СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ
ПРАКТИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ
Шымкент, 20 ж.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ
СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың
ерекшеліктері
1.2 Жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКАНЫҢ
МАҢЫЗЫ
2.1 Мектепте болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-тәжірибесін кешенді
ұйымдастыру жолдары
2.2 Педагогикалық практиканы ұйымдастыру ерекшеліктері
3ТӘЖІРИБЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТАЛАПТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ
МЕН МІНДЕТТЕРІ
3.1 Тәжірибені өткізу бойынша негізгі оқу-әдістемелік құжаттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
(2011.24.10.берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) білім беру
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді,осы саладағы мемлекеттік
саясаттың негізгі принциптерін айқындайды және Қазақстан Республикасы
азаматтарының,сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын
шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың білім алуға конституциялық
құқығын қамтамасыз етуге бағытталған.Білім беру қызметін ұйымдастыру
5-тарау 38-ші бабында Білім алушылардың кәсіптік практикасы төмендегідей
пунктерден тұрады:
1.Білім алушылардың кәсіптік практикасы мамандар даярлайтын кәсіптік оқу
бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады.Кәсіптік практикасы тиісті
ұйымдарда жүргізіледі және оқыту процесінде алған білімдерді
бекітуге,практикалық дағдыларды игеруге және озық тәжірибені меңгеруге
бағытталған.
2.Кәсіптік практикасының түрлері,мерзімдері мен мазмұны жұмыстық оқу
бағдарламалары мен жұмыстық оқу жоспарларымен айқындалады.
3.Кәсіптік практиканы өткізіу үшін білім беру ұйымдары шарттық негізде
практиканың базасы ретінде ұйымдарды айқындайды,олармен практиканы
өткізудің келісілген бағдарламалары күнтізбелік кестелерін бекітеді.
Шарттарды білім беру ұйымының,практиканың базасы болып табылатын ұйымдардың
және білім алушылардың міндеттері мен жауаптылықтары айқындалады.
4.Кәсіптік практикаға кететін шығындар білім беру ұйымдарында және
практиканың базасы болып табылатын ұйымдарда көзделеді және жасасылған
шарттармен айқындалады.
5.Практиканың базалары болып табылатын ұйымдармен шарттар білім алушылардың
кәсіптік іс-тәжірибесін өткізуге арналған шарттардың үлгілік нысаны
негізінде жасасылады.
Егемен еліміздің қай заңын алсақ та, білім беру барысында жасөспірімдердің
жеке бас қасиетін, тұлға ретінде қалыптасуын және оның танымдық әрекетімен,
ой-санасын дамытуға баса көңіл бөледі. Себебі, жасөспірім – бұл болашақ
маман.Осы тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда білім беретін маман
дайындау мәселесі қай кезде де өзекті істің бірі болып табылады.Бастауыш
мектеп педагогикасы- арнайы ұйымдастырылған бастапқы тәрбие жөніндегі
ғылым.Оның басты міндеті адам тәрбиесі жөніндегі ғылыми білімдерді жинақтау
және жүйелестіру.Бастауыш мектеп педагогикасы адамдарды тәрбиелеу,білім
беру және оқыту заңдылықтарын ашып, соның негізінде алға қойылған
мақсаттарға жетудің ең пайдалы педагогикалық жолдары мен тәсілдерін
көрсетіп отырады.
Адамның жекебас болып қалыптасуындағы бүкіл болмысының ұйтқысы, мәйегі
осы бастауышта құрылатыны педагогтардың да, психологтардың да еңбектерінде
атап айтылып келеді. Оқушы бойында білім негізін қалайтын, баланың жеке
басының дамуын қамтамасыз ететін тұлға – мұғалім.
Педагогикалық үрдіде орын алып отырған өзекті мәселелерді тиімді
жолмен шеше алатын, өз ісінің шебері деуге болатын, мұғалім дайындау жоғары
оқу орындарының міндеті.Қазіргі таңдағы білім беру жүйесіне
ізгіліктендіру,демократияландыру бағыттарының енуімен байланысты болашақ
ұстаздың психологиялық,педагогикалық тұрғыдағы дайындықтарын,яғни оқушымен
дұрыс қатынасқа түсу икемдігін қалыптастыру,оны әдістемелік және теориялық
жағынан дайындаумен қатар орындайтын мақсаттардың негізгілерінің біріне
айналып отыр.Бүгінгі күннің мұғалімі қазіргі өзгермелі әлеуметтік жағдайға
тез бейімделіп, шығармашылықпен ойлай білетін, педагогикалық үрдісті жүйелі
түрде алдын-ала болжай алатын, оқушылармен ынтымақтаса отырып, кәсіби
психологиялық-педагогикалық қызметті дара шығармашылық тұрғыда жасауға
бағытталған болуы керек.
Жоғары оқу орындарында теориялық білім берумен қатар педагогикалық іс-
тәжірибені қазіргі заман талабына сай,мемлекеттік құжаттар
негізінде,педагогикалық, психологиялық зерттеу жетістіктермен, алдыңғы
қатарлы іс-тәжірибелермен сабақтастыра отырып жүргізудің мүмкіндігі мол.
Болашақ мұғалім мамандығын дайындау жүйесінде педагогикалық іс-
тәжірибе негізгі және шешуші роль атқарады.Ол жоғарғы оқу орнының тұтас
педагогикалық үрдістен бөлінбейтін бөлігі бола отырып,мұғалімді дайындаудың
теориялық және практикалық бірлігін қаматамасыз етеді. Педагогикадан,
психологиядан, анатомиядан, физиологиядан, жеке методикалардан арнаулы
ғылымдардан алған білімдерін нақтылайды және байыта түседі.Педагогикалық
практиканы өту барысында студенттердің педагогикалық іскерлігі мен
дағдылары жылдам қалыптасады,оның шығармашылық өзінділігі,педагогикалық
құбылыстарды зерттеуге қабылеті дамиды,педагогикалық ойлауы,тәрбиелік
жұмыстың дара стилі қалыптасады, педагогикалық шеберліктің негіздері
қаланады.
Педагогикалық практика мына шарттар арқылы өткізіледі:
- Болашақ мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің обьектісі-тұтас педагогикалық
процесті түсіндіруге бағытталған,теориялық және практикалық
дайындықтың өзара байланысы;
- Студент оқу іс-әрекетінің біртіндеп күрделенуіне байланысты бірінші
курстан бітіруші курсқа дейін педагогикалық практиканы ұйымдастырудың
жүйелілігі,кезеңдері;
- Психологиялық-педагогикалық ғылымдардың және практикасының
классикалық,сонымен бірге инновациялық жетістіктерінің интеграциясы;
- Бірінші курстан бастап бітіруші курсқа дейін педагогикалық практиканың
барлық түрін өткізу процесінде болашақ мұғалімді ғылыми-зерттеу
жұмысына бағыттау.
Қазақстан Республикасының білім стандарттары мен тұжырымдамаларының жарық
көруі,осыған орай мектеп бағдарламаларымен оқулықтар мазмұнының түбегейлі
өзгеруі,бастауыш сыныптарға жаңа буын оқулықтарының енуі, білім мазмұнын
меңгертуге байланысты кіріктіре отырып оқытуды, оқушыларды дамыту мен
шығармашылыққа жетелеуді міндеттеуі,болашақ маман дайындау ісіне өте
жауапкершілікпен, ұқыптылықпен, зерттеушілікпен қарауды талап етіп отыр.
Білім мен тәрбиенің байланысын диалектикалық тұрғыдан үнемі даму және бір-
бірімен байланыста болатынын түсініп, осы үрдістегі күрделі мәселелерді
дидактикалық бағдарда шеше білетін маманның тұлғасы педагогикалық іс-
тәжірибе кезінде қалыптасады.
Орыстың белгілі ғалымдары, тіпті сонау Крупская Н.К. [1],
К.Д.Ушинскийден [2] бастап,Сухамлинский В.А. [3], Каменский Я.А. [4].
А.С.Макаренка [5] т.б. атақты педагог классиктердің бәрі де жоғары оқу
орынында білім мен біліктілікті жетілдірудің және мұғалім кадрлардың
болашақтағы өз ісіне дайын болуының негізі педагогикалық іс-тәжірибенің
дұрыс ұйымдастырылуына байланысты екенін атап айтқан. Солай бола тұрғанмен,
әрбір мамандықты дайындауға арналған педагогикалық іс-тәжірибенің өзіндік
ерекшелігі, мазмұны, жүйесі бар.
Ғалым педагогтар, психолог, әдіскерлер: О.А.Абдуллин [6], Б.Р.Айтмамбетов
[7], А.Е.Әбілқасымова [8], Л.К.Керімов [9], Н.Д.Хмель [11], Халықова К.З.
[10], Қ.Әбдіжамитұлы [12] педагогикалық м іс-тәжірибенің мақсатын, мәнін
зерттеу барысында оны жастарды мұғалімдік қызметке дайындаудың бірден-бір
үрдісі ретінде дәлелдейді. Бұл зерттеулердің әр қайсысы мұғалім дайындау
мәселесінің әр саласына арналған. Бірі педагогикалық іс-тәжірибе кезіндегі
студенттердің өзіндік жұмыстарының жүйесін ашса, енді бірі студенттерді
маман етіп дайындауда педагогикалық іс-тәжірибенің білімдік, тәрбиелік
мәнін жүйелеуге арналған.
Теориялық, әдістемелік, педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алғанда
да,педагогикалық жоғарғы оқу орнында бастауыш сынып мұғалімдерін
дайындаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл ерекшеліктер бастауыш сыныптарға
жоғары білімді маман дайындауға арналған білім стандарты мен типтік оқу
жоспарының мазмұнынан туындайды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне сан-салалы ғылымдар негізінен
теориялық берумен бірге бірнеше пәнді қатар оқытудің әдістемесін меңгертіп,
олардың әрқайсысына тән мазмұндық және әдістемелік ерекшеліктерін жете
білетін маман дайындау жан-жақты зерттеуді керек ететін күрделі мәселе.
Зерттеудің мақсаты: педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып
мұғалімдерін қазіргі талапқа сай кәсіби шеберлікке баулудың педагогикалық
және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнында бастауыш сынып мұғалімін
дайындау процесі.
Зерттеу пәнi: ЖОО-ның студенттері
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпыадамзаттық құндылықтар мен
мектеп тәрбиесін біріктіре отырып, мектеп пен жоғары оқу орнына негізделген
тәжірибе беру үрдісінің жаңа моделі жасалса және оны іске асырудың
педагогикалық –психологиялық шарттары айқындалса, онда жан-жақты дамыған
жеке тұлға мен сана-сезімі оянған жастарды кәсіби біліктілікке тәрбиелеуге
мүмкіндік туады.
Зерттеудің мiндеттерi:
Жоғары оқу рындарында мұғалім кадрларды дайындаудың әсіресе, бастауыш
мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін жетілдірумен айналысудың даму тарихымен
танысып, оны ғылыми тұрғыда тұжырымдау негізінде алдыңғы қатарлы әс-
тәжірибелерді анықтау.
- Мектептердегі педагогикалық іс-тәжірибенің қазіргі жағдайын саралап,
кездескен кемшіліктерді жоюдың жолын ұсыну;
- педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби
шеберлігін қалыптастырудың бағдарламасын жасау;
- бастауыш сыныптардағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыс түрлерінің жүйесін жасау;
- бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін баулудың әдістемелік
нұсқауын эксперимент нәтижесінде ұсыну;
Зерттеудің жетекші идеясы: тәжірибелі оқытушылар мен мектептің озық
үлгілерін пайдалана отырып, сонымен қатар жоғары оқу орнының педагогикалық
іс-тәжірибенің қалыптастыру арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты
жетілген жастар тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия,
социология, мәдениеттану, этнопедагогика, педагогика және психология саласы
бойынша қарастырылған адамгершілік теориясына қатысты қазақ ағартушыларының
идеялары мен еңбектері, гуманистік ілімдер, этномәдениет, этнос және
этнопсихология саласындағы тәжірибелі зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан
Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру
мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту,
ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие беру;
философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға
және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен
байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынып
отыр.
Зерттеу әдістері: мектептегі және педагогикалық жоғарғы оқу
орнында білім беру мәселесіне байланысты жарық көрген мемлекеттік
құжаттармен танысу;
-жоғары білімді бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауға арналған білім
стандартының мазмұнын жасау;
-педагогикалық,психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты
жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспа материалдарымен
танысу, оларға талдау жасау;
-бастауыш сыныптарға арналған бағдарлама, оқулықтар, әдістемелік
нұсқауларға шолу;
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысу;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен танысу;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Зерттеу көздерi: Педагогика және психология тарихы мен теориясы,
философия, этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ағартушылардың
ғылыми еңбектері, ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар,
Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңдары және тағы басқалар.
Зерттеу базасы: Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен пайдаланды;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысты;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен бөлісті;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен жұмыс жасалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысу;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен танысу;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу
жоспарларымен, бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқаулары;
- бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістері;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелері;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi
тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу назарына
iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға қойған
мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан
өткізу:
Зерттеу нәтижелері диссертанттың авторлық жобалары мен практикалық
тәжірибелері арқылы жүзеге асырылды. Оның негізгі идеялары халықаралық
ғылыми журналдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІС-ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН
ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың
ерекшеліктері
Қазіргі кезеңде ғылымда және білім беру жүйесінде интеграция
процестерінің жедел жүзеге асуының маңыздылығы тұсында, танымның
диалектикалық бірлігі және шындықтың қайта құрылуының маңыздылығы арта
түсуде.
Педагогикалық іс-тәжірибе әр түрлі, әсіресе интегралды, кешенді
білімді қолдануды қажет етеді, сондықтан оны қолданудың соңғы нәтижесі жаңа
білім алу және жаңа іскерлікке үйрену болып табылады. Педагогикалық
мамандықтың мәнін тану және меңгеру ұзақ уақытты керек етеді де, әлеуметтік
дамудың әрбір кезеңінде оқу-ағарту ісіне жаңа талаптар мен міндеттер
қойылған сайын жаңарып, жасарып, дамып отырады.
Қандай да болмасын маман дайындау мәселесінің нәтижелілігі теориялық
білім мен практикалық іскерліктің қабысуынан келіп туындайтыны
белгілі.Осыған байланысты педагогикалық іс-тәжірибенің негізгі міндеті
студенттің педагогикалық ойын дамытып, іскерлігін шыңдау.
Педагогикалық іс-тәжірибе студенттердің өзін-өзі дамытуына, ізденуіне,
өз икемдігі мен талантын анықтауына да көмектеседі.Себебі, қазіргі таңда
педагогтар алдына қойылып отырған талаптардың басты бір саласы –
мұғалімнің, жалпы адамның өзін-өзі бағалай білуі. Сырттан біреудің берген
бағасынан гөрі адамның ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін есептей отырып, өзін-
өзі анықтауы оның бойындағы күш-қуатты шығарып қана қоймай, білімі мен
тәжірибесін орынды жерінде, тиімді пайдалануына жағдай туғызады.
