Кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы ынталандырудың мәні
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
... ... ... ... ... ...
1.1 Кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы ынталандырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ынталандырудың кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАНУФИРМАСЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК-КОММЕРЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ ЕҢБЕК ӨНІМІДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Бану фирмасының өндірістік-коммерциялық қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Бану фирмасының қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бану фирмасының еңбек өнімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ынталандыруды кәсіпорынның тиімділігін арттыру факторы ретінде қолдану және оны жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Ұсынған шаралардың экономикалық тиімділігін негіздеу ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және кәсіпорынның тиімділігін арттырудың басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде кәсіпорынның барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, кәсіпорын нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оны кәсіпорынның ішкі резервтерін пайдалануға жеткілікті түрде мүдделендірмейді. Кәсіпорын тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруға, біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді. Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру, еңбекті жоғары бағалау, жалпы адам факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Кәсіпорынның пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесіне қол жеткізуде мына талаптардың бірінші кезекте орындалуы қажет: бір жағынан, постиндустриалық қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілік пен кәсібилікке талапты күшейту, ал екінші жағынан, еңбек деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеу барысын жеңу.
Бұл аталған проблемаларға теориялық тұрғыдан айрықша мән берілуі тиіс. Қазір, яғни әлеуметтік-экономиканың серпінді даму кезеңінде кәсіпорын тиімділігін экономикалық жағынан ынталандыру, еңбектің сандық және сапалық сипаттамаларын, макроэкономикалық ұдайы кәсіпорын процесіндегі ынталандырудың рөлін айқындау, еңбектің трансформациялануын жалпылау және нақтыланған түрде зерделеу өте маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаға айналып отыр.
Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы дипломдық зерттеудің тақырыбының өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғылымда кәсіпорын тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас тұрғысынан зерттеді. Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың кәсіпорын құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, кәсіпорын тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды, өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып, материалдық және бейматериалдық ынталандыру жүйесіне көшуді қолдайды. Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, кәсіпорындық қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы кәсіпорыны, жалдамалы еңбек және капиталдың арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В., Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В., Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек мәселесінің ғылыми базасын жасауда мынадай ғалымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг А., Саймон Г., Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина Ю.П., Ржаницина Л.С., Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э., Яковлев Р.А., т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және уәждеменің түрлі аспектілерін, кәсіпорын тиімділігі мәселесін, материалды мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын негіздеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Бірақ та, кәсіпорын тиімділігін арттырудың қазіргі экономикалық ынталандыру шаралары, олардың экономикалық өнімге ықпалы әлі де болса толық зерделенбей отыр. Зерттелген жұмыстарда еңбекке ынталандырудың табиғатын айқындау кешенді түрде жүргізілмей, дара-дара қарастырылған. Постиндустриалық парадигманың даму үдерісінде экономикалық ынталандырмалар мен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми жолмен шешу қажет. Осылайша, мәселенің аз зерттелуі және кәсіпорын тиімділігін арттырудағы экономикалық ынталандыру мәселесінің практикалық мәні осы зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорынның тиімділігін артырудағы ынталандыруды зерттеу, кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық ынталандырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
oo қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан кәсіпорын тиімділігін арттыруды ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
oo экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен, материалдық мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара байланысын анықтау;
oo экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі кәсіпорын тиімділігін арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
oo постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін құрудың негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
oo экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро-, мезо- және микродеңгейлерде талдау;
oo постиндустриалық қоғамға өтуде кәсіпорын тиімділігін арттырудың келешегі бар ынталандырмаларын айқындау;
oo постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Бану ЖШС-нің мәліметтері алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
1.1 Кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы ынталандырудың мәні
Кәсіпорын тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген ұдайы кәсіпорын процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында. Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, кәсіпорын тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер, ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын болып табылады.
Еліміздің қазіргі және орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық ұстаным - экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-инновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін еңбек уәжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты жолдары анықталуы қажет.
Алайда, экономикалық әдебиетте еңбекке ынталандыру мәнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уәж, уәжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мәні мен функционалдық мағынасы да бірқатар шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын нақтылауда бүгінгі заманға тән интеграциялық тәсілге сүйенуді, зерттеу шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, әлеуметтік-мәдени, құқықтық және саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын экономистерді қолдаймыз.
Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың күшті құралы.
Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең мағыналы категория. Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді әрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың әртүрлі үрдістері мен әдістерін қамтиды. Сонымен, экономикалық ынталандыру дегеніміз кәсіпорындық қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық және әлеуметтік жауапкершіліктерін нықтайтын материалдық және материалдық емес тетіктердің жиынтығы.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын қарастырады, олар әкімшілік және либералды болып жіктеледі.
Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс. Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік әлеуетті дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі - жұмыскерлердің іскерлік қабілеті мен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің әлдеқайда жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уәждерімен, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық ынталандыруда әлеуметтік фактордың ролі арта түседі.
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ кәсіпорынның өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену) процесі әсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері: бұрынғы және жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың ерекше көрінісі - бой көтере бастаған және ескірген экономикалық механизмдер мен тетіктердің арасындағы сәйкессіздіктер, тұрақсыздық. Трансформациялық жағдайдың кері әсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық және кәсіпорындық күрделі өзгерістерге тәуелді болса, екінші жағынан, өз ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен тікелей байланысты.
Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде әкімшіл-әміршіл жоспарлы жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған байланысты, кәсіпорын тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, кәсіпорын тиімділігінің төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері әсерін тигізген құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға негізделген концепцияның болмауы кәсіпорынның құлдырауын, экономикалық өсім шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар әлі ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға және меншікті өз пайдаларына қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, кәсіпорын табыс табатын құрал ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады. Осының барлығы, кәсіпорын тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нәтижесінде, пайда болған меншіктік құрылым және меншікті іске қосудың тиімді, заң шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру механизмінің мүмкіндігін әлсіретеді.
Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде ғана емес, жеке меншікке негізделген кәсіпорындық қатынастарды қалыптастыру. Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі кәсіпорын көлемін ұлғайтудың негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кәсіпкерлікті жедел дамыту есебінен нақты іске асырылады. Кәсіпкерлік, дербес, ізденімпаз әрекетке дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.
Біздің ойымызша, кәсіпорын тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:
oo экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
oo өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;
oo халықтың материалдық жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;
oo жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;
oo басқару тиімділігін арттыру нәтижесінде кәсіпорындық ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
Қазақстан, қоғамдық өмірдің шешуші саласы - экономикада, әлеуметтік және саяси жаңару жолында сенімді қадам жасап ілгерілеп келеді. Ел экономикасы 2001 ж. бастап жылына орта есеппен 10%-ға өсіп отыр. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық әлеуеттің негізін құрайтын өнеркәсіп кәсіпорыны да тұрақты даму үстінде. Егер 1995-2005 жж. аралығында өнімнің жылдық өсуі 5%-ды құраса, соңғы 5 жыл ішінде 11,8%-ға жетті.
Зерттеу жұмыстары атқарылған мерзімде өнеркәсіптің жекелеген секторлардың табыстарының қалыптасуында құрылымдық өзгерістер орын алды. Мәселен, ЖІӨ-нің жалпы көлеміндегі еңбекақының үлесі 2005 ж. 35,8%-дан 2009 ж. 33,3%-ға дейін кемісе, кәсіпкерлердің табысын құрайтын таза пайда мен аралас табыс 38,2%-дан 43,5%-ға өсті. Бұл, бірінші жағынан, кәсіпорынның тиімділігінің өскенін сипаттаса, екінші жағынан, пайданың, көбінесе, қызмет көрсету саласынан түскенін көрсетеді.
Қарастырылып отырған кезеңде кәсіпорын тиімділігінің жалпылама көрсеткіші - өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділігінің, экономикалық қызметтің басқа түріне қарағанда динамикалық қалыпты өсуі мен жоғары деңгейіне қол жеткізілді (1-кесте).
Кесте 1
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларының тиімділігі, %
Көрсеткіш
жылдары
2005
2006
2007
2008
2009
Барлық экономиканың тиімділігі, %
21,6
14,8
18,5
21,6
25,7
Кен өндіруші саланың тиімділігі, %
45,1
37,8
31,9
38,8
67,5
Қайта өңдеу саласының тиімділігі, %
21,4
13,8
19,2
21,4
22,8
Ауыл шаруашылығының тиімділігі, %
5,4
5,3
-4,4
13,8
1,7
Құрылыс саласының тиімділігі, %
4,3
4,5
5,2
5,0
3,4
Сауданың тиімділігі, %
4,7
3,4
5,8
9,3
4,9
Көлік және байланыс саласының тиімділігі, %
9,4
11,8
18,7
18,1
18,9
Қаржылық қызмет саласының тиімділігі, %
3,3
32,5
15,6
9,1
11,2
Денсаулық сақтау саласының тиімділігі, %
40,1
-3,2
13,8
4,3
8,3
Ескертпе - ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің деректері бойынша
1-кестеде келтірілгендей, өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділіктің жоғары дәрежесіне ие. Кен өндіру саласы кәсіпорындарының тиімділігі мемлекет экономикасын тұтастай алғандағы пайдалылықтан жоғарырақ. Дей тұрғанмен, 2009 ж. барлық залалды кәсіпорындардың 50,7%-ы өнеркәсіп үлесіне тиеді, соның ішінде 11,5%-ы кен өндіру саласы, 21,4%-ы өңдеу саласы. Ал 8,3 %-ы денсаулық сақтау саласына тиесілі.
Кәсіпорын тиімділігін ынталандыру механизмінің тағы бір маңызды шарты - инвестициялық белсенділік. Инвестициялық қызметтің соңғы 5 жыл ішіндегі динамикалық өсімі қаржылық емес активтер бойынша өте қарқынды болды, олар жыл сайын орта есеппен 20%-ға көбейді. Экспортқа бағытталған салаларға инвестициялардың өсуімен қатар, олардың ішкі нарықтағы тапшылығы байқалады.
Тиімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етудің, яғни қазіргі мемлекеттік саясаттың басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттырудың басым факторы - еңбек өнімділігі. Демек, еңбек өнімділігін арттыру ұлттық экономиканың әртараптануының, фирманың, саланың, экономикалық қызметтің нәтижелілігінің алғы шарты.
Тиімділік - әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып, тиімділіктің артуымен тікелей байланысты. Еңбекақының тиімділігіне сәйкес оның ынталандырғыш рөлін де айқындауға болады.
Еліміздің экономикасы мен әлеуметтік әлеуетінің қазіргі даму барысында жұмысшылар мен қызметкерлерді өнімді еңбекке ынталандыру жүйесін күшейтуге бағытталған кешенді шешімдер қабылдануы қажет. Мұндай тұжырымның объективтік себептерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
oo ең аз және орташа жалақы мөлшері мен тұтынудағы сұраныстың өскендігіне байланысты еңбекке ақы рөлінің жоғарылауы;
oo өнеркәсіптік ұжымдарда шаруашылық серіктестігін дамытудың қажеттілігі, яғни жұмысшының әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша да тиісті шешім қабылдай алатындығын қамтамасыз ету.
Постиндустриалды, әлемдік технологияның прогресшіл жаңа талаптарына сай дамып отырған кәсіпорын жағдайында еңбеккерлердің шығармашылық мүмкіндігі толығырақ жүзеге асырылуы қажет. Басқару ісіне нақты кірісу, ортақ құндылыққа өзінің қатысы бар екенін сезіну, жұмысшының еңбекке деген құлшынысын жоғарылатады, кәсіпорынның резервтерін бұрынғыдан гөрі толығырақ пайдалануға ынталандырады. Ұжым мүшелерінің жеке меншіктік, яғни иелену құқы, басқаруға тікелей араласу сәті (кәсіпорын қаражатын жұмсау өкілеттілігі, кәсіпорындық процесті ұйымдастыру және оның нәтижесін әділ бөлу) сайып келгенде ең төменгі деңгейдегі әлеуметтік келісімге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына жыл сайынғы дәстүрлі Жолдауында (6 ақпан 2008 ж.) қысқа мерзімді және орта мерзімді міндеттерді шешудің бірінші бағыты - өндіруші сектор - деп көрсетеді. Самұрық холдингі мен өңірлік әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар тау-кен металлургия саласын тиімді дамыту мен оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөнінде нақты шаралар қабылдауы тиіс. Олай болса, өнеркәсіп кәсіпорындарының тиімділігін арттыруда экономикалық өсімнің факторлары мен шарттары айқындалып, ынталандыру механизмінің ең ұтымды жолдары негізделуі қажет.
Ынталандыру жүйесінің дамуында Қазақстанның өнеркәсіптік кәсіпорындары экономикалық ынталандыру жүйесінің келешегінде еңбекке ақы төлеуді жетілдірудің қажеттілігін ерекше бөліп атауға болады.
Қазіргі кезде отандық өнеркәсіп кәсіпорындардың көпшілігі шетелдік өндірушілердің тәжірибесін ескере бермейді. Мысалы, тарифтік жүйе мерзімдік және кесімді еңбекақының үйлесімділігіне негізделген. Қазақстанның тау-кен өнеркәсібінде бұл жүйенің қолданылу аясы кең, бірақ оған қол жеткізу кәсіпорынның технологиялық және қуаттылық деңгейіне байланысты.
Еңбекақыны мерзімдік төлегенде еңбекті мөлшерлеу жұмысы жүргізіледі, сондай-ақ тапсырмалардың мөлшерленуі де іске асады. Қазіргі кезде, кейбір экономистер кәсіпорындардағы тарифтік жүйені мемлекеттік емес меншіктен алып тастау, немесе, жалақының бүкіл қорын әр жұмысшының жұмсаған еңбегінің түпкі нәтижесіне қарай бөлу қажет деген пікір айтады. Бірақ, біздің ойымызша, тарифтік жүйенің басты артықшылығы - ол жұмысшының біліктілігіне әсер етеді. Нарықтық ғылыми-техникалық прогресс жағдайында, сериялық кәсіпорын технологиясы жұмысшылардың жоғары біліктілігін қажет етеді және бұл кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығының, еңбек ресурстарының әлемдік бәсекелестікке лайықты төтеп беруінің негізгі шарты. Тарифтік жүйенің тағы бір артықшылығы, жұмысшы оны әлеуметтік әділдік ретінде қабылдайды, өйткені ол жұмыстың қиыншылығын, оның жауапкершілігін бағалайды. Тарифтің экономикалық ұтымдылығы - кәсіпорындар өздері өз бетінше жұмыс бағасының көрсеткішін анықтай алады, техникалық саясатқа сай шұғыл бақылап отыруды қажетсінеді.
Экономикалық ынталандырудың келешегі зор бағыты - ерекше сыйақы беру. Қызметкерлерді сыйақыландыру жоғары өнімді және жоғары сапалы еңбекке ынталандыру, іс-әрекеттің түпкі нәтижесін жақсарту, кәсіпорын жұмыскерлерінің өмір сапасын көтеру мақсатында жүргізіледі. Сыйақы, еңбек мөлшері үшін алған ақыдан ерекше. Ол қолпаштау сипатында болып, төмендегідей принциптерге негізделеді:
- сыйақы беру даралық сипатта болуы тиіс: жұмысшының аймақ, цех, кәсіпорын жұмысы көрсеткішін жақсартуы үшін өзінің қосқан үлесі үшін беріледі;
- сыйақы беру нақты, белгіленген мөлшерлеме мен нормативті орындағаны үшін емес, еңбектегі ерекше жетістіктері үшін берілуі тиіс;
- сыйақы беру - ағымдағы (ай сайын) және жыл қорытындысы бойынша тағайындалады;
- сыйақы беру жүйесі қарапайым, әрбір жұмысшыға түсінікті болуы керек.
Мұнымен қатар сыйақы беру шарттарын шектейтін жәйттерге қауіпсіздік ережелерін сақтау, еңбекті қорғау, жарақаттану болдырмау, бақытсыз жағдай және еңбек тәртібінің бұзылуын болдырмаулар жатады.
Инновациялық және инвестициялық қызметтің жандануы кәсіпорынның дамуын шектеп отырған факторлардың зиянды әсерін әлсіретіп, кәсіпорындық әлеуеттің түбегейлі жаңаруын қамтамасыз етеді, барлық ресурстар шығынын азайтып, қоршаған ортаны қорғау шарттарын мүлтіксіз орындауға өнімнің дәстүрлі және жаңа түрлерін шығаруға ықпалын тигізеді. Инновациялық үрдістің бұлайша қалыптасуы үшін дайындығы жетік, жоғары білікті мамандар қажет.
Өйткені жаңа технологиялық жетістіктер, ресурс үнемдейтін технологиялар, еңбек өнімінің жоғары сапасы, барған сайын, адамның творчестволық қабілетіне тәуелді болып барады. Олардың деңгейі қаншалық жоғары болса, кәсіпорын нәтижелері соншалық маңызды. Әлемнің жетекші мемлекеттерінде интеллектуалдық әлеует экономикалық өсімнің іргелі көзіне айналған. Демек, экономиканың тиімді дамуын ынталандырудың экономикалық механизмі ғылымға, жаңа технологияға, жаңа білімге, адам капиталын нәтижелі қолдануға негізделуі қажет.
Сапалық өзгерістердің көрінісі мынадай: аралық өніммен салыстырғанда түпкілікті өнімнің әлдеқайда алда болуы; өндірілетін өнім сапасының тез өзгеруі мен түрлерінің жаңаруы; ғылыми-техникалық прогресс жылдамдығын анықтайтын кәсіпорын салаларының өсуі. Сондықтан, экономикалық өсімнің жекелеген факторы заттық факторға қарағанда экономикалық өсудің жаңа сапасына қажетті басты шарты болып табылады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, адам капиталына жұмсалған инвестиция мен экономикалық өсім сабақтас құбылыстар. Сондықтан, экономикалық өсудің басты құралы адам капиталына жұмсалатын инвестиция.
Модельден экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің экономикалық тиімділіктің өсуіне бағытталып тұрғанын аңғаруға болады.
Механизм тиімділігінің критерилері экономикалық өсімнің сапалық анықтамсын көрсетеді, яғни экономикалық өсім үнемі экономикалық дамуды қамтамасыз ету қабілетіне байланысты. Міне осы баяндалған тиімділік критерилерін негізге ала отырып, экономика тиімділігін ынталандырудың механизмінің мына моделін ұсынамыз (1-сурет).
Экономиканың тиімділігі
Экономикалық дамуды қамтамасыз ету
Сапалы экономикалық өсу
Сандық экономикалық өсу
Тұрғындардың әл-ауқатының артуы, өмір сүру сапасының жақсаруы, халықтың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуінің кемуі
Мазмұны, даму механизмінің негізі және мақсаты
Адам капиталына, білім беруге, озық технологияларға негізделген экономикалық өсуді ынталандыру механизмі
Тиімділік механизмінің критериі
Сурет 1 - Экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі
Экономикалық өсімді ынталандыру механизмі қызметінің нәтижелері тек сандық емес, әсіресе сапалық өсімде де көрінеді, бұл өз кезегінде, адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуіне, өмір сапасының жақсаруына, халықтың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуінің анағұрлым азаюына серпінді ықпалын тигізеді.
Экономикалық өсімді ынталандыру механизмін қалыптастыруда бірінші кезекте ғылымды мемлекеттің есебінен қаржыландыру мәселесі тұр.
Ғылымның жоғары технологиялық өрістеріне негізделген кәсіпорын, өнім нарығының дамуына, интеллектуалдық меншіктің қорғалуына тікелей әсер етеді, инвестицияның ғылыми зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жобалармен байланыстылығын күшейте түседі.
Экономикалық өсімді ынталандырудың тиімді механизмін қалыптастырудың маңызды бағыттары - жоғары деңгейдегі инвестициялық белсенділікті қамтамасыз ету, қаржылық қызметті реттеу, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру, қысқа және орта мерзімді болжамдар жасау.
Менеджмент іс-тәжірибенің негізінде қалыптасқан постулаттар, принциптер және ережелер арқылы мақсаттар мен міндеттерді дұрыс қою мен оларды оңтайлы шешуге үйретеді. Бұл орайда шығармашылық істің ыңғайы болмаса, бүгінгі таңдағы менеджменттің барлық жаңалықтары тосқан нәтижені оңай бере алмайды. Шаруашылықты жүргізудің жаңа шарттары өндірісті ұйымдаструда және және ұжымды басқаруда менеджердің атқаратын ролін күшейте түседі және оның жеке кәсіби қабілетіне қойылатын талаптарды қатаңдатады. Басқарудың тиімді жүйесін құру үшін, менеджер кәсіпкерлік білімнің жиынтығын толық түрде біле отырып, практикалық іс-қызметте оны қолдануға қажетті тәжірибені меңгеруі керек, бұныммен бірге ұжыммен және жеке адамдармен қалай жұмыс істей алатындығын да білуі қажет. Мұндай бағыттардың іске асырылуы төмендегі шаралардың нақты орындалуын қажет етеді:
- экономиканың, жоғары технологиялық үрдістері басым құрылымына көшу;- іргелі және қолданбалы зерттеулері мемлекет және жеке меншік тарапынан қолдау;
- ғылыми зерттеулерді бюджеттік қаржыландырудың тұрақты, заңдық нормативтермен қамтамасыз ету;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалана отырып, адам әлеуетін инвестициялауды жетілдіру.
Осы аталғандардан өзгеше, еңбек әрекетін нағыз жандандыратын жұмыстың сипаты мен мәніне байланысты мотивтер де болады.
2-кестеде эксперименттік зерттеулер нәтижесі келтірілген, сол аркылы жұмыскерлер ез жұмысының қаншалықты тартымды екендігіне, қаншалықты үлес қоса алатындығына сипаттама бере алады.
Кесте 2
Жұмыскерлердің еңбек өнімділігіне үлес қосу пайызы
Еңбек өнімділігін арттыру
факторлары
Қарқынды
Жұмыс
Істеуге
мәжбүр
ету
Жұмысты
неғұрлым
тартымды
ету
Екі жағ-
дың
да болуы
Қызметтің жоғарылауына
жақсы мүмкіндіктің болуы
48
22
19
Еңбек ақысының жақсы болуы
45
27
22
Еңбек нәтижесіне қарай ақы төлеу
43
31
16
Жақсы орындалған жұмысты
мойындау және мақұлдау
41
34
17
Өз қабілетін дамытуга мәжбүр
өтетін жұмыс
40
27
20
Күрделі, әрі киын жұмыс ойлауға
38
30
15
бетінше ойлауға мүмкіндік
беретін жұмыс
37
33
17
Жоғары дәрежелі жауапкершілік
36
28
14
Тартымды жұмыс
36
35
18
Творчестволық тұрғыда қарауды
кажет ететін жұмыс
35
31
20
Жұмысты едәуір тартымды
жұмыс-
Қарқын-
Екі жағ-
етуге ықпал ететін факторлар
ты едәуір
ды жұмыс
дайдың
тартымды
істеуге ық-
да
істеді
пал етеді
болуы
Онша қиналмай және ренішсіз
Жұмыс істсу
61
15
13
Ынғайлы орналасу
56
12
12
Жұмыс орнында ешқандай шу
және лас-қоқыстар жоқ
56
12
12
Өзі ұнататын адамдармен
жұмыс істсу
54
17
13
Тікелей басшысымен жақсы
қарым-қатынаста болу
52
19
12
Фирмада болып жатқап жайттар
туралы хабардар болу
49
21
16
Жұмыстың икемді типі
49
20
12
Икемді жұмыс уақыты
49
18
15
Едәуір қосымша жеңілдік
45
27
18
Жұмыс көлемініи әділ бөлінуі
45
24
18
Кәсіпкерлік қызмет - бұл тұлғаның ерекше қабілеттілігін жүзеге асыру. Мұның өзі өндіріс факторларын инновациялық тәуекел тәсілі негізінде ұтымды біріктіріп, жалғастыру түрінде көрінеді. Кәсіпкер өндірісте жаңа техниканы және технологияны пайдаланады, еңбекті жаңаша ұйымдастырады, басқаша басқарады, мұның өзі өндірістік жеке шығындарды азайтуға мүмкіндік туғызады және соның негізінде баға белгіленеді. Кәсіпкер маркетингтік 34 қызметті жоғарғы тиімділікте жеткізеді. Ол басқадан нарықты жақсырақ анықтай алады, өндіріс құралдарын бәрінен тиімдірек сатып алады және қандай өнімді, қай уақытта және нарықтың қай сегментінде неғұрлым төлем қабілеті бар сұранымды дәл болжай алады. Соның нәтижесінде әдеттегі бизнесмендерге қарағанда ол, көбірек пайда алуға қол жеткізеді. Онымен қатар кәсіпкер әрқашанда тәуекелділік жасайды. Ол тәуекелділік жасаудан қашпайды, оған саналы түрде, көп табыс алу үшін барады. ҚР АК-нің 10-б. 1-т.-на сәйкес Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді: 1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады. Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық дербестік - кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің түрін, ұйымдық-құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау - мұның бәрі - ұйымдық дербестіктің көрінуі. 2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік - жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта. 3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған. 4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер табысты тауарды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада, кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде алады, басқа адамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады. 5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады. 35 Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық. Оларға мыналар жатады: 1. Кәсіпкерлік қызметің еркіндік принципі. Бұл негізгі принцип. Ол ҚР Конституциясында: Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар деп бекітілген. Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де заңнамалық актілерінде таба аламыз. Ол кәсіпкердің мүліктің кез келген түрін қолдана (айналымнан шығарылмаған) отырып және кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен көзделген кез келген нысанында өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын білдіреді. Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі мүмкін. Сонымен қатар, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең тәжірибесімен жарым-жартылай шектелуі мүмкін. 2. Меншіктің алуан түрін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол Конституцияның 6-б.-да бекітілген: Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Осыған сәйкес заңнамамен кәсіпкерлік қызметтің республикалық, коммуналдық немесе жеке меншіктегі мүлік қолданып, жүргізетін субъектілер үшін меншіктің белгілі бір түріне қандай да болмасын артықшылықтар немесе шектеулерді белгілеуге болмайды. 3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-б-ы) экономикалық қызметке жол бермеу принципі. Бұл принципті сақтау - нарықтық экономиканы дамытудың және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты. Мұнда ҚР 2001 ж. 19-қаңтардағы Бәсекелесу және монополистік қызметті шектеу туралы заңына маңызды рөл беріледі. 4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында - кәсіпкерлердің және мемлекеттің жұрт алдындағы және жалпы қоғамның мүдделерінің сақталуына қол жеткізілуі тиіс. 5. Заңдылық принципі [15]. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы - құқықтық мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет заңнама талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден, маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік билік және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін қамтамасыз етуі тиіс. 6. Кәсіпкерлердің, сондай-ақ тұтынушылардың құқықтарын қорғауды кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принцип түпкі мақсатты - тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру жолымен кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан, кәсіпкерлердің өздері өз 36 құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға, дәлелсіз тексерулерге және керексіз мемлекеттік бақылауға жол бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ салық төлеуге мұқтаж болады. Дәл осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4- шілдесіндегі Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы; 1997 ж. 19- маусымдағы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы; 1997 ж. 19- маусымдағы Жеке кәсіпкерлік туралы; 1998 ж. 31-наурыздағы Шаруа (фермер) қожалығы және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың нормалары бағытталған. Оған сәйкес ҚР Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау мәселелері туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұрын Заңда кәсіпкерліктің нысаны - жеке және жекеше нысандары жайлы айтылса, қазір көрсетілген заңның жаңа редақциясында баяндалған бабы жекеше кәсіпкерліктің барлық субъектілеріне - жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне, микробизнес субъектілеріне, шағын, орта кәсіпкерліктің және ірі бизнестің субъектілеріне бөлінеді. Жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлға құрылмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі. Заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар, жұмыскерлердің жылдық орташа саны 10 адамға дейінгі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар микробизнес субъектілері болып табылады. Микробизнес субъектілері шағын кәсіпкерліктің құрамына кіреді және тиісінше шағын кәсіпкерліктің субъектілері үшін көзделген жеңілдіктерді пайдаланады. Шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 60 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі. Орта кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамға дейінгі, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады. Ірі кәсіпкерліктің субъектілеріне жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамнан асатын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар жатады. Сонымен біздің пікірімізше, Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері дегеніміз - заңға немесе заңсыз тұтынушыларға қызмет көрсету немесе жұмыс атқару, тауар сату, мүлікті қолданудан жүйелі табыс табуға бағытталған арнайы іс-әрекетті өз тәуекеліне бел-байлап жүзеге асыратын тұлғаларды айтамыз. Сонымен қатар жеке тұлғалар және заңды тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің құқықтық тұрғыдан қарастырғандағы басты субъектілері болып табылады. Сонымен бірге кәсіпкерлер заңды және заңсыз қызмет атқаруы әбден мүмкін 37 және соңғысы біздің республикамызда да, өкінішке орай кең етек жайып отыр (көлеңкелі, астыртын, жалған экономикалар). Жеке тұлғалар (азаматтар) жеке кәсіпкерлік іс-әрекетті заңдастыру арқылы кәсіпкерлікпен шұғылдана алады. Жеке тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің субъектілері болғандықтан, оған мысалы: үй шаруашылығын, өзінің бір ісімен айналысатын кәсіпкерлер және т.б.жатады. Әрбір заңды тұлғаларда өздерінің заңды құқықтық базалары бар, яғни акционерлік қоғамдар, серіктестік қоғамдар, кооперативтер, фирмаларды кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне жатқызуға болады. Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің қатарына: белсенділік іс-қимылын толығымен өзінің экономикалық және заң алдында жауапкершілігіне толық бағындыра алатын адамдарды, яғни кәсіпкерлерді; кәсіпкерлердің ұжымын және кәсіпкерлік бірлестіктерді; кәсіпкерлер өндірген өнімді тұтынатын жеке, не ұжымдық тұтынушылардың одақтарын, не бірлестіктерін; тікелей келісімге қатысы бар мемлекеттік құрылымдарды, кәсіпкерлерге берілетін мемлекеттік тапсырма берушіні, бағаны реттеушіні, мемлекеттік арнайы тапсырмасы арқылы жұмыс атқару кезеңінде кәсіпкерлерге көрсетілетін жеңілдіктердің бағытын белгілеушілер жатады. Мемлекеттік құрылым органы кәсіпкерліктің заңды барлық іс-әрекеттеріне кепілдік көрсете алады. Осы аталған субъектілердің бірнеше категориясына өзара іскерлік қатынастар арқылы жұмыс жүргізетін кәсіпкерлер де жатады. Демек кәсіпкер - негізгі кәсіпкерлік қызметтің субъектісі, экономикалық үрдістің орталық бейнесі. Ол қоғамдағы керекті тауарлар мен қызмет үшін, одан пайда табу үшін кәсіпорындарды ұйымдастырады. Бұл үрдіс кәсіпкерлердің және нарықтық экономиканың басқа да субъктілерінің іскерлік байланыс жасауы арқылы іске асады. Қазіргі экономика аймағында кәсіпкерліктің мынадай түрлері қолданылады: кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтік фазасымен байланысты (өндіріс - айырбас - бөлу - тұтыну) және кәсіпкерлік қызметтің төрт түрін бөліп қарастырайық. Олар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңестік. Өндірістік кәсіпкерлік - мұнда кәсіпкер тікелей ақпарат, қызмет, жұмыс, тауар, және өнім өндірумен шұғылданады. Осы жағдайда кәсіпкер - өндіріс қызметінің түрін таңдайды (яғни, ол қандай да бір тауарды, жұмысты, қызметті өндіру барысында). Содан кейін ол тауарды сатып алатын, әлеуетті тұтынушымен байланысқа түседі. Әйтпесе, кәсіпкерлік өзіне маркетингтік қызметін енгізеді. Бұл шарттың бірінші фазасы, алдағы уақытта тауарды сатып алушылар мен кәсіпкердің арасындағы келісімді заңды түрде дайындалуы мүмкін. Өндірістің қалыптасуы үшін кәсіпкер мынандай өндіріс факторларын қолданады: жұмысшы күшін, өндірістік қорды, ақпараттарды. Өндіріс 38 факторының бөлігі кәсіпкерге тән, ол жетпеген бөліктерін кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру процесінде амалсыздан тауып алуына тура келеді. Өндірістік кәсіпкерлік акция нәтижесі болып белгілі өндірілген тауар көлемін сатып алушыларға өткізу және солар үшін ақшалай түсімді алу. Коммерциялық кәсіпкерлікте басты рөлді тауарлы-ақша, сауда-айырбас операциялар атқарады. Өнімді шығарумен байланысты, оларды өндірістік ресурстармен қамтамасыз ету қажетсіз. Тауарды сату мен сатып алу, сату бағасы және тауарлар көлемі болжанады. Коммерциялық келісім шарттың бағдарламасына мыналарды енгізеді: - сатып алу сорттау, тауарды сату, жарнама жұмыстарын өткізу және тағы басқа операцияларын орындау үшін жұмысшыларды жалдау; - кейін сату үшін тауарды сатып алу; - тауарды өткізу мен сақтау үшін сауда орындарын, қоймаларын, мекемелерін жалға алу; - өзінің төлем қызметін орындайтын келісім шартқа тікелей қатыспайтын тұлғалар мен сыртқы ұйымдардың қызметін төлеу және алу; - несиені пайызбен қайтару және келісім шартты қаржыландыру үшін ақша құралдарын несиеге айналдыру; - келісім шартты орындауға қажетті ақпарат алу; - сатып алушыға тауарды өткізу және одан түсім алу; - келісім шартты тіркеу, салықтарды төлеу; Қаржы кәсіпкерлігінде сату-сатып алу объектісіне тауар-ақша, валюта, бағалы қағаздар жатады. Қаржылық кәсіпкерлікте қызметтің ерекше түрлері көрінеді, егерде кәсіпкер бағалы қағаздарды өткізу ретінде көрінсе және ол белгілі жағдайларда орналастырады және оның кәсіпкерлік қызметінің мәні сонымен қорытындыланады. Жалпы бұл бөлімде қаралған мәселелерден шығатын қорытынды кәсіпкер туралы түсінікке ғалымдар XVIII ғасырдан бастап ерекше көңіл бөлген және кәсіпкерлік қызметтің әртүрі формасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.881.151.02 Қолжазба құқығында
_________________________
АБДИМАНАПОВА АКНУР БАУЫРЖАНКИЗИ
КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
7М01301- Бастауышта оқытудың педагогикасы мен әдістемесі білім беру бағдарламасы бойынша педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесші PhD
Абдуллаева П.Т.
1
Шымкент, 2024
ЖҰМАБЕК ТАШЕНЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және филология факультеті
Педагогика және психология кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
Байбекова М.М. пс.ғ.к.,
қауымдастырылған проф.м.а.
(ғыл.дәрежесі, атағы АЖТ)
_______________________
_____________2023 ж.
Магистрлік диссертация
КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
Білім беру бағдарламасы: 7М01301- Бастауышта оқытудың
педагогикасы мен әдістемесі
Магистрант: Абдиманапова Акнур Бауыржанкизи
Ғылыми жетекші: Абдуллаева П.Т.
PhD
Шымкент, 2024
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
... ... ... ... ... ...
1.1 Кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы ынталандырудың мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ынталандырудың кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 БАНУФИРМАСЫНЫҢ ӨНДІРІСТІК-КОММЕРЦИЯЛЫҚ
ҚЫЗМЕТІН ЖӘНЕ ЕҢБЕК ӨНІМІДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
2.1 Бану фирмасының өндірістік-коммерциялық қызметінің жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Бану фирмасының қаржылық-экономикалық көрсеткіштерін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Бану фирмасының еңбек өнімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА КӘСІПОРЫННЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДАҒЫ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ынталандыруды кәсіпорынның тиімділігін арттыру факторы ретінде қолдану және оны жетілдіру шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Ұсынған шаралардың экономикалық тиімділігін негіздеу ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарынан нық орын алу жөніндегі стратегиялық міндеттің орындалуы үшін әлемдік экономиканың өсімінен тұрақты түрде асып отыратын экономикалық даму қажет. Еліміздің жоғары деңгейде өзіндік жолы бар мемлекет ретінде танылуы, оның әлеуметтік-экономикалық үстемелеп дамуы, халықтың әл-ауқатын, тұрмыс жағдайын жақсартудың негізі болып табылады. Бұл үшін қаржылық және әлеуметтік тұрақтылықты сақтай отырып шаруашылық жүргізудің қолайлы жолдарын туғызу қажет, халықаралық еңбек бөлінісіне, ел экономикасының өсуіне тиімді жағдай орната отырып, белсене қатысу керек.
Экономикалық өсуді жеделдетудің және кәсіпорынның тиімділігін арттырудың басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде кәсіпорынның барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, кәсіпорын нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отығанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оны кәсіпорынның ішкі резервтерін пайдалануға жеткілікті түрде мүдделендірмейді. Кәсіпорын тиімділігін ынталандырудың оңтайлы жүйесін қалыптастыруға, біздіңше, адамды экономикалық түрлендіруден, еңбектің меншіктен, жеке мүдде мен ұжымдық мүдденің алшақтауы кері әсерін тигізді. Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру, еңбекті жоғары бағалау, жалпы адам факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Кәсіпорынның пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесіне қол жеткізуде мына талаптардың бірінші кезекте орындалуы қажет: бір жағынан, постиндустриалық қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілік пен кәсібилікке талапты күшейту, ал екінші жағынан, еңбек деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеу барысын жеңу.
Бұл аталған проблемаларға теориялық тұрғыдан айрықша мән берілуі тиіс. Қазір, яғни әлеуметтік-экономиканың серпінді даму кезеңінде кәсіпорын тиімділігін экономикалық жағынан ынталандыру, еңбектің сандық және сапалық сипаттамаларын, макроэкономикалық ұдайы кәсіпорын процесіндегі ынталандырудың рөлін айқындау, еңбектің трансформациялануын жалпылау және нақтыланған түрде зерделеу өте маңызды әлеуметтік-экономикалық проблемаға айналып отыр.
Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы дипломдық зерттеудің тақырыбының өзектілігін және зерделеу бағыттарын анықтайды.
Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Отандық ғылымда кәсіпорын тиімділігін көтеруге ынталандыру мәселесіне қызығушылық соңғы жылдары айқынырақ байқала бастады. Бұл мынадай екі себепке байланысты: біріншіден, 70-ші жылдарда дамыған елдердің көптеген кәсіпорындарында еңбек қатынастары қақтығысқа толы болды, еңбекті ынталандыру мен ұйымдастырудың гуманистік тәсілдері жұмысшылардың дәстүрлі еңбек уәждемесінің әлсіреуіне әкелді, екіншіден, экономистер дамыған капиталистік елдердің тәжірибесін көбінесе қолданбалы көзқарас тұрғысынан зерттеді. Кеңестік экономикалық ғылым ұзақ уақыт бойы жұмысшылардың кәсіпорын құралдарымен тікелей бірігуі туралы тұжырымдамасын дамытып келді, кәсіпорын тиімділігін арттыруға ынталандыру мен уәждеме мәселесі жоққа шығарылды, өйткені жұмысшы мен кәсіпорын мүдделерінің сәйкес келуі автоматты түрде іске асты, бұл қоғамдық меншікке негізделіп орныққан экономикалық қатынастарға байланысты болды.
Бүгінгі таңда отандық ғалымдар тиімділікті арттыруға ынталандыру жүйесінің жаңа түрі пайда болғанын жариялап отыр, олар жұмыскерді машинаның қосымша бір бөлшегі ретінде қарастыратын теориялық көзқарастан бас тартып, материалдық және бейматериалдық ынталандыру жүйесіне көшуді қолдайды. Демек, жалдамалы еңбек уәждемесін және классикалық жалдамалы жұмысшыға тән емес жаңа қажеттіліктерді анықтауға талпыныс күшейіп келеді, бұл еңбек нәтижелерін, шығармашылық қызметтің рөлін мойындауда, кәсіпорындық қызметтерді күшейтуде, т.б. жағдайларда жүзеге аспақ.
Отандық экономикалық әдебиетте экономикалық мүдделер, еңбекке ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы кәсіпорыны, жалдамалы еңбек және капиталдың арақатынасы ғылыми мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л.И., Гойло В.С., Горланов Г.В., Дзарасов С.С., Колесов Н.Д., Куликов В.В., Ракитский Б.В., Рязанов Т.В., Столяров И.И., Черкасов В.Н. және т.б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі пайдаланылады.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек мәселесінің ғылыми базасын жасауда мынадай ғалымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг А., Саймон Г., Вильховченко Э.Д., Волгина Н., Кокина Ю.П., Ржаницина Л.С., Рофе А.И., Рудык Э., Слезингер Г.Э., Яковлев Р.А., т.б. үлкен үлес қосты.
Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және уәждеменің түрлі аспектілерін, кәсіпорын тиімділігі мәселесін, материалды мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын негіздеу Әшімбаев Т.Б., Баймұратов О.Б., Оқаев Қ.О., Берішев С.Х., Мұхамбетов Т.И., Сағадиев К.Ә., Кенжеғожзин М.Б., Қошанов А.К., Сәбден О.С., Қадыржанов Е.К., Бердәлиев К.Б. және т.б. еңбектерінде көрініс тапқан.
Бірақ та, кәсіпорын тиімділігін арттырудың қазіргі экономикалық ынталандыру шаралары, олардың экономикалық өнімге ықпалы әлі де болса толық зерделенбей отыр. Зерттелген жұмыстарда еңбекке ынталандырудың табиғатын айқындау кешенді түрде жүргізілмей, дара-дара қарастырылған. Постиндустриалық парадигманың даму үдерісінде экономикалық ынталандырмалар мен әдістемелер жасау мәселесін ғылыми жолмен шешу қажет. Осылайша, мәселенің аз зерттелуі және кәсіпорын тиімділігін арттырудағы экономикалық ынталандыру мәселесінің практикалық мәні осы зерттеудің тақырыбын анықтап берді.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты мақсаты кәсіпорынның тиімділігін артырудағы ынталандыруды зерттеу, кәсіпорындарындағы тиімділікті экономикалық ынталандырудың негізгі бағыттарын айқындау.
Осы мақсатқа сай, жұмыстың алдында мынадай міндеттер қойылды:
oo қазіргі экономикалық ғылым тұрғысынан кәсіпорын тиімділігін арттыруды ынталандырудың мазмұны мен табиғатын зерделеу;
oo экономикалық ынталандырудың экономикалық мүддемен, материалдық мүдделілікпен және еңбек қызметі уәждемесімен өзара байланысын анықтау;
oo экономикалық ынталандырудың басқару жүйесіндегі кәсіпорын тиімділігін арттырудағы орны мен рөлін негіздеу;
oo постиндустриалды қоғамға тән экономикалық ынталандырудың тиімді жүйесін құрудың негізгі әдістемелік принциптерін анықтау;
oo экономикалық ынталандыру жүйесінің тиімділігін макро-, мезо- және микродеңгейлерде талдау;
oo постиндустриалық қоғамға өтуде кәсіпорын тиімділігін арттырудың келешегі бар ынталандырмаларын айқындау;
oo постиндустриалды экономиканың даму талаптарына сай әлеуметтік-экономикалық саланы түрлендіруге бағытталған ұсыныстар беру.
Зерттеу объектісі ретінде Бану ЖШС-нің мәліметтері алынды.
Зерттеу пәні қазіргі постиндустриалық парадигма талабына жауап бере алатын экономикалық ынталандыру жүйесінің теориялық және әдістемелік аспектілерін әзірлеу болып табылады.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі мен эмпирикалық базасы ретінде ең әуелі интегративті (пәнаралық) қатынастың теориялық принциптері алынды, ол сондай-ақ философиялық, тарихи, әлеуметтік, мәдени, құқықтық және саяси алғышарттарды қамтиды. Мұнан өзге, жұмыс барысында ғылыми абстракция, талдау және синтез, сондай-ақ кешенді қарастыру сияқты жалпы ғылыми әдістемелер қолданылды. Бұл, зерттеу әдістемелерін жинақтай келіп, экономикалық талдаудың сенімділігін және тұжырымдамалардың негізділігін қамтамасыз етті.
Зерттеудің ақпараттық негізі. Зерттеудің ақпараттық негізі ретінде экономиканың постиндустриалық дамуы процесінде экономикалық ынталандыру мәселесіне арнаулы қазіргі отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік баспасөз және ғылыми-тәжірибелік конференциялар мен семинарлардың материалдары алынды. Жұмыста зерттеліп отырған мәселені реттейтін Қазақстан Республикасының заң актілері мен басқа да құқықтық-нормативтік құжаттар пайдаланылды.
1 КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗДЫ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕГІН ЫНТАЛАНДЫРУ
1.1 Кәсіпорынның тиімділігін арттырудағы ынталандырудың мәні
Кәсіпорын тиімділігін арттырудың объективтік қажеттілігі кеңейтілген ұдайы кәсіпорын процесінің экономикалық мүддемен тікелей байланыстылығында. Дамудың қозғаушы басым күштерінің бірінен саналатын экономикалық мүдделер, кәсіпорын тиімділігінің артуына ынталандырудың ғылыми негізделген жүйесін ұтымды қолдану арқылы әсер етеді. Сонымен қатар, экономикалық мүдделер, ынталандыруды қоғамның заңдылықтарымен байланыстырып тұратын орталық буын болып табылады.
Еліміздің қазіргі және орта мерзімді дамуындағы негізгі стратегиялық ұстаным - экономикалық өсуді экстенсивтік емес, интенсивті, индустриалды-инновациялық факторлардың басымдылығы есебінен қамтамасыз ету. Бұл үшін еңбек уәжі мен оған ынталандырудың жаңа жүйесін қалыптастырудың нақты жолдары анықталуы қажет.
Алайда, экономикалық әдебиетте еңбекке ынталандыру мәнін анықтауда ортақ пікір қалыптаспаған. Ғылыми зерттеулерде экономикалық мүддерлер, қажеттілік, ынталандыру, материалдық ынталандыру, уәж, уәжділік сияқты ұғымдар кеңінен қолданылады. Олардың мәні мен функционалдық мағынасы да бірқатар шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерінде әртүрлі түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз, ынталандыру категориясын нақтылауда бүгінгі заманға тән интеграциялық тәсілге сүйенуді, зерттеу шеңберінде тек экономикалық емес, сонымен қатар, тарихи, әлеуметтік-мәдени, құқықтық және саяси алғышарттардың да қамтылуы қажет деп санайтын экономистерді қолдаймыз.
Қоғамның басты өндіргіш күші, ең алдымен адам ресурстары. Демек, ынталандыру ұғымы олардың мүддесіне тікелей қатысты түсінік, яғни еңбекке талаптандыру уәжі болып табылады. Өз кезегінде, еңбекке ынталандыру дегеніміз қажеттіліктің кешенді жүйесі, адамдардың іс қабілетін дамытудың күшті құралы.
Экономикалық ынталандыру материалдық ынталандыруға қарағанда кең мағыналы категория. Экономикалық ынталандыру - адамдарды өнімді әрі табысты еңбекке қызықтыратын, олардың мүдделік белсенділігін арттырудың әртүрлі үрдістері мен әдістерін қамтиды. Сонымен, экономикалық ынталандыру дегеніміз кәсіпорындық қатынастар субъектілерінің мүмкіндіктерін толығымен пайдалану мақсатында қолданылатын, олардың экономикалық және әлеуметтік жауапкершіліктерін нықтайтын материалдық және материалдық емес тетіктердің жиынтығы.
Нарықтық қатынастар жағдайындағы шаруашылықты тиімді жүргізудің ынталандыру жүйесі өнімді еңбек қызметіне талаптандырудың тағы бір тобын қарастырады, олар әкімшілік және либералды болып жіктеледі.
Экономикалық ынталандырудың қазіргі постиндустриялық жағдайында құндық бағдарлар мен қажеттіліктер, қызметкерлердің еңбек белсенділігінің даму барысындағы оңды өзгерістер мұқият ескерілуі тиіс. Бұлар:
- материалдық ынтаны тұлғаның өзі іске асыруы, зияткерлік әлеуетті дамыту, адамның шығармашылық қабілеттері мен білімін үдету;
- өнімді еңбек пен мол табыстың кепілі - жұмыскерлердің іскерлік қабілеті мен біліктілігін арттыру;
- барынша көп тұтынудан гөрі, өмір сүру мен еңбек қызметінің әлдеқайда жоғары сапасын қамтамасыз етуге бой ұру, қазіргі заманғы жаңа ынталар жүйесіндегі өзін-өзі дамытудың басыңқылығына ден беру;
- сапалы экономикалық өсімге қол жеткізуде еңбек белсенділігін ынталандыру міндеті қызметкердің еңбекке негізделген басым уәждерімен, әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырумен сипатталады, демек материалдық ынталандыруда әлеуметтік фактордың ролі арта түседі.
Қазақстан Республикасының жедел дамуына, сондай-ақ кәсіпорынның өнімділігіне экономиканың қазіргі жағдайы, яғни трансформация (түрлену) процесі әсер етіп отыр. Кез келген өтпелі кезеңнің негізгі белгілері: бұрынғы және жаңа жүйе элементтерінің қатар жүруі, қарама-қайшылықтың ерекше көрінісі - бой көтере бастаған және ескірген экономикалық механизмдер мен тетіктердің арасындағы сәйкессіздіктер, тұрақсыздық. Трансформациялық жағдайдың кері әсері, бір жағынан, қоғамдағы экономикалық және кәсіпорындық күрделі өзгерістерге тәуелді болса, екінші жағынан, өз ішінде қайшылық пен проблемаға толы нарықтық механизмнің қалыптасуымен тікелей байланысты.
Нарықтық қатынастарға көшкен кезімізде әкімшіл-әміршіл жоспарлы жүйенің негізі бұзылды, ол жаңа өзгерген жағдайда іске аса алмады. Осыған байланысты, кәсіпорын тиімділігін ынталандырудың жаңа механизмін құрудың объективті қажеттілігі туындайды. Мұнымен қатар, кәсіпорын тиімділігінің төмендеуіне, экономикалық процестерді реттеуге кері әсерін тигізген құбылыстардың бірі меншіктік қатынастардың өзгеруі. Реформаларда, ғылымға негізделген концепцияның болмауы кәсіпорынның құлдырауын, экономикалық өсім шеңберінің тарылуын тудырады. Меншік иелері мен меншікке ие топтар әлі ешкім иелене қоймаған ресурстарды қолға алуға және меншікті өз пайдаларына қарай бөлісуге ұмтылады. Бұндай жағдайда, кәсіпорын табыс табатын құрал ретінде емес, иеленуге болатын байлық ретінде қабылданады. Осының барлығы, кәсіпорын тиімділігін ынталандыруға ықпал етпейді. Жекешелендіру нәтижесінде, пайда болған меншіктік құрылым және меншікті іске қосудың тиімді, заң шығарушылық базасының жетіспеуі, тиімділікті экономикалық ынталандыру механизмінің мүмкіндігін әлсіретеді.
Экономикадағы түрлендірулер тек меншік құқықтарының қайта бөлінісінде ғана емес, жеке меншікке негізделген кәсіпорындық қатынастарды қалыптастыру. Шаруашылықты жүргізудің жеке меншіктік үрдісі кәсіпорын көлемін ұлғайтудың негізі, оның тиімділігін арттырудың қуатты құралы.
Әлеуметтік-экономикалық дамудың қазіргі кезеңінде экономиканы құрылымдық тұрғыдан қайта құру қажеттілігі кәсіпкерлікті жедел дамыту есебінен нақты іске асырылады. Кәсіпкерлік, дербес, ізденімпаз әрекетке дайын, мол табыс көзіне ұмтылуға қабілетті, іскер адамдар қатарының көбеюін қамтамасыз етеді.
Кәсіпорын тиімділігін ынталандыру механизмі тұрақты экономикалық өсімге, халықтың барлық топтарының материалдық жағдайын жақсартуға, бәсекеге қабілеттілікке, елдің ұлттық қауіпсіздігін сақтау ұсталымын орындауға бағытталуы қажет.
Біздің ойымызша, кәсіпорын тиімділігін экономикалық ынталандыруды мынандай белгілермен сипаттауға болады:
oo экономикалық өсімнің тұрақты қарқыны, оның сапалық сипаты;
oo өндірілген тауар сапасының артуы және оның отандық, әлемдік нарықты бәсекеге қабілеттілігінің өсуі;
oo халықтың материалдық жағдайы мен әл-ауқатының жақсаруы;
oo жаңа технологияларды меңгеру, ғылыми және инновациялық қызмет әсерінің күшеюі, адам капиталын нәтижелі қолдану;
oo басқару тиімділігін арттыру нәтижесінде кәсіпорындық ресурстарды пайдалануды үнемдеу, еңбек өнімділігін ынталандыру.
Қазақстан, қоғамдық өмірдің шешуші саласы - экономикада, әлеуметтік және саяси жаңару жолында сенімді қадам жасап ілгерілеп келеді. Ел экономикасы 2001 ж. бастап жылына орта есеппен 10%-ға өсіп отыр. Соңғы жылдары әлеуметтік-экономикалық әлеуеттің негізін құрайтын өнеркәсіп кәсіпорыны да тұрақты даму үстінде. Егер 1995-2005 жж. аралығында өнімнің жылдық өсуі 5%-ды құраса, соңғы 5 жыл ішінде 11,8%-ға жетті.
Зерттеу жұмыстары атқарылған мерзімде өнеркәсіптің жекелеген секторлардың табыстарының қалыптасуында құрылымдық өзгерістер орын алды. Мәселен, ЖІӨ-нің жалпы көлеміндегі еңбекақының үлесі 2005 ж. 35,8%-дан 2009 ж. 33,3%-ға дейін кемісе, кәсіпкерлердің табысын құрайтын таза пайда мен аралас табыс 38,2%-дан 43,5%-ға өсті. Бұл, бірінші жағынан, кәсіпорынның тиімділігінің өскенін сипаттаса, екінші жағынан, пайданың, көбінесе, қызмет көрсету саласынан түскенін көрсетеді.
Қарастырылып отырған кезеңде кәсіпорын тиімділігінің жалпылама көрсеткіші - өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділігінің, экономикалық қызметтің басқа түріне қарағанда динамикалық қалыпты өсуі мен жоғары деңгейіне қол жеткізілді (1-кесте).
Кесте 1
Қазақстан Республикасы экономикалық салаларының тиімділігі, %
Көрсеткіш
жылдары
2005
2006
2007
2008
2009
Барлық экономиканың тиімділігі, %
21,6
14,8
18,5
21,6
25,7
Кен өндіруші саланың тиімділігі, %
45,1
37,8
31,9
38,8
67,5
Қайта өңдеу саласының тиімділігі, %
21,4
13,8
19,2
21,4
22,8
Ауыл шаруашылығының тиімділігі, %
5,4
5,3
-4,4
13,8
1,7
Құрылыс саласының тиімділігі, %
4,3
4,5
5,2
5,0
3,4
Сауданың тиімділігі, %
4,7
3,4
5,8
9,3
4,9
Көлік және байланыс саласының тиімділігі, %
9,4
11,8
18,7
18,1
18,9
Қаржылық қызмет саласының тиімділігі, %
3,3
32,5
15,6
9,1
11,2
Денсаулық сақтау саласының тиімділігі, %
40,1
-3,2
13,8
4,3
8,3
Ескертпе - ҚР статистика жөніндегі Агенттіктің деректері бойынша
1-кестеде келтірілгендей, өнеркәсіп кәсіпорындары тиімділіктің жоғары дәрежесіне ие. Кен өндіру саласы кәсіпорындарының тиімділігі мемлекет экономикасын тұтастай алғандағы пайдалылықтан жоғарырақ. Дей тұрғанмен, 2009 ж. барлық залалды кәсіпорындардың 50,7%-ы өнеркәсіп үлесіне тиеді, соның ішінде 11,5%-ы кен өндіру саласы, 21,4%-ы өңдеу саласы. Ал 8,3 %-ы денсаулық сақтау саласына тиесілі.
Кәсіпорын тиімділігін ынталандыру механизмінің тағы бір маңызды шарты - инвестициялық белсенділік. Инвестициялық қызметтің соңғы 5 жыл ішіндегі динамикалық өсімі қаржылық емес активтер бойынша өте қарқынды болды, олар жыл сайын орта есеппен 20%-ға көбейді. Экспортқа бағытталған салаларға инвестициялардың өсуімен қатар, олардың ішкі нарықтағы тапшылығы байқалады.
Тиімділіктің жоғары деңгейін қамтамасыз етудің, яғни қазіргі мемлекеттік саясаттың басты мақсаты - халықтың әл-ауқатын арттырудың басым факторы - еңбек өнімділігі. Демек, еңбек өнімділігін арттыру ұлттық экономиканың әртараптануының, фирманың, саланың, экономикалық қызметтің нәтижелілігінің алғы шарты.
Тиімділік - әлеуметтік-экономикалық процестер мен құбылыстардың жиынтығын сипаттайтын, нәтижеге қол жеткізу мен ресурстарды пайдаланумен байланысты категория. Экономикалық тиімділіктің өсуі, өнім бірлігіне шаққандағы шығынның қысқаруымен немесе бұрынғы шығын көлемін сақтай отырып, тиімділіктің артуымен тікелей байланысты. Еңбекақының тиімділігіне сәйкес оның ынталандырғыш рөлін де айқындауға болады.
Еліміздің экономикасы мен әлеуметтік әлеуетінің қазіргі даму барысында жұмысшылар мен қызметкерлерді өнімді еңбекке ынталандыру жүйесін күшейтуге бағытталған кешенді шешімдер қабылдануы қажет. Мұндай тұжырымның объективтік себептерінің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
oo ең аз және орташа жалақы мөлшері мен тұтынудағы сұраныстың өскендігіне байланысты еңбекке ақы рөлінің жоғарылауы;
oo өнеркәсіптік ұжымдарда шаруашылық серіктестігін дамытудың қажеттілігі, яғни жұмысшының әлеуметтік маңызды мәселелер бойынша да тиісті шешім қабылдай алатындығын қамтамасыз ету.
Постиндустриалды, әлемдік технологияның прогресшіл жаңа талаптарына сай дамып отырған кәсіпорын жағдайында еңбеккерлердің шығармашылық мүмкіндігі толығырақ жүзеге асырылуы қажет. Басқару ісіне нақты кірісу, ортақ құндылыққа өзінің қатысы бар екенін сезіну, жұмысшының еңбекке деген құлшынысын жоғарылатады, кәсіпорынның резервтерін бұрынғыдан гөрі толығырақ пайдалануға ынталандырады. Ұжым мүшелерінің жеке меншіктік, яғни иелену құқы, басқаруға тікелей араласу сәті (кәсіпорын қаражатын жұмсау өкілеттілігі, кәсіпорындық процесті ұйымдастыру және оның нәтижесін әділ бөлу) сайып келгенде ең төменгі деңгейдегі әлеуметтік келісімге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Елбасы өзінің Қазақстан халқына жыл сайынғы дәстүрлі Жолдауында (6 ақпан 2008 ж.) қысқа мерзімді және орта мерзімді міндеттерді шешудің бірінші бағыты - өндіруші сектор - деп көрсетеді. Самұрық холдингі мен өңірлік әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар тау-кен металлургия саласын тиімді дамыту мен оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөнінде нақты шаралар қабылдауы тиіс. Олай болса, өнеркәсіп кәсіпорындарының тиімділігін арттыруда экономикалық өсімнің факторлары мен шарттары айқындалып, ынталандыру механизмінің ең ұтымды жолдары негізделуі қажет.
Ынталандыру жүйесінің дамуында Қазақстанның өнеркәсіптік кәсіпорындары экономикалық ынталандыру жүйесінің келешегінде еңбекке ақы төлеуді жетілдірудің қажеттілігін ерекше бөліп атауға болады.
Қазіргі кезде отандық өнеркәсіп кәсіпорындардың көпшілігі шетелдік өндірушілердің тәжірибесін ескере бермейді. Мысалы, тарифтік жүйе мерзімдік және кесімді еңбекақының үйлесімділігіне негізделген. Қазақстанның тау-кен өнеркәсібінде бұл жүйенің қолданылу аясы кең, бірақ оған қол жеткізу кәсіпорынның технологиялық және қуаттылық деңгейіне байланысты.
Еңбекақыны мерзімдік төлегенде еңбекті мөлшерлеу жұмысы жүргізіледі, сондай-ақ тапсырмалардың мөлшерленуі де іске асады. Қазіргі кезде, кейбір экономистер кәсіпорындардағы тарифтік жүйені мемлекеттік емес меншіктен алып тастау, немесе, жалақының бүкіл қорын әр жұмысшының жұмсаған еңбегінің түпкі нәтижесіне қарай бөлу қажет деген пікір айтады. Бірақ, біздің ойымызша, тарифтік жүйенің басты артықшылығы - ол жұмысшының біліктілігіне әсер етеді. Нарықтық ғылыми-техникалық прогресс жағдайында, сериялық кәсіпорын технологиясы жұмысшылардың жоғары біліктілігін қажет етеді және бұл кәсіпорынның экономикалық тұрақтылығының, еңбек ресурстарының әлемдік бәсекелестікке лайықты төтеп беруінің негізгі шарты. Тарифтік жүйенің тағы бір артықшылығы, жұмысшы оны әлеуметтік әділдік ретінде қабылдайды, өйткені ол жұмыстың қиыншылығын, оның жауапкершілігін бағалайды. Тарифтің экономикалық ұтымдылығы - кәсіпорындар өздері өз бетінше жұмыс бағасының көрсеткішін анықтай алады, техникалық саясатқа сай шұғыл бақылап отыруды қажетсінеді.
Экономикалық ынталандырудың келешегі зор бағыты - ерекше сыйақы беру. Қызметкерлерді сыйақыландыру жоғары өнімді және жоғары сапалы еңбекке ынталандыру, іс-әрекеттің түпкі нәтижесін жақсарту, кәсіпорын жұмыскерлерінің өмір сапасын көтеру мақсатында жүргізіледі. Сыйақы, еңбек мөлшері үшін алған ақыдан ерекше. Ол қолпаштау сипатында болып, төмендегідей принциптерге негізделеді:
- сыйақы беру даралық сипатта болуы тиіс: жұмысшының аймақ, цех, кәсіпорын жұмысы көрсеткішін жақсартуы үшін өзінің қосқан үлесі үшін беріледі;
- сыйақы беру нақты, белгіленген мөлшерлеме мен нормативті орындағаны үшін емес, еңбектегі ерекше жетістіктері үшін берілуі тиіс;
- сыйақы беру - ағымдағы (ай сайын) және жыл қорытындысы бойынша тағайындалады;
- сыйақы беру жүйесі қарапайым, әрбір жұмысшыға түсінікті болуы керек.
Мұнымен қатар сыйақы беру шарттарын шектейтін жәйттерге қауіпсіздік ережелерін сақтау, еңбекті қорғау, жарақаттану болдырмау, бақытсыз жағдай және еңбек тәртібінің бұзылуын болдырмаулар жатады.
Инновациялық және инвестициялық қызметтің жандануы кәсіпорынның дамуын шектеп отырған факторлардың зиянды әсерін әлсіретіп, кәсіпорындық әлеуеттің түбегейлі жаңаруын қамтамасыз етеді, барлық ресурстар шығынын азайтып, қоршаған ортаны қорғау шарттарын мүлтіксіз орындауға өнімнің дәстүрлі және жаңа түрлерін шығаруға ықпалын тигізеді. Инновациялық үрдістің бұлайша қалыптасуы үшін дайындығы жетік, жоғары білікті мамандар қажет.
Өйткені жаңа технологиялық жетістіктер, ресурс үнемдейтін технологиялар, еңбек өнімінің жоғары сапасы, барған сайын, адамның творчестволық қабілетіне тәуелді болып барады. Олардың деңгейі қаншалық жоғары болса, кәсіпорын нәтижелері соншалық маңызды. Әлемнің жетекші мемлекеттерінде интеллектуалдық әлеует экономикалық өсімнің іргелі көзіне айналған. Демек, экономиканың тиімді дамуын ынталандырудың экономикалық механизмі ғылымға, жаңа технологияға, жаңа білімге, адам капиталын нәтижелі қолдануға негізделуі қажет.
Сапалық өзгерістердің көрінісі мынадай: аралық өніммен салыстырғанда түпкілікті өнімнің әлдеқайда алда болуы; өндірілетін өнім сапасының тез өзгеруі мен түрлерінің жаңаруы; ғылыми-техникалық прогресс жылдамдығын анықтайтын кәсіпорын салаларының өсуі. Сондықтан, экономикалық өсімнің жекелеген факторы заттық факторға қарағанда экономикалық өсудің жаңа сапасына қажетті басты шарты болып табылады. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, адам капиталына жұмсалған инвестиция мен экономикалық өсім сабақтас құбылыстар. Сондықтан, экономикалық өсудің басты құралы адам капиталына жұмсалатын инвестиция.
Модельден экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің экономикалық тиімділіктің өсуіне бағытталып тұрғанын аңғаруға болады.
Механизм тиімділігінің критерилері экономикалық өсімнің сапалық анықтамсын көрсетеді, яғни экономикалық өсім үнемі экономикалық дамуды қамтамасыз ету қабілетіне байланысты. Міне осы баяндалған тиімділік критерилерін негізге ала отырып, экономика тиімділігін ынталандырудың механизмінің мына моделін ұсынамыз (1-сурет).
Экономиканың тиімділігі
Экономикалық дамуды қамтамасыз ету
Сапалы экономикалық өсу
Сандық экономикалық өсу
Тұрғындардың әл-ауқатының артуы, өмір сүру сапасының жақсаруы, халықтың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуінің кемуі
Мазмұны, даму механизмінің негізі және мақсаты
Адам капиталына, білім беруге, озық технологияларға негізделген экономикалық өсуді ынталандыру механизмі
Тиімділік механизмінің критериі
Сурет 1 - Экономикалық өсімді ынталандыру механизмінің моделі
Экономикалық өсімді ынталандыру механизмі қызметінің нәтижелері тек сандық емес, әсіресе сапалық өсімде де көрінеді, бұл өз кезегінде, адамдардың өмір сүру деңгейінің көтерілуіне, өмір сапасының жақсаруына, халықтың тұрмыс деңгейі бойынша жіктелуінің анағұрлым азаюына серпінді ықпалын тигізеді.
Экономикалық өсімді ынталандыру механизмін қалыптастыруда бірінші кезекте ғылымды мемлекеттің есебінен қаржыландыру мәселесі тұр.
Ғылымның жоғары технологиялық өрістеріне негізделген кәсіпорын, өнім нарығының дамуына, интеллектуалдық меншіктің қорғалуына тікелей әсер етеді, инвестицияның ғылыми зерттеу және тәжірибе-конструкторлық жобалармен байланыстылығын күшейте түседі.
Экономикалық өсімді ынталандырудың тиімді механизмін қалыптастырудың маңызды бағыттары - жоғары деңгейдегі инвестициялық белсенділікті қамтамасыз ету, қаржылық қызметті реттеу, бағалы қағаздар нарығын қалыптастыру, қысқа және орта мерзімді болжамдар жасау.
Менеджмент іс-тәжірибенің негізінде қалыптасқан постулаттар, принциптер және ережелер арқылы мақсаттар мен міндеттерді дұрыс қою мен оларды оңтайлы шешуге үйретеді. Бұл орайда шығармашылық істің ыңғайы болмаса, бүгінгі таңдағы менеджменттің барлық жаңалықтары тосқан нәтижені оңай бере алмайды. Шаруашылықты жүргізудің жаңа шарттары өндірісті ұйымдаструда және және ұжымды басқаруда менеджердің атқаратын ролін күшейте түседі және оның жеке кәсіби қабілетіне қойылатын талаптарды қатаңдатады. Басқарудың тиімді жүйесін құру үшін, менеджер кәсіпкерлік білімнің жиынтығын толық түрде біле отырып, практикалық іс-қызметте оны қолдануға қажетті тәжірибені меңгеруі керек, бұныммен бірге ұжыммен және жеке адамдармен қалай жұмыс істей алатындығын да білуі қажет. Мұндай бағыттардың іске асырылуы төмендегі шаралардың нақты орындалуын қажет етеді:
- экономиканың, жоғары технологиялық үрдістері басым құрылымына көшу;- іргелі және қолданбалы зерттеулері мемлекет және жеке меншік тарапынан қолдау;
- ғылыми зерттеулерді бюджеттік қаржыландырудың тұрақты, заңдық нормативтермен қамтамасыз ету;
- қаржы ресурстарын тиімді пайдалана отырып, адам әлеуетін инвестициялауды жетілдіру.
Осы аталғандардан өзгеше, еңбек әрекетін нағыз жандандыратын жұмыстың сипаты мен мәніне байланысты мотивтер де болады.
2-кестеде эксперименттік зерттеулер нәтижесі келтірілген, сол аркылы жұмыскерлер ез жұмысының қаншалықты тартымды екендігіне, қаншалықты үлес қоса алатындығына сипаттама бере алады.
Кесте 2
Жұмыскерлердің еңбек өнімділігіне үлес қосу пайызы
Еңбек өнімділігін арттыру
факторлары
Қарқынды
Жұмыс
Істеуге
мәжбүр
ету
Жұмысты
неғұрлым
тартымды
ету
Екі жағ-
дың
да болуы
Қызметтің жоғарылауына
жақсы мүмкіндіктің болуы
48
22
19
Еңбек ақысының жақсы болуы
45
27
22
Еңбек нәтижесіне қарай ақы төлеу
43
31
16
Жақсы орындалған жұмысты
мойындау және мақұлдау
41
34
17
Өз қабілетін дамытуга мәжбүр
өтетін жұмыс
40
27
20
Күрделі, әрі киын жұмыс ойлауға
38
30
15
бетінше ойлауға мүмкіндік
беретін жұмыс
37
33
17
Жоғары дәрежелі жауапкершілік
36
28
14
Тартымды жұмыс
36
35
18
Творчестволық тұрғыда қарауды
кажет ететін жұмыс
35
31
20
Жұмысты едәуір тартымды
жұмыс-
Қарқын-
Екі жағ-
етуге ықпал ететін факторлар
ты едәуір
ды жұмыс
дайдың
тартымды
істеуге ық-
да
істеді
пал етеді
болуы
Онша қиналмай және ренішсіз
Жұмыс істсу
61
15
13
Ынғайлы орналасу
56
12
12
Жұмыс орнында ешқандай шу
және лас-қоқыстар жоқ
56
12
12
Өзі ұнататын адамдармен
жұмыс істсу
54
17
13
Тікелей басшысымен жақсы
қарым-қатынаста болу
52
19
12
Фирмада болып жатқап жайттар
туралы хабардар болу
49
21
16
Жұмыстың икемді типі
49
20
12
Икемді жұмыс уақыты
49
18
15
Едәуір қосымша жеңілдік
45
27
18
Жұмыс көлемініи әділ бөлінуі
45
24
18
Кәсіпкерлік қызмет - бұл тұлғаның ерекше қабілеттілігін жүзеге асыру. Мұның өзі өндіріс факторларын инновациялық тәуекел тәсілі негізінде ұтымды біріктіріп, жалғастыру түрінде көрінеді. Кәсіпкер өндірісте жаңа техниканы және технологияны пайдаланады, еңбекті жаңаша ұйымдастырады, басқаша басқарады, мұның өзі өндірістік жеке шығындарды азайтуға мүмкіндік туғызады және соның негізінде баға белгіленеді. Кәсіпкер маркетингтік 34 қызметті жоғарғы тиімділікте жеткізеді. Ол басқадан нарықты жақсырақ анықтай алады, өндіріс құралдарын бәрінен тиімдірек сатып алады және қандай өнімді, қай уақытта және нарықтың қай сегментінде неғұрлым төлем қабілеті бар сұранымды дәл болжай алады. Соның нәтижесінде әдеттегі бизнесмендерге қарағанда ол, көбірек пайда алуға қол жеткізеді. Онымен қатар кәсіпкер әрқашанда тәуекелділік жасайды. Ол тәуекелділік жасаудан қашпайды, оған саналы түрде, көп табыс алу үшін барады. ҚР АК-нің 10-б. 1-т.-на сәйкес Кәсiпкерлiк - меншiк түрлерiне қарамастан, азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншiкке (жеке кәсiпкерлiк) не мемлекеттiк кәсiпорынды шаруашылық басқару құқығына (мемлекеттiк кәсiпкерлiк) негiзделген ынталы қызметi. Кәсiпкерлiк қызмет кәсiпкердiң атынан, оның тәуекел етуiмен және мүлiктiк жауапкершiлiгiмен жүзеге асырылады. Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді: 1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады. Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық дербестік - кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің түрін, ұйымдық-құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау - мұның бәрі - ұйымдық дербестіктің көрінуі. 2. Тәуекел. Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік - жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта. 3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған. 4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер табысты тауарды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада, кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде алады, басқа адамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады. 5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады. 35 Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық. Оларға мыналар жатады: 1. Кәсіпкерлік қызметің еркіндік принципі. Бұл негізгі принцип. Ол ҚР Конституциясында: Әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар деп бекітілген. Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де заңнамалық актілерінде таба аламыз. Ол кәсіпкердің мүліктің кез келген түрін қолдана (айналымнан шығарылмаған) отырып және кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен көзделген кез келген нысанында өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын білдіреді. Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі мүмкін. Сонымен қатар, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең тәжірибесімен жарым-жартылай шектелуі мүмкін. 2. Меншіктің алуан түрін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол Конституцияның 6-б.-да бекітілген: Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады. Осыған сәйкес заңнамамен кәсіпкерлік қызметтің республикалық, коммуналдық немесе жеке меншіктегі мүлік қолданып, жүргізетін субъектілер үшін меншіктің белгілі бір түріне қандай да болмасын артықшылықтар немесе шектеулерді белгілеуге болмайды. 3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-б-ы) экономикалық қызметке жол бермеу принципі. Бұл принципті сақтау - нарықтық экономиканы дамытудың және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты. Мұнда ҚР 2001 ж. 19-қаңтардағы Бәсекелесу және монополистік қызметті шектеу туралы заңына маңызды рөл беріледі. 4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы, кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында - кәсіпкерлердің және мемлекеттің жұрт алдындағы және жалпы қоғамның мүдделерінің сақталуына қол жеткізілуі тиіс. 5. Заңдылық принципі [15]. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы - құқықтық мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет заңнама талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден, маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік билік және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін қамтамасыз етуі тиіс. 6. Кәсіпкерлердің, сондай-ақ тұтынушылардың құқықтарын қорғауды кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принцип түпкі мақсатты - тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру жолымен кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан, кәсіпкерлердің өздері өз 36 құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға, дәлелсіз тексерулерге және керексіз мемлекеттік бақылауға жол бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ салық төлеуге мұқтаж болады. Дәл осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4- шілдесіндегі Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы; 1997 ж. 19- маусымдағы Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы; 1997 ж. 19- маусымдағы Жеке кәсіпкерлік туралы; 1998 ж. 31-наурыздағы Шаруа (фермер) қожалығы және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың нормалары бағытталған. Оған сәйкес ҚР Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау мәселелері туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұрын Заңда кәсіпкерліктің нысаны - жеке және жекеше нысандары жайлы айтылса, қазір көрсетілген заңның жаңа редақциясында баяндалған бабы жекеше кәсіпкерліктің барлық субъектілеріне - жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне, микробизнес субъектілеріне, шағын, орта кәсіпкерліктің және ірі бизнестің субъектілеріне бөлінеді. Жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлға құрылмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі. Заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар, жұмыскерлердің жылдық орташа саны 10 адамға дейінгі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар микробизнес субъектілері болып табылады. Микробизнес субъектілері шағын кәсіпкерліктің құрамына кіреді және тиісінше шағын кәсіпкерліктің субъектілері үшін көзделген жеңілдіктерді пайдаланады. Шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 60 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі. Орта кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамға дейінгі, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады. Ірі кәсіпкерліктің субъектілеріне жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамнан асатын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен асатын заңды тұлғалар жатады. Сонымен біздің пікірімізше, Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері дегеніміз - заңға немесе заңсыз тұтынушыларға қызмет көрсету немесе жұмыс атқару, тауар сату, мүлікті қолданудан жүйелі табыс табуға бағытталған арнайы іс-әрекетті өз тәуекеліне бел-байлап жүзеге асыратын тұлғаларды айтамыз. Сонымен қатар жеке тұлғалар және заңды тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің құқықтық тұрғыдан қарастырғандағы басты субъектілері болып табылады. Сонымен бірге кәсіпкерлер заңды және заңсыз қызмет атқаруы әбден мүмкін 37 және соңғысы біздің республикамызда да, өкінішке орай кең етек жайып отыр (көлеңкелі, астыртын, жалған экономикалар). Жеке тұлғалар (азаматтар) жеке кәсіпкерлік іс-әрекетті заңдастыру арқылы кәсіпкерлікпен шұғылдана алады. Жеке тұлғалар кәсіпкерлік қызметтің субъектілері болғандықтан, оған мысалы: үй шаруашылығын, өзінің бір ісімен айналысатын кәсіпкерлер және т.б.жатады. Әрбір заңды тұлғаларда өздерінің заңды құқықтық базалары бар, яғни акционерлік қоғамдар, серіктестік қоғамдар, кооперативтер, фирмаларды кәсіпкерлік қызмет субъектілеріне жатқызуға болады. Сонымен қатар кәсіпкерлік қызметтің субъектілерінің қатарына: белсенділік іс-қимылын толығымен өзінің экономикалық және заң алдында жауапкершілігіне толық бағындыра алатын адамдарды, яғни кәсіпкерлерді; кәсіпкерлердің ұжымын және кәсіпкерлік бірлестіктерді; кәсіпкерлер өндірген өнімді тұтынатын жеке, не ұжымдық тұтынушылардың одақтарын, не бірлестіктерін; тікелей келісімге қатысы бар мемлекеттік құрылымдарды, кәсіпкерлерге берілетін мемлекеттік тапсырма берушіні, бағаны реттеушіні, мемлекеттік арнайы тапсырмасы арқылы жұмыс атқару кезеңінде кәсіпкерлерге көрсетілетін жеңілдіктердің бағытын белгілеушілер жатады. Мемлекеттік құрылым органы кәсіпкерліктің заңды барлық іс-әрекеттеріне кепілдік көрсете алады. Осы аталған субъектілердің бірнеше категориясына өзара іскерлік қатынастар арқылы жұмыс жүргізетін кәсіпкерлер де жатады. Демек кәсіпкер - негізгі кәсіпкерлік қызметтің субъектісі, экономикалық үрдістің орталық бейнесі. Ол қоғамдағы керекті тауарлар мен қызмет үшін, одан пайда табу үшін кәсіпорындарды ұйымдастырады. Бұл үрдіс кәсіпкерлердің және нарықтық экономиканың басқа да субъктілерінің іскерлік байланыс жасауы арқылы іске асады. Қазіргі экономика аймағында кәсіпкерліктің мынадай түрлері қолданылады: кез-келген экономикалық қызмет ұдайы өндіріс циклінің типтік фазасымен байланысты (өндіріс - айырбас - бөлу - тұтыну) және кәсіпкерлік қызметтің төрт түрін бөліп қарастырайық. Олар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық және кеңестік. Өндірістік кәсіпкерлік - мұнда кәсіпкер тікелей ақпарат, қызмет, жұмыс, тауар, және өнім өндірумен шұғылданады. Осы жағдайда кәсіпкер - өндіріс қызметінің түрін таңдайды (яғни, ол қандай да бір тауарды, жұмысты, қызметті өндіру барысында). Содан кейін ол тауарды сатып алатын, әлеуетті тұтынушымен байланысқа түседі. Әйтпесе, кәсіпкерлік өзіне маркетингтік қызметін енгізеді. Бұл шарттың бірінші фазасы, алдағы уақытта тауарды сатып алушылар мен кәсіпкердің арасындағы келісімді заңды түрде дайындалуы мүмкін. Өндірістің қалыптасуы үшін кәсіпкер мынандай өндіріс факторларын қолданады: жұмысшы күшін, өндірістік қорды, ақпараттарды. Өндіріс 38 факторының бөлігі кәсіпкерге тән, ол жетпеген бөліктерін кәсіпкерлік қызметті қалыптастыру процесінде амалсыздан тауып алуына тура келеді. Өндірістік кәсіпкерлік акция нәтижесі болып белгілі өндірілген тауар көлемін сатып алушыларға өткізу және солар үшін ақшалай түсімді алу. Коммерциялық кәсіпкерлікте басты рөлді тауарлы-ақша, сауда-айырбас операциялар атқарады. Өнімді шығарумен байланысты, оларды өндірістік ресурстармен қамтамасыз ету қажетсіз. Тауарды сату мен сатып алу, сату бағасы және тауарлар көлемі болжанады. Коммерциялық келісім шарттың бағдарламасына мыналарды енгізеді: - сатып алу сорттау, тауарды сату, жарнама жұмыстарын өткізу және тағы басқа операцияларын орындау үшін жұмысшыларды жалдау; - кейін сату үшін тауарды сатып алу; - тауарды өткізу мен сақтау үшін сауда орындарын, қоймаларын, мекемелерін жалға алу; - өзінің төлем қызметін орындайтын келісім шартқа тікелей қатыспайтын тұлғалар мен сыртқы ұйымдардың қызметін төлеу және алу; - несиені пайызбен қайтару және келісім шартты қаржыландыру үшін ақша құралдарын несиеге айналдыру; - келісім шартты орындауға қажетті ақпарат алу; - сатып алушыға тауарды өткізу және одан түсім алу; - келісім шартты тіркеу, салықтарды төлеу; Қаржы кәсіпкерлігінде сату-сатып алу объектісіне тауар-ақша, валюта, бағалы қағаздар жатады. Қаржылық кәсіпкерлікте қызметтің ерекше түрлері көрінеді, егерде кәсіпкер бағалы қағаздарды өткізу ретінде көрінсе және ол белгілі жағдайларда орналастырады және оның кәсіпкерлік қызметінің мәні сонымен қорытындыланады. Жалпы бұл бөлімде қаралған мәселелерден шығатын қорытынды кәсіпкер туралы түсінікке ғалымдар XVIII ғасырдан бастап ерекше көңіл бөлген және кәсіпкерлік қызметтің әртүрі формасы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz