Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..4
1.2 Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары ... ... ... ... ... ...8
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық
Бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму болашағы
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
қорының туындаған мәселелері және оны шешу жолдары ... ... ... ... ..25
3.2 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының алдағы уақытта жүзеге
асырылуы, даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..4
1.2 Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары ... ... ... ... ... ...8
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық
Бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму болашағы
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
қорының туындаған мәселелері және оны шешу жолдары ... ... ... ... ..25
3.2 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының алдағы уақытта жүзеге
асырылуы, даму бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар
Кіріспе
Зейнетақымен қамсыздандыру кез келген ел үкіметінің басты назарындағы әлеуметтік мәселелердің бірі болып табылады.
Зейнетақы деп отырғанымыз бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі және оның зейнетақыға қатысты құқығы мен және заңдармен қорғалуын айтамыз. Зейнетақы негізінен мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі бұл Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қорының қызметтері, шетелдік тәжірбиесі, дамуы және жаңа зейнетақы жүйесінің жүзеге асырылуы болып отыр.
Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына жаңа принциптердің енуі ғылым мен практикада жаңа міндеттемелерді туғызуы.
Бұл міндеттемелердің жаңашылдығы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы еңбекке жарамсыз халықты әлеуметтік қамтамасыз ету, яғни зейнетақымен камтамасыз ету мәселелерінің зертелуінің өзектілігін көрсетеді. Нарықтық жағдайдағы зейнетақы нарығының жаңарылуының өзектілігі зор, өйткені бұл мәселе бүкіл халықты қамтитын мәселе.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен Чилидің зейнетақы жүйесінің үлгісіне байланысты жасалған болатын. Чилидегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1981 жылы пайда болған болатын, және қазіргі таңда бұл жүйені дүниедүзінің 27 елі енгізіп, табысты жұмыс істеуде. Чилидің зейнетақы жүйесінің ерекшелігі бұл салымшылардың зейнетақы қорларына ай сайын тиісті жарнасын аударып отырыуы және салымшылардың қаржысы инвестициялық мақсатқа пайдалануы болып отыр.
Чили тәжірбиесіне негізделіп жасалған қазақстандық модель сипаты бойынша түрлі заманауи модельдердің белгілерін қамтиды. Ол мемлекеттің белсенді қатысуы мен жұмыспен қамту мәселелеріне ерекше көңіл бөлуі бұл скандинавиялық модельге үйлеседі.
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының зейнетақы нарығының құрылуы оның механизмі, принциптері, қазіргі таңдағы зейнетақы нарығының жағдайы, проблемалары және оны шешу жолдары қарастырылған.
Негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Зейнетақы нарығының дамуын тежейтін мәселелер, оған қарсы жүргізіліп жатқан бағдарламаларды анықтау болып табылады.
Міндеттемелері:
- Еліміздің зейнетақы түрлерінің төлемін анықтау
Зейнетақымен қамсыздандыру кез келген ел үкіметінің басты назарындағы әлеуметтік мәселелердің бірі болып табылады.
Зейнетақы деп отырғанымыз бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі және оның зейнетақыға қатысты құқығы мен және заңдармен қорғалуын айтамыз. Зейнетақы негізінен мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі бұл Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қорының қызметтері, шетелдік тәжірбиесі, дамуы және жаңа зейнетақы жүйесінің жүзеге асырылуы болып отыр.
Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына жаңа принциптердің енуі ғылым мен практикада жаңа міндеттемелерді туғызуы.
Бұл міндеттемелердің жаңашылдығы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы еңбекке жарамсыз халықты әлеуметтік қамтамасыз ету, яғни зейнетақымен камтамасыз ету мәселелерінің зертелуінің өзектілігін көрсетеді. Нарықтық жағдайдағы зейнетақы нарығының жаңарылуының өзектілігі зор, өйткені бұл мәселе бүкіл халықты қамтитын мәселе.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен Чилидің зейнетақы жүйесінің үлгісіне байланысты жасалған болатын. Чилидегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1981 жылы пайда болған болатын, және қазіргі таңда бұл жүйені дүниедүзінің 27 елі енгізіп, табысты жұмыс істеуде. Чилидің зейнетақы жүйесінің ерекшелігі бұл салымшылардың зейнетақы қорларына ай сайын тиісті жарнасын аударып отырыуы және салымшылардың қаржысы инвестициялық мақсатқа пайдалануы болып отыр.
Чили тәжірбиесіне негізделіп жасалған қазақстандық модель сипаты бойынша түрлі заманауи модельдердің белгілерін қамтиды. Ол мемлекеттің белсенді қатысуы мен жұмыспен қамту мәселелеріне ерекше көңіл бөлуі бұл скандинавиялық модельге үйлеседі.
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының зейнетақы нарығының құрылуы оның механизмі, принциптері, қазіргі таңдағы зейнетақы нарығының жағдайы, проблемалары және оны шешу жолдары қарастырылған.
Негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Зейнетақы нарығының дамуын тежейтін мәселелер, оған қарсы жүргізіліп жатқан бағдарламаларды анықтау болып табылады.
Міндеттемелері:
- Еліміздің зейнетақы түрлерінің төлемін анықтау
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. Астрахан Е.И. Трудовое увечье и иждивенство. М., 1967
2. Жұмағулов Ғ.Б., Ахметов А., Ахметова Г. «Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы» Алматы 2005, 360бет.
3. С. Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаев, В.Д.Мельников «Қаржы»-Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011-784бет.
4. Карибджанова А.С. «Социальная защита населения», А.: Экономика, 2010 ж. 255бет
5. Латыпова Е., Алибаев А. Ассоциация пенсионных фондов «Процесс перехода вкладчиков из ГНПФ в ННПФ вселяет оптимизм»– 05.03.2009ж. -180бет
6. Тулеген А. «Диалектика пенсионной истории» 2010 ж-156б
7. Четыркин Е. М. «Пенсионные фонды: зарубежный опыт для отечественных предприятий, актуарные расчеты», Мәскеу, 2009- 365бет
8. www.rusnauka.com
9. www.gnpf.kz
10. Экономика Республикалық апталық газеті // Зейнетақы жүйесі жетілдірілуде, 01.03.2012ж 36 бет
11. Банки Казахстана-2012ж №8 60б
12. Кадр маманы-2011жыл-155б
13. www.afn.kz
14. Қазақстан республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық модернизация- Қазақстан дамуының басты бағыты». 27.01.2012ж. //http:www.akorda
15. Тайжанова Б.О. Накопительная пенсионная система, проблемы и перспективы развития //Банки Казахстана. -2012. 178бет
16. Жазылбек Л.И. Некоторые аспекты развития пенсионной системы РК //Транзитная экономика. -2012. 89 бет
17. www.kazakzaman.kz
18. www.kaztrk.kz «Бейнет түбі - зейнет» мақала
19. www.alashainasy.kz «Зейнетақы жүйесі қалай жаңғырады?» мақала
20. Республикалық қоғамдық-саяси күнделекті газет Алаш Айнасы 14.05.2012ж – 38бет
21. Аль Пари – 2012жыл №4 – 239бет
1. Астрахан Е.И. Трудовое увечье и иждивенство. М., 1967
2. Жұмағулов Ғ.Б., Ахметов А., Ахметова Г. «Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы» Алматы 2005, 360бет.
3. С. Құлпыбаев, С.Ж.Ынтықбаев, В.Д.Мельников «Қаржы»-Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011-784бет.
4. Карибджанова А.С. «Социальная защита населения», А.: Экономика, 2010 ж. 255бет
5. Латыпова Е., Алибаев А. Ассоциация пенсионных фондов «Процесс перехода вкладчиков из ГНПФ в ННПФ вселяет оптимизм»– 05.03.2009ж. -180бет
6. Тулеген А. «Диалектика пенсионной истории» 2010 ж-156б
7. Четыркин Е. М. «Пенсионные фонды: зарубежный опыт для отечественных предприятий, актуарные расчеты», Мәскеу, 2009- 365бет
8. www.rusnauka.com
9. www.gnpf.kz
10. Экономика Республикалық апталық газеті // Зейнетақы жүйесі жетілдірілуде, 01.03.2012ж 36 бет
11. Банки Казахстана-2012ж №8 60б
12. Кадр маманы-2011жыл-155б
13. www.afn.kz
14. Қазақстан республикасының Президенті – Ұлт Көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық модернизация- Қазақстан дамуының басты бағыты». 27.01.2012ж. //http:www.akorda
15. Тайжанова Б.О. Накопительная пенсионная система, проблемы и перспективы развития //Банки Казахстана. -2012. 178бет
16. Жазылбек Л.И. Некоторые аспекты развития пенсионной системы РК //Транзитная экономика. -2012. 89 бет
17. www.kazakzaman.kz
18. www.kaztrk.kz «Бейнет түбі - зейнет» мақала
19. www.alashainasy.kz «Зейнетақы жүйесі қалай жаңғырады?» мақала
20. Республикалық қоғамдық-саяси күнделекті газет Алаш Айнасы 14.05.2012ж – 38бет
21. Аль Пари – 2012жыл №4 – 239бет
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..4
1.2 Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары ... ... ... ... ... ...8
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .10
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық
Бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму болашағы
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
қорының туындаған мәселелері және оны шешу жолдары ... ... ... ... ..25
3.2 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының алдағы уақытта жүзеге
асырылуы, даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар
Кіріспе
Зейнетақымен қамсыздандыру кез келген ел үкіметінің басты назарындағы әлеуметтік мәселелердің бірі болып табылады.
Зейнетақы деп отырғанымыз бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі және оның зейнетақыға қатысты құқығы мен және заңдармен қорғалуын айтамыз. Зейнетақы негізінен мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі бұл Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қорының қызметтері, шетелдік тәжірбиесі, дамуы және жаңа зейнетақы жүйесінің жүзеге асырылуы болып отыр.
Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына жаңа принциптердің енуі ғылым мен практикада жаңа міндеттемелерді туғызуы.
Бұл міндеттемелердің жаңашылдығы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы еңбекке жарамсыз халықты әлеуметтік қамтамасыз ету, яғни зейнетақымен камтамасыз ету мәселелерінің зертелуінің өзектілігін көрсетеді. Нарықтық жағдайдағы зейнетақы нарығының жаңарылуының өзектілігі зор, өйткені бұл мәселе бүкіл халықты қамтитын мәселе.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен Чилидің зейнетақы жүйесінің үлгісіне байланысты жасалған болатын. Чилидегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1981 жылы пайда болған болатын, және қазіргі таңда бұл жүйені дүниедүзінің 27 елі енгізіп, табысты жұмыс істеуде. Чилидің зейнетақы жүйесінің ерекшелігі бұл салымшылардың зейнетақы қорларына ай сайын тиісті жарнасын аударып отырыуы және салымшылардың қаржысы инвестициялық мақсатқа пайдалануы болып отыр.
Чили тәжірбиесіне негізделіп жасалған қазақстандық модель сипаты бойынша түрлі заманауи модельдердің белгілерін қамтиды. Ол мемлекеттің белсенді қатысуы мен жұмыспен қамту мәселелеріне ерекше көңіл бөлуі бұл скандинавиялық модельге үйлеседі.
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының зейнетақы нарығының құрылуы оның механизмі, принциптері, қазіргі таңдағы зейнетақы нарығының жағдайы, проблемалары және оны шешу жолдары қарастырылған.
Негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Зейнетақы нарығының дамуын тежейтін мәселелер, оған қарсы жүргізіліп жатқан бағдарламаларды анықтау болып табылады.
Міндеттемелері:
oo Еліміздің зейнетақы түрлерінің төленін анықтау
oo ҚР-ғы Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының даму ерекшеліктерін анықтау
oo еліміздің экономикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы Қорының экономикалық мәнін, маңыздылығын ашып көрсету
oo еліміздегі жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарына талдау жасау
oo МЖЗҚ-ның Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры болып ауыстырылуы және оның даму бағыттарын анықтау болып отыр.
Жинақтаушы зейнетақы қорының дамуы үшін келесідей іс-әрекеттер атқарылуы керек: кепілдік қорының құрылуы (сақтандыру), ЖЗҚ-ң қаржылық жағдайын көрсете алатын білікті мамандарды дайындау.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің барынша маңызды мәселелері
1) ұлттық қор нарығының дамымауы, яғни, активтерді инвестициялау үшін құралдар тапшылығы;
2) қызметтің негізгі қағидалары бойынша тұрғындардың сауатсыздығы және мағлұматсыздығы;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынң қызметімен тұрғындардың толық қамтылмауы;
4) ерікті және кәсіби зейнетақы жарналарының кеңінен қолданылмауы;
5) қоржынның нашар диверсификациясы және аффилиирленген тұлғалармен мәмілелер;
6) отандық сақтандырудың дамымаған класстарының бірі-зейнетақылық аннуитеттер.
Қазақстан Респуликасының Зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен үш деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей- республиканың барлық азаматтары үшін мемлекеттік базалық зейнетақы. ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сәйкес жинақтаушы жүйемен қатар ынтымақтастық зейнетақы жүйесі сақталды. Бұл жағдайда ескі зейнетақы жүйесі кезінде қызмет еткен зейнеткерлер алдындағы мемлекеттің барлық міндеттері сақталды.
Екінші деңгей - ынтымақтастық жүйеден (республикалық бюджеттен) төленетін зейнетақы және міндетті зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Үшінші деңгей- ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы аударымдары есебінен төленетін қосымша төлемдер.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуындағы маңызды рольді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы
Зейнетақы сөзінің орысша баламасы пенсия сөзі төлем деген мағынаны білдіреді. С.И.Ожеговтың орыс тілінің түсіндірме сөздігінде зейнетақы сөзіне мынадай анықтама берілген: еңбек сіңірген жылдары үшін, мүгедектігіне, еңбекке жарамсыздығына және т.б. байланысты ақшалай ақысыздандыру.[1]
Кеңестік кезеңнің заң әдебиетінде зейнетақы сөзіне түрліше анықтама берілген. Алғаш рет зейнетақы сөзіне 1946 жылы Е.И.Астрахан анықтама берді. Оның пікірінше, зейнетақы - бұл қызметкерді, жұмысшыны не оның отбасын оның еңбек қызметінің белгілі бір үлкен циклының аяқталуына немесе ұзақ мерзімге шығуына орай материалдық қамсыздандыру мақсаттарында әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен жүзеге асырлатын мерзімдік төлемдер.[2,88б]
Зейнетақы сөзінің өзге де анықтамалары негізінен зейнетақы алу құқығы туындау үшін алғышарт болып тұрақты немесе ұзақ мерзімдік еңбекке жарамсыздық болып табылады, сол себепті өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі жалақының орнына ақшалай төлемдер төленеді деген пікірлерге негізделеді.
Қазіргі кезде зейнетақы қандай да бір себептермен еңбекке қабілетін жоғалтқан, белгіленген жасқа толуына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына және т.б. себептерге орай еңбек міндеттерін орындауды тоқтатқан немесе оны тоқтату құқығына ие тұлғалар үшін тағайындалады. Басқаша айтар болсақ, зейнетақыны тағайындау объективтік, сонымен қатар субъективтік сипаттағы белгілі бір талаптармен байланысты.
Біздің пікірімізше, зейнетақыны мемлекеттің сыйы ретінде, қайырмдылық әрекеті ретінде қарастыруға болмайды. Зейнетақы - бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі, оның зейнетақыға қатысты құқығы заңдармен қорғалады. Зейнетақы мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.[2,64б]
Одан әрі еңбек зейнетақыларын алудың жағдайларын өзгерту көзделуде - белгілі бір жасқа толумен қатар қандай да бір зейнетақы қорына зейнетақы жарналарын міндетті түрде төлеу қажет болады.
Сонымен, зейнетақы - бұл тұлғаларға заңдарда белгіленген жасқа толған жағдайда, сонымен қатар еңбек сіңірген жылдары үшін, мүгедектігіне байлансты, асыраушысынан айырылған жағдайда Орталықтың немесе жинақтаушы зейнетақы қорларынан өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі ақша қаражатын ұзақ мерзімге ай сайын төлеу.
Қазақстан Республикасында зейнетақылардың келесі түрлері төленеді:
1. Еңбек зейнетақылары;
2. Әлеуметтік зейнетақылар.
Еңбек зейнетақылары, өз кезегінде, келесі түрлерге бөлінеді:
* жасына байланысты зейнетақылар;
* мүгедектігі бойынша зейнетақылар;
* еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар;
* асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар.
Жасына байланысты еңбек зейнетақысы және мүгедектігі бойынша еңбек зейнетақысы екі бөліктен тұрады: негізгі және жинақтаушы.
Еңбек зейнетақысы - бұл азаматтарға жалақысынан немесе өзге де табысын өтеу мақсаттарында төленетін ай сайынғы ақшалай төлем. Еңбек зейнетақысына қатысты құқық зейнетақы заңдарының шарттарымен және нормаларымен анықталады.
Еңбек зейнетақысына қатысты құқықты Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның шарттарын сақтаған жағдайда иеленеді.
Жоғарыда аталған азаматтардың отбасыларының еңбекке жарамсыз мүшелері заңдарда көзделген жағдайларда асыраушысынан айырылуына байланысты еңбек зейнетақысына құқықты иеленеді.
Егер заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ тұлғалар да зейнетақы алуға құқылы.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әртүрлі зейнетақылар алуға құқығы бар азаматтарға олардың таңдауы бойынша бір зейнетақы тағайындалады. [2,65б]
Зейнетақыларды тағайындау тәртібі. Жасына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырлуына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар осы тұлға белгіленген жасқа толған кезде және еңбек стажы ( жалпы немесе арнайы ) болған жағдайда, сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын төлеген жағдайда тағайындалады.
Еңбек және өзге де қоғамға пайдалы қызметпен байланысты зейнетақылар орташа белгіленген нормалар бойынша жалақыдан есептеледі. Зейнетақы қатаң сомада тағайындалады.
