Радиациялық жағдайдың қоршаған орта мен адамзатқа әсері

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 бет

1. Радиациялық қауіпсіздік туралы жалпы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 бет
1.1. Радиация және олардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4.5 бет

2. Адам организміне радиацияның әсер етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6.8 бет
2. 1. Радиациялық қабылдау кезіндегі клиникалық эффектілер...8.10 бет

3. Радиациялық қауіпсіздіктің қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.12 бет
3.1. Радиоактивті заттардан қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12.13 бет

4. Радиоактивтік заттардың өсімдіктерге әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14 бет
4.1. Радиацияның жасанды көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.18 бет

5. Ядролық жарылыс кезіндегі жергілікті жердің радиоактивті зақымдануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19.22 бет

6. Семей полигоны және сынақ алаңының зардабы ... ... ... ... ... ... ... ...23.26 бет

7. Байқоңыр қаласындағы ракетаның құлауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28 бет

Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29 бет

Қазіргі тарихи кезеңде цивилизацияның дамуында радиацияның рөлі өте зор. Радиоактивтіліктің арқасында медицина саласында, өндірістің әр түрлі салаларында, энергетика саласында едәуір жетістіктерге қол жетті.
Бірақ бұнымен қоса радиоактивті элементтердің қасиеті жағынан негативті байқалулары айқын байқала бастады, радиациялық сәулеленудің организмге әсер етуі және т. б. Мұндай фактілер көпшілік көңілінен байқаусыз қалмады. Адам организміне және қоршаған ортаға радиацияның әсер етуі көп анықтала бастаған сайын адамзат тіршілігінің әртүрлі салаларына радиация қаншалықты үлкен рөл атқаруы керек екендігі туралы қарама-қарсы көзқарастар қалыптаса бастады.
Радиоактивтілікті біздің өміріміздің бір бөлігі деп қарастыруымыз керек, бірақ радиациялық сәулеленуге байланысты заңдылықтар үрдістерін білмей жағдайды нақты бағалау мүмкін емес.
Бұл үшін радиациялық мәселелермен айналысатын арнайы халықаралық ұйымдар құрылды, олардың ішінде 1920 жылдың соңында құрылған Радиациядан қорғану бойынша Халықаралық комиссия (РҚХК), сонымен бірге БҰҰ тұрғысынан 1955 жылы құрылған Атом радиациясының әсер етуі бойынша ғылыми комитет (АРӘҒК).
Радиациялық қауіпсіздік радиоактивті заттармен және басқа да иондаушы сәулеленулермен жұмыс істеген кездегі техникалық қауіпсіздіктің және өндірістік санитарияның жеке тарауы болып табылады. Радиациялық қауіпсіздіктің қарқынды дамуы ХХ ғасырдың екінші жартысында, сол уақытта ішкі ядролық энергияны бірінші рет қолдануға байланысты басталды. Тіршіліктің және экологияның әр түрлі аспектілері болып табылатын ғылымдардың ішінде радиациялық қауіпсіздіктің зерттеу аймақтары маңызды орын алады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Н. Ә. Назарбаев «Бейбітшілік кіндігі» Астана, «Елорда», 2001
2. «Радиация және өмір» З. Ж. Асқарова, Алматы, 2000.
3. www. adamzat. kz
4. Оспанова Г. С. , Бозшатаева Г. Т. Экология «Алматы» 2009
5. Төлеубаев Б. Ә. Радиациялық экология жайлы қысқаша таным «Павлодар 2008»
6. Ж. Ж. Жатқанбаев Экология негіздері «Алматы» 2003

Пән: ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности), Защита труда
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3 бет

1. Радиациялық қауіпсіздік туралы жалпы
түсініктер ... ... ... ... ... ... . ... ... .4 бет
1.1. Радиация және олардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-5 бет

2. Адам организміне радиацияның әсер
етуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-8 бет
2. 1. Радиациялық қабылдау кезіндегі клиникалық эффектілер...8-10 бет

3. Радиациялық қауіпсіздіктің
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...11-12 бет
3.1. Радиоактивті заттардан
қорғану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12-13 бет

4. Радиоактивтік заттардың өсімдіктерге
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..14 бет
4.1. Радиацияның жасанды
көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14-18 бет

5. Ядролық жарылыс кезіндегі жергілікті жердің радиоактивті
зақымдануы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..19-22 бет

6. Семей полигоны және сынақ алаңының
зардабы ... ... ... ... ... ... ... ...23-26 бет

7. Байқоңыр қаласындағы ракетаның
құлауы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .27 бет

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 28 бет

Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..29 бет

Кіріспе

Қазіргі тарихи кезеңде цивилизацияның дамуында радиацияның рөлі өте
зор. Радиоактивтіліктің арқасында медицина саласында, өндірістің әр түрлі
салаларында, энергетика саласында едәуір жетістіктерге қол жетті.
Бірақ бұнымен қоса радиоактивті элементтердің қасиеті жағынан
негативті байқалулары айқын байқала бастады, радиациялық сәулеленудің
организмге әсер етуі және т. б. Мұндай фактілер көпшілік көңілінен
байқаусыз қалмады. Адам организміне және қоршаған ортаға радиацияның әсер
етуі көп анықтала бастаған сайын адамзат тіршілігінің әртүрлі салаларына
радиация қаншалықты үлкен рөл атқаруы керек екендігі туралы қарама-қарсы
көзқарастар қалыптаса бастады.
Радиоактивтілікті біздің өміріміздің бір бөлігі деп қарастыруымыз
керек, бірақ радиациялық сәулеленуге байланысты заңдылықтар үрдістерін
білмей жағдайды нақты бағалау мүмкін емес.
Бұл үшін радиациялық мәселелермен айналысатын арнайы халықаралық
ұйымдар құрылды, олардың ішінде 1920 жылдың соңында құрылған Радиациядан
қорғану бойынша Халықаралық комиссия (РҚХК), сонымен бірге БҰҰ тұрғысынан
1955 жылы құрылған Атом радиациясының әсер етуі бойынша ғылыми комитет
(АРӘҒК).
Радиациялық қауіпсіздік радиоактивті заттармен және басқа да иондаушы
сәулеленулермен жұмыс істеген кездегі техникалық қауіпсіздіктің және
өндірістік санитарияның жеке тарауы болып табылады. Радиациялық
қауіпсіздіктің қарқынды дамуы ХХ ғасырдың екінші жартысында, сол уақытта
ішкі ядролық энергияны бірінші рет қолдануға байланысты басталды.
Тіршіліктің және экологияның әр түрлі аспектілері болып табылатын
ғылымдардың ішінде радиациялық қауіпсіздіктің зерттеу аймақтары маңызды
орын алады.