Педагогикалық іс-тәжірибе мамандық бойынша оқу-тәрбие үрдісінде
ұйымдастырылатын жұмыс түрлерін саралауға, іріктеуге, алдыңғы қатарлы іс-
тәжірибелерді тиімді қолдануға да үйретеді. Мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесінің оңтайлы, қолайлы, жаңа түрлерін бақылай білуге, анықтауға,
бағалауға, талдауға, қорытынды жасауға да төселеді. Басқа педагогтың
жұмысындағы жақсы жақтарын көре білу үлкен дайындықты, мұғалімдік этиканы,
мәдениеттілікті, білімділікті қажет етеді.
Өз ісін жете білетін маман дайындауда педагогикалық іс-тәжірибенің
алатын орнын айтып қана қоймай, оның ішкі мазмұнын түпкі мақсатын түсінген
педагогтар бұл туралы өз пікірлерін ертеден-ақ ортаға салып келеді.
С.Т.Шацкий “Жас мұғалімдер өмірмен байланысты педагогикалық ортада үйрену
керек. Жастар үшін академиялық қажеттілікпен шектелу және практикалық
қызметке сырттай бақылаушы ретінде қарау зиянды. Өз күшімізді байқау үшін
курстардың арнайы жағдайларында пайда болған идеяларды тексеріп көруді
дамытуымыз керек”-деп, атап көрсетті [11,69]. Осы сияқты Ресейдің
әлеуметтік тәрбие беру Академиясын басқарған белгілі педагог П.П.Блонский
де өз естелігінде “Тек лекциялар мен кітаптар арқылы ғана педагогикаға
үйрену мүмкін емес, сонымен бірге практика қажет, бірақ ол дәл көшірме
емес, шығармашылық және саналы түрде түсіну тұрғысынан болуы керек”-деп
жазған болатын [11, 75]. Сонымен қатар, Н.П.Блонский теориялық білім мен
практикалық процестің үйлесімді бірлікті болуын жақтады. Осы бағыттың
жалғасын қазіргі көрнекті ғалымдар О.А.Абдуллина [13], Ю.К.Бабанский [14],
Н.И.Болдырев [15], И.В.Кузмина [16], Б.Я.Гудзенко [17], В.А.Сластенин
[18], т.б. еңбектерінен де кездестіруге болады.
Іс-тәжірибе таным әдісінің өзі болып табылады. Шындығында, студенттер
іс-тәжірибе кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде
бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық
жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Іс-тәжірибе жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі
болып табылады. Кез-келген ғылым саласына маман дайындауда да іс-тәжірибе
осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде танымның концепциясын
әр-түрлі түсіндіру кездеседі.Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылыми
ұғымдар, түсініктер тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен
бекітілген болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексеріледі.
Студенттің танымы мектеп өмірінен басталып, көркем шығармалар оқуға,
деректі ғылыми білімдер алуға, кинофильмдер көруге, сондай-ақ, институтта
алған білімдері мен қоршаған ортадан әсер еткен жағдайларға және тәрбие
нәтижелеріне тікелей байланысты.Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған
білімдері мен жинақталған тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби
шеберлікке төселуінің бірден-бір жолы педагогикалық іс-тәжірибе.
Методологиялық білімнің абстрактілі негізі жанама немесе тікелей іс-
тәжірибеге бағытталатынын атап өту керек. Студент мұғалімнің оқу-тәрбие
жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы кезде, өзі әлі оқу-
тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық білімін салыстырады,
оны іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді. Сөйтіп, білімін практикада
қолдана білу мүмкіндігін тексереді.Ал, педагогикалық іс-тәжірибе болашақ
педагогтың жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық, әлеуметтік факторлардың
ара қатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт талаптарына төтеп беретін
және танымның қазіргі деңгейін көрсететін жаңа байланысын жасау үшін тиімді
жағдай жасайды. Педагогикалық іс-тәжірибені студенттердің педагогикалық
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру құралы ретінде оның танымдық және
шығармашылық белсенділігін арттыру ғана емес, сондай-ақ олардың теориялық
білімін бекіту мен тереңдету құралы ретінде құрастыруға болады.
Жоғарғы оқу орнында маман дайындау мәселесінің жаңа бағыт, жаңа
мазмұн, жаңа мақсатқа ие болуына байланысты, қазіргі таңда жоғары оқу
орындарында мектептерге мұғалім мамандарды дайындау күрделі де, жауапты да
істердің біріне айналып отыр.
Нормативтік құжаттар бойынша жоғары оқу орнына келген студенттер
алғашқы күннен бастап-ақ, педагогикалық, психологиялық арнаулы пәндер
теориясымен қатар жеке пәндер әдістемесін оқып, семинарлық, практикалық
сабақтар барысында мұғалімдік жұмыстың қыры мен сырына төселе бастайды.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі іс-әрекеттерімен танысып қана қоймай,
сабақ және тәрбие жұмыстарының жоспарларын жасайды.
Студенттердің институт қабырғасында алған теориялық және практикалық
білімдері үшінші курстан бастап педагогикалық іс-тәжірибемен жалғасады. Бұл
бастауыш сыныптар мұғалімін дайындауға бүртұтас үрдіс ретінде қарап,
педагогикалық іс-тәжірибе барысында студенттердің білім берудегі тек
әдістемелік дағдысын қалыптастыруға көңіл бөліп қана қоймай, олардың
теориялық білімін көтеру, тәрбие мен оқытудың дидактикалық жүйесін меңгеру
мүмкіндігін жетілдіру, сол арқылы кәсіптік шеберліктерін дамытуды
педагогикалық, психологиялық тұрғыдан негіздеудің керектігін көрсетеді.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін өз
дәрежесінде шешу үшін ең алдымен адам жайындағы ғылым салаларын меңгеріп,
күнбе-күн жедел қарқынмен өсіп,дамып отыратын жасөспірімдерді анатомиялық,
физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, өз іс-әрекетінде
осы ерекшеліктерді ескере білетіндей, әрежеге жетуі тиіс. Сонда ғана
мұғалім оқушылармен бірлестікте жұмыс істеу тәсілін меңгеріп, олармен дұрыс
қарым-қатынасқа түсе алады.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің әмбебап білім иесі болу керек деген
пікіріміздің дәлелі – адам өмірінің бүкіл алдағы кезеңдеріне білім жағынан
да, мінез құлық ұйытқысының қалыптасуы тұрғысынан да негіз боларлықтай
іргетасы оқушылар бойында осы бастауыш сыныптан бастап қаланады. Оны мықты
етіп қалау мен негіздеу, саналы, білімді, жан-жақты дамыған, қоғамда болып
жатқан өзгерістерге тез икемделгіш, кәсіби шеберлігі қалыптасқан,
оқушылардың психологиялық ерекшелігін жете білетін маманның ғана қолынан
келеді.
Бастауыш сыныптарда сабақ берудің,тәрбие жұмысын жүргізудің теориялық
және әдістемелік мәселелерін меңгеру жан-жақты дайындықты керек ететінін өз
кезегінде мектеп ашып, ол мектептерде білім беру жүйесін жолға қоюмен
айналысып, қазақ халқының білімі, мәдениеті, сана-сезімінің көтерілуіне жол
салған Ы.Алтынсарин да айтып кеткені белгілі. Сол атақты педагог бастауыш
мектепте сабақ беруге кез-келген мұғалімнің күш-жігері, кәсіби ыңғайы келе
бермейтінін айта келіп, “Өйткені бұратана елдерінің балаларын, белгілі бір
бағыт нұсқау алмай-ақ, өз беттерімен оқыта беру оқытушылардың бәрінің
бірдей қолынан келе бермейді”-дейді [10,191].
Жоғары оқу орнының бастауыш сыныптар мұғалімін дайындауға арналған оқу
жоспары мен бағдарлама мазмұны маман дайындаудың жоғары деңгейде жүзеге
асырылуын қарастырады және талап етеді. Сондықтан да, әрбір жеке пәндердің
теориялық және әдістемелік негіздері жоспарға қатар енген.Білім беруге
арналған оқу жоспарының бұл құрылымы әр пән бойынша семинарлық,
практикалық, лабораториялық сабақтар ұйымдастырып,болашақ мамандарды
аудиторияда институт қабырғасында педагогикалық іс-тәжірибеге шықпас бұрын-
ақ,алдын-ала дайындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі бір мақсаты студенттерді педагогикалық іс-
тәжірибеге алдын-ала дайындаудың жүйесін, мазмұнын, әдістемесін негіздеу.
Осыған дейінгі жарық көрген еңбектердің бәрінде дерлік, педагогикалық іс-
тәжірибеге дайындықтың керектігін сөз еткенмен, қандай дайындықтарды
айтатыны белгісіз болып қала береді. В.А.Сластелин педагогикалық іс-
тәжірибеге дейін студенттердің педагогикалық ойдың дамуына мән беру керек
десе, М.И.Лукьянова кәсіби бағдар қалыптасу үшін алдымен педагогикалық
хабардарлығы (компетентность) басым болуы шарт деген пікір айтқан.
Студенттерді сабақ барысындағы және сабақтан тыс орындайтын
жұмыстарының мазмұнын жүйелеп, оны орындаудың түрлері мен әдістерін анықтап
алу арқылы оларды педагогтік мамандыққа үздіксіз және жүйелі дайындау
мақсаты орындалады.Мұндай жұмыстарды орындау барысында студенттердің өз
мамандығының мәнісін, маңызын, келешектегі мақсатын түсіну деңгейі дамып,
танымы қалыптасады.Танымның түрі көп екені белгілі.Ғалымдардың танымы мен
студенттердің оқу білім алу кезінде қалыптасатын танымдарын салыстыруға
болмайды.Студенттер субъективтік жаңаны, ғылым бұрын зерттеп, танып
қойғанды ғана қабылдап, таниды.Ал, ғалымдар болса, жаңаны іздейді, зерттеу
жолында сәтсіздікке кездесуі де мүмкін.Соның негізінде басқа жол
іздестіріп, талай қиындыққа ұшырайды. Студенттер болса, әбден байқаудан
өткен әдіс-тәсілдерді танып, оның қолдану ретін іздестіреді.Бірақ, осы
ізденістің өзі олар үшін жаңа танымға жетелеп, жаңа ұғым береді.Сол
жаңалықты меңгеруге жетелейтін ізденуге жол сілтейтін, жаңалықтың іс
жүзінде қолданылу ретін көрсететін жоғары оқу орнының мұғалімі.
Студенттер әр пәнді оқығанда сол пәннің келешектегі кәсібіне
қаншалықты керектігін түсінген жағдайда ғана шығармашылыққа ұмтылып,
өздігінен ізденушіліктері күшейеді.Білімдерін толықтырып, қосымша
әдебиеттер оқып, өзін өзі бақылауға жұмылады.Себебі, қазіргі студент ол аз
уақыттан кейін дайын маман, ол болашағын ойлап іс істейтін тұлға. Институт
қабырғасында оқып, білім алу барысында олардың ғылыми түсініктері, түрлі
талдаулар арқылы қалыптасқан ұғымдары бар.
Соңғы жылы Білім және ғылым министрлігінің бекітіп, маман дайындауда
басшылыққа алуға ұсынған жоғары білімді бастауыш сынып мұғалімін дайындауға
арналған стандартында [8] негізгі мамандықтарына қосымша мамандандыруға 500
сағат берілген. Бұл сағатты әр жоғары оқу орны өз мүмкіндіктеріне қарай
қандай бағытта мамандандыру керектігін өздері шешеді.Бастауыш сыныптар
мұғалімдерін дайындауға үлкен мән берілетіндігін білім стандартына енген
жеті түрлі практикадан-ақ, байқауға болады.Егер, жоғары сыныптарда
өткізілетін практикалар мазмұны оқыту мен тәрбие мәселелерін қамтитын
болса, бастауыш сынып педагогикалық іс-тәжірибелері мектепте бастауыш
буынға білім мен тәрбие беруде басшылыққа алатын жүйелі-жүйелі мәселелердің
барлық жақтарын қамтыған.Мәселен, “Мектептегі алғашқы күндер” [3 апталық]
практикасы өз алдына ерекше шешуін табуды талап ететін мәселе. Мектеп
есігін жаңа ашқан жеті жасар баланың психологиялық дүниесінде болатын
құбылыстарды кітаптан оқып меңгеруге мүлде болмайды. Оны көзбен көріп,
жүрекпен сезінген маман ғана байқай алады.Ал, бұл тұста сол көңіл күй
ерекшелігін білген маман ғана білім берудің алғашқы қадамын сәтті бастай
алмақ.Сондықтан да, болашақ бастауыш сынып мұғаліміне кәсіби бағдар да осы
практикадан басталады.Оқушылардың жаңа орынға, жаңа ұжымға, мұғалімнің жеке
басына үйреніп, өзінің бүкіл еркін, сана-сезімін оқуға, білім алуға
бағыттауы алғашқы күндердің сәтті ұйымдастырылуына тікелей
байланысты.Сондықтан да, студенттердің бұл іс-тәжірибесіне үлкен мән
беріліп, іс-тәжірибе кезінде кездескен ситуациялар аудитория жағдайында
талданып отырады.Сонымен қатар, ғылыми зерттеушілік жұмысын ұйымдастыруға
арналған тағы да үш апталық практика енгізілген.
Сөйтіп,студенттер үшінші курстағы педагогикалық іс-тәжірибеге
теориялық, практикалық, психологиялық тұрғыдан дайын келеді.Үшінші курстағы
педагогикалық іс-тәжірибе [5 апта] институттағы аудиториялық дайындықпен
қатар осыған дейінгі үш дүркін ұйымдастырылған педагогикалық іс-тәжірибелер
негізінде өткізіліп, болашақ мамандардың келешектегі іс-әрекеттерінің
ғылыми практикалық негізін қалайды.Осы практикалардың бәрінің нәтижесі
төртінші курста ұйымдастырылатын алты апталық оқу-тәрбие практикасының
мазмұнымен жалғасады. Осы келтірілген деректерден бастауыш сынып мамандарын
дайындау барысында оларға кәсіби бағдар берудің мазмұны мен мақсатын
байқауға болады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың ерекшелігіне институт
қабырғасында оқылатын пәндердің әдістемелік тұрғыдан сабақтастығы да
бар.Бұл әдістемелік сабақтастықтар туралы Қазақстанның белгілі педагогі,
дидакт Р.Г.Лемберг өзінің “Оқыту әдістері” [19] еңбегінде жақсы
көрсеткен.Оның пікірі бойынша бірде-бір оқыту әдісі жұмырланып жеке дара
таза қалпында қолданылмайды, олар бір бірімен сабақтастықта, байланыста
қолданғанда ғана нәтиже береді. Мұндай жағдайда кейде негізгі әдіс келесі
бір оқыту әдісінің тәсіліне айналып кетуі ықтимал.Оқыту әдістерінің
сабақтастығы мен оларды топтау И.Я.Лернердің еңбегінде де ерекше орын алады
[20].Сондықтан да, бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіптік шеберлікке баулуда
осы жағдайлардың бәрі де ескеріледі.
