Адамның жетілуінде дәне тәрбиесі мен спорттың маңызы

КІРІСПЕ
Кросс (ағыл Cross –кесіп өту, өтіп кету) - ойлы – қырлы жерлерден, табиғи кедергілерден жүгіріп өту. Мұнда жекелей және командалық нәтижелер есепке алынады. Жекелей жарыста ең үздік нәтиже көрсеткен спортшы, ал командарылқ жарыста барлық команда мүшелерінің көрсеткен нәтижелердің қосындысы есеп ке алынады. Кросс жолына әрбір 125 м. (140 ярд) кейін жалаушылар қойылады.
Халықаралық жарыстарда ерлер үшін – 12 км. (7,5 миль шамасында), жасөспірімдер үшін 8 км (5 миль шамасында) әйелдер үшін 6 км (3 ¼ миль шамасында), қыздар үшін 4 км (2,5 миль) қашықтық алынады. Кросс жеңіл атлетиканың бұқаралық түрі болып есептелетіндіктен, оған әр командадан қанша болса, сонша спортшылар қатыса береді. Бірақ есепке команданың ең үздік 6 нәтижесі ғана алынады.
Марафон жүгірісі, 42 км. 195 м. қашықтыққа жүгіруден жарыс. Өзінің бастауын Афины қаласының солтүстігіне орналасқан марафон жазығынан алады. Біздің дәуірімізге дейін 490 жылы осы арада гректер мен парсылардың арасында үлкен қанды ұрыс өтеді.
Парсы әскерлерінің сан жағынан көптігіне өз Отандарының тәуелсіздігі үшін шайқасқан эллиндер жеңіске жетеді. Грек әскерлерінің қолбасшысы Мильтиад осы қуанышты хабарды Афины қаласына жеткізу үшін ең желаяқ сарбазы Фединиксті жұмсайды. Фединикс Афиныға жүгіріп жетеді де, тек қана: “Неикамен!” (БІздер жеңдік!) деген сөзді айтуға ғана шамасы жетіп, құлап түседі де жан тапсырады. Афины мен Марафон жазығының арасында 42 км. Қашықтыққа қашықтық 42 км. 195 м болып бектіледі.
Марафон жүрісінде сөре мен мәре бір жерде ойындар ашылған және жабылатын стадионда өтеді. Жол бойындағы 16, 21, 26, 32, 37 километрлерге жүйріктерге сұйық түрінде көміртекті заттар мен витаминдерден тұратын сусын беріледі. Өте ұзақ қашықтықтарға жарысу жүйріктерден шыдамдылықты ол үшін артық қимыл жасамауды, бойындағы қуатты үнемдеуді, бұлшық еттердің қатаюы мен босаңсу жиілігін қатаң сақтауды, әр адамның ұзындығы мен реттілігін біркелкі ұстауды, жүгіру кезінде ерік күшін, қажыр – қайрат көрсетуді талап етеді. Республиканың В. Краузе (1973), Ю. Лаптев (1978), И. Пенцин (1975, 1977) сынды марафоншылары КСРО – ның чемпиондары атанды.

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. С. Тайжанов, А. Құлназаров, С. Қасымбекова Дене тәрбиесі. Жалпы білім беретін мектептің 11 – сыныбына арналған байқау оқулығы.
2. Қ. Құлназаров, Ө. Жолымбетов. Қазақстан – спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық “Сөздік – словарь” баспасы, Алматы, 2009 ж.
3. Сидорчук Е.В. Легкая атлетика. Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. Алматы 2009 ж.
4. Арзуманов С.Г. Физическое воспитание в школе. Практические советы преподователям. Алматы 2009 ж.
5. Лях В. Физическая культура. 10 класс. Учебник. Алматы 2009 ж.
6. Матвеев А. П. Физическая культура: Учебник для учащихся 6 – 7 классов общеобразовательных учреждений. Алматы 2008 ж.
7. Попов В., Суслов Ф., Ливадо Е. Юный легкоатлет. Москва, «Физкультура и спорт», 1984 ж.
8. Школа легкой атлетики, под ред. А. В. Коробова, 2 изд., М., 1998 ж.
9. Легкая атлетика для юношей, под ред. П. Л. Лимаря, М., 1999 ж.
10. Легкая атлетика, Учебник для институтов физической культуры, под ред. Н. Г. Озолина и Д. П. Маркова, 2 изд., М., 2002 ж.
11. Лёгкая атлетика, под ред. Д. П. Маркова и Н. Г. Озолина, М, 1999 ж.
12. Легкая атлетика. Учебник для институтов физической культуры. О.В.Колодий, Б.М. Лутковский, В.В. Ухов. 1999 ж.

Пән: Педагогика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3

1. ТЕОРИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР.
1.1 Адамның жетілуінде дәне тәрбиесі мен спорттың маңызы. 4
1.2 Дене тәрбиесі арқылы дене қасиеттерін жетілдіру. 6
1.3 Дене жаттығуларының кәсіби – қолданбалы дайындықтың 11
жетілуіндегі, дене және ойлау қызметінің дамуындағы маңызы.
1.4 Қалай дұрыс жаттығуға болады. 12
2. ДАЛА ЖАРЫСЫ. 15

ҚОРЫТЫНДЫ 20

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИТТЕР 21

КІРІСПЕ
Кросс (ағыл Cross –кесіп өту, өтіп кету) - ойлы – қырлы жерлерден,
табиғи кедергілерден жүгіріп өту. Мұнда жекелей және командалық нәтижелер
есепке алынады. Жекелей жарыста ең үздік нәтиже көрсеткен спортшы, ал
командарылқ жарыста барлық команда мүшелерінің көрсеткен нәтижелердің
қосындысы есеп ке алынады. Кросс жолына әрбір 125 м. (140 ярд) кейін
жалаушылар қойылады.
Халықаралық жарыстарда ерлер үшін – 12 км. (7,5 миль шамасында),
жасөспірімдер үшін 8 км (5 миль шамасында) әйелдер үшін 6 км (3 ¼ миль
шамасында), қыздар үшін 4 км (2,5 миль) қашықтық алынады. Кросс жеңіл
атлетиканың бұқаралық түрі болып есептелетіндіктен, оған әр командадан
қанша болса, сонша спортшылар қатыса береді. Бірақ есепке команданың ең
үздік 6 нәтижесі ғана алынады.
Марафон жүгірісі, 42 км. 195 м. қашықтыққа жүгіруден жарыс. Өзінің
бастауын Афины қаласының солтүстігіне орналасқан марафон жазығынан алады.
Біздің дәуірімізге дейін 490 жылы осы арада гректер мен парсылардың
арасында үлкен қанды ұрыс өтеді.
Парсы әскерлерінің сан жағынан көптігіне өз Отандарының тәуелсіздігі
үшін шайқасқан эллиндер жеңіске жетеді. Грек әскерлерінің қолбасшысы
Мильтиад осы қуанышты хабарды Афины қаласына жеткізу үшін ең желаяқ сарбазы
Фединиксті жұмсайды. Фединикс Афиныға жүгіріп жетеді де, тек қана:
“Неикамен!” (БІздер жеңдік!) деген сөзді айтуға ғана шамасы жетіп, құлап
түседі де жан тапсырады. Афины мен Марафон жазығының арасында 42 км.
Қашықтыққа қашықтық 42 км. 195 м болып бектіледі.
Марафон жүрісінде сөре мен мәре бір жерде ойындар ашылған және
жабылатын стадионда өтеді. Жол бойындағы 16, 21, 26, 32, 37 километрлерге
жүйріктерге сұйық түрінде көміртекті заттар мен витаминдерден тұратын сусын
беріледі. Өте ұзақ қашықтықтарға жарысу жүйріктерден шыдамдылықты ол үшін
артық қимыл жасамауды, бойындағы қуатты үнемдеуді, бұлшық еттердің қатаюы
мен босаңсу жиілігін қатаң сақтауды, әр адамның ұзындығы мен реттілігін
біркелкі ұстауды, жүгіру кезінде ерік күшін, қажыр – қайрат көрсетуді талап
етеді. Республиканың В. Краузе (1973), Ю. Лаптев (1978), И. Пенцин (1975,
1977) сынды марафоншылары КСРО – ның чемпиондары атанды.

1. ТЕОРЕТИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕР.
. Адамның жетілуінде дене тәрбиесі мен спорттың маңызы.
“Дене шынықтыру” оқу пәні мемлекеттік міндетті білім беру стандартының
маңызды компоненті есебінде Дене шынықтыру білім беру саласына кіреді.
Оқу пәнінің нысаны – пән арқылы дамитын және әлеуметтік ортамен өзара
әрекет ететін дамып келе жатқан бала организмі.
“Дене шынықтыру” оқу пәні – бұл дене және психикалық саулықты нығайту
үшін арнайы ұйымдастырылған қозғалыс белсенділігі туралы білімдер жүйесі.
Осы пәннің іс жүзіндегі мақсаты – бұл қазіргі қоғамның жалпы мәдениетінің
бөлігі есебінде дене шынықтырудың құндылығы жөнінде білім алу. Ол қозғалыс
қабілеттерін дамытып, жетілдіруге, сондай-ақ салауатты өмір салтының
ережелеріне үйретуге бағытталған.
Оқу пәнінің жалпы мақсаттары. Пәннің мақсаты оқушыларда оңтайлы
қозғалыс белсенділігіне қажеттілікті тәрбиелеу және өзінің дене және
психикалық саулығын нығайтуға деген себептерді қалыптастыру болып табылады.

Оқу пәнінің міндеттері:
• дененің және психиканың саулығына оңтайлы ұйымдастырылған қозғалыс
белсенділігінің әсері туралы білім негіздеріне үйрету;
• түрлі мақсат – бағыттағы дене жаттығуларын орындауда қозғалыс
тәжірибесін жинақтау;
• негізгі биологиялық және психикалық процестердің дамуына педагогикалық
әсер ету мен бағытталған қозғалыс қызметі арқылы оқушылар организмінің
функционалды жағдайының деңгейін арттыру;
• қозғалыс және спорт ойындарына қатысу барысында коммуникативтік өзара
әрекет ету дағдыларын қалыптастыру;
• дене тәрбиесінің, жарақаттанудан сақтандырудың, тұлға мен дененің
құрылымын түзетудің педагогикалық, психологиялық, физиологиялық және
гигиеналық ережелері жөніндегі білім негіздеріне үйрету;
• түрліше бағыттағы дене жаттығуларымен шұғылданудың дербес түрлерін
өткізу әдістеріне үйрету.
Оқытудың деңгейлері бойынша “Дене шынықтыру” пәні мазмұнының
сабақтастық қағидасын сақтау қарастырылады.
Табиғи көркемдік қағидасы өсіп келе жатқан организм үшін дамытатын
оңтайлы қозғалыс ортасын қалыптастыруды және балалардың қозғалыс
белсенділігіне сұранысты қанағаттандыруды қамтамасыз етуді қарастырады.
Практикаға бағыт ұстану қағидасы қимыл-қозғалыс дамуының кезеңдік және
соңғы мақсатын сипаттайтын оңтайлы ұқсас қимылды меңгеруді көздейді.
Баланың жүйке жүйесі мен психикасын қалыптастыруға тән дамудың негізгі
факторларын іске асыру қарастырылады. Бірінші кезекте ілесетін,
үйлестіретін бір жағынан көздің, мойын еттерінің сенсорлық ақпараттарды
қабылдаудағы құлақтың және екінші жағынан қолдардың, дене бөліктерінің,
беттің, еріннің, қимылмен жауап қайтарғандағы тілдің қозғалыстарын дамыту
жатады.
Оқу пәнінің мазмұнын іріктеу педагогикалық тәсілдерге негізделген:
• жеке адамға бағытталған тәсіл бала организмінің функционалдық
мүмкіндіктеріне сәйкес келетін дене жүктемелерін мөлшерлеуді көздейді;

• әрекет ету тәсілі бала қозғалыс арқылы дамитындығын қарастырады;
• денсаулықты сақтау тәсілі үйрету процесінде баланың денсаулығын
міндетті түрде сақтауды қарастырады.
Дене тәрбиесі – жалпы тәрбие ісі тәрізді, өзінің міндеті мен мақсаты,
мазмұны, ұйымдастырылуы және тәсілі жөнінен қоғамдағы қатынастардың дамуына
байланысты өзгеріп отыратын қоғамдық құбылыс.
Қандай қоғам болсын адамның жеке басының жан – жақты жетілуінде,
денсаулығын шынықтыруда, салауатты өмір сүру және шығармашылық
мүмкіндіктерін арттыруда дене тәрбиесі мен спорттың маңызы ерекше.
Еліміздің дербес мемлекет дәрежесіне ие болуы, тұңғыш ата заңымыз –
Конституциясының қабылдануы, білім беру туралы заңымыздың заман ағымына
қарай өзгертіліп, қайта қабылдануы, Ел – басының 33 жылға арналған
Қазақстан халқына арнаған Жолдауы ұрпақ тәрбиесіне деген көзқарастарды
түбегейлі өзгертіп, білім мен тәрбие беру жүйесі жаңаша құрылу қажеттілігі
көрсетіліп отыр. Жолдауда көрсетілгендей қазір балалар мен жасөспірімдердің
бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру, денсаулықты сақтау және оны
нығайту мәселелері мектептегі оқу – тәрбие жұмысының басты міндетіне
айналуда. Осы міндеттерді нақты іс жүзінде шешуде дене тәрбиесінің алатын
орны ерекше. Мектептегі дене тәрбиесі сабақ үстінде, сыныптан және
мектептен тыс дене тәрбиесінен жүргізілетін жұмыстар арқылы беріледі.
Әрине, аптасына 2 сағат қана өтетін дене тәрбиесі сабағы адам
ағзасының күнделікті қажеттілігін қамтамасыз ете алмайды. Мынаны да
ескерген жөн: мектеп жасына дейінгі балалар үнемі қозғалыста болады, яғни
ойнайды, жүгіреді, әйтеуір үнемі қимылдаумен болады. Ал мектеп табалдырығын
аттағаннан кейін мектеп оқушысының жүріс – тұрысы, қозғалысы, таза ауада
болатын уақыты әлдеқайда азаяды. Нәтижесінде балалардың қозғалыс
белсенділігі 50 пайызға дейін төмендейді, бұл дененің (организмнің) дұрыс
өсуіне кері әсерін тигізеді.
Ендеше күнделікті дене қозғалысын жасап отыру арқылы ғана Сіздер
дендеріңіз сау болып өседі екенсіздер. Осыған орай не істеу керек деген
сұрақ туындайды.
Мектептегі дене тәрбиесі сабағының, сауықтыру жұмыстарының ең
біріншісі – күнделікті өткізілетін таңертеңгілік гимнастика мен сабақ
басталар алдындағы бой жазу жаттығулары. Осы жаттығуларды орындау
нәтижесінде Сіздер ағзаларыңызды жұмысқа алдын – ала дайындайсыздар, жұмыс
қабілеттеріңіз артады, сыныпта дұрысотыруға қалыптасасыздар. Әдетте, сабақ
үстінде шаршаған болсаңыздар (көп жағдайда төменгі және орта сыныптарда)
көңіл–күйді көтеру үшін денені сергітету жаттығуларын жасаған пайдалы.
Бұған үзілістегі ойындар мен дене жаттығуларын, саяхат жорықтарын және
т.с.c. қосыңыз. Осындай көпшілік шаралар дене тәрбиесінің сауықтыру
міндеттерін орындауға өз үлесін қоспақ.
Сіздердің жастарыңызда әлі де мінез – құлықтарыңыз бен сана –
сезімдеріңізде тұрақтылық үнемі бола бермейтіндігін есте ұстаған жөн.
Кейбіреулеріңіз спортпен шұғылданудың қажеттілігін саналы түрде түсіне
білмейсіздер, бұл саладағы іс - әрекеттеріңізді жүйелі түрде бақылап
отырмайсыздар. Сондықтан да спорттың қандай бір түріне қабілеттеріңіз
болса, онда мұғаліммен ақылдасып, мектептегі спорт секцияларына және
балалар мен жасөспірімдердің спорт мектептеріндегі жаттығу сабақтарына
қатысқандарыңыз дұрыс. Дене тәрбиесі жүйесінде денсаулықты нығайтуға және
спортпен шұғылданып, болашақта жоғары нәтижелерге жету үшін табиғи орта да
қажет. Оларға өзімізге белгілі таза ауа, су және күн сәулесі жатады. Мұндай
табиғи ортаны жүйелі пайдаланудың денсаулық үшін маңызы зор.
Мектептегі сабақтардың бағдарламалық материалдарын жақсы меңгеру үшін
сабақтан тыс кезде де дене шынықтырумен үзбей шұғылдану керек. Міндетті
түрде жасалатын күнбе – күнгі таңертеңгілік гимнастикаға қоса өз
беттеріңмен арнайы дене жаттығуларын жасағандарың жөн. Өйткені қимыл –
қозғалыс жаттығуларымен жүйелі түрде айналысу және спорттың жекелеген
түрлерімен шұғылдану Сіздердің қозғалыс қабілеттеріңізді жетілдіріп,
денсаулықтарыңызды нығайтып, ақыл – ойларыңыздың өсуіне көмектеседі.

1.2 Дене тәрбиесі арқылы дене қасиеттерін жетілдіру.
Дене тәрбиесінің негізгі мақсаттарының бірі – ағзаның тіршілік қызметі
мен өсуі барысындағы сапалық өзгерістерді қамтамасыз етіп отыру. Дене
дамуындағы өзгерістер жас пен жынысқа ғана емес, сонымен қатар қозғалыс
белсенділігіне де байланысты. Қимыл – қозғалыстарды меңгеру барысында
қажетті теориялық мәліметтер алуға және нақты жаттығуларды үйреніп, солар
арқылы дене қасиеттерін жетілдіруге болады.
Дене жаттығуларын үйрену төмендегідей ретпен іске асырылғаны жөн:
1. Қимыл – қозғалыс түрімен танысып, ол жөнінде түсінік алу (мұғалімнің
түсіндіруі, қимылды көрсетуі, техникалық құралдарды пайдалану, өзгеге
еліктеу, дұрыс әрі әдемі орындауға тырысу).
2. Қимыл – қозғалыстың жеке бөліктерін үйрену және оларды байланыстыра
отырып орындау (бұл ұқыптылық пен төзімділікті қажет етеді).
3. Қимылды орындау әдісін тұрақтандыру, яғни дағдыға айналдыру және
жетілдіру.
Дене жаттығулары әртүрлі болуы керек. Бұл адам ағзасының қалыпты өсіп
– дамуы және қызмет істеуі үшін қажет.
“Дене даярлығы” дене қасиеттері мен қозғалыс дағдыларының қалыптасуы
мен дамуына мақсатты түрде әсер етуі тиіс. Бұл екеуінің ұштасуы адамның
әртүрлі пайдалы қоғамдық қызметті меңгеріп, жүзеге асыруына септігін
тигізеді.
Жан – жақты дене даярлығы деңгейін арттыратын жаттығулар бұлшық етті
және жекелеген буындарды нығайтады, мүсінді қалыптастырады, күш пен
икемділікті дамытады, тыныс алу және қан айналысы жүйелеріне әсер етеді.
Сондықтан да жаттығуларды іріктеп алғанда жекелен буындарды, бұлшық
еттерді нығайтуға және күш пен икемділікті дамытатын жаттығуларға басты
назар аударған жөн.
Күш қабілетін жетілдіру. Адамның күші, ол қай жаста болмасын, бұлшық
еттерінің дамуына байланысты. Жасөспірімдердің бұлшық еттерінің дамуы, ең
әуелі, сүйек бұлшық ет жүйесінің дамуына ғана қатысты. Сондықтан күш –
қуатты дамыту үшін жаттығулар орындау әдістерін білу керек.
Баланың күші тез өскенмен, жалпы күш көрсеткіштері төменгі дәрежеде
болады. Баланың салмағы өскен сайын күш – қуаты қалыптасып, тұрақтана
бастайды. Бой тез өссе, бұлшық еттің өсуі баяулайды. Ал бойдың өсуі
баяулаған кезде, бұлшық еттер толып, жетілетін болады.
Дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданған кездегі негізгі мақсаттардың
бірі – алғашында бұлшық еттердің барлық топтары біркелкі жетілуіне баса
көңіл бөлі. Әдетте, күнделікті тіршіліктегі жай қозғалыста балалардың қол,
сан, кеуде бұлшық еттері онша дамымайды. Сондықтан осы аталған бұлшық ет
топтарын жетілдіру үшін арнаулы жаттығулар орындау міндеті қойылады.
Балаларда күш қабілетін жетілдіретін жаттығулар негізінен жүйелі түрде
орындалып отыруы қажет. Күш қабілетін жетілдіру кезінде денеге түсетін күш
(жүктеме) өте көп болмауы керек. Бұл адамның жалпы өсуін кідіртеді.
Күшті арттыратын жаттығулар адамның шапшандық, төзімділік қасиет –
қабілеттерін дамытудың негізі болғандықтан, мұндай жаттығуларды үздіксіз
және жеткілікті мөлшерде орындап отыру қажет.
Өз беттеріңмен жаттыққанда күшті молайтатын жаттығулар икемділік пен
жылдамдық қабілеттерін арттыратын жаттығулардан кейін, ал көп жағдайда
төзімділікті арттыратын жаттығулардың алдында орындалғаны жөн.
Күш қабілетін жетілдіру үшін жаттығулардың төмендегідей түрлерін
орындау керек:
а) кермеге тартылу, биікке өрмелеу, аяқты көтеру, батпан (гантель)
көтеру, еденге немесе гимнастикалық орындыққа етпетінен жатып, қолды бүгіп,
жазу жаттығуларын орындау қажет;
ә) басқа да ауыр салмақтар көтеру (бірнеше бала болып гимнастикалық
орындықты және оның үстінде отырған оқушыларымен бірге көтеріп алып жүру),
серіппелі спорт құралдарымен, батпан (алдымен салмағы 2 – 3 кг – дық, кейін
5 кг - дық батпан) көтерумен жаттығу.
Күш қабілетін жетілдіретін өзге де жаттығу түрлері бар. Дегенмен,
жоғарыда аталған жаттығулардың алғашқы (а) тармағы жиі қолданылады.
Белгілі бір бұлшық еттер тобы үшін күшке, керіліп, созылуға, денені
босаңсытуға арналған жаттығуларды іріктеп алу және оларды жүйелі пайдалану
дене даярлықтарыңызға сәйкес келсін. Бұларды негізгі бөлімдегі жаттығулар
техникасын тез меңгеру үшін ағзаны даярлайтындай етіп, сонымен қатар
жаттығудың жалпы міндетін орындауға мүмкіндік беретіндей етіп іріктеген
жөн. Даярлық жаттығулары гимнастикалық емес жаттығулардың да техникасын
меңгеруге себепші болады, мысалы, шаңғы даярлығынан (қыста) және жеңіл
атлетикадан (жазда) өткізілетін сабақтар алдында шаңғымен жүрудің,
жүгірудің, секірудің және өзін - өзі лақтырудың техникасын меңгеруге
байланысты бұлшық еттерді нығайтатын және дамытататын жаттығуларды
пайдалану керек.
Даярлық жаттығуларын пайдаланғанда төмендегідей жүйені сақтаған жөн:
1. арқа бұлшық еттерін динамикалық жұмысқа қосатын керіліп – созылу
түріндегі жаттығулар;
2. қол мен аяққа арналған, асылып тұруға негізделген жаттығулар;
3. кеудені аяққа жақындастыратын, алға қарай еңкейетін жаттығулар;
4. аяққа арналған жаттығулар;
5. бүйірге қарай қисаю арқылы немесе айналу және бұрылу түріндегі кеудеге
арналған жаттығулар;
6. қол, аяқ және басқа дене мүшелері арқылы жасалатын қимылдардың
үйлесімділігіне арналған жаттығулар;
7. тапсырма түріндегі жаттығулар;
8. денеге жалпы әсер ететін жаттығулар (жүгіру, бір орында тұрып секіру,
тез жүреліп отыру және басқалар).
Көп күш жұмсалып, жүрек қан тамырлар жүйесінің күшті қызмет істеуіне
мәжбүр ететін жаттығулардан кейін дәлдікке немесе қимылдардың
үйлесімділігіне арналған жаттығуларды орындауға болмайды. Мұндайда денені
босаңсытатындай, ағзаны қалпына келтіретіндей жаттығуларды орындау қолайлы
болмақ.
Жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін ең бірінші қозғалыс шапшаңдығын
арттыруға арналған жаттығулар пайдаланылады. Жылдамдық қабілетін
жетілдіруге арналған жаттығуларға негізінен жүгіру мен жоғары қарқынды
қимыл – қозғалыс ойындары, сондай – ақ спорттық ойындар жатады. Қозғалыс
шапшаңдығын дамытуда қайталау тәсілі қолданылады. Әрбір келесі қимыл -
әрекет бұрын көрсетілген шапшаңдықты арттыру міндетін алға қою керек.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге жүйрік балалар бейім келеді. Мысалы,
“Мен жүйрік болсам!” деп армандаған бала жүгірумен шұғылданып, спорттық
ойындармен айналысу арқылы өзін - өзі тәрбиелесе, оның жылдамдық қабілеті
тез артады.
Секіру, жүгіріп келіп секіру, биікке жүгіріп шығып, жүгіріп түсу т.б.
жаттығулар жылдамдықты, күш – қуатты арттыруға көп көмегін тигізеді.
Сонымен бірге 60, 100 метрлік қышықтықтағы жоғары қарқынмен қайталап
жүгірудің пайдасы өте зор. Іріктеліп алынған қимылға бай ойындар да
жылдамдық қабілетін жетілдіру үшін пайдаланылады.
Жылдамдық қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар шапшандық қашан
төмендей бастағанша қайталана беруі керек. Оларды сабақтың басында немесе
ептілікті арттыратын жаттығуларды орындаудан кейін өткізген жөн.
Жылдамдықты жетілдіру үшін мына төмендегідей жаттығулар орындалады:
- өте жоғары қарқынмен 40 – 60 метрлік жотаға жүгіріп шығу;
- ағаш ұнтағы немесе құм төселген жолмен жүгіру;
- белгілі бір уақыт ішінде соқпақ жолда жоғары немесе төменгі қарқынмен
жүгіру;
- 60, 100 метрлік қашықтыққа жарыса жүгіру.
Жылдамдық қабілетін жетілдіретін жаттығуларды орындаған кезде бұлшық
еттерді босаңсытып, сол жаттығуларды толық игеріп алғаннан кейін ғана
жүгіруге көшу керек. Мысалы, ұзақ уақыт доп тебуге тура келсе, балтыр
бұлшық еттерін босаңсыту қажет. Ал батпан көтеретін жағдайда қолдың бұлшық
еттерін босаңсытқан жөн. Осылайша, жаттығу орындаған кезде дененің қай
мүшесіне көп жүктеме түсетін болса, сол мүшенің бұлшық етін босаңсытуды
ұмытпаған дұрыс.
Адамның басқа қабілеттеріне қарағанда жылдамдық қабілеті тез қалыптаса
бастайды.
Төзімділікке тәрбиелеу. Төзімділіктің адам бойында қалыптасып дамуы,
басқа да қабілет – қасиеттер сияқты, әрқандай жас шамасында әртүрлі болады.
Белгілі бір қашықтықты жүгіріп шығуда уақыт көрсеткішінің өзгеруі қыз
балада 9–12 жас, ұлдарда 10–16 жас аралығында айқын көрінеді. Бұл көрсеткіш
нәтижесі ұлдарда 16 жастан асқанда толық қалыптасып, тұрақтанады. Қыздар 14
жастан бастап төзімділікті қалыптастыратын әртүрлі арнаулы жаттығулар
орындаумен шұғылданбаса, олардың бойында төзімділік қабілеті дамымай қалуы
мүмкін.
Төзімділік қабілетін жетілдіру үшін бірінші кезекте күрделілеу
жаттығулар пайдаланылады. Бұлар: кермеге тартылу, гимнастикалық қабырғаға
және орындыққа қолды тіреп, бірнеше реет бүгіп – жазу, онша ауыр емес
заттарды көтеру, арқанға өрмелеу.
Қазіргі кездегі жасөспірімдер спортының дамуы ең алдымен олардың
төзімділігіне негізделеді. Мысалы, жоғары қарқынмен жұмыс істегенде, яғни
ұзақ уақыт қозғалыста болғанда, адамға ең бірінші керек. Сол себепті дене
тәрбиесі сабақтарында, әсіресе Президенттік сынамаларға дайындалу кезінде,
жаттығулар орындағанда, жалпы дене шынықтыру дайындықтары кезінде, өз
бетімен спортпен шұғылданғанда, яғни барлық уақытта да төзімділік қабілетін
дамытуға үнемі көңіл аударылып отырады.
Төзімділікті жетілдіруге арналған жүктеменің (денеге түсетін күш)
сипаты мынадай болуы керек:
- денеге түсетін жүктеме спортпен шұғылданушының күш – қуатына сай болуы
тиіс, шамадан тыс берілген жүктеме ағзаны тек шаршатып, адамның
қабілетін төмендетеді.
- төзімділікті дамытуға арналған жүктемелерді міндетті түрде мұғалімге
немесе жаттықтырушыға белгілетіп алғандарыңыз дұрыс болады.
Қимыл – қозғалыс ойындары, әсіресе спорт ойындары қозғалыс
белсенділігінің жүйесін дұрыс реттеуге, яғни төзімділікті дамытуға әсерін
тигізеді. Мұны дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданудың бастапқы
кезеңінде және жаттығуларды үздіксіз орындап жүргенде айқын байқауға
болады.
Мәселен, дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылдана бастаған балалардың
кейбіреуі төзімі жетпей, жаттыққанды қоя салады. Бұл оның төзімділік
қабілетінің дамымағандығын көрсетеді.
Сондықтан да спортпен, яғни дене шынықтыру жаттығуларының бір түрімен
шұғылдану барысында төзімділікті дамыту үшін бірнеше арнаулы жаттығуларды
орындау алға міндет етіп қойылады. Мұндай жаттығулар бірнеше спорт
жабдықтарында кезекпен орындалады. Мысалы, 60 м қашықтыққа жүгіру, екпін
алып ұзындыққа секіру, қос шоқпарлы батпан көтеруді бірнеше рет қайталау,
кермеге тартылу, соңында гимнастикалық қабырғаға өрмелеу міндеттері
кезекепен орындалатындықтан, адамды жалықтырмай, төзімділікті дамытады.
Жасөспірімдердің төзімділік қабілетін жетілдіру үшін 400 – 600 м.
қашықтықты орташа қарқынмен 4 – 5 рет қайталап, оның ішінде 60, 80 метрлік
қашықтықты жоғары қарқынмен 2 – 3 рет жүгіріп өту керек. Мұндай
жаттығуларды 3 – 4 ай бойы үзбей орындағанда баланың спорттық көрсеткіші
де, төзімділігі де едәуір артады. Осыдан кейін жүгіру қашықтығын 1,5 – 3
шақырымға дейін өсіріп, үздіксіз қайталап отырса, бұл үлкен спорттың
бастамасы болып шығады.
Төзімділікті дамыту жаттығуларын орындаған кезде кеудені кере дұрыс
дем алып, дем шығаруға дағдыланған жөн. Сонда ғана ұзақ уақыт жұмыс істей
алу мүмкіндігіне қол жеткізуге болады. Бұл – төзімділік қасиетінің
қалыптасқандығының белгісі.
Ептілік қабілетін дамыту. Бала кезде қалыптасуға тиісті қабілеттердің
бірі – ептілік. Кез келген жаттығуларды орындағанда ең алдымен ептілік
керек. Дене шынықтыру жаттығуларын жасап, спортпен (мысалы, суда жүзу,
күресу, батпан көтеру) шұғылдану үшін әрбір жасөспірім өзінің икемділік,
ептілік қасиетін жақсы білуі керек.
Ептілік қабілетін жетілдіру үшін гимнастикалық жаттығулармен қоса
әдеттегі қимыл – қозғалыс жаттығуларын күрделендіре қолдануға болады.
Мысалы, беткейден шаңғымен еңіске қарай жұптасып сырғанап түсу немесе бір
нәрсені көтеріп сырғанап түсу. Әдеттегі қозғалыстарды кездейсоқ бастапқы
қалпынан бастап орындау (мысалы, бір орыннан ұзындыққа секіруді бір жақ
жанымен немесе теріс қарап тұрып орындау), бір орында тұрып 180 – 360
градус бұрылып секіру, ал ең бастысы акробатика мен әртүрлі қимыл –
қозғалыс ойындары ептілікті жетілдіруге пайдалы болмақ.
Ептілік қабілетін жетілдіруге арналған жаттығулар әдетте кіріспе
бөлімінен кейін, сабақтың негізгі бөлімінің басында орындалады.
Ептілікті арттыруға арналған жаттығуларды да біртіндеп күрделендіре
білу керек. Сонда ептілік, икемділік жетіле түседі. Ептілікті дамытуда
белгілі бір қашықтарға жүгіру, кедергілерден өту, әртүрлі жаттығулар қатар
орындалатын эстафеталық, спорттық ойындар ойнау, бағыт – бағдарды анықтауға
арналған жаттығуларды орындау зор пайдасын тигізеді.
Ептілік пен икемділік дене шынықтыру жаттығуларымен шұғылданғанда ғана
емес, тіпті үй шаруасына да керек. Мысалы, епсіз, икемсіз қыз бала ыдыс жуу
кезінде кесені қолынан түсіріп, сындырып қоюы да мүмкін. Ал ер балалар епті
болмаса, қол өнерімен шұғылдана алмайды.
Дене тәрбиесінде пайдаланылатын жаттығулар адам ағзасына белгілі бір
дәрежеде әсерен тигізеді. Бұл әсер өте күрделі және әртүрлі болады, әрі ол
оқушы денесінің барлық мүшелерін қамтиды. Адам денесінің барлық мүшелері
өзара байланыста болғандықтан және сабақта әртүрлі жаттығулар өте көп
қолданылғандықтан, ағза жұмысқа тұтастай қатысады.
Денеге түсетін күшті (ауырлықты) жаттығудан жаттығуға ауысқан сайын
бірте – бірте өсіре берген жөн. Денеге түсетін күшті, яғни жүктеме мөлшерін
белгіленген кезде оның жүйелі және дәйекті болуын мейлінше дұрыс сақтау
қажет.
Дұрыс ұйымдастырылған дене жаттығулары адамға қажетті күш, жылдамдық,
ептілік, төзімділік т.б. қабілеттерінің қалыптасуына белсенді түрде әсер
етеді.

1.3 Дене жаттығуларының кәсіби–қолданбалы дайындықтың жетілуіндегі, дене
және ойлау қызметінің дамуындағы маңызы.
Қазақстан азаматтарының дене тәрбиесіне қойылатын міндеттер күрделене
түсуде. 1996 жылы Қазақстан Республикасы тұрғындарының дене тәрбиесі
даярлығын бақылайтын Президенттік сынақ ережелерінің қабылдануы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.