1. Радиациялық қауіпсіздік туралы жалпы түсініктер

Радиоактивті құбылыстарды 113 жыл бұрын ашқан. 1896 жылы француз
ғалымы Анри Беккерель фотографиялық пластинкаларды басып шығарғаннан кейін,
құрамында уран бар минерал сынығымен ұзақ уақыт жанасқанда сәулелену іздері
шыққанын кездейсоқ байқап қалды. Кейіннен бұл құбылыспен Мария Кюри
(радиоактивтілік терминінің авторы) және оның жұбайы Пьер Кюри айналысты.
1898 жылы олар сәулеленуден кейін уран басқа элементтерге айналатынын
тапты, оларды жас оқымыстылар полоний және радий деп атады. Өкінішке орай
радиациямен кәсіби айналысатын адамдар радиациялық заттармен жиі жұмыс
істейтін болғандықтан өздерінің денсаулығын және тіпті өмірлерін де қауіпке
тікті. Бұған қарамастан зерттеулер жүргізіле берді, соның нәтижесінде
радиоактивті массаларда атомның құрылымының ерекшеліктерімен және
қасиеттерімен едәуір мөлшерде шартталған реакциялардың өту үрдісі туралы
өте нақты мәліметтерге ие болды.
Адамдарға енетін радиацияның тиетін әсері тірі жасушаларға, яғни адам
организміне биологиялық әсер етуі сәулеленумен туындайды. Зақымдайтын әсер
сәулелену мөлшерінің мәніне және осы алған мөлшердің уақытына тәуелді.

1.1. Радиация және олардың түрлері
Радиация латын тілінде радиус-сәуле деген сөз. Радиацияға күннің
сәулесі, ғарыштық сәуле, жердің табиғи радиоактивтік заттарының сәуле
шығаруы және жасанды радиоактивті изотоптар жатады.
Галактикалық ғарыш сәулелерінің құрамында протон ағымдары (85%), альфа-
бөлшегі, яғни гелий (13-14%), электрондар және гамма - кванттары бар. Сол
сәуле бөлшектерінде энергия өте жоғары. Жердің радиациялық белдеуі сыртқы
және ішкі зоналардан тұрады. Ішкі зонасында 40 Мэвтен астам энергиясы бар
электрондардан тұрады. Бұл энергия атмосфера қабатынан өткеннен соң Жер
бетінде байқалады.
Күннің ғарыштық сәулелерінің құрамында протондар және альфа- бөлшегі
бар.
Ғарыштық сәулелері және жердің табиғи радиоактивтік заттарының
сәулеленуі табиғи радиациялық фон құрады. Табиғи радиациялық фон Жер
бетіндегі бүкіл тірі жәндіктерге, жануарларға, адамға және өсімдіктерге
әсерін тигізеді. Оны зерттейтін ғылым саласын гелиобиология дейді.
Жердің табиғи радиоактивтік заттарының сәуле шығаруы барлық химиялық
заттарға байланысты болмайды. Әр түрлі элементтердің табиғи 50 радиоактивті
изотобы бар. Көпшілік элементтердің тек біразы ғана радиоактивті. Кейбір
химиялық элементтерде тұрақты изотоптар жоқ, олар түгелдей радиоактивті,
мысалы, уран, торий, радий, полоний және т. б. Бұлардың атомдарының ядросы
өздігінен ыдырап, гамма - кванттық және корпускулярлық болып сәулеленеді.
Изотоптар деп бірдей қасиеттерімен, бірақ атомдық салмақтары әр түрлі
химиялық элементтерді айтады (грекше – изос – бірдей, тең; топос – орын).
Мысалы, уран 235 және уран 238 – изотоптар.
Изотоптар ядрода нейтрондар санының әр түрлі болуына байланысты өзара
айырмашылығы бар атомдар. Оларда пратондардың саны бірдей.
Атомның және атом ядросысының құрылысын анықтап, зерттеу ядролық
құбылыстар заңын ашып, ядролық реакцияларды жүргізіп, жасанды радиоактивтік
изотоптар алуға мүмкіндік берді.
Ядродағы құбылыстық айналымды зерттеу атом ядросының таусылмас энергия
бұлағы екенін көрсетті. Бұл энергия ядролық реакция кезінде ядролық
сәлелену бөлініп отырады.
Ең алғаш 1942 жылдың желтоқсан айының 2 күні өту құбылысын басқаруға
мүмкіндігі бар тізбектелген реакция алынды. Бұл күні атақты физик Энрико
Ферми жасап шығарған бірінші ядролық реактор өзінің жұ-мысын бастады. Осы
күннен атом энергиясын бейбітшілік және соғыс мақсатында практикалық
қолдану басталды.
Ядролық реакторды қолдану арқылы кез келген химиялық элементтің және
Жер қабатында жоқ элементтердің изотобын жасау мүмкін болды.
Жасанды радиоактивтік изотоп биологияда және медицинада жиі қол-
данылады. Оны қолдану тәсілдерін изотоптық тәсіл (изотопный метод) және
таңбаланған атомдар тәсілі (метод меченых атомов) деп атайды.