Болашақ мұғалімдердің кісіби шеберлігі педагогикалық іс-тәжірибе
барысында шыңдалатын болса, оған дейін студенттерді педагогтік жұмысқа
дайындау аудиторияда жүзеге асады.Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық іс-
тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін жұмыс түрлерінің маңызы зор. Алдын-ала
дайындық кезінде болашақ мамандарға оқытылатын пәндердің мазмұн
сабақтастықтарын ескерумен қатар ұқсас пәндерді кіріктіре оқыту жағына
көңіл бөлінуге тиіс.Осы кезге дейін жоғары оқу орындарында әр пән жеке-жеке
оқытылуымен қатар кейде өзінен өзі сұранып тұрған мазмұн сабақтастығы да
ескерілмей келгені шындық.
Сондықтан да алдын-ала дайындау кезінде пән аралық кіріктіруді күшейте
отырып, барлық бастауыш сынып мұғалімдеріне оқытылатын пәндерге ортақ,
сабақтас тақырыптарды күшейтуге көңіл бөлінеді. Ол мазмұн төмендегідей
көлемді қамтыды:
1. Студенттердің бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларының
мазмұнын, әр сынып бойынша берілетін білім көлеміне жете біліп,
меңгеруі. Бастауыш білім стандарты мен тұжырымдамасын оның
талаптарын талдай білуі.
2. Бастауыш сыныпқа арналған пәндер оқулықтарының мазмұнын,
құрылысын, оның оқушыларға деңгейлеп білім беруге сәйкестігін,
оқулықтарда берілген сұрақтар мен тапсырмалар құрылысы мен
мазмұнын талдай білу.
3. Оқулықтардың көркемдік безендірілуін, ондағы суреттер мен
сызбалардың тиімді, тиімсіз жақтарын талдап үйрену.
4. Сабақ түрлерін, осыған байланысты сабақтың құрылысын талдау.
5. Сабақтың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мақсатын оның тақырыбы
мен мазмұнына қарай дәлелдеу.
6. Сабақ түрлеріне, тақырыбы мен мақсатына қарай оның жоспарын жасап
жаттығу.
7. Сабақтың тақырыбына байланысты оқушылардың сабақ барысындағы
өзіндік жұмысының түрлерін талдай білу.
8. Сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыстарды тақырып пен тараулар
бойынша жүйелеу.
9. Сабақ барысында қолданылатын әдістер мен тәсілдерді тақырып
мазмұны мен мақсатына байланысты саралау.
10. Оқушылардың шығармашылығын дамытудың жолдарын меңгеру.
11. Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін меңгеріп, оның жоспарын
жасау.
12. Пән мазмұндарын кіріктіре оқытудың әдістерін талдай білу.
13. Оқушыға берілетін білімді міндетті және мүмкін деңгейге саралай
білуі.
14. Оқушыларға берілетін білім, білік және дағдылардың сапасын талдай
білу.
Студенттердің педагогикалық іс-тәжірибеге дайындау кезінде аудитория
жағдайында өткізетін сабақ үлгілерін және оқулықтар мен бағдарламалар
мазмұнына байланысты туындаған пікірлерін де олардың өзін белсенді
қатыстыра отырып талдау арқылы олардың болашақ педагог ретіндегі көзқарасы
мен біліктілігін дамытып, кәсіби бағыт беру мақсаты жүзеге асады.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала дайындығына студенттерге дәріс
оқыту да енеді.Дәрістің тақырыбын анықтау,жоспарын жасау, әдебиеттерін
тағайындау,лекцияның түрін белгілеу (жаңа ұғым беру, проблемалық
т.б.)мұғалімнің көмегі арқылы жүзеге асуы да, не студенттердің өздігінен
орындауы да мүмкін.Бұл студенттердің осыған дейінгі дайындығының деңгейіне
байланысты туындайтын жағдай.
Дәрістің құрылысын анықтап, конспектісін жазуды студенттер өздігінен
орындайды.Ал,оқыған дәрістің нәтижесін талдау, қорытынды жасау бүкіл топ
студенттерінің қатысуымен жүзеге асады.Мұндай жұмыс түрлері арқылы
студенттердің өз білімі мен біліктілігіне деген сенімі артады.Өз білімін
бағалауға, кемшілігі мен жетістігін саралауға төселіп, мұғалімдік дағдысы
қалыптасып, кәсіби бағыт алады.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін жұмыстар негізінде
студенттерде мұғалімге тән қасиеттер – оқушылар алдында өзін ұстау, дауыс
ырғағы мен сөйлеу шеберлігін жетілдіру, дәрісті бастау мен аяқтау,
қорыту,аудиториямен байланыс жасай білу сияқты дағдылар қалыптасады.
Педагогикалық іс-тәжірибе жайында жазылған еңбектерде алдын-ала
дайындық кезеңі жеке дара бөлініп көрсетілмейді. Алдын-ала дайындықтың
педагогикалық, психологиялық және теориялық, әдістемелік тұрғыдан алғанда
да үлкен бәрі бар.Себебі, педагог болудың алғашқы кезеңдеріндегі ең негізгі
қиындық, студенттердің психологиялық кедергіні жойып оқушылармен қарым-
қатынасты дұрыс деңгейде шеше алмауынан туындайды.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала дайындық жұмысына үлкен мән
беріп отырмыз.Себебі, мұғалімнің маман ретіндегі дайындық деңгейіне
оқушының білім алу сапасы тікелей байланысты. Білім екі жақты процесс
екенін мойындасақ, оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың көзі, оған
түрткі болып жағдай жасайтын мұғалімнің іс-әрекеті екенін естен шығармауға
тиіспіз.Білімді тиімді әдістер арқылы түсіндіріп, оның нәтижесінде
оқушыларда ұғым қалыптастыру мұғалім шеберлігіне тікелей байланысты. Осы
кезге дейін оқу үрдісінде мұғалім субъект ретінде орын алып, оның әсер
ететін объектісі оқушы болса, қазіргі білім беруді демократияландыруға
байланысты мұғалімнің өзі оқушылар әрекетіне төтеп беретін объектіге
айналды.
Сабақта тек өз айтқанын жүргізіп, авторитарлығы басым өктемдікпен
басқаратын қалыптың тиімсіздігіне мұғалімдер қауымының көзі жетіп отыр.
Мұғалімнің күнбе-күн өзінің психологиялық ерекшелігімен, талабымен,
мүмкіндігімен, мінез-құлқымен, ешкімге ұқсамайтын қасиетімен,тек
шығармашылықпен қатынас жасауды керек ететін қалпымен күрделеніп,
оқшауланатын объектімен жұмыс істеуіне тура келеді.Сондықтан да, мұғалім
оқушылармен ынтымақтастықта, бірлестікте жұмыс атқарып, пікір алмасу,
көзқарастарын ашық айтып, оны талқылау деңгейінде орынды және тиімді
жасалған басшылық негізінде білім беру үрдісі жүзеге асады.Оқытуды
ынтымақтастықпен ұйымдастыру мұғалімнен үлкен дайындықты және педагогикалық
біліктілікті талап етеді.
Қазіргі таңда білім берудің бірлестікте, ынтымақтастықта
ұйымдастырылуына көптеген ғалымдар көңіл аударып,пікір айтуда.
Г.М.Коджаспирова мен Л.В.Бориковалар да өз еңбектерінде [10,7.]
мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатысы ынтымақтастық деңгейде
ұйымдастырылса ғана, жетістікке жете алатынын көрсетеді. Әр мұғалім өзіне
ғана тән талант иесі.Ол өз жолында кездесетін оқу-тәрбие ісіндегі күрделі
мәселелерді дер кезінде, ғылыми тұрғыда шығармашылықпен шешетін,
адамгершілігі мен мәдениеті дамыған тұлған. Сондықтан да, оның іс-әрекеті
сол сәтте, сол жағдайда туатын, бір-біріне ұқсамайтын жағдайларды дұрыс
және педагогикалық тұрғыда шешуге ыңғайлы болуға тиіс. Мұндай шешім
қабылдау сәттерінде, сол дұрыс қабылдаған шешім нәтижесінде мұғалім өзі де
қайта жаңарып, көзқарасы дамып, жаңа арнаға түсіп отырады. Мұғалімнің
шығармашылығы осындай сәттерден құрылады. Біртіндеп, бұл шешімдері
тәжірибеге айналады. Мұғалімнің шығармашылығы жаңалық табу, оны оқу-тәрбие
мәселесінде тиімді қолдану екені белгілі Осы тұрғыдан алғанды педагогикалық
іс-тәжірибенің маңыздылығы – студенттердің бұрын меңгерген білімі мен
қазіргі таңда қажет болған білім арасында қарама-қайшылық туады. Бұл жағдай
олардың ізденуіне жағдай жасайды.
Жоғары оқу орындарындағы педагогикалық іс-тәжірибе мәселесін зерттеген
көптеген ғалым әдіскерлер еңбектерінде педагогикалық іс-тәжірибенің
атқаратын функцияларын атап көрсеткен.Мәселен, О.А.Абдуллина мен
В.Г.Розовтардың жұмысында [6] педагогикалық іс-тәжірибеның білімдік,
дамытушылық, тәрбиелік мәндері ашылған. Сонымен қатар, бұл еңбектерде
педагогикалық іс-тәжірибенің диагностикалық маңызын баса айтады. Әрине,
педагогикалық іс-тәжірибенің бұл маңыздылығын жоққа шығара алмаймыз. Бірақ,
педагогикалық іс-тәжірибенің мұғалімдердің кәсіби біліктілігін күшейтуде
алдынала ұйымдастырылатын жаттығу жұмыстарының мәнділігін басқа ешбір жұмыс
түрлері алмастыра алмайды. Бұл жоғарыда көрсеткендей, бастауыш сыныпқа
мұғалім дайындаудың өзіндік ерекшелігінен туындайды.
Біздің зерттеуімізде педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала
жүргізілетін жұмысқа баса көңіл беруімізге тағы бір себеп, Н.А.Бельская мен
А.И.Пискуновтардың пікірлері бойынша студенттерге берілетін көмек
семинарлық, практикалық сабақтардың барысында педагогикалық іс-тәжірибе
кезінде жүзеге асады дейді [21]. Шындығына келсек, педагогикалық іс-
тәжірибе кезінде студенттерге арналған семинарлық сабақтар өтілмейді.
Мұндай сабақтардың бәрі де педагогикалық іс-тәжірибеге дейін
ұйымдастырылып, студенттерді мұғалімдік жұмысқа дайындау мақсатын жүзеге
асырады.Ал, педагогикалық іс-тәжірибе кезінде ұйымдастырылатын жұмыстар мен
конференциялардың алдына қоятын мақсаттары өзінше бөлек.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдық құрылыстың жаңаруы, білім жүйесінің
жаңа мазмұны,жоғары білімді маман дайындаудың жаңа стандарты, бастауыш
буынға жаңа оқулықтардың енуі, жаңа бағытта жұмыс жасайтын жаңаша ойлайтын,
жаңалықты көре білетін бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауда оларға жаңаша
кәсіби бағдар беруді керек етіп отыр.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіби бағыт беруде мына
мәселелерге баса көңіл аударылуға тиіс:
- болашақ мамандарға мектеп жағдайында бастауыш сынып оқушыларын жеке
тұлға ретінде дамытудың әдіс тәсілдерін меңгерту үшін, жоғары оқу
орынындағы педагогикалық психологиялық пәндер байланысын күшейтіп, оларды
кіріктіре оқытуды қамтамасыз ету;
- әр пәнді оқытудың әдістемесін болашақ мұғалімдерге меңгерту
барысында пән аралық байланыспен қоса олардың өзіндік ерекшеліктерін
(мазмұны, мақсаты, құрылысы, оқыту әдістері т.б.) талдауға көңіл бөлу;
- тәрбие жұмысының түрлері мен оларды ұйымдастыру әдістерін меңгерту
кезінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеруге көңіл бөлу;
- бастауыш сыныптарда білім беруге арналған стандарт пен бағдарлама
мазмұнын жете түсіну;
- бастауыш сынып оқушыларына білім берудің жаңа технологиясын
меңгерген;
- білім мен тәрбиені сабақтас тұрғыдан жүргізе білетін;
- коммуникативтік мәдениеті қалыптасқан маман дайындау.Мұның
бәрін жүзеге асыру үшін, институт қабырғасында педагогикалық іс-тәжірибенің
алдын-ала ұйымдастырылатын жұмыс түріне негізгі мән беру; жоғары білім
стандартының талаптарын жүзеге асыру;педагогикалық іс-тәжірибе кезінде
студенттің оқушыларды шығармашылыққа, дамытуға көңіл бөлу мүмкіндіктерін
қадағалау; педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып білім
бағдарламалары мен мектеп алды дайындығының білім бағдарламаларын
байланысын талдау мәселелері қамтамасыз етілуге тиіс.
Жоғарыда келтірілгендерден көріп отырғандай,педагогикалық іс-тәжірибе
сезімдік, бейнелік, нақтылық сияқты бастамаларға дем беріп, болашақ
маманның ойлау процесін педагогикалық бағытқа меңзейді. Педагогикалық іс-
тәжірибенің өзіне тән ерекшелігі жалпы да, мәнді де көзге бірден шалына
қоймаса да, өз тұрғысында нәтижесін беріп отыратын көптеген элементтерден
тұрады.
Бастауыш сынып мұғалімдеріне педагогикалық іс-тәжірибе кезінде кәсіби
бағдар беруде ең алдымен негізге алынатын жағдай, олардың ұйымдастырушылық
шеберліктерін жетілдіруге көңіл аудару. Ұйымдастырушылық шеберлігі дамыған
мұғалім ғана керекті материалды іріктеп, оның білім берудегі маңзын
айқындап, берілетін білімнің мақсатын саралап, керекті құралдарын дайындап,
оқытудың әдіс-тәсілдерін іріктей алады. Бастауыш сыныптағы көп пәнділік,
тұрғысынан алғанда бұл өте керекті де, қажет те, міндетті де, кәсіби бағыт.
Жоғарыда көрсетіп кеткендей, бұл бағытқа бағдарлау да алдынала дайындық
кезінде оқу-әдістемелік кешендері пайдаланып, онымен жұмыс жасап жаттығу
арқылы, сол дайындықтарының нәтижесін педагогикалық іс-тәжірибе кезінде
жүзеге асыру барысында шыңдалып беки түседі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің бұл икемдіктерін кейбір ғалымдардың
анықтамасына сүйенсек, құрастырушылық шеберлігі деп те атауға болады.
Педагогикалық іс-тәжірибе барысында болашақ мамандардың мұндай
құрастырушылық икемдіктерін жетілдіру арқылы олардың кәсіби бағытына негіз
салынады.
Бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіби бағдар беру қазіргі таңдағы
қоғамдық құрылыс тарапынан, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері негізінде,берілетін білімнің көп пәнділігі мен жаңа буын
оқулықтарының білім беру жүйесіне іс жүзінде енуімен оқшауланады.
1. 2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
Білім беру жүйесінің алғашқы табалдырығы мектепке дейінгі мекемелерге
мамандар дайындау көкейтесті мәселе болып отыр. Оған дәлел “Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың
педагог қызметкер еңбек етуде, олардың 38,7 %-ның жоғары білімі, 52,8 %-ның
анрнаулы орта педагогикалық білімі және 2,1 %-ның орта білімі бар. Мектепке
дейінгі ұйымдар педагогтарының 40 %-ның ғана жоғары және бірінші санаттары
бар, ал 31,2 %-ның санаты жоқ” делінген [8,17]. Бұдан шығатын қорытынды
болашақ мамандарды саналы дайындауды жоғары оқу орнына жүктеп отыр. Болашақ
мамандардың кәсіптік даярлығында педагогикалық іс-тәжірибеның алатын орны
ерекше. Педагогикалық іс-тәжірибе барысында студенттердің бойында
педагогикалық дағдылар мен біліктіліктерді қалыптастыру оның дербес
әрекетінің шешуші, нақты алғы шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында“Білім алушылардың
кәсіптік практикасы мамандар мен жұмысшылар даярлаудың бір бөлігі болып
табылады,ол практика базасы болып табылатын тиісті ұйымдарда жүргізіледі
және білім беру ұйымдарындағы оқыту процесінде алған білімді бекітуге
практикалар дағдылар алу мен озық тәжірибені меңгеруге бағытталады”
делінген [8,20].
Бастауыш сынып мұғалімі мамандығын дайындауда, оның ішінде кәсіби
бағыттылығын қалыптастыруда педагогикалық іс-тәжірибені ұйымдастырудың ең
тиімді жолдарын, ғылыми теориялық негізін, мүмкіндіктерін анықтауда алдымен
практика ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
“Практика” ұғымы Ежелгі Грекияда енген, “қимыл, әрекет” деген мағынаны
білдіреді. “Адам өз бойының ақиқаттығын, яғни шындығы мен күш қуатын, осы
дүниелік екендігін практикада дәлелдеуі тиіс”. Философиялық сөздікте
“Практика – қоғамның дамуын қамтамасыз ететін адамдар әрекеті. Адамдар
өмірінің негізін құрайтын материалдық өндірістің объктивтік процесі”
делінген [5,27]. Практика қазіргі философияның іргелі категориясы болып,
диалектикалық материализмде практика – ақиқаттың өлшемі ретінде анықталған.
Адам практика жүзінде әрекет жасай отырып, өзінің алдына белгілі мақсаттар
қояды, бұл мақсаттарда оның айналасындағы құбылыстарды түсінуі, оның білімі
көрсетіледі. Ағылшын философы Ф.Бэкон танымының қайнар көзі практика,
бақылау, эксперимент, білім тәжірибеден шығады десе, француз ғалымы
Р.Декарт ақыл-ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің рөлін
сол ақыл-ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға дейін
түсіреді [9,7].
Шындығында,студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей
пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және
тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі
болып табылады. Кез келген ғылым саласына маман дайындауда да практика
осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде практика және танымның
тұжырымдамасын әр түрлі түсіндіру кездеседі.Идеалист философтар Юм [7,3],
Кант [7,5], Мах [7,9], Рассел [7,11] және басқалар танып білу үшін
практиканың маңызы екенін мойындай отырып, оны бұрмалайды да, тек қана
рухани қызметке әкеп саяды.Прагматизм өкілдері Дж.Дьюи [7,17], Шиллер
[7,27] субъктінің өз басының толғаныстары саласындағы қызметін практика деп
түсінеді, ал объективті идеалист Гегель практиканы белгілі бір мақсаттарды
жүзеге асыратын адамның шығармашылық теориялық қызметімен теңестіреді.
“Практика – танып білудің негізі” мұның өзі адамның танып білуінің, яғни ең
қарапайым түсініктерден бастап, ақылдың ең абстракты құрылымдарына дейін
практика негізінде дамиды.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылымда ұғымдар, түсініктер
тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен бекітілген
болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексеріледі.Басқа бағытты
жақтаушылардың тұжырымдары бойынша “тәжірибе теорияны өмірге әкеледі”, яғни
тәжірибеден алынғандар бұрынғы теориямен қақтығысады да, оны жоққа шығарып
жаңаларын дүниеге әкеледі.Сезімдік пен рационалдық, тәжірибе мен терияның
арақатысы, олардың бір-бірімен байланысы күрделі үрдіс. Бұларды бір-біріне
қарама-қарсы қоюға болмайды.
Практикадан теорияға және теориядан практикаға ауысу заңдылық деп
санаймыз.Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған білімдері мен жинақталған
тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
төселуінің бірден-бір жолы – педагогикалық іс-тәжірибе.
Қ.Әбішев өзінің еңбектерінде “практика, іс-әрекеттер – адамдардың
дүниені игеріп, сол арқылы өзін, өз болмысын өзгерту, жарату,жасау қызметі.
Адамдар рухани нәтижелерді, яғни, сезімдерді, ұғымдарды, түсініктерді,
жалпы дүниенің оған қажет сан алуан бейнелерін тікелей практика түрінде
жасайды”, - деп практиканың адам өміріндегі маңызын жоғары бағалаған
[9,77].Әдіснамалық білімнің абстрактілік негізі жанама немесе тікелей
практикаға бағытталатынын атап өту керек.Қорыта айтқанда, материалистік
диалектика теория мен практика арасындағы философия ғылымында ертеректе
орын алған метафизикалық үзікті жойды, практиканы ақиқат категориясы
ретінде анықтап, оның дүниені өзгертудегі басымдылық мәнін ашты.Студент
тәрбиешінің оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы
кезде, өзі әлі оқу-тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық
білімін салыстырады, оын іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді.Сөйтіп,
білімін практикада қолдана білу мүмкіндігін тексереді. Ал, педагогикалық іс-
тәжірибе болашақ педагогтің жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық,
әлеуметтік факторлардың ара қатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт
талаптарына төтеп беретін және шығармашылық белсенділігін арттыру ғана
емес, сондай-ақ олардың теориялық білімін бекіту мен тереңдету құралы
ретінде қарастыруға болады. Адамның жан дүниесінің сан қырлы сырларын
зерттейтін психология ғылымының жаңалықтары педагогикалық іс-тәжірибе
мазмұнын әдіс-тәсілдерін айқындауға маңызды рөл атқарады. Жоғарыда айтылған
практика танымның негізі деген тұжырымнан кейін қалай танудың өзіндік
психологиялық негіздері болмақ.
Психолог С.Л.Рубинштейн педагогикалық іс-тәжірибенің қызметіне:
“Педагогикалық дағдыларды меңгеруі, педагогикалық диагностикалау жолы,
практика білім беру құралы, жалпы және теорияны шығармашылықпен қайта өңдеу
жолы, терең білім беру құралы”-деп анықтама берген [22].
Еліміздегі психология ғылымының дамуына үлес қосып келген ғалымдар
М.Мұханов [23], Т.Тәжібаев [24], А.Темірбеков [25], С.Балаубаев [26],
Қ.Жарықбаев [27], Ә.Алдамұратов [28], Х.Шериязданов [29] және т.б.
еңбектерінде ұстаз психологиясы, адамның іс-әрекеті және практиканың
педагогикалық оқу орнындағы болашақ маман дайындаудағы орны туралы жоғары
баға берген.
М.Мұхановтың ұстаз психологиясына шеберлігі, мамандыққа лайықты
сапаларды тізіп көрсете келе, педагогикалық іс-тәжірибе арқылы жоғары оқу
орны студенттерге кәсіби бағыттылық пен шеберліктің өзіне тән ерекшелігін
ашып көрсетудің маңызы зор екендігін айтқан [23].
Психолог А.Темірбеков “Адам әрбір әрекетке әдейілеп жаттығып,
үйреншікті қалыпқа, дағды айналдырады” деген пікірінен біз практика арқылы
болашақ мамандарға қажетті көптеген кәсіби бағыттылығын қалыптастыруға
мүмкіндік туғызады деп тұжырымдаймыз [25].
Педагогикалық сөздікте “Практика дегеніміз – адамдардың табиғатты және
қоғамды қайта құруға бағытталған қоғамдық, материалдық және мақсатқа лайық
қызметі”, -деп анықтама берілген [29].Дегенмен, педагогикалық іс-тәжірибені
бүртұтас педагогикалық жүйе ретінде зерттеу тарихына тоқталсақ, кеңестік
дәуірдегі және Қазақстан Республикасындағы егеменді ел болып өз мәселелерін
өзі шешуге бағыт алған кезеңдегі ізденістерді қамтуға тиіспіз. Өткенге
тағзым ете қарамай, бүгінгіні бағалай аламаймыз. Әр кезеңнің қоғамдық
саясаты мен білім беру жүйесіне қойылатын талаптардың байланыстылығын
ескерсек, көзге бірден шалынаты, кеңестік дәуірде педагогикалық іс-
тәжірибенің құндылығы бірдей бағытта тәрбиеленген, білім алған, коммунистік
туралы идеялармен сусындаған мамандар дайындаумен бағаланғандығы. Осы тұста
педагогикалық іс-тәжірибенің маңызын тарихи тұрғыдан талдап зерттеген
Н.Г.Кушков революцияға дейін педагогикалық университетті бітірген
мұғалімдерді бір жыл гимназияға практикадан өтуге қалдырылғанын айтады
[29,77].
1920 жылдары жоғары педагогикалық оқу орындарында бірыңғай оқу
жоспарлары мен бағдарламалары болған жоқ.Қоғамдық-саяси, арнаулы және
педагогикалық-психологиялық пәндерді үйлесімді оқытудың жан-жақты жолдары
басты назарда болды.Жалпы педагогикалық цикл көп пәнділігімен сипат
алды.Басты жұмыс бағыты мамандардың терең теориялық біліміне ғана
бағытталып, практика тек ақырғы оқу кезеңінде ұйымдастырылып, оның төрт
пайызын бөлді.Бұл жәйт Н.К.Крупскаяның болашақ педагогтарды дайындауда
теория мен практиканың ұштастырып жүргізу принциптерін басшылыққа алу және
өмірмен тығыз байланыстылығын қамтамасыз ету қажеттілігі теориясына қайшы
келіп сынға ұшырады. 1920 жылдары болашақ мамандарды дайындау мәселелерінің
әр түрлі аспектілерін Н.К.Крупская көтерді.Ғалым ұстаз болашақ мамандардың
теориялық, практикалық дайындығын күшейтудің бағдарламасын ұсынып, төменгі
курстарда теориялық білімге ерекше мән беріліп, жоғары курстарда теориялық
білімдерін практика кезінде тиянақтап, педагогикалық әрекеттерін
ұйымдастыру қажет деген ұсыныс айтты [1, 78]. А.В.Луначарскийдің еңбектерін
педагогикалық іс-тәжірибены ұйымдастыру жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие
процесін арттырып, біліктілігін жетілдірудегі маңызын бағалай келе,
“балалардың мектеп өміріне көбірек еркіндік бере білетін, оларды дербес іс-
әрекетке үйрету біліктілігіне ие тәрбиеші дағдыларын жақсы меңгеруі керек”,-
деп жазды.Мұғалім қауымының білім берудегі әдіс-тәсілдерді меңгеруі тек
теориялық білім алумен шектелмей, оның іс-жүзінде үздіксіз жаттығуының
негізінде ғана біліктілігі қалыптасатынын айтып, педагогикалық шеберліктің
шыңдалу жолдарын көрсеткен [3,37].
1932жылы жоғары педагогикалық оқу орындарының біртұтас жүйесінің
іргетасы қалыптасып, онда жалпы педагогикалық даярлық – педагогикалық
жоғарғы оқу орнында кәсіби педагог маман даярлаудың өздік жұмыс компоненті
ретінде қарастырылды. Оқу жоспарларында педагогика тарихы пәндері бойынша
өздік курстар ұйымдастырылып, тәрбиеші ұстаз даярлау құрылымында теориялық
оқыту мен педагогикалық іс-тәжірибені қатар жүргізу шаралары қарастырыла
бастайды.1930 жылдан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ПРАКТИКАНЫҢ МАҢЫЗЫ
Шымкент, 20 ж.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКА БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ
СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың
ерекшеліктері
1.2 Жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
2 БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН ЖЕКЕ ТҰЛҒА РЕТІНДЕ
ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКАНЫҢ
МАҢЫЗЫ
2.1 Мектепте болашақ мұғалімдердің педагогикалық іс-тәжірибесін кешенді
ұйымдастыру жолдары
2.2 Педагогикалық практиканы ұйымдастыру ерекшеліктері
3ТӘЖІРИБЕНІ ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ТАЛАПТАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ
МЕН МІНДЕТТЕРІ
3.1 Тәжірибені өткізу бойынша негізгі оқу-әдістемелік құжаттар
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы
(2011.24.10.берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) білім беру
саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді,осы саладағы мемлекеттік
саясаттың негізгі принциптерін айқындайды және Қазақстан Республикасы
азаматтарының,сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын
шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың білім алуға конституциялық
құқығын қамтамасыз етуге бағытталған.Білім беру қызметін ұйымдастыру
5-тарау 38-ші бабында Білім алушылардың кәсіптік практикасы төмендегідей
пунктерден тұрады:
1.Білім алушылардың кәсіптік практикасы мамандар даярлайтын кәсіптік оқу
бағдарламаларының құрамдас бөлігі болып табылады.Кәсіптік практикасы тиісті
ұйымдарда жүргізіледі және оқыту процесінде алған білімдерді
бекітуге,практикалық дағдыларды игеруге және озық тәжірибені меңгеруге
бағытталған.
2.Кәсіптік практикасының түрлері,мерзімдері мен мазмұны жұмыстық оқу
бағдарламалары мен жұмыстық оқу жоспарларымен айқындалады.
3.Кәсіптік практиканы өткізіу үшін білім беру ұйымдары шарттық негізде
практиканың базасы ретінде ұйымдарды айқындайды,олармен практиканы
өткізудің келісілген бағдарламалары күнтізбелік кестелерін бекітеді.
Шарттарды білім беру ұйымының,практиканың базасы болып табылатын ұйымдардың
және білім алушылардың міндеттері мен жауаптылықтары айқындалады.
4.Кәсіптік практикаға кететін шығындар білім беру ұйымдарында және
практиканың базасы болып табылатын ұйымдарда көзделеді және жасасылған
шарттармен айқындалады.
5.Практиканың базалары болып табылатын ұйымдармен шарттар білім алушылардың
кәсіптік іс-тәжірибесін өткізуге арналған шарттардың үлгілік нысаны
негізінде жасасылады.
