21 ХҚЕС «валюталық бағам өзгерісінің әсері»

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ 21 ХҚЕС.НА СӘЙКЕС ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 ХҚЕС экономикалық мазмұны, мәні мен ҚР қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 21 ХҚЕС сипаттамасы, мақсаты мен қолдану аясы ... ... ... ... ... ... ... ... .

2 21 ХҚЕС.ҚА СӘЙКЕС ВАЛЮТАЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ...
2.1 Валюталық операциялар есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Бағам айырмашылығының есебін ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Валюталық операцияларды жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Еліміз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2014 жылғы 17 қаңтарда ҚР Парламентінің қос палатасының отырысында Қазақстан халқына кезекті – «Қазақстандық жол–2050: Ортақ мақсат, ортақ мүдде, ортақ болашақ» атты Жолдауын жолдап, Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың ұзақмерзімді басымдықтарын белгіледі. Аталған басымдықтардың бірі мемлекет жұмысының негізгі бөлігі Қазақстан бизнесін, әсіресе шағын және орта бизнесті дамытуға барынша қолайлы жағдай жасау және таяудағы 10-15 жылда ғылыми қамтымды экономикалық базис жасау. Бұл Қазақстанның әлемдік экономикада экономикалық қатынастарға белсене қатысуын талап етеді. Ал бұл үрдіс шетелмен қарым-қатынаста міндетті түрде валюталық бағам және бағам айырмашылығы орын алатынын білдіреді, яғни әр елдің экономикасының негізі – өз ұлттық валютасы бар [1].
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарда басқа елдермен сауда, экономикалық қарым–қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта, әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірдігінің басқа бір елдердің ақша бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталарын салыстыру олардың өндіріс және айырбас процессінде пайда болатын объективті құндық қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді [2, б.87].
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi. Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Елiмiздiң әлемдiк нарықта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауы
2 Алибекова Б.А., Нурхалиева Д.М. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына негізделген бухгалиерлік есеп принциптері: Оқу құралы.–Астана:Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ– 2007, 87 б.
3 Орталық бухгалтерлер үйі – www.grossbuh.kz/information/list/id/23.htm
4 ҚР бухгалтерлік есепке алу және аудит жүйесін дамыту тұжырымдамасы – www.adilet.kz
5 Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (Халықаралық стандарт). Оқулық. –Алматы, 2006, 112б.
6 Алибекова Б.А. Бухгалтерлік есеп қағидалары: Оқулық –Астана:Сарыарқа баспасы, 2012, 21-23б.
7 Бухгалтерлік есеспке заңнамалы-нормативтік құжаттардың әдістемелік жинағы: Қарағанды, 2008
8 ХҚЕС (IAS) 21 «Валюталық бағам өзгерісінің әсері», 2005
9 Әбдіманапов Ә. Қаржылық есеп: Оқулық – Алматы, 2007, 331 б.
10 Алибекова Б.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. ОӘК. –Астана: Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ – 2007, 237б
11 Әбдіманапов Ә. Қаржылық есеп: Оқулық –Алматы, 2007, 362-365 б.
12 Захарьин, В. Р. Бухгалтерский финансовый учет: Учебное пособие: РИОР, 2005, 115-123 стр.
13 Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н. Қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2003, 186-194 б.
14 Кеулімжаев Қ.К, Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері. Оқу құралы. – Алматы: Экономикс, 2003, 253-262 б.
15 Нүрсейітов Е.О. Ұйымдардағы бухгалтерлік есеп/Оқулық құралы. – Алматы, «Издательство LEM» ЖШС, 2009, 61-74 б.
16 "Ұлттық қаржылық есептілік стандартын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Қаржы министрінің 2013 жылғы 31 қаңтардағы № 50 Бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2013 жылы 8 ақпанда № 8328 тіркелді.
17 Қаржы есептілігін еәзірлеу және ұсыну тұжырымдамасы – www.mf.minfin.kz
18 Валютные операции, связанные с перемещением валюты и валютных ценностей. «Импорт-Эскпорт»//№9 за 2011 г. 12-16 стр.

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

1 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ 21 ХҚЕС-НА СӘЙКЕС ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 ХҚЕС экономикалық мазмұны, мәні мен ҚР
қолдану ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 21 ХҚЕС сипаттамасы, мақсаты мен қолдану
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ..

2 21 ХҚЕС-ҚА СӘЙКЕС ВАЛЮТАЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ...
2.1 Валюталық операциялар
есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
..
2.2 Бағам айырмашылығының есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Валюталық операцияларды
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.

КІРІСПЕ

Еліміз Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев
2014 жылғы 17 қаңтарда ҚР Парламентінің қос палатасының отырысында
Қазақстан халқына кезекті – Қазақстандық жол–2050: Ортақ мақсат, ортақ
мүдде, ортақ болашақ атты Жолдауын жолдап, Қазақстанның әлемдегі ең
дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында алдағы жұмыстың
ұзақмерзімді басымдықтарын белгіледі. Аталған басымдықтардың бірі мемлекет
жұмысының негізгі бөлігі Қазақстан бизнесін, әсіресе шағын және орта
бизнесті дамытуға барынша қолайлы жағдай жасау және таяудағы 10-15 жылда
ғылыми қамтымды экономикалық базис жасау. Бұл Қазақстанның әлемдік
экономикада экономикалық қатынастарға белсене қатысуын талап етеді. Ал бұл
үрдіс шетелмен қарым-қатынаста міндетті түрде валюталық бағам және бағам
айырмашылығы орын алатынын білдіреді, яғни әр елдің экономикасының негізі –
өз ұлттық валютасы бар [1].
Қазақстанның әлемдік экономикалық қатынастарда басқа елдермен сауда,
экономикалық қарым–қатынасқа түсуі үшін, шетелдермен экспорт пен импорта,
әлемдік капитал ағымдарының іске асуына және шетел валюталырының еркін
айналымын ұйымдастыруда, сонымен қатар халықаралық әр түрлі қарым-қатынасты
іске асыру валюталық жүйе негізінде жолға қойылады.
Валюталық бағам – бұл бір елдің ақша бірдігінің басқа бір елдердің ақша
бірліктеріне бейнеленген бағасы. Әрбір елдің ұлттық валюталарын
салыстыру олардың өндіріс және айырбас процессінде пайда болатын
объективті құндық қатынастарына негізделеді. Валюталық бағам валюталарға
сұраныс пен ұсынысқа ықпал етуші көптеген факторларға байланысты өзгереді
[2, б.87].
Халықаралық валюталық жүйе дүниежүзiлiк шарушылықтың шеңберiндегi
сатып алу және сату айналымын тудыратын әдiстер, құрал жабдықтар және
мемлекетаралық ұйымдардың жиынтығынан тұрады. Оның пайда болу және одан әрi
даму экономикасы халықаралық ақша кеңiстiгiндегi адекватты шарттарды талап
ететiн ұлтаралық капитал үрдiсiнiң объективтi дамуын бейнелейдi.
Халықаралық валюталық жүйенiң негiзгi құраушы элементтерi ретiнде әлемдiк
ақшалай тауар және халықаралық өтiмдiлiк, валюталық курс, валюталық
рыноктар, халықаралық валюта, қаржылық ұйымдар және мемлекетаралық
валюталық келiсiм шарттарды атауға болады.
Елiмiздiң әлемдiк нарықта алдынғы қатарлы елдер санатына қосылуы үшiн
iшкi экономикалық өсумен қатар, халықаралық экономикалық қатынастарымыз
дамып, соның iшiнде өзектi саласы халықаралық валюталық қатынастардың дамуы
елiмiз үшiн маңызды. Өйткенi бiздiң экономикамызда теңгемiз еркiн айналысқа
шыққандықтан, әлемдегi валюта өзгерiстерi бiзге де әсер етедi.
Курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – кез келген ұйым шетелдік
валютамен байланысты қызметті екі әдіспен жүргізе алады: не операцияларды
шетелдік валютамен жүргізсе, не шетелдік қызметті жүзеге асыра алады.
Сонымен бірге өзінің қаржы есептілігінде ұйым деректерді шетелдік валютамен
көрсете алады. Сондықтан валюталық операциялар есебінің мақсатын,
міндетін, талдау құралдарының теориялық және әдістемелік ережесін анықтап,
экономикалық категория ретінде мазмұны мен мүдделі міндеттерін ашу үшін
әдебиет көздерін зерттеу және мәліметтер мен деректерді, заңнамаларды елеу
негізінде, оның қызметінің теориялық сипатын беру. Сонымен қатар шетелдік
валютамен операцияларды және шетелдік қызметті ұйымның қаржы есептілігінде
көрсету, сондай-ақ қаржы есептілігінің көрсеткіштерін ұсыну валютасына
қайта есептеу тәртібін ҚЕХС-на сүйене отырып орнату.
Курстық жұмыстың мақсаты – зерттеу объектісі ретінде алынған 21
валюталық бағам өзгерісінің әсері ХҚЕС-ның қолдануын, сонымен қатар
шетелдік валютамен операцияларды және шетелдік қызметті ұйымның қаржы
есептілігінде көрсетуді, валюта есебін ұйымдастыруды жан-жақты қарастырып
талдап оны жетілдіру жолдарын және нарықтық талаптарға сай жағдайға әкелу
бағыттарын зерделеу болып табылады
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
- ХҚЕС экономикалық мазмұны, мәні мен мақсатын;

- 21 ХҚЕС сипаттамасы: мақсаты, қолдану аясы мен айырмашылығын;
- валюталық операциялардың экономикалық мазмұны және валюта
түрлерін анықтау;
- қолданыстағы валюта және оның ауысуын;
- валюталық операциялар есебін ұйымдастыруды;
- Шетелдік валютадағы операцияларды функционалдық
валютада көрсету;
- қолданыстағы валютадан өзгеше ұсыну валютасын пайдалануды;
- бағам айырмашылықтарын тану;
- валюталық операциялар есебін жетілдіру жолдарын қарастыру.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы – біздің елімізде валюта
операцияларын және оның жүргізілу техникаларын үйренуге байланысты
мәселелердің теориялық және практикалық маңызы зор. Бұл еліміздің сыртқы
экономикалық қызметін одан әрі дамыту қажеттілігіне, теңгенің
конверттелуіне, еліміздегі банктік жүйелердің күрт дамуына және валюталық
операцияларды жүзеге асыруға лицензия алған және еліміздің ішінде құрылып
жатқан валюта рыногын және халықаралық валюта рыногын игеруге алғаш қадам
жасаған жаңа банктердің пайда болуына байланысты, сондай-ақ елімізде
жүргізіліп жатқан реформалардың барлық бағамдарына байланысты.

1 БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ (21 ХҚЕС-КЕ ) СӘЙКЕС ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 ХҚЕС экономикалық мазмұны, мәні мен ҚР қолдану

Халықаралық қаржылық есептілік стандарттары (ХҚЕС, ағыл. International
Financial Reporting Standards) – сыртқы қолданушыларға кәсіпорынға қатысты
экономикалық шешімдерді қабылдау үшін қажетті қаржылық есептілік жасау
ережелерін қамтитын құжаттар (стандарттар және түсіндірме жазбалар)
жиынтығы.
1973 жылдан 2001 жылдар аралығында ХҚЕС-ын халықаралық қаржылық
есептілік стандарттары бойынша Комитет (Board of the International
Accounting Standards Committee) (IASC құрастырып, оларды International
Accounting Standards (IAS) атауымен шығарды [3].
ХҚЕС-ның есептілік жасаудың бірнеше ұлттық жазылған ережелерінен
айырмашылығы – стандартта қарастырылған негізгі принциптер. Стандарт
принциптеріне сүйеніп кез келген жағдайдан тиімді шешім қабылдауға болады.
Мәселен, есептілік принципі, үздіксіздік принципі, сақтық және т.с.с
Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп
беру жүйесін дәйекті түрде реформалау он жылдан астам уақыт бойы жалғасты.
Бухгалтерлік есепке алу туралы заң күші бар Жарлығын (бұдан әрі – Заң)
1995 жылы қабылдау бастапқы кезеңі болды. Халықаралық стандарттардың
негізінде әзірленген Қазақстандық бухгалтерлік есепке алу стандарттарын
1996 жылы енгізу, ХҚЕС-ке көшудің бастамасы ретінде қызмет етті.
Осы процестің екінші және ең басты кезеңі 2002 жылы Заңды 2-1-баппен
толықтыру болды, ол бойынша ХҚЕС-ке сәйкес қаржылық есеп беруді мемлекеттік
мекемелерді қоспағанда, ұйымдар мынадай тәртіппен жасауға тиіс: қаржы
ұйымдары 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап, акционерлік қоғамдар 2005 жылдың
1 қаңтарынан бастап және өзге де ұйымдар 2006 жылғы 1 қаңтардан бастады.
ХҚЕС-ті ойдағыдай енгізу мақсатында ХҚЕС-ті қолдану жөніндегі
әдістемелік ұсынымдар әзірленіп жарияланды, қаржылық есеп беру нысандары,
сондай-ақ Қаржылық есеп беруді ХҚЕС-ке сәйкес жасайтын ұйымдар үшін
бухгалтерлік есепке алу шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі
нұсқаулық (негіз) бекітілді.
Сонымен бірге, Қазақстан Республикасында халықаралық қаржылық есеп
беру стандарттарына көшу жөніндегі 2003-2004 жылдарға арналған іс-шаралар
жоспары туралы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2003 жылғы 15
мамырдағы № 88 өкімімен бекітілген бірқатар іс-шаралар ойдағыдай іске
асырылды.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына талдау жасалды,
оның негізінде Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы және
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне бухгалтерлік есепке
алу мен қаржылық есеп беру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы Қазақстан Республикасы Заңдарының жобалары әзірленді.
Сонымен қатар Барлық заңды тұлғалардың халықаралық қаржылық есептілік
стандартына (ХҚЕС) көшуін қамтамасыз ету жөніндегі 2007-2009 жылдарға
арналған іс-шаралар жоспарын бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2007 жылғы 29
тамызындағы №760 Қаулысы қабылданды.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реттеп, мұның құрамдас бөліктерін жетілдіріп
отыру мемлекеттік және басқа да қоғамдық ұйымдардың құзырына жатады.
Қаржылық нәтижені құқықтық реттеу осы құқықтық-нормативтік реттеу деңгеінен
бастау алады [4].
Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің түпкі
мақсаты, барлық ынта білдіруші субъектілерді тұнық әрі түсінікті,
мазмұндағы ресми күші күші бар құжаттармен қамтамасыз ету болып
табылады.Қойылған осы талаптарға сай алдаңғы кезеңдерде есеп жүйесін реттеу
бағыттарын төмендегіше сипаттауға болады:
- шаруашылық фактілерін тек қана арнайы белгіленге шоттарға жазып қоймай,
бухгалтерлік қорытынды есеп даярлау мен тапсыру, соның негізінде тиімді
экономикалық шешімдер қабылдау бағытын қамтамасыз ету; қаржылық
қорытынды есеп жасау үрдісін халықаралық қаржылық стандарттар жүйесімен
үйлестіру; халықаралық қаржылық есеп стандарттарын ұлттық экономика мен
аймақтық экономика ерекшеліктеріне қарай бейімдеу;
- бухгалтерлік есеп жүргізу жүйесінің тұрақтылығын сақтау мен жетілдіру
[5, б. 112].
Қазір бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуы мен жүргізілуі бойынша жалпы
тәсілдердің шаруашылық жүргізуші субъектілердің өздерінің ынтасымен үйлесуі
қазырғы кезде республикамыздағы бухгалтерлік есеп жүйесінің ерекше
белгісі болып табылады. Бұл ерекшелік бухгалтерлік есеп жүйесіне төрт
денгейлі реттеу жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Бірінші денгей - Бухгалтерлік есепке алу мен қаржылық есеп беру
туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсандағы №2732 Заңы.
Онда бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың және жүргізудің, қаржылық қорытынды
есепті дайындап тапсырудың мақсаты, жалпы принциптері мен сапалық
сипаттамалары; заңды және жеке тұлғалардың, басқару қызметкерлерінің бұл
саладағы құқықтары, міндеттері мен жауапкершіліктері; бухгалтерлік
ақпараттардың дұрыстығын қамтамасыз ететін шаралар; активтер мен
міндеттемелерді бағалау тәртібі, бухгалтерлік ақпараттар есебінің әдістері
айқындалған.
Екінші денгей – бухгалтерлік есеп стандарттар жүйесі. Бухгалтерлiк
есепке алу стандарттары бухгалтерлiк есепке алуды жүргiзудiң және қаржылық
есеп берудi жасаудың жалпы ережелерi мен әдiстерiн белгiлейдi.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің екінші денгейіне стандарттармен
қатар қаржы есептілігін әзірлеу және ұсыну тұжырымдамасы мен Қаржылық
есептіліктің халықаралық стандарттарына сәйкес қаржылық есептілікті
жасайтын ұйымдар үшін құрылған бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспары
да жатады. Бірінші құжат сыртқы пайдаланушылар үшiн қаржы есептiлiгiн
әзiрлеу және ұсыну негiзiнде жатқан ережелердi баяндайды. Ал екінші құжат
бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарын әзірлеу жөніндегі жалпы
талаптарды айқындайды.
Үшінші денгей – бухгалтерлік есеп стандарттарының мазмұнын ашып
көрсететін, кәсіпорындардың қандай салаға жататындығына, көлеміне, типіне
және құқықтық – нормативтік құжаттарда көрсетілген басқадай факторларға
байланысты оларға бухгалтерлік есепті тікелей өздері ұйымдастырудың
нұсқаларын ұсынатын әдістемелік ұсыныстар мен нұсқаулар.
Осы аталған үш деңгейдің құжаттары әмбебеп, олар бухгалтерлік есепті
ұйымдастыру мен жүргізудің жалпы ережелерін анықтайды және де ол құжаттарды
меншіктің түрі мен шаруашылық жүргізу тәсілдеріне қарамастан, заңды тұлға
болып есептелетін барлық кәсіпорындар мен ұйымдар, сонымен қатар заңды
тұлға түрінде құрылмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар
да пайдалана алады. Сонымен бірге, олардың негізінде шаруашылық жүргізудің
ұйымдық-құқықтық нысанына, көлеміне, салалық ерекшеліктеріне, қызметінің
саласы мен сипаттамасы және басқадай міндеттерміне байланысты кәсіпорынның
басшылығы немесе кәсіпкердің бухгалтерлік есептің және бақылаудың нақты
нысандары мен әдістерін өз беттерінше таңдап алу құқығы қарастырылған.
Бухгалтерлік есеп жүйесін реттеудің төртінші денгейі – Бухгалтерлік
есепке алу мен қаржылық есеп беру туралы Қазақстан Республикасының 1995
жылғы 26 желтоқсандағы № 2732 Заңының, бухгалтерлік есеп стандарттарының
және бухгалтерлік есеп бойынша уәкілетті органдар дайындап шығарған
басқадай нормативтік актілердің негізінде дайындалған, кәсіпорынның есеп
жүргізу саясатын құрайтын ұйымның өзінің бухгалтерлік есеп жөніндегі
бұйрықтары мен шешімдері [6, б. 21-23].

1.2 21 ХҚЕС сипаттамасы, мақсаты мен қолдану аясы

Ұйым шетелдік валютамен байланысты қызметті екі әдіспен жүргізе алады.
Ол не операцияларды шетелдік валютамен жүргізе, не шетелдік қызметті жүзеге
асыра алады. Сонымен бірге өзінің қаржы есептілігінде ұйым деректерді
шетелдік валютамен көрсете алады.
21 халықаралық қаржы есептілігінің стандарты валюталық бағам
өзгерісінің әсері деп аталады. Стандарт 1995 жылы құрастырылған,
толықтырулар мен өзгерістер 01.01.2005 жылдан бері қолданылып келеді [7]
Осы Стандарттың мақсаты - шетелдік валютамен операцияларды және
шетелдік қызметті ұйымның қаржы есептілігінде көрсету, сондай-ақ қаржы
есептілігінің көрсеткіштерін ұсыну валютасына қайта есептеу тәртібін
орнату. Сонымен қатар негізгі мәселелер қандай айырбас бағамын (бағамдарын)
белгілеу және айырбас бағамдарындағы өзгерістердің салдарын қаржы
есептілігінде қалайша көрсету болып табылады.
21 ХҚЕС қолданылу саласы:
– шетелдік валюталармен операцияларды және қалдықтарды, 39 IAS Қаржы
құралдары – мойындау және бағалау Халықаралық стандартын қолдану аясындағы
туынды операциялар мен қалдықтардан басқаларын есепке алу кезінде;
– шетелдік қызметтің шоғырландыру, тепе-тең шоғырландыру немесе үлесті
қатысуды есепке алу әдістерімен ұйымның қаржы есептілігіне енгізілген
нәтижелері мен қаржы көрсеткіштерін қайта есептеу кезінде;
және
– ұйымның нәтижелері мен қаржы көрсеткіштерін ұсыну валютасына қайта
есептеу кезінде қолданылуға тиіс.
Сонымен қатар, 39 IAS көптеген валюталық туынды құралдарға қолданылады,
сондықтан ондай құралдар осы Стандарт қолданылатын саладан шығарып
тасталады. Екінші жағынан, 39 IAS-стандарты қолданылатын саладан тыс
валюталық туынды құралдар (мысалы, басқа контракттарға кіргізілген кейбір
валюталық туынды құралдар) осы Стандарт әсерінің аясында болады. Сонымен
қатар, осы Стандарт туынды құралдарға жататын сомаларды ұйым өзінің
қолданыстағы валютасынан өзінің ұсыну валютасына қайта есептейтін кезде
қолданылады.
Осы Стандарт баптарды шетелдік валютамен хеджирлеуді, соның ішінде
шетелдік қызметке таза инвестицияларды хеджирлеуді есепке алуға
қолданылмайды. 39 ХҚЕС хеджирлеуді есепке алуға қолданылады.
Осы стандарт ұйым қаржы есептілігін шетелдік валютамен берген кезде
қолданылады және қаржы есептілігі түпкілікті түрінде Халықаралық қаржы
есетілігінің стандарттарына сәйкес келуін көздейтін талаптар белгілейді.
Қаржы ақпаратын шетелдік ваютаға, осы талаптарға сай келмейтін қайта
есептеулерге қатысты осы Стандартта қандай ақпарат ашылуға тиіс екені
көрсетілген.
Осы Стандарт ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте шетелдік
валютамен операциялар немесе шетелдік қызметтен ақша қаражатының ағынын
қайта есептеу нәтижесінде пайда болатын ақша қаражатының ағынын көрсетуге
қатысты емес (7-Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер) ХҚЕС.
Стандартта төменде көрсетілген мәндерде мынадай терминдер
пайдаланылады:
• Жабу бағамы – валюталардың баланс күнгі ағымдағы айырбас бағамы.
• Бағам айырмашылығы – шетелдік валюталар бірлігінің бірдей санын қайта
есептеу нәтижесінде пайда болатын айырмашылық.
• Валюта бағамы – бір валютаны басқасына айырбастау коэффициенті.
• Әділ құн – жақсы хабардар, осындай операция жасағысы келетін, бір-біріне
тәуелді емес тараптар арасында мәміле жасау кезінде активті айырбастауға
немесе міндеттемені реттеуге болатын сома.
• Шетелдік валюта – ұйымның қолданыстағы валютасынан өзгеше валюта.
• Шетелдік қызмет - өз қызметі есеп беруші ұйым елінен немесе валютасынан
өзгеше елде немесе валютада орналасқан немесе жүзеге асатын есеп беруші
ұйымның еншілес, қауымдасқан, бірлескен ұйымы немесе филиалы болып
табылатын ұйым.
• Қолданыстағы валюта – ұйым өз қызметін жүзеге асыратын негізгі
экономикалық ортада пайдаланылатын валюта. Топ – еншілес ұйымдары бар бас
ұйым.
• Ақша баптары – қолда бар валюта бірліктері, активтер және валюта бірлігін
нақты немесе белгіленетін сомаларда алу немесе төлеу жөніндегі
міндеттемелер.
• Шетелдік қызметке таза инвестициялар – осы қызметтің таза активтеріндегі
есеп беруші ұйым үлесінің шамасы.
• Ұсыну валютасы - қаржы есептілігі берілетін валюта.
• Ағымдағы валюталық бағам – дереу есеп айырысуға арналған айырбас бағамы.
Қолданыстағы валюта. Ұйым өз қызметін жүзеге асыратын негізгі
экономикалық орта, әдетте, ол өзінің ақша қаражатының негізгі бөлігін
жинақтап, жұмсайтын орта болып табылады. Өзінің қолданыстағы валютасын
анықтау кезінде ұйым мына факторларға көңіл бөледі:
(а) валютаға:
(і) тауарлар мен қызметтердің сату бағасына негізгі әсер ететін
валютаға (ондай валюта - тауарлар мен қызметтердің сату бағасы
көрсетілетін және солар бойынша есеп айырысатын валюта);
және
(іі) бәсекелестік күштері мен бәсекелестік ережелерін ұйым өндіретін
тауарлар мен қызметтерге бағаны негізінен айқындайтын ел валютасы.
(b) тауаурлар немесе қызметтер жеткізуге байланысты еңбек, материал және
басқа шығындарға негізгі ықпал ететін валютаға (ондай валюта – көбінесе
сондай шығындар көрсетілетін және өтелетін валюта).
Төменде көрсетілген факторлар да ұйымның қолданыстағы валютасының
белгілері бола алады:
– ол қаржы қызметінің барысында жинақталатын қаражат (яғни қарыз және
үлес құралдарының эмиссиясы) білдірілетін валюта болып табылады.
– ол ұйым операция қызметінен түсетін түсімдерді әдетте өзінде қалдыратын
валюта болып табылады.
Шетелдік қызметтің қолданыстағы валютасын анықтау және қолданыстағы
валютаны есеп беруші ұйым пайдаланытын валютамен теңдестіру кезінде көңіл
бөлінетін тағы да бірқатар факторлар бар (бұл контексте есеп беруші ұйым
өзінің шетелдік қызметін еншілес ұйымы, филиалы, қауымдасқан ұйым немесе
бірлескен қызмет арқылы жүзеге асыратын ұйым болып табылады):
1. мұндай шетелдік қызмет есеп беруші ұйым қызметінің жалғасы немесе
едәуір дәрежеде дербес болып табылатын қызмет ретінде жүзеге асырыла
ма. Шетелдік қызметті жүзеге асырушы ұйым есеп беруші ұйымнан импорт
бойынша алынатын тауарларды тек сататын және түскен түсімді оған
аударатын болса, ол бірінші жағдайдың мысалы болып табылады. Шетелдік
қызметті жүзеге асырушы ұйым ақша қаражаты мен басқа ақша баптарын
жинақтайтын, шығын жұмсайтын, табысты қордалайтын және көбінесе өзінің
жергілікті валютасымен қарыз алатын болса, ол екінші жағдайдың мысалы
болып табылады.
2. есеп беруші ұйыммен операциялардың өз қызметін шетелдерде жүзеге
асырушы ұйым қызметіндегі үлесі елеулі ме, әлде елеусіз бе.
3. шетелдік қызметтен келіп түсетін ақша қаражатының ағыны есеп беруші
ұйымның ақша ағынына тікелей әсер ете ме, және де оны оның есебіне
кідіріссіз аударуға бола ма.
4. шетелдік қызметтен қордаланатын ақша қаражатының ағыны орын алып
отырған және, әдетте, күтілетін қарыз міндеттемелеріне есеп беруші ұйым
тарапынан ақша қаражаты берілместен қызмет көрсетуге жеткілікті ме.
Жоғарыда аталған индикаторлар бірдей сипатта болмаса, ал қолданыстағы
валюта айқын болмаса, ұйым басшылығы, өз тәжірибесін негізге ала отырып,
негіз қалайтын операциялардың, оқиғалардың және жағдайлардың экономикалық
тиімділіктерін неғұрлым дәл білдіреді..
Ұйымның қолданыстағы валютасы өзіне қатысты негіз қалаушы
операцияларды, оқиғаларды және жағдайларды көрсетеді. Тиісінше,
белгіленгеннен кейін, қолданыстағы валюта, жоғарыда аталған операцияларда,
оқиғаларда және жағдайларда, өзгерістер болатыннан басқа жағадайларда басқа
валютаға ауыстыруға жатпайды.
Егер қолданыстағы валюта гиперинфляциялы экономика жағдайларында
пайдаланылатын валюта болса, ұйымның қаржы есептілігі 29-Гиперинфляция
жағадайларындағы қаржы есептілігі Халықаралық стандартына сәйкес қайта
есептелуге тиіс. Ұйым, мысалы, осы Стандартқа сәйкес белгіленуге тиістіден
басқа валютаны (мысалы, өзінің бас ұйымының қолданыстағы валютасын) өзінің
қолданыстағы валютасы ретінде қабылдай отырып, 29-Халықаралық стандартында
көзделген қайта есептеуден құтыла алмайды [8].

Сонымен, шетелдік еншілес және құрамдас мекемелермен олардың
құрылымдық бөлімдерімен есептесу кезінде, қаржылық баптарды қайта бағалау
уақытында туындайтын курстық айырмаға баса назар аудару қажет. Мұндай
жағдайларда курстық айырма шетелдік ұйымдарға салынған таза инвестицияның
бір бөлігі болып табылады және ол баланста капиталдың құрамында көрсетілуге
тиіс (инвестиция сатылмай тұрғанда). Бір мезгілде курстық айырма пайда мен
залал есебінен де көрініс табады.

Курс айырмашылығы пайда мен залал есебінде көрсетілген кезде,
шетелдегі таза инвестицияны хеджирлеу үшін, кредиторлық қарыздарды қайта
бағалау барысында курстық айырма баланстағы капиталдың құрамында
көрсетіледі (инвестиция сатылғанға дейін) [9, б.331].

2 21 ХҚЕС-ҚА СӘЙКЕС ВАЛЮТАЛЫҚ ЕСЕПТІҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫ

2.1 Валюталық операциялар есебі

Қазақстандық ұйымдардың сыртқы экономикалық қызметінің ұлғая түсуіне
байланысты, олардың шетелдік валюталарды сыртқы және ішкі қарым-
қатынастарда көбірек қолданылуына орай, валюталық операцияларды жүргізу
механизмін жетілдіру қажеттілігі туындайды.
Шетелдік валюта - ұйымның қолданыстағы валютасынан өзгеше валюта.
Баланстық валюталық баптарына жатады:
– кассадағы, банктегі депозиттік және несиелік шоттардағы валюталық
қаражаттар, оның ішінде аккредитивтер;
– шетелдік валютадағы ақша құжаттары;
– шетелдік валютадағы қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар;
– шетелдік валютадағы дебиторлық және кредиторлық берешектер, несиелер
және
– Бағам айырмасынан түскен кірістер
Теріс бағамдық айырмашылық - кәсіпорын бағамдық айырмашылыктан зиян
шеккен жағдайда пайда болады. Ол келесі бухгалтерлік жазумен рәсімделеді:
7430 Бағам айырмасы бойынша шығыстар
1050 Ағымдағы банктік шоттардағы валютамен ақша қаражаттары.
Сонымен, ағымдағы валюталық шоттағы ақша қаражаттары есебінің
ерекшеліктері оны жүргізу кезінде пайда болатын бағам айырмашылықтарын
бухгалтерлік есепте дұрыс көрсету болып табылады [10, б.237].
Шетелдік валютамен операциялар операция жасалған күнгі айырбастау
бағамы бойынша көрсетіледі. Халықаралық тәжірибеде бір апта немесе бір ай
ішінде орташа бағам сол кезең ішінде шетелдік валюталармен жасалған барлық
операциялар үшін қолданылады. Алайда, айырбастау бағамы елеулі ауытқитын
жағдайда, кезең ішіндегі орташа бағамды пайдалану орынсыз болады.
Әрбір субъект өзінің функционалдық валютасын белгілеуге тиіс.
Функционалдық валюта – субъект жұмыс істейтін негізгі экономикалық ортаның
валютасы. Қазақстан Республикасында теңге функционалдық валюта болып
табылады.
Шетелдік валютадағы операция – ол кезде субъект:
1) бағасы шетелдік валютада көрсетілген тауарларды немесе қызметтерді
сатып алатын немесе сататын;
2) ол бойынша төленуге немесе алынуға тиіс сома шетелдік валютада
көрсетілген қарыздарды ұсынатын немесе алатын; немесе
3) қандай да бір өзге түрде активтерді сатып алатын немесе сататын,
өзіне шетелдік валютада көрсетілген міндеттемелерді алатын немесе өтейтін
операцияны қоса алғанда, ол бойынша түпкі есептеме шетелдік валютада
көрсетілген немесе жүргізілуі тиіс валюта.
Шетелдік валютада бастапқы тану кезінде субъект шетелдік валютадағы
сомаға операция күніндегі функционалдық валюта мен шетелдік валюта
арасындағы спот-бағамды қолдану жолымен операцияны ескеруге тиіс. Операция
күні – операция осы Стандартқа сәйкес тану өлшемдерін алғаш рет
қанағаттандыратын күн. Практикалық тұрғыдан негізге ала отырып, операция
күніндегі іс жүзіндегі бағамның жуық мәні болып табылатын бағам жиі
қолданылады, мысалы, бір аптадағы немесе бір айдағы орташа бағам осы кезең
ішінде жасалған әрбір шетелдік валютадағы барлық операциялар үшін
пайдаланылуы мүмкін. Алайда валюта айырбастау бағамының едәуір ауытқуы
кезінде кезең үшін орташа бағамды пайдалануға жол берілмейді [11, б.362-
365].
Әрбір есепті кезеңнің соңында субъект:
1) жабу бағамын пайдалана отырып, шетелдік валютадағы монетарлық
баптарды аударуға;
2) операция күніндегі валюта айырбастау бағамын пайдалана отырып,
шетелдік валютада тарихи құн бойынша өлшенетін монетарлық баптарды
аударуға; және
3) әділ құнды анықтайтын күнгі валюта айырбастау бағамын пайдалана
отырып, шетелдік валютада әділ құн бойынша өлшенетін монетарлық баптарды
аударуға тиіс.
Субъект монетарлық баптар бойынша түпкі есеп айырысу кезінде немесе
кезең ішінде немесе алдыңғы қаржылық есептерде олар туындайтын кезеңде
пайданың немесе залалдың құрамында бастапқы тану кезінде олар
аударылғандардан айырмашылығы бар бағамдар бойынша монетарлық баптарды
аудару кезінде туындайтын бағамдық айырмаларды тануға тиіс.
Монетарлық емес баптан түсетін кіріс немесе болатын залал капиталда
тікелей танылатын кезде субъект валюта бағамының тікелей капиталда
өзгеруіне байланысты осындай кірістің немесе залалдың кез келген
компонентін таниды. Керісінше, егер монетарлық емес түсетін кіріс немесе
залал пайданың немесе залалдың құрамында танылатын болса, субъект валюта
бағамдарының өзгеруіне байланысты осындай пайданың немесе залалдың кез
келген компонентін пайданың немесе залалдың құрамында таниды.
Субъект шетелдік валютаның бағамы өзгерген жағдайда осы өзгерістің
күнінен бастап аудару рәсімдерін қолдану қажет. Субъектінің функционалдық
валютасы субъектіге жататын негіз құраушы операцияларды, оқиғалар мен
жағдайларды көрсетеді. Тиісінше, функционалдық валюта белгіленгеннен кейін
ол осы негіз құраушы операцияларды, оқиғалар мен жағдайлардың өзгеруі
шартымен ғана өзгертілуі мүмкін. Мысалы, негізінен, тауарлар мен
қызметтердің сату бағасына әсер ететін валютаның өзгеруі субъектінің
функционалдық валютасының өзгеруіне әкелуі мүмкін.
Шетелдік валюта бағамының өзгеру әсері перспективалы түрде ескеріледі.
Басқа сөзбен айтқанда, субъект өзгерген күнгі валютаның айырбас бағамын
пайдалана отырып, барлық баптарды жаңа функционалдық валютаға ауыстырады.
Алынған, осылайша монетарлық баптардың ауыстырылған сомасы олардың тарихи
құны ретінде қаралады. Бұрын капиталда жіктелген, шетелдік қызметті
ауыстырудан туындайтын бағамдық айырмалар осы қызмет істен шыққанға дейін
пайданың немесе залалдың құрамында танылмауға тиіс.
Егер есептілік валютасының субъектінің функционалдық валютасынан
айырмашылығы болса, онда ол өз қызметінің нәтижелерін және қаржылық
жағдайын есептілік валютасына ауыстыруға тиіс. Мысалы, егер топ әр түрлі
функционалдық валюталары бар жекелеген ұйымдарды қамтитын болса, онда әрбір
ұйымның қызметінің нәтижелері және қаржылық жағдайы шоғырландырылған
қаржылық есептерді ұсыну үшін жалпы валютада көрсетіледі.
Функционалдық валютасы гиперинфляциялық экономика болып табылмайтын
субъект мынадай рәсімдерді пайдалана отырып, қызметтің нәтижелері мен
қаржылық жағдайын басқа есептілік валютасына ауыстыра алады:
1) әрбір ұсынылған баланстағы актив мен міндеттемелер (яғни салыстырма
соманы қоса алғанда) тиісті баланс күні жабу бағамы бойынша ауыстырылуға
тиіс;
2) пайда мен залал туралы әрбір есептегі кірістер мен шығыстар (яғни
салыстырма соманы қоса алғанда) операцияларды жасау күнгі валютаның айырбас
бағамдары бойынша ауыстырылуға тиіс; және
3) барлық туындайтын бағамдық айырмалар капиталдың жеке компоненті
ретінде танылуға тиіс.
Практикалық тұрғыдан алғанда, субъект операция күнгі валютаның айырбас
бағамдарына шамамен тең бағамдарды, мысалы, кірістер мен шығыстардың
баптарын ауыстыру үшін кезең үшін орташа бағамды пайдалануы мүмкін. Алайда
валютаның айырбас бағамдарында едәуір ауытқулар болған кезде кезең үшін
орташа бағамды пайдалануға жол берілмейді.Бағамдық айырмалар мыналардың
нәтижесінде туындайды:
1) кірістер мен шығыстарды операция күнгі валютаның айырбас бағамдары
бойынша, ал активтер мен міндеттемелерді жабу бағамы бойынша ауыстыру.
Осындай бағамдық айырмалар пайданың немесе залалдың құрамында танылған
кірістер мен шығыстардың баптары бойынша да, капиталда тікелей танылатын
баптар бойынша да туындайды;
2) алдыңғы жабу бағамынан айырмашылығы бар жабу бағамы бойынша кезеңнің
басындағы таза активтерді ауыстыру.
Бағамдық айырмалар шоғырландырылған шетелдік қызметке жататын, бірақ
толық меншікте емес болса, ауыстырудан туындайтын және азшылық үлесіне
жататын жинақталған бағамдық айырмалар азшылық үлесіне жатады және
шоғырландырылған баланста оның бір бөлігі ретінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.