2. Адам организміне радиацияның әсер етуі

1200м биіктіктегі табиғи радиациялық фон жер радиациясына қарағанда
1,5 - 2 есе өседі. Технологиялық факторлардың есебінен (АЭС, уранды
кеніштер,радиоактивті қалдықтар көмілген жерлер және т. б. ) кейбір жер
регионының радиациялық фоны жылына 200-4-мР құрайды. Мұндай жиынтық мөлшер
адам өміріне қауіпсіз.
Бірақ дүниежүзіндегі атомдық энергияның қарқынды дамуы тұрғындарды
радиациядан қорғау мәселесін туғызды. АЭС апаты кезінде аймақтардың
радиоактивті заттармен улануы болады. Жергілікті жерлерде реактивті
зақымдану, жарылыс кезінде пайда болған реактивті бұлттардан радиоактивті
бөлшектердің жерге түсуінен пайда болады, ол жел бағытымен жылжиды.
Жергілікті жердің зақымдану қарқыны радиация мен сәулелену мөлшерінің
адамға белгілі бір уақытта енуімен анықталады.
Енетін радиация – бұл ядролық жарылыс кезіндегі гамма-сәулелер мен
нейтрондардың жіберетін ағыны. Барлық тірі мақұлыққа (оның ішінде адамға
да) берілген зақымдайтын факторлардың әсер етуі организм құрамына кіретін
атомдар мен молекулалардың иондалуынан тұрады, ол оның тіршілік функциялары
мен жеке мүшелерінің бұзылуына алып келеді, сүйек миының зақымдалуына,
сәулелік аурудың таралуына алып келеді.
Радиологиялық қауіпсіздік бойынша Халықаралық комиссияның мәліметтері
бойынша жылына 35 бэр (рентгеннің биологиялық эквиваленті) асатын мөлшерлер
қауіпті болып табылады. Егерде сәулеленудің 4 тәуліктегі мөлшері 50 рад
болса, 10-30 тәулікте – 100рад бір жылда – 300 рад болса адамдардың өміріне
қауіп төндірмейді.
Есте сақтау керек! Енетін радиациядан іс жүзінде адамдарды панаханалар
(убежище) және радиацияға қарсы баспаналар (укрития) толық қорғайды, ал
ашық және қалқаланған жерлер бұл әсер етулерді азайтады.
Қалыңдығы 2 - 8 см болат, 10см бетон, 14см топырақ, 30см ағаш гамма
сәулеленуді екі есе әлсіретеді.
Радиоактивті зақымдану ядролық бұлттардың жарылысынан атмосфералық жер
қыртысына, ауа кеңістігінде, тұрғылықты жерде радиоактивті заттардың
әсерінен болады. Адамдардың зақымдану қауіпсіздігі тұрғылықты жерде
радиоактивті зақымданған ауада ұзақ уақыт – күндер, апталар, тіпті айлар
бойы сақталады. Тұрғылықты жердің радиоактивті зақымдануы жарылыстың түріне
байланысты. Жерде болған жарылыс қауіпсіздеу. Бұл жерде активтігі күшті. Ол
топырақ бөлшегінің салдарынан өседі. Жарылыс бұлты мен жарықшақ бөлшектер
жарылыс ауданынан алыс жерлерде радиоактивті зақым тудырады. Тұрғылықты
жердің зақымдану масштабы мен дәрежесі, ядролық жарылыстың түрі мен
қуатына, санына, метеорологиялық жағдайына желдің бағыты мен және
адамдардың жылдамдығына байланысты. Мысалы, қуаты 1 мегатон жарылыста
жанғыш (огненний) шар 20 мың тоннадай топырақты қатыстырады және ұшырады.
Көптеген бөлшектен құралған радиоактивті үлкен бұлт жасалады.
Радиоактивті бөлшектер бұлтпен араласады. Радиоактивті зақымданған аймақ
құрады. Бұл үрдіс жарылыстан кейін 10-20 сағатқа созылады.
Зақымдану дәрежесіне байланысты және адамдардың зақымдану қаупіне