Егемен еліміздің қай заңын алсақ та, білім беру барысында жасөспірімдердің
жеке бас қасиетін, тұлға ретінде қалыптасуын және оның танымдық әрекетімен,
ой-санасын дамытуға баса көңіл бөледі. Себебі, жасөспірім – бұл болашақ
маман.Осы тұрғыдан алғанда, бастауыш сыныптарда білім беретін маман
дайындау мәселесі қай кезде де өзекті істің бірі болып табылады.Бастауыш
мектеп педагогикасы- арнайы ұйымдастырылған бастапқы тәрбие жөніндегі
ғылым.Оның басты міндеті адам тәрбиесі жөніндегі ғылыми білімдерді жинақтау
және жүйелестіру.Бастауыш мектеп педагогикасы адамдарды тәрбиелеу,білім
беру және оқыту заңдылықтарын ашып, соның негізінде алға қойылған
мақсаттарға жетудің ең пайдалы педагогикалық жолдары мен тәсілдерін
көрсетіп отырады.
Адамның жекебас болып қалыптасуындағы бүкіл болмысының ұйтқысы, мәйегі
осы бастауышта құрылатыны педагогтардың да, психологтардың да еңбектерінде
атап айтылып келеді. Оқушы бойында білім негізін қалайтын, баланың жеке
басының дамуын қамтамасыз ететін тұлға – мұғалім.
Педагогикалық үрдіде орын алып отырған өзекті мәселелерді тиімді
жолмен шеше алатын, өз ісінің шебері деуге болатын, мұғалім дайындау жоғары
оқу орындарының міндеті.Қазіргі таңдағы білім беру жүйесіне
ізгіліктендіру,демократияландыру бағыттарының енуімен байланысты болашақ
ұстаздың психологиялық,педагогикалық тұрғыдағы дайындықтарын,яғни оқушымен
дұрыс қатынасқа түсу икемдігін қалыптастыру,оны әдістемелік және теориялық
жағынан дайындаумен қатар орындайтын мақсаттардың негізгілерінің біріне
айналып отыр.Бүгінгі күннің мұғалімі қазіргі өзгермелі әлеуметтік жағдайға
тез бейімделіп, шығармашылықпен ойлай білетін, педагогикалық үрдісті жүйелі
түрде алдын-ала болжай алатын, оқушылармен ынтымақтаса отырып, кәсіби
психологиялық-педагогикалық қызметті дара шығармашылық тұрғыда жасауға
бағытталған болуы керек.
Жоғары оқу орындарында теориялық білім берумен қатар педагогикалық іс-
тәжірибені қазіргі заман талабына сай,мемлекеттік құжаттар
негізінде,педагогикалық, психологиялық зерттеу жетістіктермен, алдыңғы
қатарлы іс-тәжірибелермен сабақтастыра отырып жүргізудің мүмкіндігі мол.
Болашақ мұғалім мамандығын дайындау жүйесінде педагогикалық іс-
тәжірибе негізгі және шешуші роль атқарады.Ол жоғарғы оқу орнының тұтас
педагогикалық үрдістен бөлінбейтін бөлігі бола отырып,мұғалімді дайындаудың
теориялық және практикалық бірлігін қаматамасыз етеді. Педагогикадан,
психологиядан, анатомиядан, физиологиядан, жеке методикалардан арнаулы
ғылымдардан алған білімдерін нақтылайды және байыта түседі.Педагогикалық
практиканы өту барысында студенттердің педагогикалық іскерлігі мен
дағдылары жылдам қалыптасады,оның шығармашылық өзінділігі,педагогикалық
құбылыстарды зерттеуге қабылеті дамиды,педагогикалық ойлауы,тәрбиелік
жұмыстың дара стилі қалыптасады, педагогикалық шеберліктің негіздері
қаланады.
Педагогикалық практика мына шарттар арқылы өткізіледі:
- Болашақ мұғалімнің кәсіби іс-әрекетінің обьектісі-тұтас педагогикалық
процесті түсіндіруге бағытталған,теориялық және практикалық
дайындықтың өзара байланысы;
- Студент оқу іс-әрекетінің біртіндеп күрделенуіне байланысты бірінші
курстан бітіруші курсқа дейін педагогикалық практиканы ұйымдастырудың
жүйелілігі,кезеңдері;
- Психологиялық-педагогикалық ғылымдардың және практикасының
классикалық,сонымен бірге инновациялық жетістіктерінің интеграциясы;
- Бірінші курстан бастап бітіруші курсқа дейін педагогикалық практиканың
барлық түрін өткізу процесінде болашақ мұғалімді ғылыми-зерттеу
жұмысына бағыттау.
Қазақстан Республикасының білім стандарттары мен тұжырымдамаларының жарық
көруі,осыған орай мектеп бағдарламаларымен оқулықтар мазмұнының түбегейлі
өзгеруі,бастауыш сыныптарға жаңа буын оқулықтарының енуі, білім мазмұнын
меңгертуге байланысты кіріктіре отырып оқытуды, оқушыларды дамыту мен
шығармашылыққа жетелеуді міндеттеуі,болашақ маман дайындау ісіне өте
жауапкершілікпен, ұқыптылықпен, зерттеушілікпен қарауды талап етіп отыр.
Білім мен тәрбиенің байланысын диалектикалық тұрғыдан үнемі даму және бір-
бірімен байланыста болатынын түсініп, осы үрдістегі күрделі мәселелерді
дидактикалық бағдарда шеше білетін маманның тұлғасы педагогикалық іс-
тәжірибе кезінде қалыптасады.
Орыстың белгілі ғалымдары, тіпті сонау Крупская Н.К. [1],
К.Д.Ушинскийден [2] бастап,Сухамлинский В.А. [3], Каменский Я.А. [4].
А.С.Макаренка [5] т.б. атақты педагог классиктердің бәрі де жоғары оқу
орынында білім мен біліктілікті жетілдірудің және мұғалім кадрлардың
болашақтағы өз ісіне дайын болуының негізі педагогикалық іс-тәжірибенің
дұрыс ұйымдастырылуына байланысты екенін атап айтқан. Солай бола тұрғанмен,
әрбір мамандықты дайындауға арналған педагогикалық іс-тәжірибенің өзіндік
ерекшелігі, мазмұны, жүйесі бар.
Ғалым педагогтар, психолог, әдіскерлер: О.А.Абдуллин [6], Б.Р.Айтмамбетов
[7], А.Е.Әбілқасымова [8], Л.К.Керімов [9], Н.Д.Хмель [11], Халықова К.З.
[10], Қ.Әбдіжамитұлы [12] педагогикалық м іс-тәжірибенің мақсатын, мәнін
зерттеу барысында оны жастарды мұғалімдік қызметке дайындаудың бірден-бір
үрдісі ретінде дәлелдейді. Бұл зерттеулердің әр қайсысы мұғалім дайындау
мәселесінің әр саласына арналған. Бірі педагогикалық іс-тәжірибе кезіндегі
студенттердің өзіндік жұмыстарының жүйесін ашса, енді бірі студенттерді
маман етіп дайындауда педагогикалық іс-тәжірибенің білімдік, тәрбиелік
мәнін жүйелеуге арналған.
Теориялық, әдістемелік, педагогикалық, психологиялық тұрғыдан алғанда
да,педагогикалық жоғарғы оқу орнында бастауыш сынып мұғалімдерін
дайындаудың өзіндік ерекшелігі бар. Бұл ерекшеліктер бастауыш сыныптарға
жоғары білімді маман дайындауға арналған білім стандарты мен типтік оқу
жоспарының мазмұнынан туындайды.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне сан-салалы ғылымдар негізінен
теориялық берумен бірге бірнеше пәнді қатар оқытудің әдістемесін меңгертіп,
олардың әрқайсысына тән мазмұндық және әдістемелік ерекшеліктерін жете
білетін маман дайындау жан-жақты зерттеуді керек ететін күрделі мәселе.
Зерттеудің мақсаты: педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып
мұғалімдерін қазіргі талапқа сай кәсіби шеберлікке баулудың педагогикалық
және әдістемелік негізін жасау.
Зерттеу объектісі: жоғарғы оқу орнында бастауыш сынып мұғалімін
дайындау процесі.
Зерттеу пәнi: ЖОО-ның студенттері
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер жалпыадамзаттық құндылықтар мен
мектеп тәрбиесін біріктіре отырып, мектеп пен жоғары оқу орнына негізделген
тәжірибе беру үрдісінің жаңа моделі жасалса және оны іске асырудың
педагогикалық –психологиялық шарттары айқындалса, онда жан-жақты дамыған
жеке тұлға мен сана-сезімі оянған жастарды кәсіби біліктілікке тәрбиелеуге
мүмкіндік туады.
Зерттеудің мiндеттерi:
Жоғары оқу рындарында мұғалім кадрларды дайындаудың әсіресе, бастауыш
мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін жетілдірумен айналысудың даму тарихымен
танысып, оны ғылыми тұрғыда тұжырымдау негізінде алдыңғы қатарлы әс-
тәжірибелерді анықтау.
- Мектептердегі педагогикалық іс-тәжірибенің қазіргі жағдайын саралап,
кездескен кемшіліктерді жоюдың жолын ұсыну;
- педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби
шеберлігін қалыптастырудың бағдарламасын жасау;
- бастауыш сыныптардағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыс түрлерінің жүйесін жасау;
- бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіптік шеберлігін баулудың әдістемелік
нұсқауын эксперимент нәтижесінде ұсыну;
Зерттеудің жетекші идеясы: тәжірибелі оқытушылар мен мектептің озық
үлгілерін пайдалана отырып, сонымен қатар жоғары оқу орнының педагогикалық
іс-тәжірибенің қалыптастыру арқылы ұлттық сана-сезімі оянған, жан-жақты
жетілген жастар тәрбиелеу.
Зерттеудiң теориялық және әдiснамалық негiздерiне философия,
социология, мәдениеттану, этнопедагогика, педагогика және психология саласы
бойынша қарастырылған адамгершілік теориясына қатысты қазақ ағартушыларының
идеялары мен еңбектері, гуманистік ілімдер, этномәдениет, этнос және
этнопсихология саласындағы тәжірибелі зерттеулер мен қағидалар, Қазақстан
Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасындағы білім беру
мекемелеріндегі тәрбие берудің кешенді бағдарламасы; білім беруді дамыту,
ұлттық мектепте гуманитарлық, этномәдени білім мен тәрбие беру;
философиялық, әлеуметтік, психологиялық-педагогикалық теориялар; жеке тұлға
және оны дамытудағы қарым-қатынас, басқару қызметі және тәрбие теориясымен
байланысты педагог, психолог, социолог ғалымдардың еңбектері негізге алынып
отыр.
Зерттеу әдістері: мектептегі және педагогикалық жоғарғы оқу
орнында білім беру мәселесіне байланысты жарық көрген мемлекеттік
құжаттармен танысу;
-жоғары білімді бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауға арналған білім
стандартының мазмұнын жасау;
-педагогикалық,психологиялық әдебиеттермен, зерттеу тақырыбына қатысты
жүргізілген зерттеу жұмыстарымен және мерзімді баспа материалдарымен
танысу, оларға талдау жасау;
-бастауыш сыныптарға арналған бағдарлама, оқулықтар, әдістемелік
нұсқауларға шолу;
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысу;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен танысу;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Зерттеу көздерi: Педагогика және психология тарихы мен теориясы,
философия, этнопедагогика мен этнопсихология саласындағы ағартушылардың
ғылыми еңбектері, ресми оқу-әдiстемелiк құралдары мен басылымдар,
Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мемлекеттік жастар саясаты
туралы Заңдары және тағы басқалар.
Зерттеу базасы: Аймақтық әлеуметтік инновациялық университеті
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен пайдаланды;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысты;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен бөлісті;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен жұмыс жасалды;
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
-жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу жоспарларымен,
бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқауларымен танысу;
-бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістерімен
танысу;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелерімен танысу;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жоғары оқу орнының педагогикалық іс-тәжірибеге арналған оқу
жоспарларымен, бағдарламаларымен және әдістемелік нұсқаулары;
- бастауыш сыныптарда студенттердің өткізетін педагогикалық іс-тәжірибенің
мазмұнымен, құрылысымен, оны ұйымдастырудың түрлерімен және әдістері;
-педагогикалық бақылау, жеке дара әңгімелесу және сауалнамалар жүргізу;
-мектептегі оқу процесін бақылап, алдыңғы қатарлы әдіскерлердің іс-
тәжірибелері;
-жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін
жұмыстардың мазмұнымен танысу;
Зерттеу нәтижелерiнiң дәлелдiлiгi: зерттеу объектiсiндегi негiзгi
тұжырымдардың әдiснамалық тұрғыда дәйектi дәлелденуiмен, зерделеу назарына
iлiккен теориялық материалдарды объективтi тұрғыда талдаумен, алға қойған
мақсаттарға сай пайдалануымен және зерттеу әдiстерiнiң тиiмдiлiгiмен
қамтамасыз етiлдi.
Зерттеу жұмысының теориялық қағидалары мен нәтижелерiн сынақтан
өткізу:
Зерттеу нәтижелері диссертанттың авторлық жобалары мен практикалық
тәжірибелері арқылы жүзеге асырылды. Оның негізгі идеялары халықаралық
ғылыми журналдарда жарияланды.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кiрiспеден, екi бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған
әдебиеттер тiзiмi мен қосымшалардан тұрады.
1 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ІС-ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП МҰҒАЛІМДЕРІН
ДАЙЫНДАУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Жоғары оқу орындарында бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың
ерекшеліктері
Қазіргі кезеңде ғылымда және білім беру жүйесінде интеграция
процестерінің жедел жүзеге асуының маңыздылығы тұсында, танымның
диалектикалық бірлігі және шындықтың қайта құрылуының маңыздылығы арта
түсуде.
Педагогикалық іс-тәжірибе әр түрлі, әсіресе интегралды, кешенді
білімді қолдануды қажет етеді, сондықтан оны қолданудың соңғы нәтижесі жаңа
білім алу және жаңа іскерлікке үйрену болып табылады. Педагогикалық
мамандықтың мәнін тану және меңгеру ұзақ уақытты керек етеді де, әлеуметтік
дамудың әрбір кезеңінде оқу-ағарту ісіне жаңа талаптар мен міндеттер
қойылған сайын жаңарып, жасарып, дамып отырады.
Қандай да болмасын маман дайындау мәселесінің нәтижелілігі теориялық
білім мен практикалық іскерліктің қабысуынан келіп туындайтыны
белгілі.Осыған байланысты педагогикалық іс-тәжірибенің негізгі міндеті
студенттің педагогикалық ойын дамытып, іскерлігін шыңдау.
Педагогикалық іс-тәжірибе студенттердің өзін-өзі дамытуына, ізденуіне,
өз икемдігі мен талантын анықтауына да көмектеседі.Себебі, қазіргі таңда
педагогтар алдына қойылып отырған талаптардың басты бір саласы –
мұғалімнің, жалпы адамның өзін-өзі бағалай білуі. Сырттан біреудің берген
бағасынан гөрі адамның ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін есептей отырып, өзін-
өзі анықтауы оның бойындағы күш-қуатты шығарып қана қоймай, білімі мен
тәжірибесін орынды жерінде, тиімді пайдалануына жағдай туғызады.
Педагогикалық іс-тәжірибе мамандық бойынша оқу-тәрбие үрдісінде
ұйымдастырылатын жұмыс түрлерін саралауға, іріктеуге, алдыңғы қатарлы іс-
тәжірибелерді тиімді қолдануға да үйретеді. Мектеп мұғалімдерінің іс-
тәжірибесінің оңтайлы, қолайлы, жаңа түрлерін бақылай білуге, анықтауға,
бағалауға, талдауға, қорытынды жасауға да төселеді. Басқа педагогтың
жұмысындағы жақсы жақтарын көре білу үлкен дайындықты, мұғалімдік этиканы,
мәдениеттілікті, білімділікті қажет етеді.
Өз ісін жете білетін маман дайындауда педагогикалық іс-тәжірибенің
алатын орнын айтып қана қоймай, оның ішкі мазмұнын түпкі мақсатын түсінген
педагогтар бұл туралы өз пікірлерін ертеден-ақ ортаға салып келеді.
С.Т.Шацкий “Жас мұғалімдер өмірмен байланысты педагогикалық ортада үйрену
керек. Жастар үшін академиялық қажеттілікпен шектелу және практикалық
қызметке сырттай бақылаушы ретінде қарау зиянды. Өз күшімізді байқау үшін
курстардың арнайы жағдайларында пайда болған идеяларды тексеріп көруді
дамытуымыз керек”-деп, атап көрсетті [11,69]. Осы сияқты Ресейдің
әлеуметтік тәрбие беру Академиясын басқарған белгілі педагог П.П.Блонский
де өз естелігінде “Тек лекциялар мен кітаптар арқылы ғана педагогикаға
үйрену мүмкін емес, сонымен бірге практика қажет, бірақ ол дәл көшірме
емес, шығармашылық және саналы түрде түсіну тұрғысынан болуы керек”-деп
жазған болатын [11, 75]. Сонымен қатар, Н.П.Блонский теориялық білім мен
практикалық процестің үйлесімді бірлікті болуын жақтады. Осы бағыттың
жалғасын қазіргі көрнекті ғалымдар О.А.Абдуллина [13], Ю.К.Бабанский [14],
Н.И.Болдырев [15], И.В.Кузмина [16], Б.Я.Гудзенко [17], В.А.Сластенин
[18], т.б. еңбектерінен де кездестіруге болады.
Іс-тәжірибе таным әдісінің өзі болып табылады. Шындығында, студенттер
іс-тәжірибе кезінде өмірден байқағанын тікелей пайымдау, мақсатты түрде
бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және тағы басқа педагогикалық
жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Іс-тәжірибе жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі
болып табылады. Кез-келген ғылым саласына маман дайындауда да іс-тәжірибе
осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде танымның концепциясын
әр-түрлі түсіндіру кездеседі.Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылыми
ұғымдар, түсініктер тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен
бекітілген болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексеріледі.
Студенттің танымы мектеп өмірінен басталып, көркем шығармалар оқуға,
деректі ғылыми білімдер алуға, кинофильмдер көруге, сондай-ақ, институтта
алған білімдері мен қоршаған ортадан әсер еткен жағдайларға және тәрбие
нәтижелеріне тікелей байланысты.Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған
білімдері мен жинақталған тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби
шеберлікке төселуінің бірден-бір жолы педагогикалық іс-тәжірибе.
Методологиялық білімнің абстрактілі негізі жанама немесе тікелей іс-
тәжірибеге бағытталатынын атап өту керек. Студент мұғалімнің оқу-тәрбие
жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы кезде, өзі әлі оқу-
тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық білімін салыстырады,
оны іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді. Сөйтіп, білімін практикада
қолдана білу мүмкіндігін тексереді.Ал, педагогикалық іс-тәжірибе болашақ
педагогтың жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық, әлеуметтік факторлардың
ара қатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт талаптарына төтеп беретін
және танымның қазіргі деңгейін көрсететін жаңа байланысын жасау үшін тиімді
жағдай жасайды. Педагогикалық іс-тәжірибені студенттердің педагогикалық
іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыру құралы ретінде оның танымдық және
шығармашылық белсенділігін арттыру ғана емес, сондай-ақ олардың теориялық
білімін бекіту мен тереңдету құралы ретінде құрастыруға болады.
Жоғарғы оқу орнында маман дайындау мәселесінің жаңа бағыт, жаңа
мазмұн, жаңа мақсатқа ие болуына байланысты, қазіргі таңда жоғары оқу
орындарында мектептерге мұғалім мамандарды дайындау күрделі де, жауапты да
істердің біріне айналып отыр.
Нормативтік құжаттар бойынша жоғары оқу орнына келген студенттер
алғашқы күннен бастап-ақ, педагогикалық, психологиялық арнаулы пәндер
теориясымен қатар жеке пәндер әдістемесін оқып, семинарлық, практикалық
сабақтар барысында мұғалімдік жұмыстың қыры мен сырына төселе бастайды.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі іс-әрекеттерімен танысып қана қоймай,
сабақ және тәрбие жұмыстарының жоспарларын жасайды.
Студенттердің институт қабырғасында алған теориялық және практикалық
білімдері үшінші курстан бастап педагогикалық іс-тәжірибемен жалғасады. Бұл
бастауыш сыныптар мұғалімін дайындауға бүртұтас үрдіс ретінде қарап,
педагогикалық іс-тәжірибе барысында студенттердің білім берудегі тек
әдістемелік дағдысын қалыптастыруға көңіл бөліп қана қоймай, олардың
теориялық білімін көтеру, тәрбие мен оқытудың дидактикалық жүйесін меңгеру
мүмкіндігін жетілдіру, сол арқылы кәсіптік шеберліктерін дамытуды
педагогикалық, психологиялық тұрғыдан негіздеудің керектігін көрсетеді.
Бастауыш сынып мұғалімі оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу мәселелерін өз
дәрежесінде шешу үшін ең алдымен адам жайындағы ғылым салаларын меңгеріп,
күнбе-күн жедел қарқынмен өсіп,дамып отыратын жасөспірімдерді анатомиялық,
физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, өз іс-әрекетінде
осы ерекшеліктерді ескере білетіндей, әрежеге жетуі тиіс. Сонда ғана
мұғалім оқушылармен бірлестікте жұмыс істеу тәсілін меңгеріп, олармен дұрыс
қарым-қатынасқа түсе алады.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің әмбебап білім иесі болу керек деген
пікіріміздің дәлелі – адам өмірінің бүкіл алдағы кезеңдеріне білім жағынан
да, мінез құлық ұйытқысының қалыптасуы тұрғысынан да негіз боларлықтай
іргетасы оқушылар бойында осы бастауыш сыныптан бастап қаланады. Оны мықты
етіп қалау мен негіздеу, саналы, білімді, жан-жақты дамыған, қоғамда болып
жатқан өзгерістерге тез икемделгіш, кәсіби шеберлігі қалыптасқан,
оқушылардың психологиялық ерекшелігін жете білетін маманның ғана қолынан
келеді.
Бастауыш сыныптарда сабақ берудің,тәрбие жұмысын жүргізудің теориялық
және әдістемелік мәселелерін меңгеру жан-жақты дайындықты керек ететінін өз
кезегінде мектеп ашып, ол мектептерде білім беру жүйесін жолға қоюмен
айналысып, қазақ халқының білімі, мәдениеті, сана-сезімінің көтерілуіне жол
салған Ы.Алтынсарин да айтып кеткені белгілі. Сол атақты педагог бастауыш
мектепте сабақ беруге кез-келген мұғалімнің күш-жігері, кәсіби ыңғайы келе
бермейтінін айта келіп, “Өйткені бұратана елдерінің балаларын, белгілі бір
бағыт нұсқау алмай-ақ, өз беттерімен оқыта беру оқытушылардың бәрінің
бірдей қолынан келе бермейді”-дейді [10,191].
Жоғары оқу орнының бастауыш сыныптар мұғалімін дайындауға арналған оқу
жоспары мен бағдарлама мазмұны маман дайындаудың жоғары деңгейде жүзеге
асырылуын қарастырады және талап етеді. Сондықтан да, әрбір жеке пәндердің
теориялық және әдістемелік негіздері жоспарға қатар енген.Білім беруге
арналған оқу жоспарының бұл құрылымы әр пән бойынша семинарлық,
практикалық, лабораториялық сабақтар ұйымдастырып,болашақ мамандарды
аудиторияда институт қабырғасында педагогикалық іс-тәжірибеге шықпас бұрын-
ақ,алдын-ала дайындауға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысымыздың негізгі бір мақсаты студенттерді педагогикалық іс-
тәжірибеге алдын-ала дайындаудың жүйесін, мазмұнын, әдістемесін негіздеу.
Осыған дейінгі жарық көрген еңбектердің бәрінде дерлік, педагогикалық іс-
тәжірибеге дайындықтың керектігін сөз еткенмен, қандай дайындықтарды
айтатыны белгісіз болып қала береді. В.А.Сластелин педагогикалық іс-
тәжірибеге дейін студенттердің педагогикалық ойдың дамуына мән беру керек
десе, М.И.Лукьянова кәсіби бағдар қалыптасу үшін алдымен педагогикалық
хабардарлығы (компетентность) басым болуы шарт деген пікір айтқан.
Студенттерді сабақ барысындағы және сабақтан тыс орындайтын
жұмыстарының мазмұнын жүйелеп, оны орындаудың түрлері мен әдістерін анықтап
алу арқылы оларды педагогтік мамандыққа үздіксіз және жүйелі дайындау
мақсаты орындалады.Мұндай жұмыстарды орындау барысында студенттердің өз
мамандығының мәнісін, маңызын, келешектегі мақсатын түсіну деңгейі дамып,
танымы қалыптасады.Танымның түрі көп екені белгілі.Ғалымдардың танымы мен
студенттердің оқу білім алу кезінде қалыптасатын танымдарын салыстыруға
болмайды.Студенттер субъективтік жаңаны, ғылым бұрын зерттеп, танып
қойғанды ғана қабылдап, таниды.Ал, ғалымдар болса, жаңаны іздейді, зерттеу
жолында сәтсіздікке кездесуі де мүмкін.Соның негізінде басқа жол
іздестіріп, талай қиындыққа ұшырайды. Студенттер болса, әбден байқаудан
өткен әдіс-тәсілдерді танып, оның қолдану ретін іздестіреді.Бірақ, осы
ізденістің өзі олар үшін жаңа танымға жетелеп, жаңа ұғым береді.Сол
жаңалықты меңгеруге жетелейтін ізденуге жол сілтейтін, жаңалықтың іс
жүзінде қолданылу ретін көрсететін жоғары оқу орнының мұғалімі.
Студенттер әр пәнді оқығанда сол пәннің келешектегі кәсібіне
қаншалықты керектігін түсінген жағдайда ғана шығармашылыққа ұмтылып,
өздігінен ізденушіліктері күшейеді.Білімдерін толықтырып, қосымша
әдебиеттер оқып, өзін өзі бақылауға жұмылады.Себебі, қазіргі студент ол аз
уақыттан кейін дайын маман, ол болашағын ойлап іс істейтін тұлға. Институт
қабырғасында оқып, білім алу барысында олардың ғылыми түсініктері, түрлі
талдаулар арқылы қалыптасқан ұғымдары бар.
Соңғы жылы Білім және ғылым министрлігінің бекітіп, маман дайындауда
басшылыққа алуға ұсынған жоғары білімді бастауыш сынып мұғалімін дайындауға
арналған стандартында [8] негізгі мамандықтарына қосымша мамандандыруға 500
сағат берілген. Бұл сағатты әр жоғары оқу орны өз мүмкіндіктеріне қарай
қандай бағытта мамандандыру керектігін өздері шешеді.Бастауыш сыныптар
мұғалімдерін дайындауға үлкен мән берілетіндігін білім стандартына енген
жеті түрлі практикадан-ақ, байқауға болады.Егер, жоғары сыныптарда
өткізілетін практикалар мазмұны оқыту мен тәрбие мәселелерін қамтитын
болса, бастауыш сынып педагогикалық іс-тәжірибелері мектепте бастауыш
буынға білім мен тәрбие беруде басшылыққа алатын жүйелі-жүйелі мәселелердің
барлық жақтарын қамтыған.Мәселен, “Мектептегі алғашқы күндер” [3 апталық]
практикасы өз алдына ерекше шешуін табуды талап ететін мәселе. Мектеп
есігін жаңа ашқан жеті жасар баланың психологиялық дүниесінде болатын
құбылыстарды кітаптан оқып меңгеруге мүлде болмайды. Оны көзбен көріп,
жүрекпен сезінген маман ғана байқай алады.Ал, бұл тұста сол көңіл күй
ерекшелігін білген маман ғана білім берудің алғашқы қадамын сәтті бастай
алмақ.Сондықтан да, болашақ бастауыш сынып мұғаліміне кәсіби бағдар да осы
практикадан басталады.Оқушылардың жаңа орынға, жаңа ұжымға, мұғалімнің жеке
басына үйреніп, өзінің бүкіл еркін, сана-сезімін оқуға, білім алуға
бағыттауы алғашқы күндердің сәтті ұйымдастырылуына тікелей
байланысты.Сондықтан да, студенттердің бұл іс-тәжірибесіне үлкен мән
беріліп, іс-тәжірибе кезінде кездескен ситуациялар аудитория жағдайында
талданып отырады.Сонымен қатар, ғылыми зерттеушілік жұмысын ұйымдастыруға
арналған тағы да үш апталық практика енгізілген.
Сөйтіп,студенттер үшінші курстағы педагогикалық іс-тәжірибеге
теориялық, практикалық, психологиялық тұрғыдан дайын келеді.Үшінші курстағы
педагогикалық іс-тәжірибе [5 апта] институттағы аудиториялық дайындықпен
қатар осыған дейінгі үш дүркін ұйымдастырылған педагогикалық іс-тәжірибелер
негізінде өткізіліп, болашақ мамандардың келешектегі іс-әрекеттерінің
ғылыми практикалық негізін қалайды.Осы практикалардың бәрінің нәтижесі
төртінші курста ұйымдастырылатын алты апталық оқу-тәрбие практикасының
мазмұнымен жалғасады. Осы келтірілген деректерден бастауыш сынып мамандарын
дайындау барысында оларға кәсіби бағдар берудің мазмұны мен мақсатын
байқауға болады.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін дайындаудың ерекшелігіне институт
қабырғасында оқылатын пәндердің әдістемелік тұрғыдан сабақтастығы да
бар.Бұл әдістемелік сабақтастықтар туралы Қазақстанның белгілі педагогі,
дидакт Р.Г.Лемберг өзінің “Оқыту әдістері” [19] еңбегінде жақсы
көрсеткен.Оның пікірі бойынша бірде-бір оқыту әдісі жұмырланып жеке дара
таза қалпында қолданылмайды, олар бір бірімен сабақтастықта, байланыста
қолданғанда ғана нәтиже береді. Мұндай жағдайда кейде негізгі әдіс келесі
бір оқыту әдісінің тәсіліне айналып кетуі ықтимал.Оқыту әдістерінің
сабақтастығы мен оларды топтау И.Я.Лернердің еңбегінде де ерекше орын алады
[20].Сондықтан да, бастауыш сынып мұғалімдерін кәсіптік шеберлікке баулуда
осы жағдайлардың бәрі де ескеріледі.
Болашақ мұғалімдердің кісіби шеберлігі педагогикалық іс-тәжірибе
барысында шыңдалатын болса, оған дейін студенттерді педагогтік жұмысқа
дайындау аудиторияда жүзеге асады.Осы тұрғыдан алғанда педагогикалық іс-
тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін жұмыс түрлерінің маңызы зор. Алдын-ала
дайындық кезінде болашақ мамандарға оқытылатын пәндердің мазмұн
сабақтастықтарын ескерумен қатар ұқсас пәндерді кіріктіре оқыту жағына
көңіл бөлінуге тиіс.Осы кезге дейін жоғары оқу орындарында әр пән жеке-жеке
оқытылуымен қатар кейде өзінен өзі сұранып тұрған мазмұн сабақтастығы да
ескерілмей келгені шындық.
Сондықтан да алдын-ала дайындау кезінде пән аралық кіріктіруді күшейте
отырып, барлық бастауыш сынып мұғалімдеріне оқытылатын пәндерге ортақ,
сабақтас тақырыптарды күшейтуге көңіл бөлінеді. Ол мазмұн төмендегідей
көлемді қамтыды:
1. Студенттердің бастауыш сыныптарға арналған оқу бағдарламаларының
мазмұнын, әр сынып бойынша берілетін білім көлеміне жете біліп,
меңгеруі. Бастауыш білім стандарты мен тұжырымдамасын оның
талаптарын талдай білуі.
2. Бастауыш сыныпқа арналған пәндер оқулықтарының мазмұнын,
құрылысын, оның оқушыларға деңгейлеп білім беруге сәйкестігін,
оқулықтарда берілген сұрақтар мен тапсырмалар құрылысы мен
мазмұнын талдай білу.
3. Оқулықтардың көркемдік безендірілуін, ондағы суреттер мен
сызбалардың тиімді, тиімсіз жақтарын талдап үйрену.
4. Сабақ түрлерін, осыған байланысты сабақтың құрылысын талдау.
5. Сабақтың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық мақсатын оның тақырыбы
мен мазмұнына қарай дәлелдеу.
6. Сабақ түрлеріне, тақырыбы мен мақсатына қарай оның жоспарын жасап
жаттығу.
7. Сабақтың тақырыбына байланысты оқушылардың сабақ барысындағы
өзіндік жұмысының түрлерін талдай білу.
8. Сабақтан тыс ұйымдастырылатын жұмыстарды тақырып пен тараулар
бойынша жүйелеу.
9. Сабақ барысында қолданылатын әдістер мен тәсілдерді тақырып
мазмұны мен мақсатына байланысты саралау.
10. Оқушылардың шығармашылығын дамытудың жолдарын меңгеру.
11. Тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру әдістерін меңгеріп, оның жоспарын
жасау.
12. Пән мазмұндарын кіріктіре оқытудың әдістерін талдай білу.
13. Оқушыға берілетін білімді міндетті және мүмкін деңгейге саралай
білуі.
14. Оқушыларға берілетін білім, білік және дағдылардың сапасын талдай
білу.
Студенттердің педагогикалық іс-тәжірибеге дайындау кезінде аудитория
жағдайында өткізетін сабақ үлгілерін және оқулықтар мен бағдарламалар
мазмұнына байланысты туындаған пікірлерін де олардың өзін белсенді
қатыстыра отырып талдау арқылы олардың болашақ педагог ретіндегі көзқарасы
мен біліктілігін дамытып, кәсіби бағыт беру мақсаты жүзеге асады.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала дайындығына студенттерге дәріс
оқыту да енеді.Дәрістің тақырыбын анықтау,жоспарын жасау, әдебиеттерін
тағайындау,лекцияның түрін белгілеу (жаңа ұғым беру, проблемалық
т.б.)мұғалімнің көмегі арқылы жүзеге асуы да, не студенттердің өздігінен
орындауы да мүмкін.Бұл студенттердің осыған дейінгі дайындығының деңгейіне
байланысты туындайтын жағдай.
Дәрістің құрылысын анықтап, конспектісін жазуды студенттер өздігінен
орындайды.Ал,оқыған дәрістің нәтижесін талдау, қорытынды жасау бүкіл топ
студенттерінің қатысуымен жүзеге асады.Мұндай жұмыс түрлері арқылы
студенттердің өз білімі мен біліктілігіне деген сенімі артады.Өз білімін
бағалауға, кемшілігі мен жетістігін саралауға төселіп, мұғалімдік дағдысы
қалыптасып, кәсіби бағыт алады.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала жүргізілетін жұмыстар негізінде
студенттерде мұғалімге тән қасиеттер – оқушылар алдында өзін ұстау, дауыс
ырғағы мен сөйлеу шеберлігін жетілдіру, дәрісті бастау мен аяқтау,
қорыту,аудиториямен байланыс жасай білу сияқты дағдылар қалыптасады.
Педагогикалық іс-тәжірибе жайында жазылған еңбектерде алдын-ала
дайындық кезеңі жеке дара бөлініп көрсетілмейді. Алдын-ала дайындықтың
педагогикалық, психологиялық және теориялық, әдістемелік тұрғыдан алғанда
да үлкен бәрі бар.Себебі, педагог болудың алғашқы кезеңдеріндегі ең негізгі
қиындық, студенттердің психологиялық кедергіні жойып оқушылармен қарым-
қатынасты дұрыс деңгейде шеше алмауынан туындайды.
Педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала дайындық жұмысына үлкен мән
беріп отырмыз.Себебі, мұғалімнің маман ретіндегі дайындық деңгейіне
оқушының білім алу сапасы тікелей байланысты. Білім екі жақты процесс
екенін мойындасақ, оқушылардың оқу әрекетін ұйымдастырудың көзі, оған
түрткі болып жағдай жасайтын мұғалімнің іс-әрекеті екенін естен шығармауға
тиіспіз.Білімді тиімді әдістер арқылы түсіндіріп, оның нәтижесінде
оқушыларда ұғым қалыптастыру мұғалім шеберлігіне тікелей байланысты. Осы
кезге дейін оқу үрдісінде мұғалім субъект ретінде орын алып, оның әсер
ететін объектісі оқушы болса, қазіргі білім беруді демократияландыруға
байланысты мұғалімнің өзі оқушылар әрекетіне төтеп беретін объектіге
айналды.
Сабақта тек өз айтқанын жүргізіп, авторитарлығы басым өктемдікпен
басқаратын қалыптың тиімсіздігіне мұғалімдер қауымының көзі жетіп отыр.
Мұғалімнің күнбе-күн өзінің психологиялық ерекшелігімен, талабымен,
мүмкіндігімен, мінез-құлқымен, ешкімге ұқсамайтын қасиетімен,тек
шығармашылықпен қатынас жасауды керек ететін қалпымен күрделеніп,
оқшауланатын объектімен жұмыс істеуіне тура келеді.Сондықтан да, мұғалім
оқушылармен ынтымақтастықта, бірлестікте жұмыс атқарып, пікір алмасу,
көзқарастарын ашық айтып, оны талқылау деңгейінде орынды және тиімді
жасалған басшылық негізінде білім беру үрдісі жүзеге асады.Оқытуды
ынтымақтастықпен ұйымдастыру мұғалімнен үлкен дайындықты және педагогикалық
біліктілікті талап етеді.
Қазіргі таңда білім берудің бірлестікте, ынтымақтастықта
ұйымдастырылуына көптеген ғалымдар көңіл аударып,пікір айтуда.
Г.М.Коджаспирова мен Л.В.Бориковалар да өз еңбектерінде [10,7.]
мұғалімдердің оқушылармен қарым-қатысы ынтымақтастық деңгейде
ұйымдастырылса ғана, жетістікке жете алатынын көрсетеді. Әр мұғалім өзіне
ғана тән талант иесі.Ол өз жолында кездесетін оқу-тәрбие ісіндегі күрделі
мәселелерді дер кезінде, ғылыми тұрғыда шығармашылықпен шешетін,
адамгершілігі мен мәдениеті дамыған тұлған. Сондықтан да, оның іс-әрекеті
сол сәтте, сол жағдайда туатын, бір-біріне ұқсамайтын жағдайларды дұрыс
және педагогикалық тұрғыда шешуге ыңғайлы болуға тиіс. Мұндай шешім
қабылдау сәттерінде, сол дұрыс қабылдаған шешім нәтижесінде мұғалім өзі де
қайта жаңарып, көзқарасы дамып, жаңа арнаға түсіп отырады. Мұғалімнің
шығармашылығы осындай сәттерден құрылады. Біртіндеп, бұл шешімдері
тәжірибеге айналады. Мұғалімнің шығармашылығы жаңалық табу, оны оқу-тәрбие
мәселесінде тиімді қолдану екені белгілі Осы тұрғыдан алғанды педагогикалық
іс-тәжірибенің маңыздылығы – студенттердің бұрын меңгерген білімі мен
қазіргі таңда қажет болған білім арасында қарама-қайшылық туады. Бұл жағдай
олардың ізденуіне жағдай жасайды.
Жоғары оқу орындарындағы педагогикалық іс-тәжірибе мәселесін зерттеген
көптеген ғалым әдіскерлер еңбектерінде педагогикалық іс-тәжірибенің
атқаратын функцияларын атап көрсеткен.Мәселен, О.А.Абдуллина мен
В.Г.Розовтардың жұмысында [6] педагогикалық іс-тәжірибеның білімдік,
дамытушылық, тәрбиелік мәндері ашылған. Сонымен қатар, бұл еңбектерде
педагогикалық іс-тәжірибенің диагностикалық маңызын баса айтады. Әрине,
педагогикалық іс-тәжірибенің бұл маңыздылығын жоққа шығара алмаймыз. Бірақ,
педагогикалық іс-тәжірибенің мұғалімдердің кәсіби біліктілігін күшейтуде
алдынала ұйымдастырылатын жаттығу жұмыстарының мәнділігін басқа ешбір жұмыс
түрлері алмастыра алмайды. Бұл жоғарыда көрсеткендей, бастауыш сыныпқа
мұғалім дайындаудың өзіндік ерекшелігінен туындайды.
Біздің зерттеуімізде педагогикалық іс-тәжірибенің алдын-ала
жүргізілетін жұмысқа баса көңіл беруімізге тағы бір себеп, Н.А.Бельская мен
А.И.Пискуновтардың пікірлері бойынша студенттерге берілетін көмек
семинарлық, практикалық сабақтардың барысында педагогикалық іс-тәжірибе
кезінде жүзеге асады дейді [21]. Шындығына келсек, педагогикалық іс-
тәжірибе кезінде студенттерге арналған семинарлық сабақтар өтілмейді.
Мұндай сабақтардың бәрі де педагогикалық іс-тәжірибеге дейін
ұйымдастырылып, студенттерді мұғалімдік жұмысқа дайындау мақсатын жүзеге
асырады.Ал, педагогикалық іс-тәжірибе кезінде ұйымдастырылатын жұмыстар мен
конференциялардың алдына қоятын мақсаттары өзінше бөлек.
Сонымен қорыта айтқанда, қоғамдық құрылыстың жаңаруы, білім жүйесінің
жаңа мазмұны,жоғары білімді маман дайындаудың жаңа стандарты, бастауыш
буынға жаңа оқулықтардың енуі, жаңа бағытта жұмыс жасайтын жаңаша ойлайтын,
жаңалықты көре білетін бастауыш сынып мұғалімдерін дайындауда оларға жаңаша
кәсіби бағдар беруді керек етіп отыр.
Болашақ бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіби бағыт беруде мына
мәселелерге баса көңіл аударылуға тиіс:
- болашақ мамандарға мектеп жағдайында бастауыш сынып оқушыларын жеке
тұлға ретінде дамытудың әдіс тәсілдерін меңгерту үшін, жоғары оқу
орынындағы педагогикалық психологиялық пәндер байланысын күшейтіп, оларды
кіріктіре оқытуды қамтамасыз ету;
- әр пәнді оқытудың әдістемесін болашақ мұғалімдерге меңгерту
барысында пән аралық байланыспен қоса олардың өзіндік ерекшеліктерін
(мазмұны, мақсаты, құрылысы, оқыту әдістері т.б.) талдауға көңіл бөлу;
- тәрбие жұмысының түрлері мен оларды ұйымдастыру әдістерін меңгерту
кезінде оқушылардың психологиялық ерекшеліктерін ескеруге көңіл бөлу;
- бастауыш сыныптарда білім беруге арналған стандарт пен бағдарлама
мазмұнын жете түсіну;
- бастауыш сынып оқушыларына білім берудің жаңа технологиясын
меңгерген;
- білім мен тәрбиені сабақтас тұрғыдан жүргізе білетін;
- коммуникативтік мәдениеті қалыптасқан маман дайындау.Мұның
бәрін жүзеге асыру үшін, институт қабырғасында педагогикалық іс-тәжірибенің
алдын-ала ұйымдастырылатын жұмыс түріне негізгі мән беру; жоғары білім
стандартының талаптарын жүзеге асыру;педагогикалық іс-тәжірибе кезінде
студенттің оқушыларды шығармашылыққа, дамытуға көңіл бөлу мүмкіндіктерін
қадағалау; педагогикалық іс-тәжірибе барысында бастауыш сынып білім
бағдарламалары мен мектеп алды дайындығының білім бағдарламаларын
байланысын талдау мәселелері қамтамасыз етілуге тиіс.
Жоғарыда келтірілгендерден көріп отырғандай,педагогикалық іс-тәжірибе
сезімдік, бейнелік, нақтылық сияқты бастамаларға дем беріп, болашақ
маманның ойлау процесін педагогикалық бағытқа меңзейді. Педагогикалық іс-
тәжірибенің өзіне тән ерекшелігі жалпы да, мәнді де көзге бірден шалына
қоймаса да, өз тұрғысында нәтижесін беріп отыратын көптеген элементтерден
тұрады.
Бастауыш сынып мұғалімдеріне педагогикалық іс-тәжірибе кезінде кәсіби
бағдар беруде ең алдымен негізге алынатын жағдай, олардың ұйымдастырушылық
шеберліктерін жетілдіруге көңіл аудару. Ұйымдастырушылық шеберлігі дамыған
мұғалім ғана керекті материалды іріктеп, оның білім берудегі маңзын
айқындап, берілетін білімнің мақсатын саралап, керекті құралдарын дайындап,
оқытудың әдіс-тәсілдерін іріктей алады. Бастауыш сыныптағы көп пәнділік,
тұрғысынан алғанда бұл өте керекті де, қажет те, міндетті де, кәсіби бағыт.
Жоғарыда көрсетіп кеткендей, бұл бағытқа бағдарлау да алдынала дайындық
кезінде оқу-әдістемелік кешендері пайдаланып, онымен жұмыс жасап жаттығу
арқылы, сол дайындықтарының нәтижесін педагогикалық іс-тәжірибе кезінде
жүзеге асыру барысында шыңдалып беки түседі.
Бастауыш сынып мұғалімдерінің бұл икемдіктерін кейбір ғалымдардың
анықтамасына сүйенсек, құрастырушылық шеберлігі деп те атауға болады.
Педагогикалық іс-тәжірибе барысында болашақ мамандардың мұндай
құрастырушылық икемдіктерін жетілдіру арқылы олардың кәсіби бағытына негіз
салынады.
Бастауыш сынып мұғалімдеріне кәсіби бағдар беру қазіргі таңдағы
қоғамдық құрылыс тарапынан, бастауыш сынып оқушыларының психологиялық
ерекшеліктері негізінде,берілетін білімнің көп пәнділігі мен жаңа буын
оқулықтарының білім беру жүйесіне іс жүзінде енуімен оқшауланады.
1. 2. Жоғары оқу орнындағы педагогикалық іс-тәжірибенің тарихи-
педагогикалық сипаттамасы
Білім беру жүйесінің алғашқы табалдырығы мектепке дейінгі мекемелерге
мамандар дайындау көкейтесті мәселе болып отыр. Оған дәлел “Қазақстан
Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында мектепке дейінгі тәрбие жүйесінде 16,3 мың
педагог қызметкер еңбек етуде, олардың 38,7 %-ның жоғары білімі, 52,8 %-ның
анрнаулы орта педагогикалық білімі және 2,1 %-ның орта білімі бар. Мектепке
дейінгі ұйымдар педагогтарының 40 %-ның ғана жоғары және бірінші санаттары
бар, ал 31,2 %-ның санаты жоқ” делінген [8,17]. Бұдан шығатын қорытынды
болашақ мамандарды саналы дайындауды жоғары оқу орнына жүктеп отыр. Болашақ
мамандардың кәсіптік даярлығында педагогикалық іс-тәжірибеның алатын орны
ерекше. Педагогикалық іс-тәжірибе барысында студенттердің бойында
педагогикалық дағдылар мен біліктіліктерді қалыптастыру оның дербес
әрекетінің шешуші, нақты алғы шарты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында“Білім алушылардың
кәсіптік практикасы мамандар мен жұмысшылар даярлаудың бір бөлігі болып
табылады,ол практика базасы болып табылатын тиісті ұйымдарда жүргізіледі
және білім беру ұйымдарындағы оқыту процесінде алған білімді бекітуге
практикалар дағдылар алу мен озық тәжірибені меңгеруге бағытталады”
делінген [8,20].
Бастауыш сынып мұғалімі мамандығын дайындауда, оның ішінде кәсіби
бағыттылығын қалыптастыруда педагогикалық іс-тәжірибені ұйымдастырудың ең
тиімді жолдарын, ғылыми теориялық негізін, мүмкіндіктерін анықтауда алдымен
практика ұғымына талдау жасауды жөн көрдік.
“Практика” ұғымы Ежелгі Грекияда енген, “қимыл, әрекет” деген мағынаны
білдіреді. “Адам өз бойының ақиқаттығын, яғни шындығы мен күш қуатын, осы
дүниелік екендігін практикада дәлелдеуі тиіс”. Философиялық сөздікте
“Практика – қоғамның дамуын қамтамасыз ететін адамдар әрекеті. Адамдар
өмірінің негізін құрайтын материалдық өндірістің объктивтік процесі”
делінген [5,27]. Практика қазіргі философияның іргелі категориясы болып,
диалектикалық материализмде практика – ақиқаттың өлшемі ретінде анықталған.
Адам практика жүзінде әрекет жасай отырып, өзінің алдына белгілі мақсаттар
қояды, бұл мақсаттарда оның айналасындағы құбылыстарды түсінуі, оның білімі
көрсетіледі. Ағылшын философы Ф.Бэкон танымының қайнар көзі практика,
бақылау, эксперимент, білім тәжірибеден шығады десе, француз ғалымы
Р.Декарт ақыл-ойды таным процесінде бірінші орынға қойып, тәжірибенің рөлін
сол ақыл-ойдың мәліметтерімен тексеретін қарапайым практикаға дейін
түсіреді [9,7].
Шындығында,студенттер практика кезінде өмірден байқағанын тікелей
пайымдау, мақсатты түрде бақылау, талдау, жинақтау, дерексіздендіру және
тағы басқа педагогикалық жағдайларды бастан кешіруге мүмкіндік алады.
Практика жалпы адамзаттық танымда оның бастапқы да, соңғы да кезеңі
болып табылады. Кез келген ғылым саласына маман дайындауда да практика
осындай қызмет атқарады. Қазіргі ғылыми әдебиеттерде практика және танымның
тұжырымдамасын әр түрлі түсіндіру кездеседі.Идеалист философтар Юм [7,3],
Кант [7,5], Мах [7,9], Рассел [7,11] және басқалар танып білу үшін
практиканың маңызы екенін мойындай отырып, оны бұрмалайды да, тек қана
рухани қызметке әкеп саяды.Прагматизм өкілдері Дж.Дьюи [7,17], Шиллер
[7,27] субъктінің өз басының толғаныстары саласындағы қызметін практика деп
түсінеді, ал объективті идеалист Гегель практиканы белгілі бір мақсаттарды
жүзеге асыратын адамның шығармашылық теориялық қызметімен теңестіреді.
“Практика – танып білудің негізі” мұның өзі адамның танып білуінің, яғни ең
қарапайым түсініктерден бастап, ақылдың ең абстракты құрылымдарына дейін
практика негізінде дамиды.
Кейбір зерттеушілердің айтуынша, ғылымда ұғымдар, түсініктер
тәжірибеден тумайды, алдымен жоспары жасалып, теориямен бекітілген
болжамдар ұсынылады, содан соң ол тәжірибеде тексеріледі.Басқа бағытты
жақтаушылардың тұжырымдары бойынша “тәжірибе теорияны өмірге әкеледі”, яғни
тәжірибеден алынғандар бұрынғы теориямен қақтығысады да, оны жоққа шығарып
жаңаларын дүниеге әкеледі.Сезімдік пен рационалдық, тәжірибе мен терияның
арақатысы, олардың бір-бірімен байланысы күрделі үрдіс. Бұларды бір-біріне
қарама-қарсы қоюға болмайды.
Практикадан теорияға және теориядан практикаға ауысу заңдылық деп
санаймыз.Студенттің танымын кеңейтіп, бұрын алған білімдері мен жинақталған
тәжірибелерін іс жүзінде қолдану арқылы кәсіби бағыттылығын қалыптастырудың
төселуінің бірден-бір жолы – педагогикалық іс-тәжірибе.
Қ.Әбішев өзінің еңбектерінде “практика, іс-әрекеттер – адамдардың
дүниені игеріп, сол арқылы өзін, өз болмысын өзгерту, жарату,жасау қызметі.
Адамдар рухани нәтижелерді, яғни, сезімдерді, ұғымдарды, түсініктерді,
жалпы дүниенің оған қажет сан алуан бейнелерін тікелей практика түрінде
жасайды”, - деп практиканың адам өміріндегі маңызын жоғары бағалаған
[9,77].Әдіснамалық білімнің абстрактілік негізі жанама немесе тікелей
практикаға бағытталатынын атап өту керек.Қорыта айтқанда, материалистік
диалектика теория мен практика арасындағы философия ғылымында ертеректе
орын алған метафизикалық үзікті жойды, практиканы ақиқат категориясы
ретінде анықтап, оның дүниені өзгертудегі басымдылық мәнін ашты.Студент
тәрбиешінің оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу процесін талдай отырып, бастапқы
кезде, өзі әлі оқу-тәрбие іс-шараларын жүргізбей тұрып, алған теориялық
білімін салыстырады, оын іс жүзінде қолданудың жолын үйренеді.Сөйтіп,
білімін практикада қолдана білу мүмкіндігін тексереді. Ал, педагогикалық іс-
тәжірибе болашақ педагогтің жеке тұлғасын қалыптастырудағы қоғамдық,
әлеуметтік факторлардың ара қатынасын түсінуге, оқытудың дәстүрлі уақыт
талаптарына төтеп беретін және шығармашылық белсенділігін арттыру ғана
емес, сондай-ақ олардың теориялық білімін бекіту мен тереңдету құралы
ретінде қарастыруға болады. Адамның жан дүниесінің сан қырлы сырларын
зерттейтін психология ғылымының жаңалықтары педагогикалық іс-тәжірибе
мазмұнын әдіс-тәсілдерін айқындауға маңызды рөл атқарады. Жоғарыда айтылған
практика танымның негізі деген тұжырымнан кейін қалай танудың өзіндік
психологиялық негіздері болмақ.
Психолог С.Л.Рубинштейн педагогикалық іс-тәжірибенің қызметіне:
“Педагогикалық дағдыларды меңгеруі, педагогикалық диагностикалау жолы,
практика білім беру құралы, жалпы және теорияны шығармашылықпен қайта өңдеу
жолы, терең білім беру құралы”-деп анықтама берген [22].
Еліміздегі психология ғылымының дамуына үлес қосып келген ғалымдар
М.Мұханов [23], Т.Тәжібаев [24], А.Темірбеков [25], С.Балаубаев [26],
Қ.Жарықбаев [27], Ә.Алдамұратов [28], Х.Шериязданов [29] және т.б.
еңбектерінде ұстаз психологиясы, адамның іс-әрекеті және практиканың
педагогикалық оқу орнындағы болашақ маман дайындаудағы орны туралы жоғары
баға берген.
М.Мұхановтың ұстаз психологиясына шеберлігі, мамандыққа лайықты
сапаларды тізіп көрсете келе, педагогикалық іс-тәжірибе арқылы жоғары оқу
орны студенттерге кәсіби бағыттылық пен шеберліктің өзіне тән ерекшелігін
ашып көрсетудің маңызы зор екендігін айтқан [23].
Психолог А.Темірбеков “Адам әрбір әрекетке әдейілеп жаттығып,
үйреншікті қалыпқа, дағды айналдырады” деген пікірінен біз практика арқылы
болашақ мамандарға қажетті көптеген кәсіби бағыттылығын қалыптастыруға
мүмкіндік туғызады деп тұжырымдаймыз [25].
Педагогикалық сөздікте “Практика дегеніміз – адамдардың табиғатты және
қоғамды қайта құруға бағытталған қоғамдық, материалдық және мақсатқа лайық
қызметі”, -деп анықтама берілген [29].Дегенмен, педагогикалық іс-тәжірибені
бүртұтас педагогикалық жүйе ретінде зерттеу тарихына тоқталсақ, кеңестік
дәуірдегі және Қазақстан Республикасындағы егеменді ел болып өз мәселелерін
өзі шешуге бағыт алған кезеңдегі ізденістерді қамтуға тиіспіз. Өткенге
тағзым ете қарамай, бүгінгіні бағалай аламаймыз. Әр кезеңнің қоғамдық
саясаты мен білім беру жүйесіне қойылатын талаптардың байланыстылығын
ескерсек, көзге бірден шалынаты, кеңестік дәуірде педагогикалық іс-
тәжірибенің құндылығы бірдей бағытта тәрбиеленген, білім алған, коммунистік
туралы идеялармен сусындаған мамандар дайындаумен бағаланғандығы. Осы тұста
педагогикалық іс-тәжірибенің маңызын тарихи тұрғыдан талдап зерттеген
Н.Г.Кушков революцияға дейін педагогикалық университетті бітірген
мұғалімдерді бір жыл гимназияға практикадан өтуге қалдырылғанын айтады
[29,77].
1920 жылдары жоғары педагогикалық оқу орындарында бірыңғай оқу
жоспарлары мен бағдарламалары болған жоқ.Қоғамдық-саяси, арнаулы және
педагогикалық-психологиялық пәндерді үйлесімді оқытудың жан-жақты жолдары
басты назарда болды.Жалпы педагогикалық цикл көп пәнділігімен сипат
алды.Басты жұмыс бағыты мамандардың терең теориялық біліміне ғана
бағытталып, практика тек ақырғы оқу кезеңінде ұйымдастырылып, оның төрт
пайызын бөлді.Бұл жәйт Н.К.Крупскаяның болашақ педагогтарды дайындауда
теория мен практиканың ұштастырып жүргізу принциптерін басшылыққа алу және
өмірмен тығыз байланыстылығын қамтамасыз ету қажеттілігі теориясына қайшы
келіп сынға ұшырады. 1920 жылдары болашақ мамандарды дайындау мәселелерінің
әр түрлі аспектілерін Н.К.Крупская көтерді.Ғалым ұстаз болашақ мамандардың
теориялық, практикалық дайындығын күшейтудің бағдарламасын ұсынып, төменгі
курстарда теориялық білімге ерекше мән беріліп, жоғары курстарда теориялық
білімдерін практика кезінде тиянақтап, педагогикалық әрекеттерін
ұйымдастыру қажет деген ұсыныс айтты [1, 78]. А.В.Луначарскийдің еңбектерін
педагогикалық іс-тәжірибены ұйымдастыру жоғары оқу орындарының оқу-тәрбие
процесін арттырып, біліктілігін жетілдірудегі маңызын бағалай келе,
“балалардың мектеп өміріне көбірек еркіндік бере білетін, оларды дербес іс-
әрекетке үйрету біліктілігіне ие тәрбиеші дағдыларын жақсы меңгеруі керек”,-
деп жазды.Мұғалім қауымының білім берудегі әдіс-тәсілдерді меңгеруі тек
теориялық білім алумен шектелмей, оның іс-жүзінде үздіксіз жаттығуының
негізінде ғана біліктілігі қалыптасатынын айтып, педагогикалық шеберліктің
шыңдалу жолдарын көрсеткен [3,37].
1932жылы жоғары педагогикалық оқу орындарының біртұтас жүйесінің
іргетасы қалыптасып, онда жалпы педагогикалық даярлық – педагогикалық
жоғарғы оқу орнында кәсіби педагог маман даярлаудың өздік жұмыс компоненті
ретінде қарастырылды. Оқу жоспарларында педагогика тарихы пәндері бойынша
өздік курстар ұйымдастырылып, тәрбиеші ұстаз даярлау құрылымында теориялық
оқыту мен педагогикалық іс-тәжірибені қатар жүргізу шаралары қарастырыла
бастайды.1930 жылдан бастап ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz