Зейнолла Қабдолов және Махамбет тұлғасы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1. ПРОЗА ЖАНРЫНЫҢ ДАМУ НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 З.Қабдолов шығармаларының айшығы. Зейнолла Қабдолов және Махамбет тұлғасы 5
1.2 З.Қабдолов прозасы 13
1.3 Қазақ әдебиетіндегі проза жанрының даму сипаты 19
1.4. Қазақ прозасының тәуелсіздік жылдарында дамуы 24
2. З.ҚАБДОЛОВ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТТАНУ ҒЫЛЫМЫ 28
2.1 Зейнолла Қабдолов тағылымы. Қабдолов қалыптаған әдебиет теориясының негіздері 33
2.2 Әуезовтің сүйікті шәкірті Зейнолла Қабдолов 40
2.3 Ахмет Байтұрсынұлы және Зейнолла Қабдолов 42
2.5 Академик З.Қабдоловтың көркем сөзінің лингвосинергиясы 46
ҚОРЫТЫНДЫ 54

КІРІСПЕ

Қазақ прозасының бүгінгі тағдыр талайы жөнінде үміт те, күдік те,
толғаным да даулы-даусыз пікірлер де мол. Бұл тек бізде ғана емес, әлем
әдебиетінде қалыптасқан ерекше жағдай.
Тақырыптың өзектілігі: Қоғам дамуына сай әдебиетте үнемі өрістеп
отырады. Сондықтанда қазақ әдебиеті халқымыздың рухани мәдениетінің бір
бөлігі ретінде үнемі жүйелі де жан-жақты зерттеуді қажет етеді.
Бүгінгі әдеби процестегі көкейкесті мәселелердің бірі-адамның өзін-өзі
танып білуі. Жеке адам концепциясы өзекті, басты ешқашан сарқылмайтын
проблема. Адамның жан дүниесін танытудың бұрынғы таптаурын еріксіз
ескіруде. Қазіргі жазушыларымыз адам жан дүниесін диалектикалық
қайшылықтармен жеткізудің соны тәсілдерін табуға ұмтылуының сыры осында.
Қазіргі қазақ әдебиетінің алдында көркем сөз алыптарының дәстүрлі
мектебі болды. солардың тәжірибесін, өнегесін игерген бүгінгі қазақ
әдебиетінің қол жеткізген сапалы жетістіктері аз емес. Әсіресе осы кездегі
проза жанрының дамуын зертте, поэтика мәселесін қарастыру-аса маңызды
проблема.
Әдебиет негізінен шартты, абстрактілі категория. Мұнда көзбен көріп,
қолмен ұстап бағалайтын ештеңе жоқ. Бұл жағынан әдебиетке, дәлірегінде
көркем әдебиетке қатысты барлық баға, байламға төрелік етіп, төбе би үш
қызметін атқаратын адамның ақыл-парасаты мен жүрек қуаты ғана. Мұның өзі де шартты ұғым. өйткені кейбір классикалық туынды ретінде қабылданған шығармаға да ұнамды, ұнамсыз, жақсылығы мен жамандығы жөнінде пікір айтылып жататындығы, сол пікірдің басында анау-мынау емес, аузы дуалы, сөзі өтімді кесек тұлғалардың да жүретіні бар. Бірақ бұдан әлгі шығарма авторының атақ - абыроайына пәлендей нұқсан келіп жатқаны болмайды.
Ұшқын және Жалын романдарының, Адам, Сыр атты жинақтарына
енген әңгіме-очерктері мен Қазақтың М.Әуезов атындағы академиялық және
бірнеше облыстық театрлардың сахналарында қойылған Сөнбейтін от
драмасының авторы. Менің Әуезовым романы үшін 1998 жылы Қазақстан
Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді. Өмірінің соңына дейін Қазақ мемлекеттік ұлттық университеті жанындағы филология ғылымдары докторы дәрежесін тағайындау жөніндегі тұрақты диссертациялық кеңестің төрағасы қызметін атқарған. Тұңғыш көлемді шығармасы Өмір ұшқыны 1956 жылы қазақ, 1958 жылы Искра жизни повесі орыс тілінде жарық көрген. 1964 жылы Адам атты әңгімелер мен очерктер жинағы шыққан. 1967 жылы республикалық байқауда Сөнбейтін от пьесасы сыйлық алған. Мұхтар аға документалды кинофильмінің сценарийін жазған. Мұнайшылар өмірінен жазылған Жалын романы 1970-1971 жылдары қазақ, орыс тілдерінде жарық көрген. Бұл роман жұмысшылар табы туралы ең үздік туындылар жөнінде КСРО Жазушылар одағы жариялаған бүкілодақтық байқауда арнаулы сыйлық алған. 1964-2002 жылдары әдебиеттану ғылымы мен теориясын зерттеу, орта және жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазу ісінде де жемісті еңбек еткен. Оның Арна зерттеу-сын-эссесі, Жанр сыры, Сөз өнері монографиялары, Жебе әдеби толғаныстар мен талдаулары, Көзқарас талдаулар мен толғаныстары, Әдебиет теориясының негіздері атты еңбектері студенттер мен мұғалімдердің және жазушы-журналистердің қажет кітаптарына айналды. Қазақ прозасы негізінен көптеген даму жолдарынан өтіп-ақ келеді. Оның соңғы буындағы өкілдері қазіргі таңда қазақ прозасының артуына да өз көмектерін беріп келеді. Курстық жұмыстың мақсаты- негізінен қазақ прозасының дамуы мен З. Қабдолов прозасындағы көркемдік стильдің ерекшеліктерін айқындау мен оның даму бағыттарын арастыру болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- берілген тақырыпты теориялық талдау
- проза жанрындағы көркемдік стильді айқындау;
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, негізгі 2 тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.

1. ПРОЗА ЖАНРЫНЫҢ ДАМУ НЕГІЗДЕРІ

1.1 З.Қабдолов шығармаларының айшығы. Зейнолла Қабдолов және Махамбет тұлғасы

Ұлы Отан соғысы басталып, әкесі майданға аттанған Зейнолла Доссор
кентіндегі орта мектепті бітірісімен 1943-1945 жылдары әкесінің ізін басып,
өндірісте жұмыс істеді. Мұнайлы Ембі шындығы, еңбекші қауым тұрмысы 3.
Қабдолов шығармашылығына негізгі арқау, өзекті тақырып болды.
1945 жылдың жазында 3. Қабдолов Алматыға келіп, инженер болу
мақсатымен Тау-кен институтына түседі. Бала кезден баурап алған сөз өнері
- көркем әдебиет құпиялары қатты қызықтырған 3. Қабдолов өз қалауымен
қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетіне барып, профессор
М. Әуезовтің дәрістерін үзбестен, құмартып тыңдап жүреді. Сол жылдың
аяғына қарай ұлы жазушының кеңесімен бір жола университетке ауысып,
филология факультетінің толық курсын 1950 жылы үздік дипломмен бітіріп, осы әйгілі білім ордасына ұстаздық қызметке қалдырылады.
Зейнолла Қабдолов ұстаздық қызметіне қоса, бірнеше жыл жауапты
басшылық жұмыстарда да болады. Жұлдыз журналының жауапты хатшысы, бас редакторы (1950-1957), Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің сектор меңгерушісі (1957-1959), Қазақ әдебиеті газетінің бас редакторы және
Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының хатшысы (1959-1961) қызметтерін атқарады.
З.Қабдолов ғылыми-педагогикалық жұмыстарынан қол үзген жоқ, бұл
міндеттерді өзінің университеттегі оқытушылығымен бірге алып жүрді.
Сөйтіп, ол туған әдебиетіміздің тарихы мен теориялық мәселелерін зерттей
келе, филология ғылымдары-ның кандидаты (Қазіргі қазақ әңгімесі, 1961)
және филология ғылымдарының докторы (Қазак әдебиетінің теориялық
проблемалары, 1970) дәрежелерін алу үшін диссер-тациялар қорғады. Жиырма бес жыл табан аудармастан қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі (1975-2000) болды.
Зейнолла Қабдоловтың әдеби талпыныстары мектеп қабырғасында басталады да, университеттегі студенттік жылдары одан әрі ұласады. Жас қаламгердің әралуан тақырыпқа жазған өлең-жырлары, әңгіме-очерктері шәкірт кезінің өзінде-ақ газет-журнал беттерінде жиі жарияланып тұрды, таңдаулылары әр-түрлі жинақтарға енді. Жайық қызы, Туған ел сияқты лирикалық өлеңдері әнге айналып, қалың көпшілікке кеңінен тарады.
З. Қабдолов ғылыми-зерттеу ісімен ерте айналысты: университеттің
үшінші курсында жазған Абайдың лирикасы атты зерттеуі КСРО Жоғары білім беру министрлігінің Мақтау грамотасымен марапатталған.
1947 жылы З. Қабдолов дарынды жас әдебиетші ретінде КСРО Жазушылар одағының мүшелігіне қабылданды. Елуінші жылдардың алғашқы жартысында З. Қабдолов әдеби сын саласында (юмор мен сатира, ұнамды кейіпкер, көркем әңгіме, т.б. тақырыптар жайлы) бірсыпыра күрделі еңбектері басылды; орта мектептің 9, 10-сыныптарына арналған Қазақ әдебиеті оқулықтарын жазуға қатысты; Үлкен Кеңес энциклопедиясында көне дәуірден осы дәуірге дейінгі қазақ әдебиетінің тарихы жайлы көлемді мақала жариялады; А.Пушкинмен Н.Гогольдің Күнперзенттері, Н.Хикметтің Елеусіз қалған есіл ер сияқты классикалық пьесалары да республикалық, облыстық театрларда З. Қабдоловтың аудармасымен қойылды.
З. Қабдоловтың көркем шығармаларындағы басты тақырып -заман шындығы, басты кейіпкер - замандас бейнесі. Оның есімін оқушы қауымға кеңінен
танытқан шығарма Өмір ұшқыны (1956) повесі. Повестің қаһармандары негізінен жастар - университет сту-денттері. Табиғи, таза, суретті, нәрлі тіл автордың жазу мәнерін, машығын өзінен басқа ешбір қаламгерге ұқсатпай, бірден даралап көрсететін жаңа нұсқалы стиль, адамдардың арақатынасына жылы шырай қосып, көмкеретін әдемі юмор, күллі шығарманың өн бойында желі тартып отырған сұлу лиризм 3. Қабдоловтың қаламгер ретіндегі даралық сипатын айқындады. Повесть 1958 жылы орыс тілінде Мәскеуде жарияланып, одақ оқырмандарына белгілі болды. 1963 жылы Жұлдыз журналында (№7-11) жарияланған Жалын романы кейін қазақ (1970, 1974, 1983), орыс (1971, 1976, 1982) және вьетнам тілінде (1980) жеке кітап болып шықты.
З. Қабдолов еңбектерінің ішінде қазірге дейін төрт рет басылым көрген
Сөз өнері атты зерттеуінің орны бөлек. Сөз өнері - жоғары оқу
орындарының студенттері әлі де үзбей пайдаланатын бірден-бір оқу кұралы.
Еңбекте көркем әдебиет табиғаты тарихи және теориялық тұрғылардан жан-жақты сараланады. Әдебиет теориясын қалыптастырудағы эстетикалық ой-пікірлердің әдіснамалық мән-маңызы зерделенеді. Әбу Насыр әл-Фараби тәрізді ғұламалардың терең танымдық идеяларын З.Қабдолов қазақ оқырмандары үшін арнайы таратып бағалайды.
Кітапта көркем өнер мен әдебиеттің әлеуметтік табиғаты, әдеби тектер
мен жанрлар, өлең құрылымы, мазмұн мен пішін, даралау мен жинақтау, керкем- әдеби тілдің ерекшеліктері сияқты әдебиеттану ғылымындағы өзекті мәселелер оқулық талаптарына сай деңгейде сөз болады.
З. Қабдоловтың Менің Әуезовім романында ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің әдеби бейнесі үздік шеберлікпен сомдалды. Роман-эссесінде Мұхтар Әуезовтің тарихи тұлғасын жаңа бір бағытта, өзгеше бір төселген шеберлікпен төгілген көркемдік алымда ашқан еді. Оған осы романы үшін 1998 жылы Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығы берілді. Оқымысты назарын аударатын тағы бір күрделі мәселе-көркем тіл мен өлең құрылымы. Тілдегі бейнелілікті зерделеуде ой мен сезімнің бедерлілік табиғатын З. Қабдолов көркем әдебиеттегі ең басты талант өлшеміне балады. Шығарманың тілдік қолданыс ерекшелігі жанр, жағдай, суреттелетін дәуір, кәсіби ыңғай, кейіпкерлердің болмысы мен ой, қиял желісі, әрекет өрісімен сабақтастығы назарда ұсталды. Сан алуан лексика, семантикалық деңгейлердің суреткерге тән мәдени- эстетикалық мұрат, талант даралығымен тамырластығы да ешқашан ұмытылмайды. З. Қабдолов ағымдағы әдеби үдеріске байланысты ой-пікірлерінде де, іргелі суреткерлер жайлы ықшам зерттеу, мақалаларында, Абай, Махамбет, Жамбыл, М. Әуезов, Б. Майлин, Ш. Айтматов, Ә. Нүрпейісов, Т. Ахтанов, Қ. Ысқақов және т.б. белгілі тұлғалар хақындағы ғылыми-сын эсселерінің бәрінде дерлік мәтін ауқымында - оқырман, дәрісханада-тыңдаушы көкейін тап басатын өзекті ахуалды дәл танытуымен ерекшеленіп тұрады. Ғалымның қаламынан туған Жанр сыры (1964), Жебе (1971), Арна (1988), Әуезовтің әсемдік әлемі (1977), Менің Әуезовім (1977), Көзқарас (1999) атты еңбектердің студент, магистрант, аспиранттар қауымына берері мол.
З. Қабдолов Жанр сыры арқылы қазақ әдебиеттануында әңгіме тәрізді шағын эпикалық туындылардың ішкі құрылымы, ұлттық қасиеттері, стильдік
өрнегі туралы алғаш ой толғағандардың бірі. Ол сондай-ақ Абай лирикасы мен эстетикалық әлемі, ақын өлеңде-ріндегі философиялық тереңдік пен шынайылық туралы әсем де нанымды байламдар айтқан.
З. Қабдолов шебер аудармашы да болды. А. Пушкин мен Н. Гогольдің
жекелеген шығармаларын, Л. Кассиль, В. Добровольский, В. Закруткин
романдарын нақышына келтіре аударды. А. Островскийдің Ұшынған ақша
пьесасы театр сахналарына З. Қабдоловтың тәржімесі арқылы қойылды.
З. Қабдолов орта мектептің жоғары сыныптарына арналған Қазіргі қазақ әдебиеті окулығына жазған тарауларын әрдайым жаңартып отырды.
Университетте Әдебиеттануға кіріспе, Әдебиет теориясы пәндерінен
филологтар мен журналистер үшін ұзақ жылдар бойы дәрістер оқыды, арнайы курстар жүргізді, аспиранттарға ғылыми жетекшілік етті. Зейнолла
Қабдоловтың алдынан ондаған, жүздеген шәкірттер өтті. З.Қабдоловтан дәріс
тындау бақыты бұйырған көп талапкер кейіннен көрнекті жазушы, ғылым адамы, қоғам қайраткері болды. Олардың барлығы да Зейнолла Қабдоловты ризашылықпен еске алады. Академик Зейнолла Қабдолов өзі де ұлы ұстазы Мұхтар Әуезовке ғұмыр бойы шәкірттік парызын өтеген еді.
Ғалым-ұстаздың күллі шығармашылығын ой елегінен өткізіп, оның қаламынан қалған әрбір туындының қыр-сырын түбегейлі қарастыратып, танып- талдайтын Халықаралық ғылыми-теориялық конференциялар өтіп тұрады.
Асылы, жазушының оқырман жүрегіне жол табуы оңай емес және ол қай тақырыпқа қалам тартқанына да байланысты емес. Міне дәл осы тұста,
қаламгердің таланты, дарын күші, суреткерлік шеберлігі алдыңғы қатарға
шығады. Академик-жазушы Зейнолла Қабдолов алдымен осы қасиеттері арқылы оқырман жүрегіне жол тапты. Жазушының күллі шығармалары тұтаса келгенде, немесе осы шығармалардың көркемдік ерекшеліктерін жинақтай айтқанда Зейнолла Қабдолов қазақ әдебиетіндегі парасатты прозаның, осы аядағы алғаш рет шынайы көріне алған қаламгерлік шеберліктің жаңа өлшемін межеледі. Қазақ сөзінің қадір-қасиетін, көркемдік қуатын суреткерлік мақсатта қалайша құбылтуға, құлпыртуға болатындығын аңғартты, шығармашылық процесте әрбір сөйлемді, сөз тіркесін қалайша ұтымды, ұтқыр пайдаланудың жолдарын жаңаша зерделеді.
Суреткер жазушы Зейнолла Қабдолов - тың қаламынан проза жанрында бір - неше құнды туынды дүниеге келді. 70-жыл - дары жарық көрген Біз жанбасақ... роман-дилогиясы қазақ әдебиетінің алтын қорынан орын алған көркем шығарма десек артық айт - паймыз. Заманауи тақырыпқа қалам тер - беген қаламгер аталған шығармасында көр - кем - дік бітімі мүлдем бөлек бірнеше тың кейіп - керлерді қазақ әдебиетіне алып келді. Сон - дықтан да бұл роман-дилогияны кезінде қа - зақ оқырманы жылы қабылдап, жоғары ба - ғалады. Қазақ прозасындағы сол тұста жақсы көріне бас - таған интеллектуалды бағыттағы соңғы, жаңа ты - нысты шығармалардың көш басында осынау роман тұрды. Әдебиет сыны романның, әсіресе осы құн - дылығын баса көрсетіп, жарыса жазды. Сардар, Қабен, Тайман сынды жаңа кейіпкерлер көркемдік жи - нақтау биігінен табылған, қаламгердің сурет - керлік дарынын айрықша жарқыратып көрсеткен типтік бейнелер ретінде әдебиет төріне көтерілді. Тура осы арнада, өзінің суреткерлік қол - таңбасынан көз жазбаған қа - лам - - гер араға уақыт салып Әуезов бейнесін де әдебиетімізге алып келді. Менің Әуезовім роман-эссесі де тұлға жә - не заман тақырыбын тереңнен тартып бей - нелеген, тарихи шындықты үлкен ау - қым - да көркемдік тұрғыдан жинақтап бере алған бірегей туынды ретінде оқырман жүре - гіне жол тапты. Мемлекеттік сыйлық - қа ие болған бұл роман да З. Қабдоловтың көр - кем прозадағы көп жылғы шығарма - шы - лық ізденістерінің бір белесі ретінде әдебиет тарихында қалды. Саңлақ суреткер, ғұлама ғалым, әлем - дік әдебиеттің классигі Мұхтар Әуе - - - зовтің жеке тағдырынан бастау алатын оқи - ғалар тереңдей келе ұлы тұлғаның тұ - тас өмір жолымен, қаламгерлік жолымен, сол заманның тарихи шындығымен са - бақ - тасады, қатар ашылады. Әуезовтің күллі кі - сілік болмысы, жан дүниесі, жеке басы - ның трагедиясы нақты оқиғалар арнасында суреттеледі. Жазушы Зейнолла Қабдоловтың көп жыл бойында іштей дайында - лып, ойы - на алған, осы мақсатта деректер жи - нас - ты - рып, жүрек түкпірінде сақтап жүр - ген, жа - - - нына жақын тақырыбы қазақ - тың алдас - пан ақыны Махамбет бейнесін сомдау бола - тын. Менің Әуезовім роман-эссесінен кейін - гі күрделі туындысы Махамбет бейне - сіне қа - лам тартқан қаламгер бұл романын толық аяқ - тап үлгермеді. Оу бастан Махам - бет тағ - дыр кешкен тұтас дәуірді толықтай қамтып, сол кезеңнің тарихи шындығы мен тарихи тұл - ғаларды қатар ала отырып, бүгін - гі заман биі - гінен ой толғағысы келген қаламгердің аяқ алысы, қалам сілтесі бір - ден сезіледі. Ой ауқымын кеңге салған, сурет - кер - лік, көркемдік жинақтаудың эпи - ка - лық биігіне қол артқан автордың су - рет - теу - лері - нен болашақ туындының терең ты - нысы, көп қырлы болмысы бірден көзге тү - седі. Бұл туындының алғашқы тараулары З.Қабдоловтың өзі дүниеден өткен - нен кейін жарық көрген бес томдық таң - дамалы шығармаларының бесінші бөлі - мін - де Мұз үстінде от жаққан атты тақы - рып - пен жа - рық көрді. Болашақ романның ал - - ғаш - қы бет - теріндегі оқиғалардан-ақ оқыр - манға те - рең әсер тастайтын Арыстан еді-ау Исатай, Қаһарман ақынның та - ғ - ды - ры мен тағылы - мы, Айбын мен айдын, Ақын өлімі (ро - ман эскиздері) деп ата - ла - тын атаулар бір-бірі - мен іштей сабақтасып, тұтас дүниенің ен - ді көтеріле бастаған қабырғаларын көзге елес - тетеді. Ақын өлімі тарауында тұтаса бастаған бас - ты идея, тартысқа толы сюжет шыр - ға - лаң - - дары қылаң бергендей. Махамбет қаза - сы - на байланысты өрбитін оқиғалар суре - тінің алғашқы арналарын Зекең өзіне тән құнарлы тілмен, суреткерлікпен, өзіне тән стильде қағазға түсіріп үлгірген екен. Өте әсерлі, тар - тымды оқылады. Жазушы бірден Бөкей ордасына бай - ланысты тарихи оқиғаларға баға беріп, тарихи ретроспектива аясында бір - не - ше шегініс жасайды. Еділ-Жайық ара - сын бей - біт жайлаған қалың қазақтың тари - хи тағ - дыры қалайша замана көшінде сан қай - тара сынға түскені де жазушы жи - нақ - тау - ларын - да суреткерлікпен көрініс та - ба - ды. Жазу - шы ой ауқымын кеңге салады. Тари - хи дерек - тер шығарма тініне әдемі кірі - гіп, бола - шақ Махамбет тұлғасына барар жол - ды сара - лай түседі. Жәңгір туатын жылы патша ағзам - ның жарлығымен Бөкей сұлтан - ның қашаннан бергі арманы орындалып, Еділ, Жайық - екі өзен арасы түгелімен Бө - кей Нұралыұлына мәңгі-бақи меншік - те - ліп беріл - ді. Бұл бұған дейін ешбір қазаққа жа - сал - маған мырзалық еді. Еділ, Жайық ара - сын бұдан бұрын жоңғарлар таптап, қал - - мақтар жай - лап бұларды патша жа - сауыл - дары казак - тар қуып шыққан соң көп уақыт бос жатқан қызыл шағыл боз дала бо - латын. Сол дала енді күтпеген жерден Бө - кей сұлтанға берілді. Бұған жұрт таңғал - ды: - Япырмай, тас сараң патша қалай қиып беріп жүр? - десті. Оны біреулер түзе - тіп: - Бос жатқан жер, ұстап тұратын адам ке - рек, неге бермесін! - деді. - Жоқ-ау, қазаққа қалай қиды деймін ғой. - Бөкей де жарты қазақ, жарты орыс емес пе? Берген содан соң. - Қалай орыс болады Бөкей? - Көк көз ғой, орыстан несі кем? - Солай екен-ау! - Солай болғанда қандай? Биыл туған ұлы Жәһәнгердің де көзі көкпеңбек. Бұл да орыс, әкесінен аумайды, аузынан түскен - дей... Бұлардың бәрі қаңқу. Өсек. Тумыстан асыл жаралған ақылды, пара - сат - ты Бөкей не істеп жүргенін өзі біледі. Хан тұ - қы - мы, төлеңгіт емес, төре Бөкей со - нау Шың - ғыстан бергі ата-бабаларының орыстан шыл - быры үзілмей келе жатқан тағ - дыр үрді - сін бұл да бұза алмады. Қазақтар орыссыз өз ал - ды - на дербес ел бола алмайды деп білетін. Ой - да - орыс, қырда - қытай. Шыл - бырдың бұры - - шын қара қытай ұстаған жөн бе, әлде қазақ - - тың көзі үйренген сары орысы дұрыс па? Әрине, отаршылар аяққа тұсау сал - мақ түгіл шідер салса да, қытайдан орыс дұрыс деп білді. Әрине, Бөкейдің мой - нына ілінген үзбелі түйме жай түйме емес, оның өзіне, өзі басқаратын халыққа са - лынған отар - шылдықтың қыл бұрауы да еді. Бұл бұға - лыққа көнбеуге Бөкей ханның да, оның қай заманда да құлдықтан, азап пен бейнеттен арылмаған бодан халқының ешқандай лажы жоқ еді. Осылайша, тарихи шындықты ой елегінен өткізген қаламгер Ма - хам - бет бейнесіне барардың алдында Әбіл - қайыр, Бө - кей сұлтан Нұралыұлы, Жәңгір хан сияқ - ты тарихи тұлғалардың тағ - ды - рына да соғып өтеді. Болашақта Махамбет, Иса - тай бастаған ұлт-азаттық көтерілістің әлеу - меттік се - беп - теріне, тарихи тамыр - лары - на ой, парасат көзімен үңіледі. Жалпы, романда көп сөз болатын тарихи мекен Қарой, Қаройдағы Ма - хамбет тағдыры, ақын ойын тұйыққа тірейтін шытырман түстің күдігі, осы тұс - тағы жазушы суреттемелері бүкіл ро - ман - ның идеялық жүгін ұстап тұрған бел омырт - қадай көрінеді. Яғни, Түс, Шер деп аталатын тарау - лардағы сөз болатын оқи - ғалар сарыны, кеңтынысты авторлық баян - даулар болашақ романның көпқат - пар - лы, көп кезеңдерді қам - титын күрделі шы - ғарма ретінде жос - парланғанын анық аң - ғартып тұр. Қазақ тағдырының ең бір күрделі, ал - мағайып кезеңін Жәңгір хан, Өтеміс, Иса - тай, Махамбеттей тарихи тұлғалар арқылы бей - нелеуді мұрат тұтқан қаламгердің осы - нау шығармасының аяқталған нұсқасының қолымызда қалмағаны, әрине, өкінтеді. Солай бола тұра Махамбет тұлғасына, Ма - хам - бет тағдырына арналған барлық шы - ғар - маның ішінде З.Қабдоловтың осынау романының соңғы жылдары жарық көрген туындылардың арасында дара, шоқтығы биік көрінетіні сөзсіз. Жалпы, осы орайда кішкене шегініс жасасақ, тұтас қазақ әдебиетінде Ма - хамбет тұлғасына қалам тартқан қазақ қа - ламгерлері аз болған жоқ. Барлық жанр - да, үлкенді-кішілі туындыларда Махамбет тағ - дыры шығарма өзегіне айналды. Алды - мен қазақ поэзиясындағы Ы.Шөрековтің Иса - тай-Махамбет дастаны, Ж.Молдаға - лиевтің Кек, Ж.Нәжімеденовтің Жаң - ғы - рық, Ә.Кекілбаевтың Махамбет, М.Ша - ха - - новтың Нарынқұм трагедиясы, Ф.Оң - ғар - сынованың Алмас қылыш немесе Ма - хамбетпен қалай кездестім, М.Нета - лиевтің Арыстан еді-ау, Исатай поэма - лары, Қ.Бекхожиннің Махам - бет қабірінің ба - сындағы тебіреніс атты толғауы, ақын - дар Х.Ерғалиев, О.Сүлейменов, М.Ма - қатаев, Қ.Мырзалиев, Ж.Әбдіраш, Т.Ме - дет - бек, Р.Нияз - бек, И.Оразбаев, Ұ.Есдәулет, т.б. әр жыл - дары жарық көрген туындылары Ма - - хамбет тұлғасын әр қырынан сомдауға ар - - налды. Бұлардың арасында жаңа жанрлық форма өлең-роман да ұшырасады. Айталық, Арыс баспасынан жарыққа шық - қан ақын Р.Ниязбектің Махамбет май - даны атты туындысын осы қатарға жат - қызуға бо - - лады. Екі жүз өлеңнен тұтас - тырыл - ған поэ - зия - лық шығарма Махамбет тағдырының барлық кезеңін қамтып қана қоймай, сол тарихи тұстағы қоғамдық-әлеуметтік сах - наға шыққан қазаққа белгілі тұлғалардың бар - лығының халық сана - сындағы орны да айшықталып шығады. Өлең-романның басты-құндылығы - бү - гін - гі заман рухымен терең сабақтасып жатқаны. Бұл қатарға сонымен бірге І.Жан - сү - гіров - - тің Исатай-Махамбет, Б.Аман - шин - нің Жақия, Ғ.Слановтың Махамбет, М.Ақын - жановтың Исатай-Махамбет, соң - ғы кезеңде жарық көрген С.Жүнісовтің, Ә. Таразидің, И. Оразбаевтың Махамбет атты туындыларын, т.б. қаламгерлердің дра - малық шығармаларын қосуға болады. Әсіре - се, І. Жансүгіровтің 30-жылдары дү - ниеге келген Исатай-Махамбет атты тра - гедиясы сол тұстағы әдебиетіміздің шоқ - тықты туын - дыларының бірі болды де - сек қателеспейміз. Бұл драмалық шы - ғарма сол заманның та - лабына сай жазылса да ішкі көркемдік қу - аты, тілі, жазылу стилі тұрғысынан ақынның сәтті шығар - ма - лары - ның бірі болды. Әсіресе, Исатай батырдың қан май - данда мерт болатын тұстарын бей - не - - лейтін сахна көріністері, соғыстың тұтас суреті, осы арадағы Махамбет аузымен ай - ты - - латын астарлы толғаулар, қазақ елі мен же - рінің тағдырына қатысты сол кездің өзін - де көтерілген өткір ойлардың шығарма іші - не енуі Ілияс Жансүгіровтің қайталанбас қалам қуатын танытты. Ал енді проза жанрында тарлан қалам - герлер Тәкен Әлімқұловтың атақты Қа - раой әңгімесі, Әнуар Әлімжановтың Ма - хам - беттің жебесі атты романы, кейінірек дү - ниеге келген Берқайыр Аманшиннің Ма - хамбеттің тағдыры, Қажығали Мұхан - бетқалиевтің Бас жұтқан бас, Ә.Сарайдың Исатай-Ма - хам - бет, Нәбиден Әбуталиевтің Қай - ран На - рын, Марат Мәжитовтың Бар - лыбай түбін - дегі ән, тағы басқа да қалам - герлердің прозалық туындылары алдымен ойға ора - лады. Бұл туындылар несімен қымбат, несі - мен қадірлі? Авторлары қандай көр - кем - дік ізденістерге қол жеткізе алды? Ма - хам - - беттің күрделі тұлғасын көркемдік тұр - - - ғыдан жинақтауда, сол тұстаға қазақ ба - - сына түскен бодандық, патшалық Ресей империясының қазақ даласында жүргізген отарлау саясатының қанқұйлы көрінісі, соны - мен бірге ел ішіндегі, ағайын арасын - дағы зұлымдық пен сатқындық үстемдік құр - ған заман шындығын шынайы жеткізу - де қай қаламгер қандай суреткерлік әдіс-тәсілдерге қол артқан екен. Соған бір сәт назар тоқтатсақ, алды - мен Махамбеттің өмірі мен заманы тура - лы көркем шығармалардың ішінде Тә - кен Әлімқұловтың Қараой атты туын - дысы айрықша дара тұрады. Бұл туынды кө - те - ре - тін, арқау ететін көп қатпарлы әлеу - меттік-қо - ғамдық шындық, осы арна - дағы сурет - телетін оқиғалар ағымының ауқым - ды - лығы тұрғысынан келсек, осы шығар - ма - ның бір өзі Ма - хамбет тағдырының барлық ке - зеңін қам - тып өтеді. Елінен айырылып, жерінен ауып, қос қ - ыраны - екі ұлын қатар жоғалтса да, ақынның қанаты қайырылып, жігері құм болып жасығанын көрмейміз. Махам - бет те ет пен сүйектен жаратылған жұмыр бас - ты пенде, қаншама ауыр күрсініп, арыс - тан ұлда - рын жоқтап, іштен жыламсыраса да, бірақ оның тұлғасы тауы шағылған, сағы сынған жанның кейпінен алыс. Тек көз алдында бақилық болған біртуар ба - ла - ларын ойлап, есіне алғанда жүрегі ел - жіреп, көкірегі сары сағынышқа толады. Әсіресе, балаларының Өтемістен ту - ған ондай түгел атқа қонып жасақ - ты қол - ға айнала алмағаны орны толмас өкініш - тей өзекті өртейді. Махамбет жапан дала - да жалғыз қалғанда жүрегіне жебедей қада - ла - тын жалғыз жан жарасы осы ғана. Әйт - песе батыр рухы, ақын ар-намысы бір сәт - ке де аласармайды, өзінің биік тұғырын - да қалады. Осы идеяны автор иін қандыра бейнелеп, әсерлі жеткізеді. Ал енді суреткер жазушы Зейнолла Қаб - до - лов өз романының барлық тарауында дер - - лік Махамбет тұлғасына, оның болмыс-біті - міне, қайсар мінезіне қайта-қайта ай - на - лып соғып отырады. Романның ішінде ерек - - ше көзге түсетін бір ерекшелік - Ма - хам - бет, Исатай тағдыр кешкен табиғи орта, ата - мекен суреті кең ауқымда суреттеледі. Таби - ғат көріністеріне автор айрықша мән береді. Тайсойған да аумаған Нарын, Ойыл мен Жем арасын тұтастыра жалғап көсіле көл - беген жалпақ шағыл. Бұл да шағыл бол - ғанда сусып төгіліп жатқан жалаңаш құм емес, қыз - ғылт топырағы сұрғұлт шүй - гін - мен, кей тұстары жасыл шалғынмен қым - талған кө - гілдір қоңырлықтар мен кең қол - тықтар, белес-белес белдер, қырқа-қырат - тар, қалың ел - ге сая, мал мен жанға пана Нарын ханжай - лау болса, бұл - сар - жай - лау. Оңтүстік шал - ғайы Жем суынан бас - талатын Тайсойған сол - түстігінде Бүй - рек - құмға ұласып, Ойыл өзе - ніне тіреледі. Ойыл - дың дәл осы аралы - ғын - да Сырым бө - геті, бөгет жиегінде даланың жалындай жалбырап тұрған бір шоқ терек бар. Мұны да Ақкөл мен Кезауызға қарай өт - кен жо - лаушыға көлеңке болсын дегендей Сы - рым батыр өз қолымен егіп кеткен көрі - неді. Кезауыз кезауыз десе, кезауыз, - оң - түстікке қыртыс-қыртыс қызыл ша - - ғылды қақ айырып ағып жатқан Жарып - шық - қан өзенінің солтүстіктегі Ойыл суы - нан жырылған жіңішке жылғаның тол - қыны терең Тайкеткен арнасына келіп то - ғы - сатын құйылысы - табаны тастақ, жиегі қайраң құмды өткел. Бұл араның суы - жайылма, саяз, тізеден аз-ақ асады. Жағасы жайпақ. Сы - рым бөгетінен арғы Қарамеңнен Қара - көлге, одан әрі Қарабайға қарай сапар шек - кен жолаушы арбадан түсіп, балағын түрі - ніп, білегін сыбанып, бой сергітіп, ұйқыа - шар салқын сумен бетін бір сипайды да, көлігін қылт етпеден ат емес өзі сүйреп өткендей арғы бетке шыға бере жайланып суын ішеді. Содан соң пар аттың қамытын алып, дел - белерін шұбатып, жағада жай - қал - ған көк құраққа тұсаусыз қоя береді. Аттар шашасын салқын су шайған жерден тап - жы - лып табан аудармастан қысқа дейін бояуын өзгертіп, буынын қатырмайтын бал - дырған бала құрақты бас салып шал - ғыша қияды да оқта-текте пысқырып қойып күрт-күрт, кірш-кірш шайнайды. Со - дан мінер жағынан иесі оралғанша орн - ы - нан қозғалмайды. Ал иесі жағадан жоғары көтеріліп, ша - ғыл шетіндегі шоқыға шығады, шешінеді. Шо - қының іргесіне ырп-ырп соғып Жарып - шыққан ағып жатады. Нәрі тап-таза, жаға - сы-құмайт, түбі-тегіс ақ қайраң. Суының мөл - - дірлігі сондай ағыспен ығып, жүзіп келе жатқан шоршыма, сойқан балық шор - тан жағадағы адам қараны көріп кенет шошиды да толқынды құйрығымен бір ұрып кері бұрылып қашып кетеді. Соған бағып, бетінен түбі көрінген мөлдір су саяз шығар деп се - кіріп түсе қалсаң, үш кісі бойы тереңге шым батасың да кетесің. Жарыпшыққан - сондай алдамшы өзен, тереңі тентек, тек беті ғана күледі. Өтеміс пен Махамбет - әкелі-балалы екі салт атты Тайсойғанды екі күн аралап, бүгін үшінші күн дегенде Кезауыз - дан өтіп, күн шыға Сырым бөгетіне қарай бет түзеді. Бірақ бұлар жағаға шешінген жоқ, Жа - рыпшыққанға шомылған жоқ; күз сал - қын, күн желкем еді. Осылай төгіліп түсетін табиғат суреттері романның өне бойына айрықша құнар дарытып, қалам - гердің тіл кестесін айшықтап көрсетеді. Зейнолла Қабдоловқа тән суреткерлік тіл, көркемдік бояу, оқырманға терең әсер тастайтын теңеулер үрдісі ой мен парасатқа суарылған. Осындай суреттеулер Тәкен Әлім - құ - лов - тың Қаройында да сан қай - - та - ланады. Екі суреткер де ақын тағ - ды - ры - на, ақын трагедиясына жақындай түс - - кен сайын табиғат көріністерінің боя - уын қалыңдата баяндайды. Салқын күз - дің, желкемді күннің суреті екі шығармада да ұқсас қайталанады. Табиғаттың сұсты суреті Махамбетке қатыс - ты өрбитін қанды оқиғаға астарлы мән бере - ді. Осы арқылы Махамбет трагедиясына алып келетін күллі іс-әрекеттің динами - касы ширатыла, ши - ры - ға түседі. Т.Әлімқұловтың шығармасында күт - пеген жерден қызғыш құстың көрінуі, көң қарғаның ұшып жүруі, ботаның боздауы, сол кеште, апақ-сапақта айдың тұтылуы, бар - лығы ақын өлімін, оның ауыр қазасын ша - рықтау шегіне жеткізе суреттеуге жол аша - ды. Зейнолла Қабдолов өз романында Махам - - - бет қазасын суреттейтін эпи - зодтарды қағаз бетіне толық түсіріп, үл - геріп кете алмағанымен, бірақ ақын қаза - сына алып келетін барлық оқиғаның дә - лел-деректерін айна-қатесіз, нанымды, се - німді суреттеулер арқылы алып келеді. Махамбет трагедиясына алып келе - тін оқиғалар тізбегі жазушы су - рет - теулерінде көпқырлы, полифониялық си - патымен есте қалады. Махамбеттің соңғы күн - дерде, жалғыз қалғанда, күллі өмір жо - лын көз алдынан өткізіп, ой тұңғиығына бат - қан сәттерін суреттеген беттермен ро - ман нүктесі төмендегідей қойылады: Сол баяғы жалғыз үй, сол баяғы екі құлынды бие, екі боталы түйе, бір ат. Қазір боталар бо - саты - лып, құлындар ағытылған. Бәрі қо - сыл - ғанда тоғыз құрапты; кәдімгідей көз кідір - тер бір табын мал. Және бәрі қосылып, топ - талып, бірге жайылып жүр; тоғызы да Қарой - дың Дендер жақ беткейінде-шідер - леулі кер арғы - мақтың төңірегіне шоғыр - ла - нып, бір-бірінен қара үзбей жайылады. Махамбет бірауық аспанға-бұрқыра - ған будай яки түтілген түбіттей бу - дақ-будақ әуеде ілініп тұрып қалған қыз - ғылт бұлттарға қарады. Алып аспанға ай - шық-айшық сурет салған қызыл бұлттар шы - - нында да әр нәрсеге бір ұқсап кетеді. Ма - хамбеттің көзіне мына суреттер Жас - құс - тағы Орда шаһары секілденіп кетті. Хан ордасына Теке жақтан келіп төте кіретін айдау жол бар-ды; мынау орданың сол Теке беті сияқты. Хан сарайының әшекейлі биік қақпасы, сарайдың екі қанатын кере созып әкететін көше-көше көп үй, тіпті оң жақ - тағы айдын - Шалқар көл мен сол жақта қол - дың саласындай тізіле самсап, жиек - құмды жа - ғалай жосылып әрі асқан жал-жал жасыл терек - тер... Бәрі де қызғылт сары нұрға бал - қып, керемет көркем келбетпен Махамбеттің көзін арбап алды. Махамбет аспандағы бұлтқа тел - міріп ұзақ тұрды; қызыға қарап, қатты тол - қып ойланып тұрды: Япырмай, тіршілік түп-түгел жерден кетіп, аспанға көшкен бе, қалай!... Жапан далада жалғыз қалған ақын - ның күллі ішкі жан әлемі, жүрек күйзелісі, атамекеніне, туған жеріне, туыс-бауыр - лары - на деген ұлы сағынышы, ұлы қайғысы, ұлы мұңы, барлығы ақынның осынау сана ағымы арқылы көз алды - мыздан өтеді. Осыдан кейін роман Махамбеттің ба - сын шабуға келген бір топ жен - дет - тердің, яғни сау желіп, суыт келе жат - қан тобырдың оңаша отырған қараша үйге өңмеңдей кіріп, залым ойларын іске асыру - ға беттеген зымиян іс-әрекеттерін сурет - теумен тәмамдалады. Ары қарай Махамбеттің Ықылас баста - ған опасыз ағайынның алдында алдас - пан - дай арқырап сөйлеп, айыбын айтып, ат құй - рығын кесісіп, шарт кетуі. Ызадан жа - ры - лардай болған жеті баскесердің қы - лыш - тарын ала ұмтылған қаскөйлігінен титтей де қаймықпаған, жаралы арыстандай жал - ғыз алысқан алып жүректі ақынның жан алысып, жан беріскен арпалысы. Махамбеттің жантәсілім етер сәттегі Ұлы өкініші. Ұлы арманы. Осының бар - лы - ғын жазушы ақ қағазға түсіріп үлгермеді. Тағдырдың жазуы

1.2 З.Қабдолов прозасы

Шарпып өткен жалындай ХХ ғасырдың бас кезіндегі репрессиядан бірен-саран аман қалған, арынан жаны садаға Мұхтар Әуезов, Бисембай Кенжебаев, Есмағамбет Ысмайылов сияқты қазақ зиялыларының көзін көрген, тәлім-тәрбиесін алған жаңа бір лек соғыстан кейінгі жылдары әдебиетке келіп қосылса, сол әдебиет майданының алғы шебінде тыңнан түрен салған белгілі қазақ әдебиетінің зерттеушісі, оның теориялық негіздерін ғұлама ғалым Ахмет Байтұрсыновтан кейін біраз жылдарға ілгерілетуші, қазақ сөз зергерлерінің бірі - әрі ойшыл, әрі шешен академик Зейнолла Қабдолов тұрады.
З.Қабдолов шығармашылығы мен ғұмырнамасына жіті көз салсаңыз, оның сан қырлы, сан саналы жан екендігіне әрі сөзден терме теріп, ою ойған логикалық пайымы мен парасаты биік тұлға болғандығына көзіңіз әбден жетеді. Алғаш әдебиет есігін өлеңмен ашқан академик өзінің өсу жолында әдебиетпен өзін ғана байытып қоймай, әдебиетті Сөз өнерімен Қабдоловша байытқан жан.
Зекең бірден диссертация қорғап, ғылымның шен-шекпеніне ұмтылмаған. Қаламдарын арларына суарып отырған ақын-жазушылар ауылына өңмендей кірмей, өлең жазып келіп есігін қаққан. Ұлылар ауылын іздей жүріп жас қаламгер әртүрлі салада қалам тербеп, публицистикалық шығармадан роман-повестерге дейінгі сатылы шығармашылық өсуде өз шама-шарқын байқап көргені де бар.
Адам бейнесі дегеннің образ жасаудың не екенін, көркем шығарманың күшті құдіретін, жүрекке жылы тиер жылы әуезін сырттай орағытып, сын айтатын жалған ғалымдардай емес, өзі сол сөзден бейнелі ою-өрнек салған. Қараңғы түнекте шам алып жүрген кеншідей әр сөздің тамырын түртпектеп тауып, көңіл үлдірігіне тәптіштеп жинаған жан. Сөз құдіреті, Қабдоловша айтсақ, үлкен тасқын құдірет, өнердің ішінде ең қадірлісі де - көркем әдебиет. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.