. Дұрыс оқылмаған орындарын мұғалімнің айтуымен оқушылар түзетеді. Түсініп, дүрыс оқуға жаттықтыруда қиын сөздерді буынға немесе дыбысқа жіктеп оқытқан жөн. Мүндай сөздерді мүғалім өзі айтып беріп, бүдан кейін оқушы-ларға қайталаттырады.Сондай-ақтүсініпдүры с оқу күнілгері мұғалімнің тапсыруы бойынша, үйде және класта дұрыстап оқуғаәзірленіпкелген материалдар бойынша жүргізіледі. 4) Пауза және оның түрлері. Қазақ тіліне байланысты таңдалған мәтіндерді оқуда кі-дірістің (паузаның) рөлі үлкен. Паузаш сөзі латынның раизе -- тоқтау, тоқтату, тоқталу деген сөздерінен- шыққан.
Ауызша сөйлеу ептілігін дамытуға үйретудің қажеттілігі, әсіресе диалогты құрастыра білуге үйрету, түсіне отырып тыңдауға үйретудің барлық торабымен тығыз байланысты. Диалогтік оқыту оқушыларды қажетті қарым-қатынас жасай білуге қалыптастырып, әңгімелесушіні тыңдай білуге, тілдесуге кірісуге және оқушылардың кітаппен жұмыс істей білу сияқты т.б. тәрізді оқу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыруға белгілі бір үлесін қосады. Диалогтың жүзеге асырылуы мақсаттың қалыптасуы арқылы қарым-қатынастың пайда болуымен байланысты, ал ол өз кезегінде сөйлеушілердің қатысым жасауының қажеттілігін туындатады.
Диалогтың қалыптасуы, одан әрі дамуы сөйлеушілер мақсатына тікелей тәуелді. Тәжірибе барысында жаңа материалдарды оқытқанда және бекіту кезінде, жаттығуларды ұйымдастыруда, оқығанды және тыңдағанды тексеру үшін диалогтік әдісті қолдануға болады. Білім беру барысында диолог негізгі рөл атқаратыны белгілі. Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігі жөнінде жеткілікті дәлелдер бар. Олар: -Оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді.- Басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінуіне көмектеседі.-Оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі. -Оқушыларға білім беру барысында мұғалімдерге оқушылардың қандай білім деңгейінде екендігін түсінуге көмектеседі. Сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсету арқылы оқушылардың ағылшынша сөйлеу дағдысын қалыптастыра аламыз. Оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін: сөзді, сөз тіркестерін дұрыс айтуға үйрету, мәтінді, өлең сөздерді айтқанда дауыстың анық болуын қадағалау, сұрақтарға жауап беру, дұрыс сөйлеуге үйрету, сұрақ қоя білу мен әңгіені бастау, жалғастыру, аяқтай білу қабілетін қалыптастыру сияқты жұмыстар қатар өрбіп отырады. Сондай ақ берілген мәтіннің мазмұнын айту мен сөйлеу үлгілерін сауатты түрде құрастыра білуге, диалог арқылы сұхбаттасу сияқты жұмыстар кеңінен жүргізіледі. Осындай жұмыс кең түрде жүрген тұста оқушының сөйлеу ерекшелігі күннен күнге дамып, жан жақты артып отырады.
Диалог негізінде оқыту мен оқу оқушылардың өзара сұхбаттасуы және мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтің шәкірттердің өзіндік ой-пікірін жүйелеуі мен дамытуына көмектесетін амал екенін меңзейді. Ғылыми зерттеу нәтижелері сабақта диалогтің маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Бұрынғы дәстүрлі сабақтардағы диалогтік оқыту жай ғана шығарып оқушыларды дайын сұрақтар мен жауаптар болатын болса, қазіргі сындарлы оқыту тәсілі бойынша бала өз ойын еркін жеткізе алуына жол көрсетеді. Бір - бірімен ашық сұхбатқа түседі. Диалогтің өзі сабақ өту кезінде әр түрлі әдіс арқылы жүзеге асады. Мысалы : сұрақ -- жауап, рөлдік ойын, тапсырманы орындату, жұптық жұмыс, диалогтік мәтінді оқу.Мысалы: сұрақ - жауап әдісі -- ағылшын тілі сабағында оқушылардың ынтасын арттырады, қызығушылығын оятады. Әрбір жаңа сабақты бастамас бұрын жаңа тақырыпқа байланысты кіріспе сұрақ жауап дайындалады. Оқушылар диалог әдісін қолдана отырып талқылау, білімді бірлесіп құру, түсіну мен дағдыларды қалыптастыру арқылы білім алады. Оқушылар сұрақтар қою арқылы, тақырып бойынша өз ойларын айтуға мүмкіндік алады. Өзара талқылау арқылы түрлі ойлар болады, сұхбаттасу арқылы өз ойларын дәлелдеуге тырысады. Диалогтік тәсіл оқушылардың ашылуына, ойын жеткізуіне, сөздік қорының молаюына көмектеседі.
Диалогтық байланыс процесс диалогтың бір жағы ғана басқаның көзқарасын игеріп қоймайды, сонымен бірге өзінің идеяларымен дамытады және байытады, оны анықтайды, түзейді, жақсартады.
Біліктіліктері:
1. Сұрақты мәселені талқылауға қатысу және өзінің ойын жеткізе білу;
2. Пікірлестерден алынған хабарды толықтыра алу, нақтылай алу;
3. Сөйлесушінің айтқандары дау айта алу, келіспеу, өз дәлелін келтіру;
4. Диалогта келесі айтылғандар орын алады:
5. Фразаларды, сөйлемдерді аяқтамау
6. Сөздің орнына қимыл, мимика қолдану
Диалогтік оқытуда іс-тәжірибеде кездескен сәтті тұстары өте көп болды. Диалогтік оқытудың топтық жұмыс түрі балаларға өте ұнайды, ізденеді, қызығады, бір-бірінен білмегенін сұрайды. Сөйтіп, достық, жолдастық қарым-қатынас орнайды. Өз ойын еркін айтуға талпынады, сол арқылы өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
Ағылшын тілін оқытудың орта кезеңде диалогтік сөйлеуге үйрету
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
Ағылшын тілін оқытудың орта кезеңде диалогтік сөйлеуге үйрету
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
КІРІСПЕ ... ...
1 Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің теориялық негіздері ... ... ... ... ...
1.1 Ағылшын тілі сабағында диалог түрінде сөйлеуге үйрету әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 диалог түрінде сөйлеуге үйретудің негізгі әдісі- мәтін ... ... ... ... ..