байланысты 4 аймаққа бөлінеді: А-орташа, Б-күшті, В –қауіпті, Г- төтенше
қауіпті зақымдану.
Толық таралу кезіндегі сәуленің мөлшері мынадай: сыртқы аймақтың
шекарасында А-40 Р, ішкіде - 400 Р. Сыртқы аймақтың шекарасында Б-400 Р,
ішкіде – 1200 Р, В аймағының сыртқы шекарасында – 400 Р (аймақтың ортасында
10000 Р және одан көп) радиациясының бірқалыпты дәрежесі келісімді уақыт
ішінде 10 есе төмендейді, қысқасы 7 рет. Мысалы жарылыстан кейін 7 сағат
ішінде 10 рет төмендесе, ал 49 сағаттан соң шамамен 100 рет.
Адамның сәулелену мөлшерінің көлемі радиациялық деңгейіне байланысты.
Зақымдалған жерге келген адамның қанша уақыт болғаны мен оның қорғау
дәрежесіне (радиацияның әлсіреу коэффициенті) де байланысты.
Апаттан соң радиоактивті ортада радиацияның негізгі қауіпті көзі
сыртқы сәулелену. Дұрыс және дер кезінде қауіпсіздік шараларды қолданса
адам ағзасына ингаляцияланған радионуклидтің түсуі мүмкін емес.
Ішкі сәулелену азық-түліктер мен судан ағзаға түскен радионуклидтің
салдарынан ұлғаяды. Апаттың бірінші күндері иодты изотоптар радиоактивті
өте қауіпті, олар қалқанша безге жиналады. Балаларға өте қауіпті йодты
изотоптың кішігірім концентрациясы сүттен табылады.
Апаттан соң 2-3 айдан соң ішкі сәулеленудің негізгі агенті
радиоактивті цезий, ол адам ағзасына азық-түліктер арқылы түскен.
Адам ағзасына басқа да радиоактивті заттар (стронций, плутоний) түсуі
мүмкін. Ағзадағы радиоактивті заттардың бөліну сипаттамасы:
- қаңқадағы жиынтық (кальций, стронций, радий,плутоний)
- бауырдағы концентрленуі (церий, метан, плутоний)
- мүшелері мен жүйкелерге бірдей бөлінуі (тритий, көміртек, инертті
газдар, цезий т. б. )
- таңдалып алынған радиоактивті йод (шамамен 30%)
Потологиялық үрдістердің зақымдану дәрежесінің тәуелділігі, иондалған
сәулені туғызып (шақырып), асқынған және кәдімгі формадағы сәулелену
ауыруын туғызуы мүмкін. Генетикалық бала-шағасына, тұқымына әртүрлі әсер
етуі мүмкін.
Сәулеленудің мөлшеріне байланысты асқынған сәулелену ауыруды 4-ке
бөледі.
Бірінші (жеңіл) адам мөлшері 100-ден 200 бэр-ге дейін алғандағы ауыру
түрі.
Ондай ауруларға жалпы шаршау, жай жүрек айну, әлсін-әлсін бас
айналу,терлеу жатады. Ол адамдар, яғни мұндай мөлшер алғандар саптан, яғни
жұмыстан шығып кетпейді, жүре береді. Қанының тазалануы 4 айдан соң
аяқталады.
Сәулелік ауырудың екінші дәрежесі (түрі) мөлшері 200-300 бэр алғанда
болады. Мұндай зақымданғандарға: бас ауруы, температурасының көтерілуі, өт-
ішек жолдарының бұзылуы, яғни іш өтуі жатады. Бұл адамдар тез және жылдам
ауырады да, көбінесе саптан, яғни жұмыстан шығып қалады. Қанның тазалануы 6
айға дейін созылады. Тіпті адам өлімі де болуы мүмкін.
Үшінші (ауыр) түрі 300-500 бэр алғанда болады. Олардың бастары қатты
ауырып,құсады, қатты әлсіреп басы айналады, адам өлімі де болады.
Төртінші соңғы, ауыр түрі 500 бэр жоғары алғанда болады. Мұндай мөлшер
алғандар 15 минут өткен соң тоқтаусыз қан араластырып құса береді де, есін
жоғалтады. Іші өтіп, 10 тәуліктің ішінде қайтыс болады.

