Салық элементтері және салықтың жіктелуі

Кіріспе
Мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің ең басты көзі – салықтар. Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз. Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар. Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады. Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы жасалады, салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы – салық ставкасы объектінің бір өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген түрлері бар. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті, үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге оның құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие болуда.
Менің курстық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының салық жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін, принциптерін қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі мәселелерді зерттеу және оларды шешілу жолдарын қарастыру.

Пайдаланған әдебиеттер
1. Я.Ә. Әубәкіров. Экономикалық теория. Алматы 2001 ж.
2. Н.Қ. Мамыров. Микроэкономика. Алматы 2000 ж.
3. Борисов Е.Ф. Экономическая теория. Мәскеу 2001 ж.
4. Азимов Л.Б. Введение в экономику. Мәскеу 2000 ж.
5. Войтов А.Г. Экономика. Мәскеу 2000 ж.
6. Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс. Мәскеу 1999 ж.
7. “Экономикс” жәрналы. /3,4/2001 ж.
8. “Афина” журналы. /1,2-4/2000 ж.
9. Б. Мәдешов. Нарықтық экономика негіздері. Алматы 1998 ж.
10. Курс экономчиеской теории: Учебное пособие. Мәскеу 1994 ж.
11. Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.C., Комягин Б.И.Жалпы экономикалық теория. “А- Прлиграфия” Актөбе – 2004 ж.
12. Экономическая теория. Учебник для вузов/Под ред. В.Д. Камаева. Мәскеу 1998 ж.
13. Шахнович Р.М. Основы макроэкономической теории. Новосибирск 1992 ж.
14. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. Мәскеу 1993 ж.
15. Экономика. Учебник по курсу “Экономическая теория” Под. ред. А.С. Булатова. Мәскеу 1997 ж.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
3

1. Салықтардың экономикалық мазмұны.
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні.
4
1.2 Салықтар және салық салудың теориялық негіздері.
8

2. Салық элементтері және салықтың жіктелуі.
2.1 Салық элементтері.
11
2.2 Салықтың жіктелуі.
14

3. Қазақстан Республикасының салық саясаты.
3.1 Қазақстан Республикасындағы салық салу принциптері.
16
3.2 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
18

Қорытынды
25

Пайдаланған әдебиеттер
27

Кіріспе
Мемлекеттік бюджеттің түсімдерінің ең басты көзі – салықтар.
Өнеркәсібі дамыған елдердің бюджетіндегі салықтардың үлесі 90 пайыз.
Салықтың негізгі түрлеріне табыс салығы, одан басқа қоғамның құқықты
мүшелерінің табыстарына, корпорация пайдаларына салынатын салықтар.
Өндірістік бірлестіктер, кәсіпорындар, капитал иелері өздері жариялаған
мәлімдемелері бойынша салық төлейді.
Салық мәлімдемесі төлеушілердің өз табыстарының мөлшері туралы
хабары, ал жалдамалы еңбек адамдарынан салық жалақы төлегенде ұсталады.
Табыс салығын алу белгілі бір төменгі деңгейден басталады.
Номиналдық табыстың ұлғаюына сәйкес табыс салығын өсірудің базасы
жасалады, салық төлеушілердің саны артады, мемлекеттің шоғырландырылған
жалпы қаржы-қаражаттары көбейеді. Салық салудың нормасы – салық ставкасы
объектінің бір өлшеміне салынған мөлшері. Салық ставкаларының көптеген
түрлері бар. Егер ставкалар табыстың өсуімен көбейсе, онда прогрессивті,
үдемелі ставкалар болғаны. Салық салудың тәжірибесінде бір объектіге оның
құнына қарамастан салынатын қатаң ставкалар кездеседі.
Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды
қаржы ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық
табысты мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық шешуші
рөлі артып келеді, мұны ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан
көруге болады. Салықтар экономикалық белсенділікті арттырудың, ұдайы
өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы ретінде жаңа сипатқа ие
болуда.
Менің курстық жұмысымның мақсаты – Қазақстан Республикасының салық
жүйесі жайлы жан-жақты мағлұмат беру, оның қалыптасу кезеңдерін,
принциптерін қарастырып, қазіргі заманғы салық жүйесіндегі мәселелерді
зерттеу және оларды шешілу жолдарын қарастыру.

1. Салықтардың экономикалық мазмұны.
1.1 Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні.
Салықтар – тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуінің және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні – шаруашылық субъекьтілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар – ақша қатынастарырынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және т.б. алынған. Тауар – ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір – бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет
жеңілген мемлкеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әртүрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде “Салықтар – мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар” деп
атап көрсетілген.
Салық – заңды актілерге сәйкес салық салық төлеушілермен жүзеге
асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық – белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз – белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (cалық кезеңі –
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда – бұл, салық төлеушінің білгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке берілетін белгілі бір
ақша сомасы болып табылады (cалық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық
болып саналады).
Салықтың материалдық белгісі – салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар – ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық – салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы – мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
- Материалдық категория жағынан – бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
- Экономикалық категория ретінде – бұл мемлекеттің табысы;
- Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
- Cалықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
- Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
- Салық – ақшалай нысанда төленеді;
- Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады;
- Салық – баламасыз сипатта болады;
- Салық – салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
- Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық – мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік ақпарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет
салықты белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлеуші сипатта болады.
2. Салық – ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық – қайтарылмайтын төлем болып табылады.
Салықты төлеген кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады, яғни салық
төлеушіден мемлекетке бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
- Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады, яғни
салық төлеушіден мемлекетке бағытталады.
- Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз – ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық – баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекет қызметке төлем болып
есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық – баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады.
Салықты төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе
материалдық құндылықтарға жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді
(ауысады). Анығын айтқанда, салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерде,
иеліктен шығарады, ал меншік иелері арасындағы туындайтын салық
қатынастарында мемлекет жеке меншіктен мемлекеттік меншікке салық
төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық – тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Тұрақтылықты мынадай байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты
салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Cалық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтармен қоса, келесі салық кезеңдерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
- салықты – мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
- салық – құқықтық нысанда жүзеге асады;
- салық – мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
- салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
- салық – мәжбүрлеме сипатта болады;
- салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейіе.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқығы жоқ.

Cалық – бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады.
Cалық – осы белгісі арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді.
Cондықтан көптеген мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша
қарастырады:
- біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана бекіта
алады;
- екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік –
құқықтық актілермен қатаң түрде жүргізуге асырылады;
- үшіншіден, осы қабылданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке сәйкес
жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту және енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негігі ретінде – мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады.
Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық актіге
сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтармен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық салықтық суверинитет асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) – мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу
объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды.
Қабылданған құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды
тұлғаларға салық төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді.
Cалық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне
былайша түсініктеме берілген: “Салық төлеушінің заңдарына сәйкес
мемлекеттік алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады,
оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу
объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық
есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті”.
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезеңде байқалады:
- бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
- екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің меншігінің
бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
- үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін орындамаған
жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс
өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып
саналады. Айта кету керек “Салық – салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары
немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде
қарастырылмайды”.
Салықтың жиналатын орындар:
- нарықтарда;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
- салық түрлері;
- салық ставкалары;
- салық жеңілдіктері;
- салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
- елеулі салық ауыртпалығы;
- салық заңының айқынсыздығы;
- субъектілердің саналы түрде алдын – ала салық мөлшерін төлемге
ұмтылуы;
- салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы – салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен ұлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.

1.2 Салықтар және салық салудың теориялық негіздері.
Ұйымдық–құқықтық жағынан салықтар – бұл мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке
төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін
жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып
табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады. Салықтар
мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі
болып табылады. Адамзат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен
әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына
бейімделді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып,
олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі,
өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымен қабаттаса
жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен
саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі –
ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістерін
және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады.
Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал
салықтардың әлеуметтік –экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі
қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және
функцйяларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарды төлеу
- әрбір азаматтың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады, - деп жазылған.
Салықтарды ежелден салық жүктемесін (салық ауыртпалығын ) бөлудің екі
қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төмен қабілеттілігі ) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Cалық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтың міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар
және бюджетке төленетін басқа да міндетті төламдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтың міндеттемелері туындауының,
орындалуынынң және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді. Салық салу мәселелерін
реттейтін нормативтік-құқықтық актілер ресми басылымдарды міндетті түрде
жариялануға жатады.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларда толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
қаржыға қатысты салықтардың функцияларын қаржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн. Қазіргі кезде салықтар
фискалдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды.
Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік
ерешеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттің кірістерін толтыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-
мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамассыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болады. Ол ұлттық шаруашылықтың дамуына
қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың
нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі,
жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы
өндірістің құрылымы мен үйлесісіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал
етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс- әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілу дәрежесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы - 19,7%, 1998
жылы – 16,6%,1999 жылы-17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы-22,2% болды
(салыстыру үшін: Украинада-29%, Ресейде -33 %).
Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар жүйесін қоғамның оның
нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне
қарай әзірленген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды. Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз етіледі.

