Шешім қабылдаудағы шығындар классификациясы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

1 ШЫғыНДАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Шығындар туралы жалпы түсінік және олардың классификациясы ... ... ... ...5
1.2 Шығын есебінің объектілері және шығындар классификациясының негізгі бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9

2 ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУДАҒЫ ШЫҒЫНДАР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ ... ... ..12
2.1 Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын, табысты анықтау және босалқыларды бағалау үшін өндірістік шығындардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... .12
2.2 Шешімдер қабылдау және жоспарлаудағы шығындарды классификациялау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.3 Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметті бақылау мен реттеу үшін шығындарды жіктеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» Заңы, 28.02.2007 ж.
2. Басқару есебі. Учебник. В.Л. Назарова, Д.А. Фурсов – Алматы: Экономика, 2005
3. Хорнгрен Ч.Т., Фостер Дж. Бухгалтерский учет: управленческий аспект. М., 2000г., 7-19б.
4. Басқару есебі. оқу құралы / А. К. Ержанов [и др.] ; ред. А. К. Ержанов. - Алматы : Экономика, 2009. - б.
5. Басқару есебі. Оқулық құралы/ К.Т. Тайгашинова, э.ғ. к., профессор. Аударған: М.Қ. Акишев. г. Алматы, 2011 ж.
6. Басқару есебі. Оқулық/ Төлегенов Э.Т., – Алматы, Экономика, 2006
7. управленческий учет . Хорнгрен Ч.Т., Форстер Дж., Ш.Датар., Питер,2007ж
8. Тереңдетілген басқарушылық есеп. Оқу құралы/ Тайгашинова К.Т., Жапбарханова М.С.. Алматы, Экономика, 2008ж.
9. Инттернет ресурс: Ашық энциклопедия, - kk.wikipedia.org/wiki/
10. Қазақстан Республикасының Электрондық үкіметі - http://egov.kz/wps/portal/
11. М.М. Мыңтаев, Ж.М. Мыззагелдиева, Нарық жағдайындағы кәсіпорын экономикасы: оқу құралы, - Алматы: Экономика, 2011.
12. Калькуляция и учет в общественном питании/ Галиева, В. Смолкина, А. Шаймарданова. - Астана : Фолиант, 2010г.
13. Калькуляция және есеп бойынша практикум/ Т. Стасевич, Қ. Байманова. - Астана : Фолиант баспасы, 2008ж
14. Басқарушы ө өндірістік есеп. Оқу құралы/ Ә. Д. Дәулетбеков, К.Т. Тайгашинов, Т.А. Тасмағанбетов. Алматы, Принт, 2000ж.
15. Друри К. Управленческий и производственный учет (перевод с анг.) М.:ЮНИТИ,2000г.
16. Друри К.введение в управленческий и производственный учет. М.: ЮНИТИ,2003г.
17. Карпова Т.П. управленческий учет: учебник - М.:ЮНИТИ,2003
18. Хорнгрен Ч.Т., Форстер Дж., Ш.Датар. управленческий учет, Питер,2007ж.
19. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. Изд. 3, доп. и перераб. Алматы: Центраудит-Казахстан, 2002

Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Өндірістік есепті ұйымдастыру шығын есебінің объектісі болып не
саналатынына байланысты кәсіпорынның белгілі бір топтасуын қарастырады.
Мүндайда: шығындарды түрі, пайда болған жерлері, жауапкершілік орталықтары
мен шығынды көтерушілер бойынша есептеу болуы мүмкін. Түрлер бойынша шығын
есебі. Бұл шығынды қорытынды бақылау үшін қажетті шарт, ол кәсіпорынға
өндірістік өнімнің өзіндік құн құрылымын өзіндік құнның кейбір
элементтерінің өндіріс шығындарының жалпы құнына проценттік ара қатынасын
есептеуге, өзіндік құнды төмендету бойынша қолда бар резервтерді айқындауға
мүмкіндік береді.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Шығындарды талдау олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс
болу-болмауын айқындауға, жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны
дұрыс есептеуге, шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен
тиімділігін жоспарлауға көмектеседі. Сондықтан шығын басқару есебінің
негізгі объектілерінің бірі болып табылады.
Курстық жұмыстың тақырыбының өзектілігі – басқарушылық есеп -
бұл идентификация, өлшеу, жинау, талдау, жіктеу және қандай да бір
объектіні басқаруға қажетті ақпаратты тапсыру, яғни өнімнің (жұмыс, қызмет)
өзіндік құнын калькуляциялау арқылы тиімді шешім қабылдау болғандықтан
шығындар, олардың түрлерінің рөлі үлкен. Себебі қандай шығынды көбейту
арқылы пайданы ұлғайтуға болатынын анықтау үшінде шығындар туралы анық,
сенімді ақпарат керек.
Курстық жұмыстың мақсаты – кәсіпорын шығындарын терең зерттеу, яғни
шығындардың жіктелуін, сондай-ақ қандай талаптар бойынша жіктелетінін,
шығындардың топтастырылуын толық зерттеу.
Курстық жұмыстың мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылған:
– шығындар туралы жалпы түсінік және олардың классификациясын;
– шығын есебінің объектілері және шығындар классификациясының негізгі
бағыттарын қарастыру;
– өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын, табысты анықтау және
босалқыларды бағалау үшін өндірістік шығындардың әдістері;
– шешімдер қабылдау және жоспарлаудағы шығындарды классификациялау;
– жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметті бақылау мен реттеу
үшін шығындарды жіктеу нормалары.
Курстық жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы. Кәспорынды дамытуда басқару
шешімдерін дұрыс қабылдау үшін нақты мәліметтер маңызды рөл атқарады.
Сондай-ақ, шығындарды барынша азайтып, пайданы көбейту үшін де шығындар
туралы нақты ақпарат маңызды. Оның ішінде, шығындардың реттелетіндігі,
өндіріске қатыстылығы, өнімнің өзіндік құнына енуіне байланыстылығы мен
өндіріс көлеміне және тағы басқа осындай шарттар бойынша түрлерінің нақты
сипаттамасы керек. Басшылық тарап өндірілген өнімнің өзіндік құнын
анықтауда да, өнімге баға қалыптастырарда да шығындардың маңызы зор.
Курстық жұмыстың құрылымы 5 сурет, 5 кесте, кіріспе, екі бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиетерден тұрады.

1 ШЫҒЫНДАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ

1. Шығындар туралы жалпы түсінік және олардың классификациясы

Шығын дегеніміз – белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін жұмсалған
барлық ресурстардың ақшалай өлшемі. Есептің бухгалтерлік жүйесі шығындарды
өлшеп, келесі жағдайлар үшін қолданылатын ақпаратты ұсынады:
1. Пайданы өлшеу және ТМҚ-ның өзіндік құнын бағалау үшін;
2. Кәсіпорынның қызмет ету көрсеткіштерін жоспарлау және өлшеу, сонымен
бірге адамдар мен үрдістерін іс-әрекетін бақылау үшін;
3. Ішкі ақпаратты пайдаланушылардың дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін
қажет.
Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ыкпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, одардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты.

Кесте 1– Шығындардың жіктелуі.
Классификация (жіктелу) белгілері Шығындардың бөлінуі
Өндіріс процесіндегі экономикалық рөлі Негізгі және қосымша
бойынша
Құрамының бірыңғайлылығы бойынша Бір элементті және кешенді
Өндіріс көлеміне қатыстылығына байланыстыАйнымалы және тұрақты
Жеке өнім түрлерінің өзіндік құнына Тікелей және жанама
енгізілу тәсілі бойынша
Пайда болу кезеңділігі бойынша Ағымдағы және біржолғы
Өндіріс процесіне қатысуы бойынша Өндірістік және өндірістік емес
Шығын шығарудың мақсатқа лайықтылығы Өнімді және өнімсіз
бойынша
Жоспарды қамту мүмкіндігі бойынша Жоспарланған және
(мөлшерлеу) жоспарланбаған
Бақыланатын мүмкіндігі бойынша Реттелетін және реттелмейтін

Өндірістік шығындар дегеніміз – өнімдерді, тауарларды (атқарылған жұмыс,
көрсетілген қызмет) дайындауға кеткен нақтылы және қоғамдық еңбек
шығындарының жиынтығы болып табылады. Өнім (атқарылған жұмыс, көрсетілген
қызмет) өндірісмен байланысты шығындар өзінің құрамы жағынан да
экономикалық мазмұны жағынан да, өнім өндірісіндегі рөлі мен өнімнің
өзіндік құнына енгізілу тәсілі бойынша да біртекті (бірыңғай емес).
Шығындардың негізгі классификациясы Кесте 1 көрсетілген.
Негізгі шығындар – өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланысты шығындар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар, өндіріс
жұмысшыларының еңбекақысы, технологиялық мақсаттар үшін қажетті жанар-
жағармайлар мен басқадай шығындар.
Қосымша шығындар – өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
басқаруға байланысты пайда болады. Олар: өндірістік бөлімшелердегі (цехтар,
учаскілер) әкімшілік –басқару персоналының еңбекақысы, электро-энергия
шығындары, өндіріс ғимаратын жылытуға арналған отын, өндірістік негізгі
құралдардың тозуы және оларды жөндеу шығындары және т.б.
Тікелей шығындар – өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты,
оның өзіндік құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, аударымдар
(ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар бөлімшенің
шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис бөлімшесінің
тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын бояудың құны -
тікелей бояу цехының шығындары).
Жанама шығындар – өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығыңдар - субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Бір элементті шығындарды сол кәсіпорынның құрамдық бөліктеріне бөлуге
келмейтін біртекті экономикалық элементтер жатады.
Кешенді шығындар – бірнеше элементтен тұратындар (қосымша шығындар,
аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай бір элементті шығыстар
кіретін цехтық шығыстар).
Айнымалы шығындарға жалпы мөлшері шығарылатын өнімдердің (жұмыс,
қызмет) көлеміне тікелей байланысты болатын шығындар жатады. Осыған
байланысты өнімдердің бірлігіне келетін мұндай шығындардың мөлшері
өзгеріссіз қалуы мүмкін. Айнымалы шығындарға жататындар: шикізаттар мен
матриалдар шығындары, технологиялық мақсаттар үшін отын мен электро-
энергия, жұмысшылардың еңбекақысы) және т.б.
Тұрақты шығындарға өндіріс көлемі өзгерсе де өзгермейтін немесе болар-
болмас өзгеретін (шартты-тұрақты шығындар) шығындар жатады. Мысалға қосымша
шығындарды, жалпы және әкімшілік шығындарын келтіруге болады.
Беліленген шығындардың өзіне тән сатылық сипаты болады, яғни ол
белгілі бір саты деңгейінде белгіленіп, іскерлік белсенділік диапозоны
аумағына сай кеңейтіледі. Мұндай кеңістік-релевантты диапозон деп аталады.
Релеванттық диапозон дегеніміз – белгіленген шығындар өзгермей бір
қалыпты сақталып, айнымалы шығындарды жүргізу іскерлік белсенділік
деңгейіне байланысты олардың өзгерісіне тура пропорционалды жақындатылады.
Бір жолғы шығындарға өнімдердің жаңа түрлерін дайындауға және
меңгеруне, техникалық әдебиеттер мен газеттерге жазылуға кеткен шығындар
және т.б.
Өнімсіз шығындар өндірісті ұйымдастыру және технологиядағы
жетіспеушіліктермен байланысты шығындар.
Өнімді шығындар жоспарланады, сондықтан олар жоспарланған деп
аталады. Ал, өнімсіз шығындар жоспарланбайды, сондықтан да олар
жоспарланбаған деп аталады.
Сонымен бірге, шығындар экономикалық шығын элементтері және
калькуляция бабы бойынша топтастырылады.

Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік
қызметінің барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығысдарды талдау
олардың тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу болмауын айқындауға,
жұмыстың сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі. Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі
объектілерінің бірі болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынга өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін. 1887 ж. ағылшын экономистері шығын
туралы хабардар болуды арттыратын және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік
беретін, шығын есебінің икемдірек жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне
шығынды шартты-тұрақтты және шартты-өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар
мынаны анықтады: шартты - тұрақты шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне
тікелей байланысты емес, ол шартты-өзгермелі шығын өндірістің көлемін
пропорционалды өсуіне немесе кемуіне тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы
негізде шығарылған және сатылған өнім көлеміне және кәсіпорын пайдасын
жоспарлауға байланысты шартты тұрақты және шартты өзгермелі шығын жолдауға
жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын ұсынды. Осыған байланысты
кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл аныктау міндетті емес, өзін-өзі
ақтамайтын шығынды болдыртпау күннен-күнге көкейкесті болып келуде. Нақты
шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын стандарт-кост жүйесінің
өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әр тараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономикалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар – шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген -қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономикалык әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, тендестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен зиян
да шыққан шығын да кіреді. Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29
қазанындағы №542 Қаржылық есепті ұсынуға арналған тұжырымдамалық
негіздерге сәйкес шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі қызмет барысында
туындайтын шығыстар кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлшенетін
міндетгемелердің ұлғаюына байланысты болашақ экономикалық пайданың кемуі
ұйымның шығыстары деп танылады.
Шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген шығындарының бөлігі
деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
Ағымдағы есепті кезең;
Кейінге калдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнін шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша олар
мыналарға бөлінеді:
- осы есепті кезенде алынған кірістермен байланыстырылған
шығыстар (негізгі және негізгі емес қызмет шғыстары);
- ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы ссепте және ағымдағы есепті
кезенде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу мақсатымен
есепті кезенде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану жөніндегі
шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.
Ұйымның болашақтағы ресурстарында пайда болу мүмкіндігі белгілеріне
қарай кейінге қалдырылған шығыстар былайша бөлінеді:
• инвестициялар (күрделі қаржы);
• болашақ кезең шығыстары.
Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, оның бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Демек, -өӨндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі
мақсатын орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес
өткен, осы және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін
дұрыс ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.

1.2 Шығын есебінің объектілері және шығындар классификациясының негізгі
бағыттары

Өндіріс технологиясы және ұйымдастыру ерекшелігі есебімен өндіріс
шығындарын толық табу және өнімнің (жұмыс, қызмет) жеке түрлерінің өзіндік
құндарын дұрыс анықтау үшін шығындар есебінің және калькуляция объектілерін
дұрыс белгілеу қажет.
Шығын есебінің объектілері – шығынның пайда болу орны, шығын
орталығы, жауапкершілік орталығы болуы мүмкін.
Шығынның пайда болу орны – бұл ұйымның құрылымдық бөлімшелері, яғни
бақылау үшін өндіріс шығындарының есебін, өндіріс ресурстары шығындарын
басқаруды және олардың олардың қызметінің нәтижесін анықтауды жоспарлауды,
мөлшерлеуді ұйымдастыру. Өнеркәсіп өндірісінде шығындардың пайда болу
орнына өндірістер, цехтар, учаскілер, бөлімшелер, бригадалар және басқа да
бөлімшелер жатады.
Шығын орталықтары – бұл өндірістік операциялар мен біртекті
функциялармен, техникалық жабдықтау деңгейімен, еңбектің ұйымдастырылуымен
және шығыындардың бағыттылығымен ерекшеленетін бастапқы өндірістік және
қызмет көрсететін бірліктер. Оған мыналарды жатқызуға болады: учаскілер,
бригадалар, азды-көпті біртекті функциялармен жабдықталған топтар,
механикаландыру мен автоматтандырудың бірдей деңгейлері, өндіріс пен
еңбекті ұйымдастыру.
Көптеген шығын орталықтарының құрылуы жабдықтарды ұстау мен
эксплутациялау шығындарының, өнімдердің жаңа түрлерін дайындауда және оны
өндірісте жүзеге асыруда ақаулардың пайда болуына әкеліп соқтырады. Бұл
орталықтарды тікелей жолмен аналитикалық шоттарға апару – осы орталықтардың
шығындарын барынша дәл анықтауға және өнімдердің өзіндік құнын дұрыс
есептеуге мүмкіндік береді.
Жауапкершілік орталықтары – бұл жоспарлы, нормалы шығындарды
бақылауды, шығындардың мөлшері үшін ұжымдық және жеке жауапкершілікті,
өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын төмендетуге мүдделілікті қамтамасыз
ететін шаруашылық есеп бөлімшелері және жауапты тұлғалар бойынша
өндірістегі шығындарды топтастыру.
Егер менеджер тек қана бір құрылымдық бөлімшенің (цех, учаскі)
жұмысына басшылық жасайтын болса және оның жұмысының нәтижесіне жауап
беретін болса, онда шығынның пайда болу орны жауапкершілік орталығын да
көрсетеді.
Шығынды тасушылар калькуляция объектісі болып табылады. Шығарылатын
өнім түрі мен технологиясына байланысты калькуляция объектісі мыналар болуы
мүмкін: жеке түрлері немесе толық және жартылай дайын болған өнімдердің
кешені, шала фабрикаттар, біртекті мүліктердің топтары, аттас мүліктердің
сериялары немесе жеке өңделетін мүліктер (тапсырыстар), құрылыс
объектілері, құрылыстың қорытынды кезеңі, жұмыс пен қызметтің түрлері.
Бухгалтерлік есеп шоттарындағы шығындардың аналитикалық
калькуляциялық есебі өзінідк құн баптары бойынша шығындарды
тасымалдаушылардың бөлініуіне байланысты ұцмдастырылады.
Әрбір объекті үшін калькуляциялық бірлікті таңдап алу қажет.
Калькуляциялық бірліктер ретінде негізінде натуральды (тонна, метр, дана
және т.б.) және шартты-натуралды бірліктер, коэфициенттің көмегімен есептеу
(мың шартты консерві банкісі және т.б.) қолданылады.

Кесте 2 – Шығындар есебінің бағыттары және жіктелуі.
Есептің бағыттары Классификациясының мүмкін болатын әдістері
Қосалқы өнімдердің құнын Есепті мерзім шығындары және өнімнің өзіндік
анықтауға жұмсалған шығындарқұны
Өндіріс өнімдерін құрайтын шығындар
Тапсырыстық және процестік шығын
Шешімдер қабылдау бойынша Шығын динамикасы
өндіріске жұмсалған шығындар
Болашақ және өткен кезең шығындары
Жойылатын және жойылмайтын шығындар
Қайтарылмайтын шығындар
Жорамалдағы шығындар (істің альтернативтік
курсын қабылдау нәтижесінде пайда болады)
Шекті (маржиналды) шығындар және өсімді
(инкрементті) шығындар
Бақылау және реттеуді жүзегеРеттелетін және реттелмейтін шығындар
асырудағы шығындар
Шығын динамикасы

Шығындар есебін құрыс ұйымдастыру үшін олардың ғылыми негізделген
классификациясы үлкен роль атқарады.
Басқару есебінде шығындардың классификациясы әр түрлі және ол қандай
басқару мәселелерін шешу керектігіне байланысты болады.
Басқару есебінің негізгі міндеттеріне жататындар: өндірілген өнімнің
өзіндік құнының есебі және алынған пайданың көлемін анықтау:
– басқару шешімдерін қабылдау және жоспарлау;
– жауапкершілік орталықтарындағы өндірістік қызметті бақылау және
реттеу.
Әрбір аталған мәселелердің шешімі өзінің шығын классификациясына
сәйкес келеді.
Өндіріске жұмсалған шығындар есебінің бағыттары және олардың
классификациясының мүмкін болатын варианттары.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт – өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтыннын бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарынын мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар
туралы ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе
қосымша шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өзгермелік және
тұрақты шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және
оларды есеп бағыттары бойынша бөледі.

2 ШЕШІМ ҚАБЫЛДАУДАҒЫ ШЫҒЫНДАР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ

2.1 Өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын, табысты анықтау және
босалқыларды бағалау үшін өндірістік шығындардың жіктелуі

Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан түрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебінің негізгі міндеттеріне
мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік кұнын есептеу, қорлар мен алынған пайданың
кұнын бағалау;
басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Кез келген шығындарды жіктеу – басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік кұнды және алынған пайданы анықтау үшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- Бір элементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар алынған және бар
ресурстар, күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста
өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив
ретінде көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі. Жоғалтқан ресурстар. Оларға
өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді, яғни кірген
шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп кеткен деп
дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін, пайдамен шығынды
(зиянды) есептегенде, кәсіпорын активтерін бағалағанда маңызды мәнге ие
болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және коймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Өтіп кеткен және кіретін шығындар
арасындағы айырма 1-суретте көрсетілген.
Сонымен, кіретін шығындар "шығындар" терминінің синонимі, болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар - ''шығыстар'" ұғымына ұқсайды. Шығындар
– тауарды өткізу нәтижесінде шық-қан каражат, ал шығыстар – кірістер алуға
байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.

Сурет 1. Өтіп кеткен және кіретін шығыстар

Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына жатқызу әдістеріне байланысты
жиындар тікелей және жанама болып бөлінеді. Мұндай шығындар өнімнің
жекелеген түрлері арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін
таңдауына байланысты бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік
шығыстарды, жабдықты ұстау мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару
шығыстарын және т.б. жатқызуға боладу. Жанама шығындардың ерекшелігі -
ауқымды негіз (база) шегінде өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын,
өндіріс көлемінің белгілі бір аралығы).
Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
көлеміне байланысты емес және оны ондіріс тиімділігін еңбек өнімділігін
арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен
төмендетуге болады. Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша
болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен жәпе т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету
және оны басқаруға байланысты пайда болады. Қосымша шығыстар екі топқа
бөлінеді:
- қосымша (өндіірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы 8310
"Қосымша шығыстар' шотында жинақталады;
- қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар
7110 "Өнімді (тауарды, жұмысты, көрсетілген кызметті)" өткізу бойынша
шығыстар және 7210 "Әкімшілік шығыстар" шоттарында ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен
пайдалануға) майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен
жөндеуге арналған материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық
құралдардың амортизациясына жабдыққа қызмет ететін жұмысшылардың
әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары; коммуналдық
(цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін кызметтер, құраласпаптар мен керек-
жарақтардың қалпына келтіру бойынша шығыстар мен тозу; жабдық жұмысына
байланысты тағы басқа шығыстар жатады және олар 93 "Қосымша шығыстар"
бөлікшесінің шоттарында ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және
өндірістік-диспетчерлік ақпаратгың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
камтамасыз етуге, кәсіби бағдарга жэне кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің тозуы мен өндірістік бөлімшелерді басқаруға кететін баска да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады.
Қолданыстагы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және баскарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономикалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бүлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жосларлауды, бақылауды және
талдауды қиындатады. Пайданы бакылау мен есептеу жүйесін күру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатқа сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), мүмкіндіктерін
жасайды. Мысалы, техникалық басқару шығыстарына техникалық қызмет
еңбеккерлерін ұстау, олардың еңбекақысы және әлеуметтік салық аударымдары,
амортизация техникалық қызмет орналасқан үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу
шығындары; жалпы заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің тозуы мен оларды
қалпына келтіру шығыстары; өнертапқыштыққа техникалық жетілдіруге және т.б.
шыққан шығыстар жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым-жартылайын өнім
түрлеріне - өнертапқыштық, бұйым конструкциясын техникалық жетілдіруге,
бөлуге болады; басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және
өндірістік қосымша шығыстармен бірге бөлінеді.
Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты қосымша шығыстар басқару есебінде
басқару мақсаттарына байланысты қарастырылады.
Бір текті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің
энергетикалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей
болады. Өңдеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде
және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және
жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары). Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына
жауап береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек кана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс,
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік шығындар
жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне және
бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық шығындар,
әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге шығатын
тікелей шығындар; қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал корларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) калдықтарында заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезендерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бір элементті деп аталады. Бұл белгі
бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген кызметтің), өзіндік құнын құрайтын
шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды: материалдық шығындар; ең-
бекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік салық), қосымша (өндірістік)
шығыстар. Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.