2. 1. Радиациялық қабылдау кезіндегі клиникалық эффектілер

Қазаға алып келетін мөлшердегі сәулелену кезінде (6-10 Гр) 100-1000
еседен адам сәуле алғанда-ақ өліп кетеді. Жекеленген дене бөліктеріне әсер
еткен, ал одан кейін өлімге алып келген сәулеленудің сіңірілген мөлшері,
барлық дене сіңірген сәулеленудің ең шеткі мөлшерінен асып кетеді. Жеке
дене бөліктерінің ең шеткі сіңіру мөлшері келесідей: бас - 20; іштің
төменгі жағы - 20; іштің жоғарғы жағы - 50; кеуде - 100; аяқ - қол - 200
Гр. Дене бөліктерінің сәулеленуге сезімталдығы әртүрлі.
Адам ағзасына иондағыш сәулеленудің әсерінің өзінің ерекшеліктері бар:
1. Сіңірілген энергияның жоғарғы эффективтілігі және сәулеленудің аз
мөлшердегі сіңірілген энергиясы ағзада терең биологиялық өзгерістер тудыруы
мүмкін, (жылулық, электрлік және т. б. ). Биологиялық нысанмен сол көлемде
сіңірілген энергияның басқа түрлері иондағыш сәулелену тудыратын мұндай
өзгерістерге алып келеді. Мысалы, иондағыш сәулеленудің сүт қоректілер
үшін, өлімге алып келетін мөлшері 5 Гр-ге (500рад) тең, сәулеленудің
сіңірілген энергиясына 5 Джкг сәйкес. Егерде осы энергияны жылыту көзі
ретінде пайдаланған болсақ, онда ол денені 0,001°С-ғана жылытқан болар еді.
Ортаның атомдары мен молекулаларын иондау мен қоздыру иондағыш сәулеленудің
ерекше әсер етуімен шартталады.
2. Әсер етудің пайда болуының жасырын немесе инкубациялық кезеңінің
болуы (жалған қолайлы кезең); мөлшердің көбеюі мен оның ұзақтығы азаяды.
3. Аз мөлшерден әсер көбейе түседі немесе жиналады (кумуляция).
4. Сәулелену, берілген тірі организмге ғана емес, оның кейінгі
ұрпақтарына да әсер етеді (генетикалык эффект).
5. Сәулеленуге кез келген ағзаға толығымен бірдей әрекеттеспейді.
6. Тірі ағзаның әртүрлі мүшелері сәулеленуге өзінің сезгіштіктері бар,
күнделікті 0,002-0,005 Гр мөлшердің әсері кезінде қанда өзгерістер
басталады.
7. Сәулелену әсер ету жиілігіне тәуелді, бір реткі көп мөлшердегі
сәулелену, фракциялыққа қарағанда өте терең зардаптар тудырады.
Жасуша - бұл тірі материаның элементар (жәй) структуралық бірлігі және
бүтіннің кішкене ғана бөлігін құрайды. Сонымен бірге ұлпа өте күрделі
құрылым, миллиардтаған молекулалардан тұратын құрылым. Жасушада алдымен
ядро және цитоплазманы ажыратады, ядроның негізгі структуралық материалы
нуклепротеид болып есептеледі, яғни өз белогынан және ДНК тұратын күрделі
белок.
Ядрода - ядрошықтар (бір немесе бірнеше, онда РНК). Цитоплазманың
ядродан тұратын структуралық түзілімдері бар күрделі құрылым. Бұл -
митохондриялар. Олар өз кезегінде ұлпалардың химиялык цехтары деуге
болады. Митохондрияларда қоректік заттарды тотықтырып бөлетін үрдістерді
және басқа алмасу үрдістері орындайтын ферменттер жинақталған.
Жасуша қабыршығы сыртқы қабаттан және оның астында орналасқан
плазмалық мембранадан тұрады. Жасушаның сыртқы мембранасы өте жұқа және
созылмалы, полисахаридтермен белоктардан тұрады. Эндоплазмалық тор
рибасомалар, көптеген кіші каналдар және қуыстар, олардың қабырғалары
мембрананың құрайды, структурасы бойынша плазмалық мембранаға ұқсас.
Гольджи кешені - онда белоктар, көмірсутегі майлар жиналып цитоплазмаға
көбікше түрінде түседі де жасушамен және ағзамен пайдаланылады. Лизосомдар
-ішінде верменттер, белоктарды, майларды, көмірсутегін, нуклейн қышқылдарын
ыдырататындар. Жасушалық орталық - центриоли -ұлпа бөлінген кезде, бөлу
веретені пайда болады.
Микроскопиялық ұлпада бірнеше мың заттар бар, олар әр түрлі химиялық
реакцияларға қатысады, ұлпада жүретін химиялық үрдістер оның өмір сүруінің,
дамуының қызымет етуінің негізгі жағдайларының бірі.
Атомдық деңгейде органикалық және органикалық емес әлемдердің химиялық
құрам арасында айырмашылық жоқ. Айырмашылық өте жоғарғы молекулалық
ұйымдастыру деңгейінде байқалады. Ұлпада қандайда бір ерекше элементтер,
тірі табиғатқа ғана тән элементтер жоқ.
Ядролық сәулелену тірі ағзаға күрделі және әртүрлі әсер етеді, оларды
талдау оңай емес.
Ұлпаның сәулелену әсерінен қалай өзгеретінін, тек қана микроскоп
арқылы көруге болады.
Кәдімгі жарықтық микроскопты 1-1,5 мың есе үлкейткенде ядроны көруге
болады. Радиациядан болған өзгерістерді тек қана үлкен мөлшер алғанда ғана
көруге болады. Бұл кезде жасуша жоғарғы температура немесе умен
өлтірілгендей болып көрінеді, ол тығыздалады немесе керсінше кеңейеді, ядро
көлемі ұлғайады да бұзылады, жасуша қабығы жыртылып жасуша өледі.
Радиацияның аз мөлшері толық ағзаға өте қауіпті жеке тірі ұлпаға әсері онша
емес, бірақ жасуша бөліну кезінде сәулеленуге өте осал. Сәулелену
ұлпалардың бөлінуін тежеуге, ал көп мөлшері оның құруына алып келеді.
Жасушаға жалпы әсер етуінен басқа бөліну кезеңінде сәулелену онда
жергілікті зақымдануды тудырады. Бұл хромосомдардың жыртылуы,
біртектілігінің бұзылуы, олардың кесектерінің пайда болуы. Хромосом бір
немесе екі жерден үзілуі мүмкін, хромосомның материалдарының бөліктерінің
шығуы болып ол қысқарады, үшіншіден әр хромосомаларға жататын жеке
кесектері жабысады, жасушалар өрісіне хромосомалардың таралуы кезінде
көпіршелер пайда, хромосомалардың крестелуі жүреді, екі жаңа пайда болған
ядролардан басқа микроядролар пайда болады.
Су молекулаларының өнімдері-еркін радикалдармен реакция нәтижесінде
биологиялық ұлпаның зақымдануынан баска тікелей сәулеленген нысанда-ақ уыз,
фермент, нуклеинді қышқыл болсын иондалу болады. Мұнда сәлелену жанама
емес, тура әсер етеді. Макромолекулада сәулелену энергиясының сіңірілуі-
заттың молекуласының өзінің сәулеленуі -ДНК, ақ уыз, оның структурасы
өзгереді, полимерлерде молекулалық үзіліс, соңында макромолекулалардың
инактивациясы болады.