1 .3 . Бөлім бойынша тұжырым ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Диалог түрінде сөйлеуге үйретудің әдістемесі
2.1 Диалогты ағылшын тілі сабағында қолдану жолдары
2.2 Тәжірибе жұмысының қортындысы
3.ҚОРТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында Шетел тілін оқытудың басты мақсаты -- оқушыларға шетел тілінде қарым-қатынас жасауды базалық деңгейде игерту деп көрсетілген [1]. Өйткені қазіргі нарық жағдайында шетел тілін, оның ішінде ағылшын тілін меңгеру, шетел тілінде сөйлей білу өмірдің өзекті мəселесіне айналды. Сондықтан өсіп келе жатқан ұрпаққа шетел тілін оқытуда əр түрлі əдістемелік жаңа тəсілдерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі туындап отыр. Ағылшын тілі -- əлемдегі тілдер арасынан көркемдігі мен бейнелілігі, тазалығы мен сөздік құрамының молдығы жөнінен дамыған тілдердің бірі. Ауызша сөйлеу адам арасындағы қарым- қатынасты атқарады. Ағылшын тілінде сөйлеуді үйрету үшін қолданылатын оқыту əдісінің мазмұны оқушының тілдік қарым-қатынаста жинаған білімінің, қалыптасқан дағдысының, игерген шеберлігінің жиынтығына байланысты. Сөйлеуге үйрету мoнолог жəне диалог түрінде жүзеге асырылады. Мoнолог жəне диалог түрінде сөйлеу іскерлігі, біліктілігі қарым-қатынас əрекетінің, ақпараттық, регулятивтік, əдептік жəне сезімдік-бақылау сияқты атқаратын қызметіне байланысты анықталады.Негізгі орта білім деңгейіне арналған шетел тілі курсы жалпы орта білім деңгейінде оқыту дайындығына бағытталған, яғни ол шетел тілін меңгерудің жалпы еуропалық А1 деңгейіне сəйкестірілген. Шетел тілі сабағында ойын, сұрақ-жауап, өлең сөздерін толықтыру, суретке қарап мəтін құру, карточкаларды қолдану арқылы ауызша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға болады. ХХІ ғасырда біздің еліміз ғаламдану және жаһандану процесіне көшуде. Осы процессті жандандырып дамытуда жас ұрпақтың білімі мен біліктілігі орасан зор роль атқарады. Бүгінгі таңда жаңашыл мұғалімдерге сапалы және инновациялық технологияларды меңгеру - қазіргі заман талабы. Білім сапасын көтеруде инновациялық технологияларды дұрыс және сауатты қолдану жылдан жылға күрделі және өзекті мәселеге айналуда. Оқыту барысында озық, тиімді технологиялар тәжірибеге енгізілуде. Бүгінгі күні біздің қоғамға проблемаларды шеше алатын, шешім қабылдайтын, сындарлы ойлайтын, идеялар мен өнімді пікір ұсына алатын және командада, топтарда тиімді жұмыс істейтін икемді, креативті және бастамашылық қабілеті бар жастар қажет. Күрделілігі күн сайын артып, өзгеріп және тез жетіліп келе жатқан, біз өмір сүріп жатқан әлемде Білімнің болуы бүгінгі күні жеткілікті емес. Адамдардың өмір бойы білім алуын оңтайландыру үшін жастардың жеке қабілетін жан-жақты дамытып, оларға жан-жақты білім беру шеңберінде тиімді ойлау қабілетін сіңіру қажет екені сөзсіз. Сондықтан оқушылардың сөйлеу тілін дамыту мақсатында Оқу мен оқытудағы жаңа тәсілдерді қолдануда диалогтік оқыту тәсілін басшылыққа алдым.Қазіргі заманда білім адамды бұрынғыдай табиғатты өзіне бағындырып, дүниені игеру немесе өзгерту үшін қажетті ұғымдармен қаруландырмай, керісінше адам баласының болмыс пен жаратылыс заңдылықтарын біліп, әлем мен дүниеге бейімделіп, өмірге кірпіш секілді қалануына әкелуі керек.Білім адамға иман, ақыл мен даналық беріп, өзінің ішкі жан дүниесін ашып, сол арқылы ақиқатты ізденуге жетелеуі қажет, әр адамға өз әлемін айқындап, оның құндылықтары мен қағидаларын белгілеуге көмек беруі керек. Сол арқылы адам өзін-өзі басқаруға, өз өмірін жоспарлауға үйренеді. Дәстүрлі оқыту жүйесі тұлғаның дамуын оның зияткерлік (интеллектуалдық) деңгейімен өлшесе (Бұл адам қандай деңгейде ақылды? деген мағынаны), бүгінде бұл мәселе тұлғаның өзіндік рефлексиясымен (яғни қоршаған, зерттеліп жатқан болмысқа деген адамның өзіндік көзқарасы, оның құндылықтарын, себептері мен салдарын, мағынасын түсінуі, өзіне-өзі есеп беруі мен бағалауы) байланыстырылады. Ғылыми зерттеу нәтижелері сабақта диалогтың маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Мерсер мен Литлон (2007) өз еңбектерінде диалог сабақта оқушылардың қызығушылығын арттырумен қатар олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатынын атап көрсетті. Зерттеулерде ересектермен интерактивті қарым -- қатынас пен достарымен бірігіп жүргізілген жұмыстың балалардың оқуына және когнативті дамуына әсер ететіндігі айтылған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Выготский когнетивті дамудың оқушылар өздерініңЖақын арадағы даму аймағында (ЖАДА) жұмыс істесе жағдайда жақсаратынын атап көрсетеді. Диалог барысында оқушылар нәтижеге жету үшін күш -- жігерін жұмсайтын және Мерсер(2000) сипаттағандай, білімді бірлесіп алуда немесе пікір алмасу барысында тең құқылы серіктестер болып табылады. Пікір алмасу оқушылармен диалог құру арқылы жүзеге асады.
Диссертацияның зерттеу нәтижелерінің сенімділігі, мақұлдануы, тәжірибеге ендірілуі отандық және шет елдік тарихи педагогикалық, психологиялық-педагогикалық еңбектердегі теориялық-әдіснамалық қағида-ларды басшылыққа алуымен, тұжырымдарға негізделуімен, зерттеудің мақсатына сай теориялық, эмпирикалық әдіс-тәсілдерді қолдануымен, алынған нәтижелерді қорытындылауымен қамтамасыздандырылды.
1 АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ОРТА КЕЗЕҢДЕ ДИАЛОГТІК СӨЙЛЕУГЕ ҮЙРЕТУ
1.1 Диалогтің табиғаты және тіл біліміндегі зерттелуі
Диалог сөзі гректің "діа1оgos" сөзінен пайда болған. Оның мағынасы - жалпы сөйлесу, екі я одан да көп адамдардың өзара әңгімелесу ұғымын білдіреді. Тіл білімінде ол екі не одан көп адамдардың кезектесіп сөйлесу формасын білдіретін термин ретінде қолданылады яғни, диалог - екі немесе бірнеше қатысушылардың бірігіп, бір тақырып төңірегінде пікірлесуі. Диалогқа қатысушылардың ойлары әр түрлі болады: келісу, талқылау, сұрақ-жауап, ойдың бірдей шығуы т.б.
Диалогті зерттеу бүгінгі таңдағы коммуникативті лингвистиканың негізгі нысанындарының бірі болып тұр. Қазіргі тіл білімінде қарым-қатынас қызметі жеке бірліктер түрінде емес, өзара хабар алысатын саналы әрекет түрінде жүзеге асатындығы нақтыланып келеді. Тұлға аралық қатысымның, диалогті қатысымның компоненттері ретінде мыналарды атасақ болады: 1) сөйлеуші мен адресат (субьект факторы жеке психологиялық, сөйлеушінің тұлғалық әлеуметтік ерекшеліктері; адресат факторына оның тең қатысымға дайындығы енеді, сондай-ақ, жеке мінезі; коммуниканттар арасындағы интеракциялық және тұлғааралық қарым-қатынас); 2) сөйлеушінің коммуникативті ниеті, уәжі, қатысым мақсаты; 3) қатысым өтетін уақыт пен кеңістікке (коммуникативті акт барысындағы қатысымның жалпы әлеуметтік-саяси, тарихи-мәдени жағдаяттарына сүйенетін шарттарын белгілейтін экстралингвистикалық факторлар) байланысты шынайылық деңгейі; 4) белгілі бір қоғамдық және статустық рөлі бар коммуниканттардың өзара қарым-қатынасы; 5) қатысым жағдаятына сай пресуппозияларды (авторлық интенцияның дұрыс қабылдануы, өйткені сөйлесімнің прагматикалық мағынасы сөйлеуші мен адресаттың пресуппозияны оқи алуы, тезаурустарының ұқсастығы, импликацияны анықтай алу қабілеттілігіне байланысты жүзеге асады) [1, 12].
Диалогтің мазмұны мен оны құрайтын сөйлемдердің құрылымы немесе жеке сөздердің тұлғалары әр түрлі болып келеді. Мысалы:
- Жүр мына дүкенге кірейік!
- Не істейін деп пе едің?
- Тапсырыс берген болатынмын, түссе, алайықшы.
- Жүрсең жүр! (Айымбетов М. Нәзік жаңғырық)
Демек, мұндай репликада сұраққа тура жауап болмаса да, репликалардың мазмұнынан екі адамның бірін-бірі түсініскені білініп тұр. Сөйтіп, диалогке қатынасушы адамдардың сұрақ - жауап немесе керісінше, жауап - сұрақ түріндегі сөздері жағдайға және сол диалогтің алдында немесе одан кейін айтылған сөйлемдерге байланысты. Диалог ауызекі сөйлеу тілінде де, көркем әдебиет шығармасында да көп кездеседі. Алайда диалогтің екі түрінде елеулі айырмашылық бар. Бірінші жағдайда әңгімеге қатынасушылар сөздің орын тәртібін, сөйлемнің құрылымын немесе сөз тазалығын таңдамай сөйлесе береді, ал көркем шығармада ондай диалогтер автордың үлкен толғанысын, суреттеліп отырған кейіпкерлердің бейнелерімен, оқиғамен байланысты ой елегінен өткізіледі. Қысқасы, диалог жазушының индивидуальдік (даралық) стиліне және жанрдың ақпараттық - эстетикалық нормасына тікелей қатысты болады.
Диалог сөйлеушілерді бірінен кейін бірін сөйлете беру емес, ол автор мен тыңдаушының арасында қарым-қатынас орнауына себеп болатын коммуникативті жағдаят; прагматика үшін маңызды-тыңдаушының сөйлеу мәнісі мен оның коммуникативті интенциясына негізделген-тыңдаушы реакциясы деуге болады. Тыңдаушының реакциясы диалогті құрайтын әртүрлі мақсатты анықтайды. Әртүрлі мақсаттың үйлесуі арқылы диалог қалыптасады. Диалогті бір ғана мақсат құра алмайды, сондықтан, әртүрлі сөйлесім түрлері, мысалы, диалогті бастаушы сөйлесім түрі өтініш білдіруден немесе қажетті мәліметті алудан басталғанымен, бұл тыңдаушының әртүрлі реакциясын тудырып, қарым - қатынастың орнауына себеп болуы мүмкін, себебі, сөйлеушінің тыңдаушыға бағытталған сөзі - оның өзіне қайта оралатын қоздырғыш түрткі.
Қайсы тілде болсада, диалог құрылуы үшін төмендегідей пинциптер орындалуы қажет.
1. Коммуникативті ынтымақтастық принципі диалогті сөйлеу формасы ретінде айқындаудың жалпылығы мен орнықтылығын белгілейді. Коммуникативті мақсатқа сәтті жетуге ұмтылған сөйлеу әрекеті белгілі ережелерге бағынуы, үйлесімді болуы тиіс. Коммуникативті қатысым кезінде сөйлеу этикетінің ережелерін ұстанып, орнықты және дұрыс жауап қайтарылуы тиіс.
2. Әрекеттесу принципі сөйлеудің құрылымында әңгімелесушілердің екеуінің де белсенді атсалысуын ұсынады. Коммуникация процесін басқару үшін әңгімелесушілердің коммуникативті бағдарламасының өзара келісімі, коммуникативті интенцияның үйлесімділігі мен қолданылу аясының коррекциясы талап етіледі.
3. Әсер ету принципі әрекеттестік принципімен тығыз байланысты. Әсер ету жоқ жерде, әрекеттесу де жоқ. Тыңдаушыға әсер ету сөйлеушінің коммуникативті интенциясының вербалдануына тікелей байланысты.
4. Коммуникативті-прагматикалық үстемдік принципі сөйлесімнің нақты коммуникативті-прагматикалық құрылымы семантикалық құрылымның бір компонентінің үстемдігіне байланысты болады. Көп жағдайда фунционалды-прагматикалық доминант пропозиция компонентімен әрекеттеседі. Сөйлемнің экспрессивтік деңгейі өзгереді.
5. Коммуникативті толықтық принципі коммуникативті үстемдік принципімен тығыз байланысты. Коммуникативті интенция - анық та нақты көрінген иллокуцияны (сұрақ, тілек, кеңес, т.б.) ғана емес, сонымен бірге, сөйлесімнің эмоционалды, экспрессивті, көркем сипаттарын да қамтиды.
6. Алдын алу принципі адамның жиған тәжірибесінің нәтижесінде коммуникация процесінің өту барысына сай белгілі реакцияға дайын бола алу қабілеттілігі. Сөйлеу жағдаятындағы тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен байланысты қалыптасады [5].
1. Сұрау-жауап алу диалогі. Тілдің қатысымдық, хабарлау қызметі түрліше жағдайда іске асады. Қатысымның қызметтік мақсаты бастапқы сөйлеуші екінші әңгімелесушіге сұрақ қояды да, одан жауап күтеді. Бірінші, сөйлеушінің сөзі сұраулы сөйлем болуы семантикалық- құрылымдық моделі ретінде барлық диалогке тән. Бұл диалогке қатысушылардың біреуі актив, екіншісі пассив қызмет атқарады. Алғашқы сұраулы сөйлем диалогтің тақырыбын бір бағытқа қойып, сөйлеушілердің логикасын анықтауға қызмет етеді. Б.Майлиннің "Шұғаның белгісі" атты шығармасынан мысал:
- Мынау аттан түсіп жатқан кім? - деді Шұға
- Әбдірахман ғой,- дедім.
- Әбдірахманың кім?
- Қазақбайдың баласы.
- Иә, әлгі учитель баласы ма?
- Иә.
2. Хабарлау диалогі. Бұл диалог қатысымдық-хабарлау қызметін атқарады. Диалогті ашушы, өз алдына хабарлаушы адамдары болады. Айтушының қатысымдық мақсаты - нақты бір хабарды жеткізу. Бұл мақсат өзіндік бейнесінде бір нәрсені сұрай сөйлеуінде, жауап қайтаруында білінеді. Екінші қатысушы диалогте актив қызмет атқарады.
- Не болды?
- Қазанғап қаза болды.
- Қашан?
- Әлгіде ғана байғұсқа әлдене керек емес пе екен деп үйіне кіріп едім, шамы жанып тұр, өзі төсегінде жатыр. Бірақ, сақалы аспанға шаншылып қалыпты. Жақындап барып, "Қазеке, Қазеке",-деймін, "ыстық шай ішесіз бе? "- деймін. Сөйтсем жүріп кетіпті. (Ш.Айтматов. Боранды бекет).
3. Әңгімелесу диалогі. Әңгімелесу диалогінің хабарлаушылық бағыты жоғары тұрады, нәтижесінде қатысушылардың пікірлесуі күшейеді, тұлғалық жағы ашылады. Әңгіме бір немесе бірнеше затқа байланысты айтылуы мүмкін. Әңгімелесу диалогінде құрылымы бір-бірін жалғастырушы сөйлем бірлігі, қайталай сөйлеу болады. Бірден жауаптың сапасы әңгімелесуде көрінеді, диалогтің құрылуы (сәлемдесу, құттықтау, сұраулы сөйлемдер), олардың мақсаты әңгімелеушінің пікірлесуге ниеті бар ма екенін анықтауды көздейді. Мысалы:
- Шөпті қанша алдыңдар?
- Сұрама шырағым. Мынау алаптан Қосымға екі мың шөп шауыпберетінбіз ғой. Осы алап бізге тигесін шөпсіз болармыз ба! Қазынаданалған екі машина салып жіберіп едік, бір айда жылға жететін шөп түсіреді.
oo Газет, журнал оқисыңдар ма?
oo Оқығанда біз оқиық. Кешке таман жұмыстан келгесін біздің үйге жиналып аламыз да, Сембек оқиды, біз тыңдаймыз. Көбіміз хат білмейміз ғой. Қыстыгүні оқу үшін, Болжықтың бір бөлмесін үлкенірек етіп салдық.( Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
4. Қоштау диалогі. Модальдік диалогтің бұл түріне әңгімесушілердің пікірлерінің сәйкес келуі, тән екі қатынасушы жақ та актив болады, бірдей дәрежеде пікірлерін айтуға тырысады. Қоштау диалогінің ішкі сөздік нәтижесі болмайды, негізгі құрылымы лексика-синтаксистік паралельдік арқылы диалог бірлігін құрайды. Сөйлеудің дамуы жауаптың бірін-бірі қолдауымен, алынған хабардың мазмұнына сәйкес, екі қатысушының ойлары бірдей, бір уақытта айтады, толықтырады, нақтылайды. Сөйлеушілер қоршаған адамдарды, оқиғаны бірдей бағалауы мүмкін, бірдей сезімде болады. Мысалы:
Өткен жазда ғана Сырдариядан отгонға тартылған каналды қазып жатқандарға барып қайтқаны есіне түсті. Ол арадағы сайлаушылары:
- Автолавка айына екі-ақ рет келеді.
- Автоклуб одан да сирек.
- Артистерді, жазушыларды көретін күніміз бола ма? - десіпқалған (Ғ.Мүсірепов. Қос Шалқар).
5. Егес диалогі. Модальды диалогтің мағыналы түрі. Онда қатынас екі немесе бірнеше қатысушылардың сөйлесулерімен жүзеге асады. Егес диалогінде әр сөйлеуші бір-бірінің пікірлерімен келіспеушілікте болады. Екі сөйлесушінің біреуінің пікіріне екіншісінің пікірі сәйкес келмеуінен талас туады, сөйлеушілер бір затқа, бір оқиғаға өз ойларын айтады, бірақ бір мәселеге әр түрлі пікірлері, әр түрлі көзқарастары болуы мүмін. Сондықтан, әр сөйлеуші өз ойының дұрыстығын дәлелдеуге тырысады, ол үшін дәлел іздейді, өзінің бәсекелесінің әлсіз жағын табуды көздейді. Мысалы:
- Мен кіріс деп жалынбаймын. Адам деп айтқан сөзге осылайқарау лайық болса тарта бар. Болмаса, реті жоқ десең, оны айт.
oo Турасын айтқанда, реті жоқ қой деймін.
oo Ол біреудің аузынан уызы арылмаған жас баласы. Сен жерортаға келген адамсың. Обал қайда?
oo Неге бермесін, малдың боғын жегелі отырған кедей, көзіне көпмал көрсетсе, бермек түгіл лақтырып жіберер...
oo Малға ағасы қызықпайды, бермейді!
oo Мен алам.
oo Қалай аласың? Зорлық қыласың ба?
- Зорлық қылғанда кайтесің ?
- Жоқ, қыла алмассың !
oo Көрерсің!
oo Көрсек көрерміз (С.Мұқанов. Алма бағында).
6. Мақсатты диалог. Сөйлеушінің тыңдаушыға байланысты шараларын, қасиетін айтып салуда ол өзі көздеген мақсатына жетеді. Осының нәтижесінде пайдалы әрекеттері болашаққа ұмтылуды көздейді. Сөздік іс-қимыл, ойды айтып салуда анықталған мақсат болады, ішкі сезім толғанысын оятады. Сөйлеу әрекетінің дәлелдік және мақсаттылық жағы айтушының әрекетті, ойды айту, тудыру себебі болады.
Мақсатқа жету диалогінің компоненттерінің семантикалық-құрылымдық моделі үш мүше бірлігінен тұрады (қорыта сөйлеу, мағыналы-анықтаулы хабарлы, сұраулы сөйлем, жауап күте сөйлеу немесе сұраққа жауап ретінде қайталай сұрау). Мысалы:
oo Әй, имансыздың ісін қарашы... Е, айта бер... Шешесі қайтіпті?
oo Шешесі ойбайын салып қызына жабысқан екен, "сенің керегің жоқ, сүйгеніме қосыламын" - деп милициялардың арбасына мініп алыпты, - дейді...
oo Астапыралда-ай, құдай-ай, не сұмдықты көрсеттің-ау!... Не деген бетсіздік еді!
oo Сол қыз биыл ауылына келген екен. Ауыл да жағасын ұста отыр дейді. Бұрынғы киімнің бәрін тастап, құйрық-жалын күзеген байталша, сып-сида болып, коммунистің киімін киіп алса керек, мойнында кресі бар дегенді де айтады...
Не дейді, шешей-ау! Рас дей ме? Ол бетпақты ауылдан неге қумайды?
Қайдан қусын, қит етсе коммунисіне айтады.
Бәсе, десейші... Ай, заман азды ғой. Кешегі біздің жас күндерімізде, ол Биағаларды қараңғы үйге қамау түгіл, жан бетіне қарай алмаушы еді... Өзіміз өткен өмірімізде сол кісінің үстіне кіріп көрген емеспіз.
Ол атамды ұрлыққа араласқаны үшін жауапты дейді ғой, - депесік жақта отырған жас әйел Рәш күңк ете қалды.(Б.Майлин. Раушан-коммунист).
Экстралингвистикалық факторлар сөйлесімдердің жұмсалу себебін негіздейді, бірақ диалогтің құрылымын, шегін, төменгі белгілерін анықтаушы шарт бола алмайды.
Диалогтің табиғаты диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің тиісті жауап реакциясының тууына түрткі болатын репликалардың алмасуында ашылады. Диалогтік қатысымның дәл осы ерекшелігі қазіргі уақыттағы диалог теориясының репликаларды реплика-стимул мен реплика-реакция етіп бөліп, диалог барысындағы олардың орнын да белгілеген болатын. Диалогті зерттеуде психологиялық және психолингвистикамен шектесетіні белгілі. Өйткені, таза лингвистикалық зерттеулер ауызша қатысымның барлық аспектілерін толық сипаттай алмайды. Қазіргі тіл білімінде диалогтің құрылымы мен сипатын анықтайтын мәнбілерді қарастыратын, экстралингвистикалық жағдайларды ескеретін психолингвистикалық бағыттың динамикасы байқалады [1,13].
Қарым-қатынастың диалогтік бірлігін анықтауда басшылыққа алынатын принцип-мақсаттардың өзара әсерінен туындап өзара үйлесетін кем дегенде екі түрлі сөйлеу бірлігі (көндіру - қарсылық білдіру) жасалады. Шағылысқан сөйлеу бірліктері коммуникативті бағдарына қарай негізгі және қосалқы түрлерге бөлінеді. Соңғылар негізгіні дәлелдейді, түсіндіреді. Олар әр түрлі қызметте жұмсалуы мүмкін. Сөйлесім мақсаты жасырын не ашық түрде көрінеді.
oo Апа-ау, кедейлер малын бақпай қойса, қайтер еді?
oo Қайтсін? Өзі баға алмас еді, малдан айырылар еді.
oo Ендеше неге сөйтпейді?
Ойбай, қарағым-ау! Туысы бір болған соң, қимайды. (Б.Майлин. Раушан-коммунист).
Сөйлеушінің сұрағы қарсы сұрақ пен дәлел жауапты қалыптастырады. Жауаптың мазмұны келесі сұрақты - нақтылаушы сұрақты туғызады. Нақтылау, ашу мақсатында жауап алуды көздейді. Онсыз сұхбаттың аяқталмайтындығын аңғартатын мақсат та бар. Сондықтан, тыңдаушы оның сол сұрағына ғана жауап беріп отыр. Диалогке тұтастық сипат беріп тұрған сөйлеу актілерінің мазмұндық жағы мен оның бір бағытта дамуы болып отыр. Ал ол сұрау есімдіктерінің көмегімен жүзеге асады.
Бұдан шығатын қорытынды мақсаттардың өзара ықпалы диалогтік бірлікті қарым-қатынас жасаудың тұтас ауқымды сипаттағы түріне айналдыра алады. Бұл тұтастықтар қайталанатын кем дегенде екі бірліктен құралады. Қайталау жай өзгеріссіз қайталану емес, жаңа мазмұнда, қосымша мақсаттардың үстемеленіп қайталануы болып табылады.
А.Сухих сөйлеуде өзара қарым-қатынасқа негіз болатын, шағылысты қалыптастыратын - ортақ тақырып деп есептейді [17, 28]. Тақырып - сөйлеу мәнбілеріне ортақ мазмұн. Сөйлеу мақсаты сол тақырыпқа қарай анықталады. Тақырып қарым-қатынасты ұйымдастырушы қағида болып табылады. Тақырыпты анықтайтын негізгі көрсеткіштерге - онтологиялық ортақтық, мәдени-әлеуметтік ортақ белгілер, сөйлеу жағдаятының ортақтығы (прагматикалық ортақтық) жатады. Тақырып диалогте фреймдер немесе ойды өрбітіп, дамытушы өзара байланысты ұғымдар мен пікірлер түрінде көрінеді. Адам есінде қоршаған орта шындығы фреймдер түрінде сақталады. Өзара байланыс - фреймдер тақырыпты сөйлеушілерге таныс әрі түсінікті түрде өрбітуге көмектеседі.
Диалог арқылы берілетін хабар - семантикалық белгіні, ал оны анықтауға прагматикалық факторлар қатысады. Прагматикалық фактор сөйлесімдердің тақырыпқа қарай коммуникативті мақсатын анықтайды. Қарым-қатынас үстінде ортақ тақырыптың орнауы бірін-бірі мазмұн жағынан толықтырып отыратын, сөйлеу мақсаттарының үйлесімді тізбегін қалыптастырады. Сөйлеу мақсаттарын жетекші (негізгі) және қосымша мақсаттарға ажыратуға болады. Сөйлеу мақсаттарының үйлесуін тема-ремалық қатынастың сөйлеу актілері арасында көрінуі деп те қарауға болады. Өйткені алғашқы сөйлесімде берілген мазмұн келесі сөйлеу мәнбісінде жаңа мазмұнмен толықтырылады.
Белгілі сөйлеу жағдаятына сай, ортақ тақырып сөйлесім мазмұны мен құрылымын анықтайды. Осы ерекшеліктен ауызекі сөйлеудің көркем әдебиет стилінен айырмашылығы айқын көрінеді. Бірінші жағдайда тақырыптық ортақтық сөйлеу бірліктерінің арасындағы ілеспелі байланысты қалыптастырса, екінші жағдайда тақырыптың ортақтығы тіл бірліктеріндегі ортақ белгілердің болуын негіздейді.
Сөйлеудің жағдаяттық-тақырыптық сипаты қысқа, бірақ тұрақталған, дайын сипаттағы сөйлесім түрлерін қалыптастырады. Олар белгілі бір сөйлеу жағдаятында тыңдаушының әрекеті алдын-ала болжаумен қалыптасқан.
Диалогте тақырыптық байланыс монологте кездесетін лексемалардың, синтаксистік құрылымдардың қайталануы түрінде тілдік бірліктері арқылы көрінуімен қатар, прагматикалық көрсеткіштердің қатысуы арқылы да жүзеге асады. Бұл, біріншіден,
шағылыстың қалыптасуы болса, екіншіден, ынтымақтастық принципсақтаумен байланысты астарламалардың, пресуппозиция көрсеткіштерінің сөйлеу мәнбілерінде байланыстырушы, дамытушы қызмет атқаруы түрінде көрінеді.
Диалог бойында сөздердің қайталануы, тыңдаушыға бағытталған сөздердің болуы (есімдік түрлері), сөйлеуге қатысты етістіктің лексика-семантикалық түрлерінің сөйлеу актісін ұйымдастырудағы қызметіне зерттеушілердің бірқатары көңіл аударды. Лексиканың қайталануын формалды түрде қарастырмай, диалогті ұйымдастырудағы қызметін зерттейтін ғылыми жұмыстар бар.
Сөйлеу мәнбісінде диалог құрылымында кездесетін бұндай сөздер ғылыми зерттеулерде метакоммуникативті сигналдар, синтаксистік клишелер, түзету бірліктері, вербальді белгілер деп аталып жүр. Олардың әр түрлі аталуының негізінде қарым-қатынаста, диалогті ұйымдастыруда атқарылатын қызметінің, прагматикалық мақсатының әр түрлі болуы жатыр.
Синтаксистік қақпайлардың синтаксистік құрылымдарына ортақ белгілерге мыналарды жатқызуға болады:
жалпы мәнді сұраулы сөйлемдердің ықшамдалған түрде берілуі;
дейксис сөздердің алдыңғы сөйлеу актісіне, сөйлеу жағдаятына сілтеме жасап, жинақтаушы қызметтерде тұруы;
етістіктердің лексика - семантикалық шектеулі тобының қолданылуы;
синтаксистік қақпайлардың қолданылуын прагматикалық факторлар ережелер тұрғысынан қарастыру олардың шын мәнін ашады.
Диалогте сөздердің орынсыздығы, сөздердің сөйлеу жағдаятына сәйкессіз қолданылуы да бар. Оны жазушылар кейіпкер образын ашуда, шығарманың әсерлілігін арттыруда қолданады. Н.Уәлиев оны стильдік контраст деп атайды [18, 90]. Стильдік контраст - кейіпкер тілімен бағалаудың бір тәсілі. Оның айқын көрінетін жері - диалог. Бір стильдік қолданыстарды екінші бір стиль тілінде қолданудың мақсаты юмор туғызу болса, сөйлеу тілі теориясы түрғысынан оны тыңдаушының көңілін аудару, оны өзіне ыңғайлау құралдары ретінде де қарастыруға болады. Бұндай сөйлесімдердің хабарлау не нақтылау сөйлеу актісі, сөйлеушінің тыңдаушыда өзіне қажетті эмоцияны қалыптастырушы құрал болуы да, сөйлеу қағидалары түрғысынан орынсыз қолданылған сөйлесімдер болуы да мүмкін. Диалогтің қалыптасуына, әңгіменің өрбуіне сөзден басқа ым, ишара, жекелеген дыбыстар қызмет атқарады.
Тыңдаушы тарапынан әр түрлі интонациямен берілген мақұлдау, сұрау, таңдану мақсатындағы сөйлеу тіліне тән дыбыс-сөйлесімдер
түрткі қызметінде қарым-қатынасты дамытып отырады (ы-ы, м-м, і-і). Біздің байқауымызша, олардың әрқайсысы әр түрлі мазмұндағы, әр түрлі мақсаттағы сөйлесім түрлерін жинайды. Немесе оларды дыбыстық сөйлесімдердегі қарым-қатынасты дамытатын эмфазалық екпіннің қызметі деп те атауға болады.
Көркем шығармаларда диалог жалпы мәнмәтіннен әрбір кейіпкердің өздеріне тән сөйлеу мәнеріне сәйкес бөлініп, жаңа жолдан басталып отырады да, арнаулы тыныс белгісімен - сызықшамен белгіленеді. Диалог мағыналарының мазмұны мен сипаты жағынан да біркелкі болмайды. Осыған байланысты диалогтің классификациясы, критерийлері әр түрлі.
Диалог мәдениетаралық тілдік қатынас пен мәдениетаралық коммуникация барысында да үлкен қызмет атқарады. Яғни, тілдер арасындағы диалогтің қырлары әр түрлі жақтан ашылады.
Диалогті құрайтын бірінен соң бірі келетін репликалардың арасында мағыналық және құрылымдық байланыс болады. Реплика диалогтің, сонымен бірге, диалогтік тұтастықтың компоненті ретінде екі жақты сипатқа ие: бұл стимул және реакция. Диалогке қатысушылардың бірінің сөзі екіншісінің сөзінің тууына түрткі болады да, ол өз кезегінде мазмұны жағынан сұраққа жауап, пікірді қостау арқылы растау, не оған қарсы болу, айтылған ойды түсіндіру, оны толықтыру, не өзін қоршаған орта, адам, оқиға жөніндегі ойы, көзқарасы т.б. болып келеді.
Сонымен, диалог бүгінгі жалпы тіл білімінде жан - жақты зерттелген, бірақ, сонымен қатар, диалогтің ішкі және сыртқы табиғатында зерттелмеген ғылыми нысандар әлі көп. Тілдесім үдерісінің бірнеше жолдары, үлгілері, түрлері бар. Диалог - сол көп дүниенің бірі. Бірақ, диалогтің тілдесімнен басқа түрлерінен ең үлкен айырмашылығы - сөйлеуші мен тыңдаушының барлығында, яғни диалог - ең алдымен адамның тіл қатынасы. Диалог монологтен де, полилогтен де биік орында тұрады. Себебі, тілдесімдік (сөйлесімдік) қарым - қатынастың негізі және ең ұтымды, қажетті, теңі жоқ түрі.
Қазақ тіл білімінде диалог тың да, терең де зерттелген жоқ. Біздің ойымызша, ұлттық сана-сезім, ұлттық ойлау-қабілет адамның жеке басының ерекшеліктері (психологиясы,мінез-құлқы, шешендігі, сөзге шорқақтығы т.б.) жағынан тек диалог барысында жан-жақты және айқын сезіледі, иллюстрацияланады. Сондықтан да қазақ диалогін зерттеу тек тілтанымдық дүние емес деп айтуға болады.
Сөйлеу өзінің ішкі түрі мен мазмұнына қарай диалогтық және монологтық сөйлеу болып екіге бөлінеді.. Диалог гректің dіа -- бірнеше және Іодоз -- сөз, сөйлеу дегендерінен шыққан, яғни бірнеше кісінін, сөйлесуі дегенді аңғартады. Шынында диалогтық сөйлеу кемінде екі адам арасындағы сөзге байланысты құрылады. Сөйлеу түрі түрліше болып келеді. Сөйлеушінің хабарына қарай олар біріне-бірі қақпайлап, реплика тастап, сұрақ қойып, оған тиісті жауап алып отырады. Бірінің сөзін бірі қайталап, оны қуаттай сөйлеп, сөздер мен сөйлемдерді тұжырымдай түседі. Диалогтык сөйлесуді қазақ тілін практикалық тұрғыдан үйренуде тиісті орындарда пайдаланып отырған жөн. Әсіресе, бұл қазақ тілі материалдарын оқыту процесінде оқушылардың сөйлеу, жазу дағдысын арттыру мақсатында іске асырылуы қажет.Мәселен, дауысты мен дауыссыз дыбыс әріптерінің сөз басында, ортасында және аяғында келетіндігіне байланысты диалогтық сөйлеудің мынадай түрлерін пайдалануға болады: -- Екі-үш түбір сөзден біріккен кісі аттарын атай отырып,олардың жазылуындәлелдеңдер. Бұл сияқты сөздерге мыналар жатады А деген оқушы Аккозы, Асылбек, Айманкүл, Ақзейнеп. Ә. деген оқушы: Әбдіхалық,Әйгерім,Әліби,Әсемкүл. Б деген оқушы: Байжанбай, Бақтыгүл, Бақберген, Балкүміс Балақаз, Бибігүл т. б. сияқты кісі аттары жатады де жауап береді:
-- Түбір тұлғаларын сақтап біріккен сәздерді атаңдар.
-- Бұларға мына сөздер енеді: әлдекім, әлдеқашан қайсыбір, әрқайсысы, әркім, ешкім, ешқайда, қайбір.
-- Түбір тұлғаларын сақтамай, дыбыстық өзгеріс ұшырай біріккен сөздерді атаңдар.
-- Бүгін,биыл, әкел, әкет, жаздыгүні,кыстыгүні бүрсігүні, әнеугүні.
-- Түбір түлғаларын сақтамай, дыбыстық өзгеріске ұшырай біріккен кісі аттарын атаңдар.
-- Байзақ, Бегәлі, Жүмәділ, Молдахмет, Сейдахмет
-- Түбір тұлғаларын сақтап, біріккен ойын аттарын атаңдар.
-- Ақсүйек, аккала, соқыртеке.
-- Орыс-қазақ, қазақ-орыссөздеріаркылы түбір тұлғаларын сақтап, біріккен сөздерді атаңдар.
-- Фотосурет, аэромектеп,автоқалам,қазақфильм, қазақконцерт.
-- Түбір тұлғаларын сақтап, біріккен ботаникалық атауларды атаңдар.
-- Күнбағыс, итмұрын, қырықбуын, қозыкүйрық. Осындай әңгіме нәтижесінде оқушылардың объектіге деген белсенділігі артады. Олардың тілден алған теориялық білімі іс жүзінде пысықталып отырады. Әңгіме диалог сөйлесудің бір түрі есебінде әрі теориялық, әрі прак-тикалық жүмыс жүйесі үшін пайдаланылады.
Оқушыларға диалогтық сөйлеуді меңгерумен қатар монологтық сөйлеуге де үйретудің мәні зор. Өтілген материалды тұтас мазмұндау, түсіндіру және оны жүйелі, айтып беру монологтық сөйлеуге тән қасиет. Монологтік гректің топоз -- бір, жеке және сөз, сөйлеу деген ұғымдарынан келіп шыққан. Оның мәнісі бір сөз, жеке сөйлеу деген мағыналарды аңғартады. Мұнда бір ғана адам сөйлейді де, басқа адамдар тыңдап отырады. Монологтық сөйлеуде грамматикалық конструкция заңдылықтары сақталып, тиянақты ой қорытындысы жасалады. Оқушының материалды түсіндіруі, мазмұндауы, оқуы, баяндамалар жасауы, жиналыста, митингіде сөз сөйлеуі, күнделікті еңбек қажетіне жұмсалатын сөйлеу түрлері монологты сөйлеудің негізгі көріністері болып табылады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне, ой, білім дәрежесіне және оқитын класына шақталған көркем шығармалардан алынған мәтіндерді және өздері көрғен, білген оқиғалардың мазмұнын жүйелі айтып беруге сәйкес қазақ тілі материалдарын толық түсіндіруге, мазмүндауға бағытталады. Мүғалім мен оқушының тиісті фактілерді түсіндірудегі монологтық сөйлесуі ауызша түсіндіру, ауызша мазмүндау, мәнерлі оқу түрінде іске асады. 1) Ауызша түсіндіру. Бұл ауызша мазмүндап баяндаудың бір түрі. Әрі теориялық, әрі практикалык ма-териалдардың өзара заңдылыктарына сәйкес жұмыс түрлерін іске асыру үшін жұмсалады. Қазақ тілі объектілерін түсіндіруде көрсету, көрнекілік тәрізді білім беру тәсілдері қатысады. Пікірдің дәл, анық болуында мұғалім логикалық заңдылықтарға сүйенеді. Мүғалім қазақ тіліне сәйкес таңдалған мәтіндегі сөздердің мағы-насын, үғымын түсіндіруде, көбінесе, материалдың прак-тикалық жағына назар аударады. Мәселен, сөз және оның мағыналары туралы мағлұматты түсіндіру тәртібі былайша жүргізіледі. 2.Әрбір сөз белгілі бір ұғымды білдіреді. Сөз бен ұғым бір-бірімен өзара тығыз байланысты, бірақ олар тең дәрежеде қолданылмайды. Себебі сөз -- тілдік қүбылыс та, ал ұғым -- ойдың формасы. Тілсіз сөйлем болмайды. Ұғым тілде сөз арқылы аталады. Сондықтан белгілі бір ұғымға берілген атауларды сөз дейміз. Айталық, аға, іні, бала, жол, биік, аласа, бір, үш, бес, қол, аяқ т. б. 2) Ауызша мазмүндау. Монологтык сөйлеудің бұл түрі оқушының оқыған мәтінді түсінгенін және қалай меңгергенін байқап білу тәсілдеріне саналады. Ауызша түсіндіру мен ауызша мазмүндаудың бір-бірімен аздап болса да өзіндік ерекшеліктері бар. Ауызша түсіндіруде, негізінен, тыңдаушының ойын, назарын аударып, дерексізден деректіге қарай үғындыру амалы мен тәсілі басым. Сондықтан түсіндіруде объектінің өзіндік белгілеріне қарай айтылатын ой өте анық, дәл және ықшам болуды талап етеді. Ал ауызша мазмұндауда тыңдаушының ойы мен қиялын, елесі мен сезімін оятып, объектіні-көркем бейнелеп беру қасиеті күшті келеді. Ауызша мазмұндаудың суырып салып айту (импровизациялық) табиғаты ауызша түсіндіруден ең басты айырмашылық-тардың бірі болып табылады. Ауызша мазмұндау үшін; ешқандай дайындықты керек етпейтін түрін суырып салып айту дейді. Тыңдаушы алдында өз ойын кеқейтіп. оны жаңа фактілермен айтып отырады. Бұл қиындау болғанымен тәрбиелік рөлінің күшті екені мәлім.
Мазмұндау оқушының тіл мәдениетін өсіруде үлкен қызмет атқарады. Көбінесе, мәнерлеп оқуға қарағанда ауызша мазмүндауда окушылардың сөздігі мен сөз құрылымы көбейіп оқушының пассив сөздігі мен актив сөздігі, яғни қолданылып жүрген сөздігі молығады. Меңгерілетін сөз көп қолданылу нәтижесінде аясы кеңейіп. актив сөзге айналады. Оқушынын, өмірден көрген, білғендерін, қоршаған табиғатпентүрмыстіршілігінен алған әсерін айтқызып отырудың тілді іс жүзінде меқгертуде пайдасы мол. Мүғалім оқушыларға бағыт, бағдар беріп отырады. Мазмұндаудың алғашкы сейлемдерін шамалап айтады Да, қалған жағын жалғастыруды оқушылардың өздеріне тапсырады. Олар көрген-білгендерін қысқа түрде дәптерлеріне тезис жобасын жасайды. Мәселен, Е деген оқушы Механизм тетіктері деген тақырып бойынша мазмұндай тезис жобасын қүрады:
1. Совхоз орталығы.
2. Механизатор, слесарь, шофер болу мақсаты.
3. Шеберханаға жиі баруы.
4. Механизм бөлшектерін сұрау.
5. Механизмдердің атқаратын рөлі.
6. Үш мыңнан астам термин сөздің барлығы.
7. Ол сөздердің кейбіреулеріне түсініктеме беру. Сөйтіп ауызша мазмұндауда объектінің өзіндік ішкі белгілері түгел қамтылады, заттың ішкі, сыртқы көрінісі толық түрінде жеткізіледі.
3) Мәнерлеп оқу туралы түсінік. Мәнерлеп оқу -- монологтық сөйлеудің бір түрі. Ол тіл мен әдебиет пәндеріне тығыз байланысты қаралады. Оқушы көркем әдебиетті, одан алынған үзінділерді оқи отырып, қүбылыстармен жан-жақты танысады. Шығарма иелері қандай емір қүбылыстарын суреттесе де, ең алдымен сезім дүниесіне әсер етуді мақсат етеді. Саналы оқу, оқылған мәтінді жете түсіну -- мәнерлеп оқудын ен басты қасиеті. Сезімге әсер ету мәтінді мәнерлі оқуға тікелей қатысты. Мәтінді мәнерлеп оқуда онын, негізгі принциптерінесүйенгенжөн: а) оқыған мәтіннің мазмұнын түсіне білу; ә) оқушының айтылған ойға сенімді әрі тцянақты қатынаста болуы; б) мәтінде айтылған ойды, дәлелдерді, мағлұматтарды талдай білу. Осындайталаптарды сақтаған кезде ғана қазақ тіліне байланысты мәтіндерді мәнерлепоқудын, түрлерімен тәсілдерін игеруге болады. Оқу үстінде мына сияқты тілдік фактілерді ескерген жөн: а) оқу тұсында сөйлем ішінен жеке әріпті, жеке буынды,жекесөздіқалдырып кетпеу; ә) контекстегі жеке әріпті,буынды, сезді, сөз тіркестерін қайталамау; б) жеке дыбыстардың, сөздердің және сез тіркестерінін. ауыстырылмауы; в) оқу үстінде сөз бен сөздің, сөйлем мен сейлемнің байланысу жақтарын еске түсіру; г) мәтін оқуда орфоэпиялық жақтан мінсіз болу; ғ) мәтін оқуда мәнерлеп оқу тәсілдеріне баса назар аудару. Мәнерлеп оқу сапасына қарай -- түсініп оқу, дауыстап оқу, іштен оқу, шапшақ оқу болып бөлінеді. Мәтінді түсініп, дұрыс оқу I -- XI класс көле-мінде былайша жүзеге асырылады: а) мәтіндегі сөздерді дыбыс пен әріптерге талдау; ә) мәтіндегі сөздерді буындарға ажырату; б) мәтіндегі сөздердің түсінікті, түсініксіз екенін сұрау; в) мәтіндегісөздерділексикалық жақтан түсіндіру; г) мәтіндегі сөздердін, түбір тұлғасын анықтау; ғ) мәтіндегі сөздерді сөз таптарына карай талдау; д) мәтіндегісөз тіркестерінің түрлерінажырату; е) мәтіндегі жай сөйлемнің түрлері мен тыныс белгілерін ажырату; ж) мәтіндегі сөздердің орын тәртібі мен байланысу жолдарын ажырату; з) мәтіндегі құрмалас сөйлемдердің жолдары мен сыңарларын талдау; и) кұрмалас сөйлемнің ерекшеліктерін аңғарту; й) мәтінді тақтаға жазып, дұрыс окуды талап ету; к) мәтівдегі қиын сөздер мен сейлемдерді қайталап оқыттыру; л) мәтіндегі қате оқылған объектілерді тыңдапотырғаноқушыларға түзеттіру; м) мәтіннің қысқаша мазмұнын айттыру; н) мәтінді дұрыс оқуға пайдасы тиетін жаңалық ха-барларды оқыту; о) түсініп дүрыс оқуға пайдасы тиетін мәтіндерді карточкаға жазып жаттықтыру. Сөйтіп мәтінді түсініп, дұрыс оқығанда, сейлем мен сөзді дыбыс пен буынды қайталамау, жаң адан дыбыс-тар қосып, сөз, сөйлем мағынасын бұзбау талаптары қалтқысыз орындалуы тиіс. Түсініп, дұрыс оқудың мұ-нан да басқа жұмыс түрлері мен амал тәсілдері бар. Мәселен, мәтінді бір оқушы оқып тұрғанда, мұғалім мен оқушылар мәтінге қарап бақылап отырады. Дұрыс оқылмаған орындарын мұғалімнің айтуымен оқушылар түзетеді. Түсініп, дүрыс оқуға жаттықтыруда қиын сөздерді буынға немесе дыбысқа жіктеп оқытқан жөн. Мүндай сөздерді мүғалім өзі айтып беріп, бүдан кейін оқушы-ларға қайталаттырады.Сондай-ақтүсініпдүры с оқу күнілгері мұғалімнің тапсыруы бойынша, үйде және класта дұрыстап оқуғаәзірленіпкелген материалдар бойынша жүргізіледі. 4) Пауза және оның түрлері. Қазақ тіліне байланысты таңдалған мәтіндерді оқуда кі-дірістің (паузаның) рөлі үлкен. Паузаш сөзі латынның раизе -- тоқтау, тоқтату, тоқталу деген сөздерінен- шыққан.
Ауызша сөйлеу ептілігін дамытуға үйретудің қажеттілігі, әсіресе диалогты құрастыра білуге үйрету, түсіне отырып тыңдауға үйретудің барлық торабымен тығыз байланысты. Диалогтік оқыту оқушыларды қажетті қарым-қатынас жасай білуге қалыптастырып, әңгімелесушіні тыңдай білуге, тілдесуге кірісуге және оқушылардың кітаппен жұмыс істей білу сияқты т.б. тәрізді оқу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыруға белгілі бір үлесін қосады. Диалогтың жүзеге асырылуы мақсаттың қалыптасуы арқылы қарым-қатынастың пайда болуымен байланысты, ал ол өз кезегінде сөйлеушілердің қатысым жасауының қажеттілігін туындатады.
Диалогтың қалыптасуы, одан әрі дамуы сөйлеушілер мақсатына тікелей тәуелді. Тәжірибе барысында жаңа материалдарды оқытқанда және бекіту кезінде, жаттығуларды ұйымдастыруда, оқығанды және тыңдағанды тексеру үшін диалогтік әдісті қолдануға болады. Білім беру барысында диолог негізгі рөл атқаратыны белгілі. Қазірдің өзінде сыныптағы оқушылардың бірлескен сұхбаты үлкен пайда келтіретіндігі жөнінде жеткілікті дәлелдер бар. Олар: -Оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын білдіруіне мүмкіндік береді.- Басқа адамдарда түрлі идеялардың болатындығын оқушылардың түсінуіне көмектеседі.-Оқушылардың өз идеяларын дәлелдеуіне көмектеседі. -Оқушыларға білім беру барысында мұғалімдерге оқушылардың қандай білім деңгейінде екендігін түсінуге көмектеседі. Сөйлеудің дұрыс үлгісін көрсету арқылы оқушылардың ағылшынша сөйлеу дағдысын қалыптастыра аламыз. Оқушының сөйлеу дағдысын қалыптастыру үшін: сөзді, сөз тіркестерін дұрыс айтуға үйрету, мәтінді, өлең сөздерді айтқанда дауыстың анық болуын қадағалау, сұрақтарға жауап беру, дұрыс сөйлеуге үйрету, сұрақ қоя білу мен әңгіені бастау, жалғастыру, аяқтай білу қабілетін қалыптастыру сияқты жұмыстар қатар өрбіп отырады. Сондай ақ берілген мәтіннің мазмұнын айту мен сөйлеу үлгілерін сауатты түрде құрастыра білуге, диалог арқылы сұхбаттасу сияқты жұмыстар кеңінен жүргізіледі. Осындай жұмыс кең түрде жүрген тұста оқушының сөйлеу ерекшелігі күннен күнге дамып, жан жақты артып отырады.
Диалог негізінде оқыту мен оқу оқушылардың өзара сұхбаттасуы және мұғалім мен оқушы арасындағы диалогтің шәкірттердің өзіндік ой-пікірін жүйелеуі мен дамытуына көмектесетін амал екенін меңзейді. Ғылыми зерттеу нәтижелері сабақта диалогтің маңызды рөл атқаратынын көрсетті. Бұрынғы дәстүрлі сабақтардағы диалогтік оқыту жай ғана шығарып оқушыларды дайын сұрақтар мен жауаптар болатын болса, қазіргі сындарлы оқыту тәсілі бойынша бала өз ойын еркін жеткізе алуына жол көрсетеді. Бір - бірімен ашық сұхбатқа түседі. Диалогтің өзі сабақ өту кезінде әр түрлі әдіс арқылы жүзеге асады. Мысалы : сұрақ -- жауап, рөлдік ойын, тапсырманы орындату, жұптық жұмыс, диалогтік мәтінді оқу.Мысалы: сұрақ - жауап әдісі -- ағылшын тілі сабағында оқушылардың ынтасын арттырады, қызығушылығын оятады. Әрбір жаңа сабақты бастамас бұрын жаңа тақырыпқа байланысты кіріспе сұрақ жауап дайындалады. Оқушылар диалог әдісін қолдана отырып талқылау, білімді бірлесіп құру, түсіну мен дағдыларды қалыптастыру арқылы білім алады. Оқушылар сұрақтар қою арқылы, тақырып бойынша өз ойларын айтуға мүмкіндік алады. Өзара талқылау арқылы түрлі ойлар болады, сұхбаттасу арқылы өз ойларын дәлелдеуге тырысады. Диалогтік тәсіл оқушылардың ашылуына, ойын жеткізуіне, сөздік қорының молаюына көмектеседі.
Диалогтық байланыс процесс диалогтың бір жағы ғана басқаның көзқарасын игеріп қоймайды, сонымен бірге өзінің идеяларымен дамытады және байытады, оны анықтайды, түзейді, жақсартады.
Біліктіліктері:
1. Сұрақты мәселені талқылауға қатысу және өзінің ойын жеткізе білу;
2. Пікірлестерден алынған хабарды толықтыра алу, нақтылай алу;
3. Сөйлесушінің айтқандары дау айта алу, келіспеу, өз дәлелін келтіру;
4. Диалогта келесі айтылғандар орын алады:
5. Фразаларды, сөйлемдерді аяқтамау
6. Сөздің орнына қимыл, мимика қолдану
Диалогтік оқытуда іс-тәжірибеде кездескен сәтті тұстары өте көп болды. Диалогтік оқытудың топтық жұмыс түрі балаларға өте ұнайды, ізденеді, қызығады, бір-бірінен білмегенін сұрайды. Сөйтіп, достық, жолдастық қарым-қатынас орнайды. Өз ойын еркін айтуға талпынады, сол арқылы өзін-өзі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz