БАЯНҒА ЛАЙЫҚТАЛҒАН ДОМБЫРА КҮЙЛЕРІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігі

Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы ƏОЖ 786.8

Сейілхан Нұрмұхамед Хамитұлы

А.Гайсиннің баян аспабына өңдеген Құрманғазының Байжұма күйіне әдістемелік және орындаушылық талдау

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

6В02107 - Дəcтүpлi мyзыкa өнepі білім беру бағдарламасы

Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігі

Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы
Қобыз жəне баян кафедрасы

Қорғауға рұқсат
Халық музыка факультетінің деканы
Тоқжанов Т.Т
2024 жыл

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: А.Гайсиннің баян аспабына өңдеген Құрманғазының Байжұма күйіне әдістемелік және орындаушылық талдау

6B02107 - Дəстүрлі музыкалық өнер білім беру бағдарламасы

Орындады Н.Х.Сейілхан

Ғылыми жетекшісі Өнертану ғылымдарының
докторы, профессор З. Н. Смақова

Баға бақылаушы А.Масымханова
Қазақстан Республикасының мəдениет жəне ақпарат министрлігі Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясы

Факультет: Халық аспаптары
Кафедра: Қобыз жəне Баян
Білім беру бағдарламасы: Дəстүрлі музыкалық өнер
Тақырыбы: А.Гайсиннің баян аспабына өңдеген Құрманғазының Байжұма күйіне әдістемелік және орындаушылық талдау

АНДАТПА

Қазақ музыкасының соның аясында күй өнерінің қадір-қасиеті ұлттық мәдениетінің төл болмысына тәндік құндылық. Бұл дипломдық жобада Күй өнерінің құдірет болмысы туралы ой өрбітіп, домбыра күйлерін баян аспабына лайықтаулар жайлы жан-жақты талдау жұмыстары жасалды. Сондай-ақ ғылыми жұмыста зерттеу нысаны болған Құрманғазының Байжұма күйі қарастырылды. Күйге А.Гайсиннің баян аспабына өңдеуі бойынша әдістемелік және орындаушылық талдау жұмыстары жасалды.

АННОТАЦИЯ

В казахской музыке искусство домбрового кюя является неотъемлемой ценностью национальной культуры. В этом дипломном проекте была проведена разносторонняя аналитическая работа о домбровом искусстве, кюях, обработанных для баяна. Также в научной работе рассматриваются кюи Курмангазы. Проведен методический и исполнительский анализ кюя Байжума в обработке для баяна А. Гайсина.

ANNOTATION

In Kazakh music, the art of dombra kuya is an integral value of national culture. In this graduation project, a comprehensive analytical work was carried out on dombra art, cuyas processed for accordion. The kui of Kurmangazy are also considered in the scientific work. A methodical and performing analysis of the kuya "Baizhuma" in processing for the accordion by A. Gaisin was carried out.

20 ж.

Н.Х.Сейілхан
Ғылыми жетекшісі Өнертану ғылымдарының докторы, профессор

З. Н. Смақова

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 4
I БӨЛІМ ҚАЗАҚ ДОМБЫРА ӨНЕРІ 7
1.1 Домбыра күйлері 7
1.2 Күй атасы Құрманғазы 11
ІІ БӨЛІМ БАЯНҒА ЛАЙЫҚТАЛҒАН ДОМБЫРА КҮЙЛЕРІ 16
2.1 Баянға лайықталған күйлердің авторлары 16
2.2 Баянға лайықталған Құрманғазының күйі Байжұма орындау әдістемесі. 20
ҚОРЫТЫНДЫ 22
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДІБИЕТТЕРТІЗІМІ 24
ҚОСЫМША 25

КІРІСПЕ

Қазақ халқының мәдени-рухани болмысы XIX-ғасырдың жуан ортасында мейлінше шарықтап, аз аяда ұлттың төлтума өнері бұрын-соңды болып көрмеген биікке көтерілді. Еуропадағы рухани қайта өрлеу кезеңінің алғашқы қарлығашы ақын Данте мен суретші Джотто болғаны сияқты, қазақ даласында XIX ғасырда болған рухани жаңғырудың алдыңғы легінде күйші-композитор Сағырбайұлы Құрманғазы болды. Құрманғазы аста-төк арқалы сезімін күй тілінде ғана айтып қалдыруға өмірін арнағандай. Оның қайсы бір күйін алып қарасаң да әр қайсысы бір төбе. Адам тілінде сөйлеп тұрғандай, домбыраны сөйлете білген. Құрманғазының күйлерінің ішінен Байжұма күйі таңдап алынды. Байжұма күйін зерттеп, оны баян аспабына лайықтаған профессор А. Гайсиннің еңбегіне тоқталатын боламыз.
Қазақтардың бай музыкалық мұраларының ішінде белгілі бір музыкалық мазмұнды әр түрлі ашатын көптеген циклдік күйлер бар. Бұл Қазақстанның батыс өңіріндегі (Атырау-Жайық) "62 Ақжелен", олардың әрқайсысы, домбырашылардың пікірінше, адамның нақты органына әсер етеді . Бұл" 62 Науаи " дәстүрлі аспаптық музыкада әуенімен ерекше орын алады. Бір бейнеге арналған циклдік күйлердің ішінде Қазақстанның шығыс, орталық және оңтүстік өңірлерінде таралған "62 Қосбасар" өмірлік қайшылықтар мен жасырын мағыналарға толы, Қазақстанның Алтайдан Атырауға дейінгі кең аумағында белгілі "62 қоңыр" және орындау дәстүріне байланысты "Кеңес" жалпы атауы бар 62 күй деп атауға болады, халықты бірлікке шақыратын ақсақалдар кеңесі және т.б.
Көріп отырғаныңыздай, осы циклдардың кейбіреулері олар белгілі бір аймақта, қалғандары Қазақстанның барлық аумағында таралған. Осыдан домбыра күйлерін "төкпе" мен "шертпеге" жалпы қабылданған бөлу тек орындаушылық техниканың айырмашылығын көрсетеді, ал идея, олардағы мазмұндық негіз ортақ деген қорытынды жасауға болады. "Байжума"деп аталатын күйлер де циклдік күйге жатады. Бұл күй көптеген қазақ домбырашыларының шығармашылығында кездеседі: Құрманғазы, Дәулеткерей, Түркеш, Орыншы , Қоңырш, Мақаш, Дина, Аликей. Олардың ішінде ең танымалы-Дина Нұрпейісованың нұсқасы.[1] Бұл тақырыпқа жүгіну ХІХ ғасырда өмір сүрген Соқыр Есжан, Байбақты, Жаппас, Шеркеш, Баламайсан шығармашылығынан бастау алады...бұрын (яғни ХІХ. - А.т.) ғасыр бойы қазақ домбырашылары "Байжұманы" күй формасы немесе түрі үшін негізге алып, "Байжұма" нұсқаларын жасай бастады. Осыған байланысты А. Затаевичтің пікірі толығымен сенімді емес, ол оның атауын "Майжұма" деп түсіндіреді (сөздерден: май - май, жұма - жұма) және оны орыс Масленица мерекесінің дәстүрімен байланыстырады". Сол кітапта А. Жұбанов былай деп жазады: "Байжұма - Құрманғазыға дейін өмір сүрген домбырашының аты. Ол кейіннен автордың есімімен атала бастаған күй қалдырды. Бұл күйдің көптеген нұсқалары бар. Түркеш өзінің атаулы нұсқасын күйші Байжұмға арнады. Дина мұғалімдерге еліктеп, өзінің "Байжұма" нұсқасын құрастырады. Оның күйі басқа күйшілердің нұсқаларына ұқсайды. Десе де, Дина күйі өзінің орындаушылық шеберлігінің арқасында формасы мен мазмұны жағынан мүлдем өзгеше болып шықты" . Белгілі домбырашы және зерттеуші Айтжан Тоқтаған өзінің "62 Ақжелең Атырау" күйлер жинағында "Байжұма" атауының мынадай түсіндірмесін келтіреді: "...біз роман-күйлердің басты шарты-бұл бір күй шегінде емес, оны бірнеше күй бойы дәйекті түрде ашу деген пікірге келеміз. Яғни, эмоцияның спектрін, оның қозғалыстарының градациясын көрсету.[2] Мұны біз "Байжұм" күйінде көріп отырмыз. Мұнда шексіз терең әлем бейнеленген, ол жақын, алыс, анық, алдамшы болып көрінеді, бірақ әрқашан фотографиялық кескін сияқты нақты. Бұл-жыраудың (эпикалық әншінің) ой-пікірлері сияқты өлшемдері жоқ үздіксіз ағатын эмоциялар. Бұл ежелгі дәуірден бастап өзгергіштікке толы әлем, карнавал маскасы сияқты, фактіні фантастикаға айналдырады. ХХ ғасырға дейін жеткен бұл құбылыс (мысалы, Дина Нұрпейісованың" Байжұмы") ежелгі Алтайдан бастау алады... Мұнда " Бай " - байлық, өркендеу," жұма " (шама) - шешілмеген жұмбақ. "Шама" сөзінің семантикалық қырлары: 1) ән-сөз; 2) әуен; 3) сыбырлау; 4) дірілдеу; 5) проза немесе өлең; 6) қарапайым сөз. Олардың дәйектілігі бүкіл эмоциялар әлемін көрсету мүмкіндігін ашады. Осы тұрғыдан алғанда, "Байжұм" күйі күйшінің эмоционалдылығын анықтаудың өзіндік критерийі болып табылады, ол тақырыптың жаңа қырларын тек бір әуен (макам) шегінде өзінің ерекше шеберлігін көрсеткен жағдайда ғана аша алады. Бұл аспаптық сайыстың басты шарттарының бірі (сүре тарту)" . Енді Құрманғазы , Дәулеткерей , түркеш және Дина нұсқаларының салыстырмалы сипаттамасына көшейік, олардың бір-бірінің ортақтығы мен айырмашылықтарына назар аударайық. "Байжұма" Құрманғазы (1-мысалды қараңыз). Белгілі болғандай, Құрманғазы атындағы Қазақ халық аспаптар оркестрінің негізін Қазақстанның әртүрлі аймақтарынан жиналған 9-11 қатысушыдан тұратын шағын ансамбль құрады, олардың арасында Батыс Қазақстанның (Орал облысы) өкілі Оқап Қабығожин болды. Ол домбырада садақ аспаптары сияқты үздіксіз дыбысқа қол жеткізе алатын көрнекті виртуоз болды. Ол алғаш рет" Байжұму " Құрманғазысын орындады, сондықтан оны халық Оқапа күйі деп атады .[3]
Жұмыстың өзектілігі. Алтын ғасыр деп атанған XIX ғасырда ғұмыр кешкен күй атасы Құрманғазының Байжұма күйіне ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Талдау жұмысы А. Гайсиннің баян аспабына өңдеуі бойынша жүзеге асырылады. Әдістемелік және орындаушылық талдау жасау дипломдық жобаның өзектілігін айқындай түседі.
Жұмыстың мақсаты - А.Гайсиннің баян аспабына өңдеген Құрманғазының Байжұма күйіне әдістемелік және орындаушылық талдау жасау арқылы құндылығын жеткізу және насихаттау.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер атқарылды:
1. Домбыра аспабына арналған күйлерді шолу;
2. Байжұма күйінің шығу тарихын зерделеу;
3. Баян аспабына лайықталған домбыра күйлерін анықтау;
4. А. Гайсиннің еңбектеріне шолу жасау;
5. Баян аспабына өңделген Байжұма күйіне әдістемелік талдау жасау.
Зерттеу жұмысының нысаны: А.Гайсиннің баян аспабына өңдеген Құрманғазының Байжұма күйі.
Зерттеу жұмысының пәні:. Қазақ ұлттық музыка өнеріндегі сырнай аспабы.
Жұмыс барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды:
- зерттеу тақырыбы бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерді талдау;
- алынған ақпаратты синтездеу;;
- зерттеу нәтижелерін өңдеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық маңыздылығы теориялық және әдістемелік талдау негізінде баян аспабына лайықталған күйлердің соның ішінде Байжұма күйінің А.Гайсиннің өңдеуі бойынша алғашқы рет жан-жақты зерттелуінде. Осы жұмысты мамандық бойынша орындаушылық өнер тарихы лекцияларында қолдануға болады.
Дипломдық жобаның теориялық әдістемелік негізі;
Дипломдық жобаның теориялық-әдістемелік негізі ретінде Б.В. Асафьев, Виноградов, А. Жұбанов, Ғ.Жұбанова, С.Күзембаева, А.Сейдімбек, Д.Мақсұтов, А.Гайсин, Д.Туякбаев, З.Смақова, С.Еламанова , А. Мухамбетова Т.Тоқжановтың т.б. көптеген отандық ғалымдарымыз бен белгілі зерттеушілердің еңбектеріндегі құнды ой-пікірлерді назарға алдық.
Дипломдық жобаның практикалық базасы:
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы базасында жасақталып, жазылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен (әр бөлім екі тараудан), қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
I БӨЛІМ ҚАЗАҚ ДОМБЫРА ӨНЕРІ

5.1 Домбыра күйлері

Бүгінгі кұнге жеткен қазақ күйлерінің басым көпшілігі домбыра, қобыз бен сыбызғыда тартылады. Қазақтың музыкалық аспаптарының, оның ішінде домбыра мен сыбызығының тарихы, жасалу тәсілдері, түрлері мен мүмкіндіктері жайында белгілі ғалым Болат Сарыбаевтың толымды еңбегі бар екені мәлім.
Ауыз әдебиетінің үлгілірінде Домбырам екі ішекті, тоғыз перне, Домбырам екі ішекті он бір, он бір бунақ деп келетін өлең жолдары бар. Бұған қарап қазақтың бұрынғы домбырасы алғашқыда тоғыз-ақ пернелі болған екен, сонан соң он бір пернелі болыпты, кейінде ғана жиырмадан асып жығылды деп ойлауға әсте болмайды. Фольклорда ұшырасатын перне саны поэзиялық өлшемге бағынып, шартты түрде айтылған. Ал, тарихи айғақтар бойынша ортағасырды өзінде-ақ домбыраның мүмкіндігі қазіргі қалпына жетіп үлгерген. Бұған ең алдымен 13-14 ғасырлардан жеткен күйлер (Ақсақ құлан, Ел айырылған,т.б.) жарқын айғақ бола алады. [4]
Домбыра үніндегі дәстүрлі музыкалық тілдің байлығы соншалық, қазақ халқының тарихи болмысын бұл аспап күймен баяндағандай. Бұл әсіресе сөз емес, қазақ халқының ғасырлар бойы қатталған мың сан күйлерін тарихи тұстастықта танитын және оның синкретті тілін түсінетін тыңдаушы үшін күмән тудырмайтын ақиқат.Осы орайда бір ғана домбыраны алуан түрлі құлақ күйге келтіру арқылы күй тартудың орныққан дәстүрінің бар екені жалпы қазақтың музыкалық мәдениетіне жарқын айғақ бола алады.
Қазақ, ноғай, татар, қырғыз халықтарының дәстүрлі аспаптық шығармасының атауы. Ол комузда (қобызда), домбырада, сыбызғыда немесе басқа халық музыкалық аспаптарында орындалады[1]. Күй шығаратындарды күйші (қазақша күйші, қырғызша куучу) дейді.
Түрлі эпикалық ертегілер, ертегілер мен аңыздар күйлерде өзінің музыкалық көрінісін тапты. Осыған байланысты олардың көпшілігі бағдарламалық жасақтамаға негізделген.
Кейбір түркі тілдес халықтардың арасында күй сөзі аспап, музыка, ән; Күй сөзі де шығарма атауларына енген, мысалы, Адай-күй (тек аты); Ұран-күй (Күй үндеу) т.б. Аңыздар мен жазба ескерткіштерде ең көне күйлерді жасаушы түркі тілдес халықтардың музыка мәдениетінің негізін салушылардың бірі Қорқыт (Қорқыт) деп аталады. Дәстүрлі аспаптық музыкада ең дамыған сала - домбыра, онда зерттеушілер Б.В.Асафиев, А.В.Затаевич қазақтардың музыкалық ой-өрісі шынайы симфонизмнің шыңына жеткен. Күйдің пішіні алуан түрлі (мысалы, бас буын - бастапқы буын, орта буын - орталық буын, кісі сат - кіші дастан, үлкен сат - үлкен дастан). Күй қарапайым, аралас және ауыспалы метрикамен және алуан түрлі формалармен сипатталады: қарапайым шумақтаудан бастап көп жиілікті рондо типті түзілімдерге дейін. Күй музыкасына пентатоникалық шкаланың бөлшектері кіруі мүмкін және ол диатоникалық шкалаларға негізделген. Күйлердің көпшілігі екі дауысты болғанымен, бір дауысты, үш дауысты күйлері де бар. Күйдің кейбір түрлерінің текстурасында субвокальды полифониялық презентация бар; төртінші-бесінші қатардағы параллельді қозғалыстар, екінші және үшінші аралықтарда сирек; имитациялар, тізбектер, мүше нүктелері және т.б..
Батыс Қазақстан стилінің таңдаулы үлгілеріне көрнекті күйші және композиторлар Құрманғазы Сағырбайұлының, Қаршығы Ахмедьяров пен Дәулеткерей Шығайұлының, ал шығыс пен солтүстік күйлері Тәттімбет пен Ағашаяқтың (Назарол Жүндібайұлы), оңтүстіктегі Ықыластың (Назарол Жүндібайұлының) шығармалары жатады. Ықылас) Дүкенов, Сүгір Әлиұлы, Байсерке Құлышұлы және басқа күйші-ақындар.
Күйлер алуан түрлі. Бұл олардың мәдениеттегі қызметіне байланысты (салттық, тұрмыстық, концерттік күйлер бар, мысалы, той бастар - мейрамның ашылуы, ауызы бар - өлім туралы хабар, т.б.), сондай-ақ. музыкалық аспаптардың тақырыбы мен мүмкіндіктері ретінде .Мысалы, күй-жылау, күй-қоштасу, иілген қобыз бен арфада (шан-қобыз) орындалады. Қойшылар бойлық сыбызғы сыбызғыға арнап Қара жорға, Ақ түйенің зары күйлерін жасаған. 19 ғасырда күйші Ықылас қобызға арналған классикалық күйге айналған Дума және Виртуоз күй шығармаларын жасады. Домбыраға арналған көптеген мерекелік, лирикалық, күлкілі күйлер жазылған, олар аңыздар, эпикалық ертегілер, ертегілер мен оқиғалардың, табиғаттың тікелей әсерлері негізінде жасалған, мысалы, Құрманғазы Сағырбайұлының Алтын дала, Қайран толқын . [5] Пьесалар стиліне қарай батыс қазақ - монументалды, виртуоздық және шығыс қазақ - шағын, ән әуенді болып бөлінеді.
Күй пьесалары тек 1920 жылдары ғана зерттеле бастады, содан бері бірнеше жүздеген үлгілер жазылды.
Бағдарламалық лебіздер аңыздардың, эпостардың, ертегілердің негізінде, тікелей адамдармен (Лаушкен, Перовский маршы, т.б.), табиғатпен (Бозторғай, Кісен ашқан, т.б.) қарым-қатынас әсерінен жасалған. .). Құрманғазы, Дәулеткерей Шығаев, Тәттімбет Қазанғапов (19 ғ.) домбыра күйлерін лирикалық-психологиялық (Сары жайлау, Көкейкесті, т.б.), батырлық-бүлікшіл (Кішкентай, Адай, т.б.) және қоғамдық-саяси күйлермен байытты. (Жігер, Серпер, т.б.) мазмұны. Тағамдар әуеннің интонациялық үлгісінде, аспаптардың түрі мен орындау техникасында айқын көрінетін жергілікті стильдерге ие[1].
Әрине, күйдің не екенін түсіндірмей, күйші туралы айту мүмкін емес. Бұл әртүрлі халық музыкалық аспаптарында орындалатын аспаптық шығарма. Көптеген күйлер халық ертегілеріне, аңыздарға немесе ертегілерге негізделген. Күй және күйші ұғымдары тек қазақтарға ғана емес, басқа түркі халықтары - қырғыз, татар, ноғай, т.б. Қазақ даласының әр жерінде бірнеше ғасыр қатарынан күй орындау мәдениеті қалыптасты. Күйлер әдетте домбырада, қобызда немесе сыбызғыда орындалады. Қазақстан ұлттық энциклопедиясынан алынған мәліметке қарағанда, көне заманда күй сөзі аспаптық және вокалдық музыка ұғымдарын біріктірген. Тағамдар қазақтың дәстүрлі музыкасының ең кең тараған жанры болса керек, соның нәтижесінде әр алуан түрлері бар. Тұрмыстық, ырымдық, концерттік, мерекелік, той, жаназа күйлері бар. Кәсіби күйшінің арсеналында кез келген жағдайға сай ән бар деп айта аламыз. [6]
Күй тыңдаушыға неше түрлі эмоциялар мен әсерлерді жеткізе біледі. Батырдың ерлігі туралы аңыз болсын, жоғалған туысының зары болсын, екі ғашықтың бақытты өмірі туралы әңгіме болсын, жақсы күйшіге сол немесе басқа оқиғаны айту үшін сөз қажет емес. Мұқият тыңдаушы шебер орындаушының айтқысы келгенін міндетті түрде ұстайды. Күйші дегенде, әдетте, домбыра, қобыз немесе басқа аспапта ойнауды жетік меңгерген музыкантты айтамыз. Сонымен қатар, көптеген қазақ күйшілері композитор болды: олар бірнеше ғасырлар бойы аспаптық шығармалар қорын толықтырды. [7] Талантты күйшінің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуы әбден заңды тәжірибе еді. Оның үстіне, сол ежелгі дәуірде жазбаша ақпаратты беру туралы әңгіме болған жоқ: бәрі тек ауызша және музыканттың жақсы есте сақтау қабілетін күтумен жасалды. Күйшілер қай мейрамда болмасын, қонақта болатын. Олар руластары арасында үлкен құрметке ие болған, атақты күйшімен қарым-қатынасы мақтаныш болатын. Алғашқы күйшілердің бірі 10 ғасырда өмір сүрген және аңыз бойынша қобызды жасаушы болып саналатын атақты Қорқыт ата болуы мүмкін. Музыканттардың көптеген кейінгі ұрпақтары оны рухани қамқоршы ретінде қабылдады. Қорқыт ата халық арасында ойшыл, философ, көріпкел ретінде де танымал. [8]
Аңыз бойынша, Қорқыт ұзақ уақыт бойы өлім туралы күңгірт ойларға батып кеткен. Оны барлығынан көрді: дала күнінде күйген қауырсын шөптен, баяу шіріп жатқан ағаштан, солып бара жатқан гүлден. Қорқыт өз өлімін жиі ойлайтын. Содан кейін ол қайтыс болғаннан кейін де адамдарға әңгіме айтып беретін музыкалық аспап жасауды қолға алды. Осылайша алғашқы қобыз пайда болып, Қорқыт ата есімі күні бүгінге дейін белгілі. Атақты күйші, 19 ғасырдың композиторы Құрманғазының есімі қазақ үшін ерекше күйінде қалды. Туған жерінен 18 жасында күй шеберлерінен музыка өнерін үйренеді. Құрманғазы байларды жиі сынағаны үшін ұзақ жылдар қуғынға ұшырады. Шығармаларында ол қуғын-сүргінге ұшыраған халық өкілдерінің көңіл-күйін, сондай-ақ азаттық рухын, туған жерге деген сүйіспеншілігін беруге ұмтылды. Осы уақытқа дейін оның Сарыарқа шығармасы қазақтың ең танымал күйлерінің бірі болып табылады. Қазақ күйлерін жинақтап, классификациялауға кеңестік музыкант-этнограф Александр Затаевичтің зор үлес қосқанын айта кеткен жөн. 1920 жылы Орынборға орналасып, қазақтың музыкалық шығармашылығын шындап зерттей бастайды. Соның нәтижесінде Қазақ халқының 1000 әні және Қазақтың 500 күйі жинақтары жарық көрді. Қазақстан тарихында көптеген атақты күйшілер мен композиторлардың есімдері белгілі. Қазақ күй өнерінің даму тарихында Тәттімбет, Құрманғазы, Ықылас Дүкенұлы, Біржан сал, Дина Нұрпейісова, Кенен Әзірбаев және тағы басқалар өз ізін қалдырды. Қазіргі Қазақстанда олардың еңбегін есте сақтайды, жақсы көреді және бағалайды: күйлер бүгінде қоғамдық іс-шаралар кезінде де, отбасылық мерекелер аясында да тыңдалады. Айта кетейік, күйлер көбінесе қазақтың ең танымал музыкалық аспабы домбырада орындалады. Алматы қалалық Дін істері басқармасы жуырда бір қазақстандық әйелдің әлеуметтік желіде видеода домбыра тартуды харам, яғни ислам заңдары бойынша тыйым салынғанын айтқан оқиғаны еске алды.

5.2 Күй атасы Құрманғазы

Құрманғазы - 19 ғасырдағы қазақтың белгілі халық күйшісі, домбырашы, сазгер, күйлердің авторы, әнші, халық домбыра мектебінің негізін салушы. Түрлі деректерде Құрманғазы 1818 немесе 1823 жылы Бөкеев Ордасында (Батыс Қазақстан облысы, Бөкейорда ауданы) Сағырбай деген кедейдің отбасында дүниеге келген. Кіші жүздің Байұлы руынан. Бала жастайынан домбыра тартуға әуестенген. Әкем бұл әрекетті құптаған жоқ. Алқаның анасы, керісінше, ұлының музыкаға деген сүйіспеншілігін қолдады. Оның отбасында атақты әнші, күйшілер, ақындар болған. 6 жасында ата-анасы ұлын шопандыққа беруге мәжбүр болды. Ол домбырасынан айырылмаған, ауылға келген күйшіні сүйіп тыңдайтын. Солардың бірі күйші Ұзақ баланың музыкаға деген ерекше ықыласын көріп, оның болашағын болжаған. Құрманғазы 18 жасында күйшінің қаңғыбас өмірін бастайды. Жасампаз-орындаушы мен тыңдаушы арасындағы қарым-қатынас дәстүрлі музыка туындыларының болуы мен сақталуының шарты, деп атап көрсетеді Әсел Арынова Домбровый күй қазақ халқының аспаптық музыкасының жанры ретінде атты мақаласында. Бөкеевскаядағы қазақтардың халық көтерілісінің куәгері болды. [9]
Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісұлы бастаған орда (1836-1838) хан Жәңгір мен орыс отаршылдығына қарсы. Алғашқы күйлердің бірі Кішкентай (Кіші) халық көтерілісіне арналған. Байларды ашық сынағаны үшін қуғынға ұшырады. Құрманғазы Сағырбайұлы бірнеше рет түрмеге жабылғанымен, ешқашан берілмеді. Орал мен Орынбор түрмелерінде болған; Ол Иркутск түрмесінде отыруға мәжбүр болды деген ақпарат бар. Қыдыр-қыстау, қорлық, қуғын-сүргіннен аман өткен күйші халықтың тәуелсіздік пен бостандық туралы терең ойларын, еліне деген сүйіспеншілігін бейнелейтін Алатау, Сарыарқа күйлерін жасайды.
Құрманғазы орыстың прогрессивті мәдениетінің өкілдерімен - филологтармен, тарихшылармен, этнографтармен таныс болды, олар қазақ музыкасы, музыканттары және халық аспаптары туралы материал жинады. Құрманғазы Сағырбаевтың замандасы, оралдық журналист және ақын Никита Савичев Орал әскери газеті газетінде былай деп жазды: Сағырбаев - сирек музыкалық жан, егер ол еуропалық білім алған болса, ол музыка әлемінде бірінші дәрежелі жұлдыз болар еді. .. Құрманғазы Ләушкен күйін өмірінің қиын сәттерінде қол ұшын созған орыс досына арнады. Оның достық сезімі Машина, Перовский маршы және т.б. әндерінде де көрінеді.
1862 жылы Құрманғазы өзінің жерлесі, тағы бір ұлы күйші Дәулеткереймен ақыры танысады. Екі импровизацияланған домбырашы да бір-біріне айтарлықтай әсер етті. Күй Дәулеткерей Құрманғазы өз репертуарына Бұлбұлды қосты. [10]
Құрманғазы шығармашылығының шыңы - күй
Сарыарқа қазақ даласының шексіз кеңістігін бейнелей отырып, жеңіл тональділікке толы. Құрманғазының сол кездегі музыкалық техникасын едәуір дамытқан ерекше ойнау тәсілдерін шәкірттері мен шәкірттері мұқият қабылдап, дамытқан. Олардың қатарында Махамбет Өтемісов, Дина Нұрпейісова, Ерғали Есжанов және т.б.
1880 жылы Құрманғазы Сахма қаласына қоныстанды Астрахань маңында. Тәжірибесі бар дана, халық арасында қадірлі ақсақалға айналған Құрманғазы сахналық өнердегі ізбасарларды - Дина Нұрпейісова, Ерғали Есжанов, Мәмен, М.Сүлейменовтер төңірегіне жинайды. Сол кездегі кеңінен танымал домбырашылар - Көкбала, Меңетай, Меңқара, Сүгірәлі, Торғайбай, Шоралар да өздерін Құрманғазының шәкірттері санайтын. 1896 жылы қайтыс болып, Алтынжар ауылында жерленген қазіргі Ресейдің Астрахань облысының Володар ауданы. Бүгінгі күнге дейін Құрманғазының 60 күйі сақталған.
Қазақ композиторы және фольклор жинаушысы музыка Евгений Брусиловский қазақ даласына басқармайтын қарақшы ретінде танылған кемеңгер Құрманғазының есімін қалпына келтіруге бірінші болып кіріскен. Құрманғазы музыкасының біздің заманда танымал болуы, Алматы консерваториясына оның есімінің берілуі Брусиловскийдің ең үлкен жетістіктерінің бірі болып табылады.Бұл күйді 1934 жылы О.Қабиғожин орындап берген болатын. Көп жылдар бойы ол Оқып Байжұма атанып жүрді. [10] Соңғы кездерде күйшінің туған жерінен келген күйшілер де орындап жүрді. Әрі көлемді, әрі жүрекке тиетін жылы , әрі орындаушылық дарынды керек ететін күрделі, ең көркем күйлердің бірі десек қателеспейміз. Оқаптың орындауында бұл күй пластинкаға түсті. Бірақ басқарған адамның адастыруына байлынысты тек табақтың бір бетіне ғана сыйғызу керек деген бұйрықтың кесірінен күй өзінің екпінінен екі есе тез орындалған. Кейін еш нәрсе істеуге болмай, Оқап көп ренжіген. Жеке домбырада орындалып жүр.
Қазақтардың азаттық пен тәуелсіздік үшін күресін көрген Құрманғазы бұл туралы өз күйлерін шығара бастайды. Билікті сынап, азаттық қозғалысын қолдағаны үшін бірнеше рет қуғынға ұшырап, қамауға алынған. Орал, Орынбор, Иркутск түрмелерінде болды. Мен жиі жасыруға тура келді. Бірақ мұның бәрі Құрманғазының ерік-жігерін бұзбады; 1862 жылы жерлесі, ұлы күйші Дәулеткереймен кездеседі. Олар бір-бірінің жұмысына әсер етті. Құрманғазы Дәулеткерейдің Бұлбұл күйін орындай бастады. 1880 жылы Құрманғазы деген құрметті ақсақал Астрахань маңындағы Сахма қаласына қоныстанып, төңірегіне сахна өнерінің шәкірттері мен ізбасарларын жинайды. Олардың қатарында Ерғали Есжанов, Дина Нұрпейісова, Мәмен, Махамбет Өтемісовтер болды. Құрманғазы Сағырбайұлы неше жыл өмір сүрді? Ол 71 жыл (басқа деректер бойынша 73 жыл) өмір сүрген. Құрманғазының бейіті Астрахань облысы (РФ) Володар ауданы Алтынжар ауылында орналасқан. 1997 жылы жерленген жерге кесене тұрғызылып, күйшенің күлі қойылған.
Құрманғазыны халық қалай атаған? Оның шығармашылығы ұлттық музыка мәдениеті мен қазақ халық поэзиясының дамуына орасан зор ықпал еткендіктен оны күйлердің атасы (күй атасы) деп атаған. Құрманғазы Сағырбайұлы немен танымал? Ол ең алдымен бейнелі мәнерлілігімен және пішіндерінің кемелдігімен ерекшеленетін күйлердің (домбыраға арналған аспаптық пьесалардың) авторы ретінде танымал болды. Құрманғазы виртуозды орындаушы да болған. Композитордың 60 күйі бүгінгі күнге дейін сақталған. Біріншісіне Кішкентай (Кіші) кіреді. [11] Күйші Бөкей Ордасы қазақтарының Жәңгір ханға қарсы көтерілісіне куә болды. Құрманғазы халық-азаттық қозғалысының аузына айналды, сол үшін билік алдында масқара болды. Сарыарқа күйін оның шығармашылығының шыңы деп атайды. Онда туған жерге деген сағыныш, халық өмірінің кең бейнесі, халық болмысына сіңген жақсылық бар, деп жазды музыкатанушы Ахмет Жұбанов Ғасырлар саптары кітабында. Құрманғазы күйлерінің мазмұны сан алуан: автордың көңіл-күйі, алған әсері туралы шығармалар (Балбырауын, Машина, Адай); домбырашы өміріндегі оқиғаларды суреттейтін өмірбаяндық белгілер (Ертен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.