2 Салық элементтері және салықтың жіктелуі.
2.1 Салық элементтері.
Қазақстан Республикасының қазіргі салық жүйесі салықтарды құру мен
алудың нақты әдістерін анықтайды, салықтың тиісті элементтері арқылы салық
салудың тәртібін белгілейді.
Салық элементтері - бұл мемлекеттің заң ак актілерімен анықталатын
салықтың құрылу принциптері мен салық салуды ұйымдастыру.
Негізгі салық элементтеріне мыналар жатады:
- салық субъектісі;
- салық салынушы;
- салық объектісі;
- салық базасы;
- салық салу бірлігі;
- салық ставкасы;
- салық жеңілдіктері;
- салық төлеу мерзімі мен тәртібі;
- салық төлеушілер мен салық органдарының міндеттері мен құқықтары;
- салық төлеуді бақылау;
- салық заңдарын бұзғаны үшін санкциялар және т.б.
Салық субъектісі немесе салық төлеуші. Ол - заң бойынша салық төлеу
міндеттілігі жүктелген тұлға, алайда нарық механизмі арқылы салық
ауыртпалығы басқа тұлғаға – салық салынушыға аударылуы мүмкін.
Салық салынушылар – нақты салық ауыртпалығы (салық жүктемесі) түсетін жеке
тұлғалар, түпкілікті салық төлеушілер (салықтың ең соңғы, нақты төлеушісі),
яғни мемлекет азаматтары.
Салық объектісі. Салық төлеушіге салық төлеу міндеттілігін жүктейтін
құқықтық фактілер жиынтығы (дерек, іс-қимыл, жағдай, оқиға). Мүлік пен іс-
әрекеттер салық объектілері және салық салуға байланысты объектілер болып
табылады, олардың болуына байланысты салық төлеушінің салықтық міндеттемесі
туындайды.
Салық базасы. Салық базасы – салық салу объектісі мен салық салуға
байланысты объектінің құндық, заттай немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салықтар және басқа да міндетті
төлемдердің сомасы анықталады.
Салықтың негізгі базасы мыналар болып табылады:
- табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық және жеке табыс салығы
жатады;
- тауарларға салынатын салықтар. Олар қосылған құнға салынатын
салықтарды, кеден баждарын біріктіреді;
- капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлікке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық салу өлшем бірлігі – салық базасын сандық тұрғыдан көрсетуге
пайдаланылатын салық салу ауқымының өлшем бірлігі. Мысалы, автокөлік
двигателінің қуаты көлік құралдарына салынатын салық ауқымы болып табылады,
ал қуат ат күші, киловатт өлшемінде көрсетілуі мүмкін; алаң жер салығының
ауқымы болып табылады, бұл ір елде түрлі өлшемде: гектар, акр, шаршы метр
өлшемдерінде көрсетіледі; бензинге акцизді есептеу кезінде литр, баррель,
галлон қолданылады.
Салық ставкасы – салық базасының өлшем бірлігіне абсолютті сомада
немесе процентпен белгіленетін салықтық есептеу мөлшері.
Салық салу практикасында ставкалар тұрақты және процентті болып
бөлінеді.
Тұрақты ставкалар – табыс көзіне қарамастан салық салу бірлігіне
абсолюттік сомада белгіленеді (мысалы, мұнайдың 1 тоннасына, газдың 1 текше
метріне).
Проценттік ставкалар – салық базасына қарай алынатын табыстың
мөлшеріне байланысты салық өлшем бірлігіне салынады.
Проценттік ставканың 3 түрі бар:
– үйлесімді;
– прогрессивті;
– регрессивті.
Үйлесімді салық ставкалары – салық объектісіне (оның мөлшерін
саралауды есепке алмай) бірдей проценттік қатынаста іс-әрекет етеді.
Прогрессивті ставкалар – салық салынатын табыстың артуына сәйкес өсіп
отыратын салық ставкалары. Нәтижесінде салық төлеуші салықтың үлкен
абсолюттік сомасын ғана емес, сонымен бірге оның үлесін де төлейді. Мұндай
ставкалар ең алдымен табысы көп тұлғаларға ауыртпалық түсіреді.
Регрессивті ставкалар – табыстың өсуіне қарай төмендейді және табысы көп
тұлғаларға тиімді болып келеді, ал табысы аз адамдардың иығына ауыртпалық
түсіреді.
Салық жеңілдіктері – заңға сәйкес төлеушілерді салықтан толық немесе
ішінара босату. Салық жеңілдіктеріне мыналар жатады: салық салынбайтын
минимум – салық салудан толық босатылатын салық объектісінің ең аз бөлігі;
Табыстың есептелген сомасынан шегерілетін шегерімдер (асырауындағы
жандарға, мүгедектерге – жеке табыс салығы бойынша; күрделі қаржыларға,
әлеуметтік объектілерді ұстауға, табиғат қорғау шараларына жұмсалатын
шығындардың сомасынан-корпорациялық табыс салығы бойынша және т.б.);
салық салынатын табыстың құрамына енбейтін сома (мысалы, босату кезіндегі
ұйғарымды жәрдемақы, жеке табыс салығы бойынша өтемақы төлемдерінің
сомасы); салық салудың жеке субъектілері мен төлеушілердің санаттары үшін
салық ставкасын төмендету.
Салық жеңілдіктеріне сонымен бірге төлеу мерзімін ұзарту және салық
бойынша бересіні есептен шығару да жатады.
Жеңілдік кезеңі – салықтар бойынша заңмен белгіленген жеңілдіктердің
іс-әрекет ететін уақыты.
Салық төлеу мерзімі мен тәртібі – заңмен белгіленген әдістер мен
салықты бюджетке аудару шаралары. Салық төлеу тәртібі салықты бюджетке
түсіру шараларын тәртіпке келтіру үшін белгіленеді.
Салық төлеушілер мен салық органдарының құқықтары мен міндеттері -
Салық кодексінің жалпы бөлімінде берілген.
Салықтық бақылау – салық қызметі органдарының салық заңының
орындалуын, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының
толық және уақытылы аударылуын бақылауы.
Салық заңын бұзған салық төлеушілерге олардың жасырған сомасын, төмендеткен
табыстарын төлеттіріп алу, салық заңын бұзу ауыртпалығына қарай үлестік не
еселенген көлемде айыппұлдар, бюджетке төленетін төлемдер мерзімін өткізіп
алғаны үшін өсімдер түрінде санкциялар қолданылады.
Салық салу әдістері. Салық салу объектілерін есепке алу және оларды
бағалау тәсілдеріне қарай салық алудың мынадай төрт әдісі қолданылады:
- кадастрлық;
- салық төлеушінің декларациясы бойынша;
- табысты алу көзінен ұстап қалу;
- патенттік негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу
объектілерінің нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы,
мүлік салығы) нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге
асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табыстың көлемі, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мысалы, корпорациялық табыс салығын, жеке табыс
салығын, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режімін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салық
органына олар бойынша декларацияны есепті салық кезеңінен кейінгі жылдың 31-
наурызынан кешіктірмей өткізеді.
Жеке табыс салығы бойынша декларациясын мынадай салық төлеушілер:
- төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
- тұрғын үй салу мен осындай құрылыс материалдарын сатып алуды жүзеге
асырғандар;
- ҚР шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке тұлғалар;
- ҚР шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі шоттарда ақшасы бар жеке
тұлғалар;
- ҚР сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң актілеріне сәйкес
декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген адамдар;
- ҚР Парламентінің депутаттары, судьялар табыс етеді.
Әскери қызметкерлер мен ішкі істер органдарының қызметкерлері жеке
табыс салығы бойынша декларацияны уәкілетті мемлекеттік орган белгілеген
тәртіппен ұсынады.
Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген
мерзіміне дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган
салық декларациясын табыс ету мерзімін екі айдан аспайтын мерзімге ұзартуға
құқылы. Бірақ салық декларациясын тапсыру мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы одан салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіспен салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне берілетін
патент негізінде төленеді. Патент – арнаулы салық режімін қолдану құқығын
куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.
Салықтық есептің екі әдісі қолданылады:
-кассалық;
-есептеу.
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
қарамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.