3. Радиациялық қауіпсіздіктің қалыптасуы

Тұрғындарды иондалған сәулелену қауіпсіздігінің қалыптасуының
құжатында радиациядан қорғаудың 3 қағидасы жазылған: сәулеленуден түбегейлі
қорғау мөлшерлеу шегін көтермеу, сәулеленудің мөлшерін төменгі деңгейге
дейін түсіру. Радиациядан қорғаудың нормалары бойынша 76 сәуле алған адам 3
категорияға (1. 1-кесте) бөлінеді (А,Б,В), ал адам мүшелері мен денесінің
сәулеленуге сезгіштігі көбейіп, мүшелері (І,ІІ,ІІІ) 3 кризистік топқа (1-
кесте) бөлінеді.
Негізгі мөлшердің шегі кризистік мүшесінің группасы үшін А категориясы
бір жыл көлеміндегі мөлшерде бекітіліп, ал Б категориясы үшін аймақтық шек
бекітіледі. Мүмкін болатын мөлшердің шегі (МШМ-(ПДД)) бір жылдағы
эквивалентті жеке шекпен сипатталады. Ол 50 жыл бойы әсер етіп, адам
денсаулығына жаман (нашар) өзгерістер әкеліп, осы заман әдістерімен
анықталады.
Б категориялы адам үшін негізделмеген сәулеленудің алдын алудың шектік
мөлшері (ШМ(ПД)) мүмкін болатын шектік мөлшерден (МШМ(ПДД)) төмен және
сыртқы сәулелену мөлшерінің кризистік тобы бақыланады, орташаландырылған
сыртқы ортаның радиоактивтік қалдықтары мен ластану деңгейі де бақыланады.
1 - кестеде шектік мөлшер (ШМ-(ПД)) мен (МШМ –(ПДД)) мүмкін болатын
шектік мөлшердің мәндері берілген.

1-кесте Ішкі және сыртқы сәулеленудің шегінің негізгі мөлшері
Жылдық мөлшер шегі Кризистік ортаның тобы
І ІІ ІІІ
3В БЭР 3В БЭР 3В БЭР
А категориясы үшін мүмкін болатын 0,05 5 0,15 1 0,3 30
шектік мөлшер (МШМ-(ПДД))
Б категориясы үшін шектік мөлшер 0,005 0,5 0,015 1,15 0,03 3
(ШМ(ПД))

Рентгендік сәулеленуді қолданатын қондырғылармен жұмыс істеген кезде
(геофизикалық зерттеу үшін; бұрғылауда, өндіруде және көлікте; рентгендік
структуралық талдау үшін, дефектоскопии, химиялық және лабораториялық
сараптау үшін т. б. ) МЕСТ 12. 2. 018 – 76-ның құптауымен нормаланған
экспозициялық мөлшері: жұмыс орындарында, тіреуіш қабырғада, жұмысшының
жұмыс орнына қарап тұрған физоресцираланған экран мен пультта – 2,37х10-10
Кл(кг с) немесе (3,3 мРсағ); электр шамының жұмыс істеуі кезінде –
14,3х10-10 Кл(кг с) немесе 25 мРсағ; видеотексергішті қондырғының
теледидарлық системасының операторға көңіл аударатын жағы – 0,36х10-10
Кл(кг с) немесе 0,5 мРсағ.

1.1. -кесте Жұмыс орнындағы іс жүзіндегі активті және радионуклидті
радиациялық қауіпсіздік тобына тәуелділігінің жұмыс кластары
Радиациялық Төменгі Изотоптық мүшелеріЖұмыс орнындағы активтілік
қауіпсіздік активтілік 3,7х104Бк
группасы тобымәні
Жұмыс класы
І ІІ ІІІ
А 0,1 90С2,210РО,22АРА 104артық 10-104 0,1-10
Б 1,0 137С3,22NA45Ca60Co105 артық 102-105 1-100
В 10,0 32p,59Fe,7Be,150 106 артық 103-105 10-100
Г 100,0 3Н,11С,51СR 107 артық 104-107 100-1000

Сұйық және қатты радиоактивті қалдықтарды жинауға, уақытша сақтауға
және жоюға қойылатын талаптар келесідей. Мекемелердің сұйық қалдықтарды
радиоактивті деп есептеледі, егерде олардағы радиоактивті заттар су үшін
ДКБ рұқсатты концентрациядан асып кетсе; қатты ерітінділер қалыптық бірлік
салмағының мәні: бетта – активті зат үшін 7,4 кБккг белгілі бір 100см2 тең
аудан бетінің ластану деңгейі 5 альфа – бірлікке (см2мин) немесе 60 бета –
бірлікке (см2мин) көтеріледі.

3.1. Радиоактивті заттардан қорғану

Радиоактивті заттардан қорғаудың бірнеше жолдары бар. Олар: физикалық,
химиялық және биологиялық тәсілдері.
Физикалық тәсіл. Бұл тәсілдің ұйғаруы бойынша, дер кезінде қол-аяқты
денені жылы су мен жуып отыру керек. Қолға арнаулы түрде дайындалған
перчаткаларды кию керек. Қатты радиоактивті элементтердің бөлшектерінің
кішкентай түйіршіктері ішкі органдарға өтіп кетпеуін қадағалап отыруы
керек. Егер кішкентай бөлшектер ішкі органдарға өтсе, олар тез арада
ағзадан шыға қоймайды. Әсіресе радий, уран, плутоний, стронций, иттрий және
цирконий бөлшектері ағзаларға өтсе қауіпті ісіктер туғызуы мүмкін. Олар
радиоактивті сәулелер таратады. Цезий тез еритін тұздарды түзеді. Сөйтіп
адам ағзаларының жұмсақ тканьдерінде жиналады да үнемі иондалған
сәулеленуді таратады. Радиоактивті стронцийдің бөлшектерін адам ағзаларынан
шығару оңай емес. Стронцийді кальциймен ығыстырып шығаруға болады. Тез
еритің цезий – 137 бөлшектерін ағзалардан ығыстырып шығару үшін көп
мөлшерде су ішу керек. Радиоактивті элементтерді ағзалардан шығару үшін
қымыздық сірке қышқылы мен лимон қышқылынкөп мөлшерде пайдалану керек. С,Д
витаминің ішу өте пайдалы (сәбіз, редис). Арақ-шарап ішуге болмайды. Олар
радияцияның әрекетін күшейтіп жіберуі мүмкін. Бірақ кейбір адамдар Уран
өндіретін шахталарда істеп жүріп күніне азды- көпті арақ ішіп жүрген. Ол
адам күні бүгінге тірі. Ал арақ ішпеген оның әріптестері жарық дүниемен
баяғыда қоштасқаның ол жіпке тізгендей айтып беріп отырады. Біздіңше, азды-
көпті арақ-шарап ішіп отырған жөн болғаны.
Радияциядан қорғанудың химиялық және биологиялық жолдары. Радияцияға
қарсы қолданатын препараттарды радиопротекторлар деп аталады. Олар
радиоактивті элементтердің бөлшектері ағзалардан шығару үшін неше түрлі
химиялық препараттарды пайдаланады. Олар ағзаларды радияциядан сақтап
қалады. Иондалған сәулеленуді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Дерттерге
диагностика қою үшін де таңбаланған атомды пайдаланады. Сәуле тератиясы мен
қан, ауруларын емдеуге болады. Қауіпті ісіктерді де емдеу үшін бета-
сәулесін пайдаланады. Адамдарды Радияциядан қорғау Қазақстан
Республикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе. Қазақстан
Республикасында адамдардың денсаулығына өте үлкен көңіл бөлінеді. Әсіресе
экологиялық аппатқа ұшыраған аймақтарда да тұратын халықтардың денсаулығы
қатаң бақылауға алынған. Осы айтылғандарды қорыта келе, радияция (сәуле)
дертіне шалдықпау үшін халыққа, әсіресе, жеткіншіктерге радиоэкологиядан
жан-жақты білім және тәрбие беру екенін естен шығармауымыз керек. Адамзат
баласы осы кезде бұрын – сонды болып көрмеген орасан көп ғылыми табыстарға
жетіп, техника мен технологияны дамыта түсуде. Оларды төтенше түрде дамуы
биология ғылымдарына тікелей байланысты. Ол жаратылыстану ғылымдарының
көрнекті салаларының бірі. Оның басты міндеттері жер бетіндегі тіршіліктің
пайда болуын, оның эволюциялық жолмен дамуын зерттеу. Биология жердің
тіршілік иелері адамдар мен жануарлар өсімдіктер мен неше түрлі көзге
көрінбетін микроорганизмдер әлемін зерттейді. Алынған мәліменттердің
негізінде сигнал хабарды дәл тіркейтін сезімтал машиналар мен механизмдер
шығару жұмыстарын жүргізеді. Кейінгі кезде биологиялық ғылымдар орасан зор
ілгерлеп, алға басты. Осы уақыттың ішінде тіршілік дүниесі адамдар, жан-
жануарлар, өсімдіктер әлемі туралы көптеген түсінігіміз бар. Тірі
организмдердің пайда болу жолдарын, биохимиялық процестерін білеміз. Бірақ
көптеген биологиялық көріністердің құпия сырлары әлі күнге дейін өз шешімін
тапқан жоқ.

4. Радиоактивтік заттардың өсімдіктерге әсері

Малина жас өсімдігіне радиоактивтік зат енгізілгенде ол өсімдіктің
сабағына, бұтағына, жапырақ жолақтарына көптеп жиналады. Радиоактивтік
сәулелену организмде заттардың жылжуын, орын алмастыруын, санын, көлемін
анықтауға мүмкіндік жасайды.
Радиация өсімдіктер өнімін арттыруда ауыл шаруашылығында кең
қолданылады. Тұқымдарды, картопты, жас жеміс ағаштарын отырғызардың алдында
сәулелену әсерін өткізеді. Радиация арқылы жаңа сорттарды шығаруға
мүмкіндік жасалынады, әр түрлі зиянкестерді құртуға, тыңайтқыштарды егіс
даласына және т. б. салудың нағыз қолайлы мерзімін анықтауға пайдаланады.
Қант қызылшасын себер алдында сәулелену әсерінен өткізгенде оның өнімі
40% өседі және құрамындағы қант 15-35%-ке дейін жоғарылайды.
Парникте өсетін редистің тұқымын себер алдында сәулелендіру
нәтижесінде оның өнімін 25%-ке арттырған 320-400 кг дейін. Сәулеленген
тұқымдарда даму құбылысы жылдамдайды. Топыраққа әлсіз радиоактивтік затты
салғанда өнім жоғарылайды. Егер сәулеленудің үлкен мөлшері тірі организмге
зиян болса, оның аз мөлшері, керісінше, тіршілік жағдайын күшейтеді. Арнайы
жасалған гамма – сәулелену құралы арқылы бір сағатта бір тонна тұқымды
сәулелендіруден өткізуге болады. Тұқымды сәулелендіру үшін оның сортын,
ылғалдылығын және т. б. жағдайларды еске алады, яғни әр организмге радиация
мөлшері оның жағдайына байланысты арнайы түрде беріледі.
Радиоактивтік заттар арқылы топыраққа салған тыңайтқыштардың қалай
және қанша көлемде өсімдіктермен сіңірілетінін зерттеп біліп, өсімдіктердің
өмірін зерттеп, агротехниканы дұрыс қолдану мүмкін. Мысалы, фосфор – 32
радиоактивті жүзім сабағының түбіне салғанда өсімдікке тез сіңеді, ал
ерітінді түрінде салғанда баяу, аз сіңеді.

4.1. Радиацияның жасанды көздері.

Жасанды радиоактивті көздер бізді жан - жақтан қоршап тұр. Адам
жүздеген радионуклейдтер жасады, оларды рентген сәулелері ретінде
медицинады және өнеркәсіпте, энергия көзі немесе өртті табуға, жарық
циферблаттар жасауға, жер қазба жұмыстарын іздеген кезде, атомдық қарулар
жасауға қолданылады. (3 - кесте)
Сонда да, адам баласы табиғи иондалған сәулеленуден біраз мөлшер
алады. Бұл тұжырым 1955 ж құралған ООН- ның Генеральды Ассамблеясында Атом
Радиациясы Әрекетінің Ғылыми Комитеті (АРӘҒК (НКДАР)) бекітіп және жалпы
құпталды. Мысалы, бұрынғы ГДР- да табиғи сәулеленудің күнделікті жүктемесі
орта есеппен 3 м Зв (300 мбэр) бір адамға есептегенде. Емдік сәулеленуден
адам қосымша 0,8 мЗВ (80 мбэр) қосылады. Бірақ мұндай аз мөлшерлер жаман
әсерлерді байқалтпайды, сондықтан радонды ваннаны ел ем ретінде қолданады,
зақым келтіретін мөлшер 2-8 ЗВ (200- 800 мбэр), яғни шамамен 1000 есе
артық. Адам жұмыс үрдісінде өнеркәсіптік өндірісте, химялық технологияларды
т. б. радиациядан бөлек, зиянды заттармен дек ездеседі. Ол заттарға көмір
мен мұнай жанғандағы зат, түтін, пестицидтер, хлорлы заттардың қосындысы
жатады. Бір ғана хлор мен органикалық заттың қосындысынан шыққан диоксин 68
мың рет улы цианисті калий түзеді. (Комсомольская правда, 2000. 3 ақпан)
олардың тіпті микромөлшері қауіпті, ол адам ағзасынан шықпайды, тіпті
сүзбелі су құбырында да болады. Хлорбензол мен поливинилхлордың (ПВХ)
ыдыстарға құйылған сулар мен сусындарда да болады. Хлорбензол мен
поливинилхлордың (ПВХ) ыдыстарға құйылған сулар мен сусындарда да
кездеседі. (2- кесте).
2 – кесте. Жасанды сәулелену көзі (орташа жылдық мөлшерінің бағасы)
Шығу көзі Жылдық мөлшер Табиғи фонның
бөлігі % (200
мбэр-ге дейін. )
Мбэр мЗВ
Медициналық – прибормен 100-150 1,0 – 1,5 50-70
(флюрография- 370
мбэр,рентгенография тістікі,- 3
бэра, өкпенің рентгеноскопися – 2,8
бэр)
Ұшақтан ұшқан кезде (2000 км 2,5- 5 0,02-0,05 1,05 – 2,5
қашықтықта, биіктігі 12 км ) жылына
5 рет
Теледидар (күніне 4 сағ, программа 1 0,01 0,5
көрсе)
АЭС 0,1 0,001 0,05
ТЭЦ (көмірмен) 20 км қашықтықта 0,6-6 0,006-0,060,3-3
Ядролық қаруларды қолданғанда 2,5 0,02 1
ғалымдық жауын-шашын
Басқа шығу көздері 40 - -
Барлығы, қорытынды 150- 200

Олардың жиналуынан репрадуктивті функция бұзылады және жарым ес
балалар (аяқ- қолы істемейтін) туылады. Бүкіл елдің экологтары- Жасылдар
хлорды мүлдем қолданбауға шақырады. Олар бала емес, мутанттар пайда болады
деп сақтандыруда.
Бұрын халық табиғи ортада өмір сүрген кезде радиация мүлдем жоқ болған
онымен бірге биологиялық система біртіндеп ұзақ және көп жыл әсер
еткендіктен иондалған радиацияға бейімделе бастаған. Жануарлардың ағзасы
эволюциялық үрдістер әсмерінен қорғағыш қасиеті және физиологиялық
механизмі радиацияға қарсы тұрып, радиацияның әсерінің деңгейі төмендеген.
Негізгісі қазіргі кезде генетикалық аномалияның дамуы, рентгендік сәулелену
немесе гамма сәулеленудің мөлшері 0,01 Гр – деңгейінің әсерінен әртүрлі
ісік ауруының пайда болуы толық дәлелденбеген. Сондықтан абсолюттік
қауіпсіздік кепілдігі жоқ.
Радиацияның әсерінен болатын ауытқушылықтардын абайлау керек. Адамның
өзі жасаған радиоактивті көздер медицинада кең қолданылады, әсіресе ядролық
медицинада – қазіргі кезде кең тараған бағытта. Қазіргі кезде өзіне рентген
сәулесін немесе радионуклидті (радиозотопты) әдістемелік диагностикадын
өткізбеген адам табу мүмкін емес. Онколгиялық аурумен ауыратын адамдар
радиациялық терапияны, яғни ракка қарсы жүргізілетін әдістеменің осы түрін
жақсы біледі.
Соңғы жыфлдары біздің Республикамызда диагностикалық компьютерлі
тоиография көп тараған, томографиялық суреттеме арқылы кез-келген мүшемізді
көре аламыз. Шет елдерде бұл әдістеме 1972 ж. Пайда болғаннан бастап
қолданып келеді. Бұл қолданулар сәулеленудің мөлшерін рентгонологияға
қарағанда бірнеше ондаған мөлшерге төмендеп отыр. Адам көбіне медициналық
емдерден техногендік көздердің сәулеленуін алады. Бұл мөлшерлер жеке
тұлғаға байланысты. Бұл ауытқулар адамдарда нөлден бастап, яғни бірде бір
рет рентген – сәуле алмағандар, бірнеше мыңдағын табиғи мөлшер. Сонда да
аз өмірінде флюрографиядан өтпеген адам табу өте қиын. Мұндай тексерулерді
кейде врачтар тіпті жаңадан жүкті болғандарға да өткіздіреді. Медицинадағы
рентгенодиагностика атомдық өндірімке қарағанда әлсіз. Аурулар сәуле алудың
бұл түріне көңіл бөлмей, қарсыласпай ала береді. Шамамен бір мың
рентгенограмманың 13 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.