Әлеуметтік зейнетақылар қандай да бір себептермен зейнетақының өзге түрлерін алу құқығын иеленбеген азаматтар үшін тағайындалады. Әдетте, әлеуметтік зейнетақылар зейнетақылық жасқа жеткен, бірақ қажетті еңбек стажы жоқ тұлғаларға тағайындалады. Мұндай жоғдайда, зейнетақы жалақыдан есептеле алмайтындықтан, ол тиісті зейнетақы ең төменгі мөлшерде белгіленеді.
Зейнетақылық қамсыздандыруды халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау туралы арыз зейнетақы төлемдерін есептеу үшін қажетті стажы мен табысын растайтын құжаттарымен қоса азаматтың тұрақтылықты жері бойынша зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органға беріледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдері зейнетақы тағайындауға өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Арыз бен қажетті құжаттарды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органға бір мезгілде берген күн Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағаындауға өтініш берген күн болып есептеледі. Арыз бен қажетті құжаттарды поштамен жіберген жағдайда Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып бұларды поштадан жіберген күн есептеледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы орган Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізеді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға арналған құжаттарды қарауды халықты әлеуметтік қорғау органы құжаттар табыс етілген күннен бастап 10 күн мерзімнен кешіктірмей жүзеге асырады. Зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органы тиісті шешім шығарылғаннан кейін 5 күннен кешіктірмей бұл туралы арыз берушіге хабарлайды.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындаудан бас тартылған жағдайда зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органы бас тартудың себептерін жазбаша түрде негіздеп, табыс етілген құжаттарды арыз берушіге қайтаруға міндетті.[2,66б]
Зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органның шешіміне сот тәртібімен шағымдануға болады.
Орталықтан зейнетақы төлемдері өткен ай үшін төленеді. Зейнетақының мөлшері өзгеруі мүмкін. Зейнетақы мөлшерінің көтерілуіне құқық туындаған жағдайда немесе оның мөлершерін азайтуға әкелетін жағдайлар туындаған жағдайда, сонымен қатар оның мөлшерін жоғарлату не азайту туралы шешім қабылданған жағдайда зейнетақының жаңа мөлшерін төлеу зейнеткерге зейнетақының мөлшерін көбейту туралы арызына барлық қажетті құжаттарды ұсына отырып берген айынан кейінгі келесі айдың бірінші күнінен бастап төленеді. Зейнетақының мөлшері азайтылған жағдайда зейнетақының жаңа мөлшері тиісті жағдайлар туындаған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап төленеді.
Зейнеткер уақтылы алмаған зейнетақы бүкіл өткен уақыт үшін, алайда зейнетақы алу үшін жолданғаннан 3 жыл бұрынғы уақытқа ғана төленеді.
Егер зейнетақы әлеуметтік қамсыздандыру органдарының кінәсі бойынша уақытылы төленбеген болса, онда ол бүкіл өткен уақыт үшін қандай да бір мерзіммен шектелместен төленеді.
Зейнетақы төлемдері нотариат куәландырған сенімхат бойынша төленуі мүмкін.
Зейнеткер қайтыс болған жағадайда оның өліміне орай алынбаған зейнетақы төлемдері зейнеткердің мұрагерілеріне жалпы негіздер бойынша төленеді. Қайтыс болған зейнеткердің жерлеуін ұйымдастырған оның отбасы мүшелеріне жерлеуге қатысты ақша олар мұрагерлікті қабылдаған кезеде төленеді.
Егер зейнеткер әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерінде тұратын болса, онда оған тағайындалған зейнетақының 25%-дық бөлігі төленеді. Тағайындалған және төленген зейнетақының арасындағы айырмашылық әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі мемлекеттік мекемеде тұратын зейнеткерлердің өмір сүру жағдайын жақсарту үшін осы мекеменің бюджетіне жіберіледі.
Зейнетақы тағайындау кезіндегі қателіктер салдарынан артық төленген сомаларды зейнетақы төлемдерін алушының өтініші негізінде ұстап қалатын жағдайлардан, сондай - ақ сотталғандардың, бас бостандығынан айырылғандардың табысынан ұстап қалатын жағдайлардан басқа, зейнетақыдан ұстап қалу атқарушылық іс жүргізу тәртібімен жасалуы мүмкін.
Зейнетақыдан ұстап қалу төленуге тиісті сомадан жасалады. Зейнетақыдан төленуге тиісті соманың 50%-дан астамын ұстап қалуға болмайды.
Зейнетақылық қамсыздандыру құқығы келесі тұлғаларға тиесілі:
oo Қазақстан Республикасының азаматтарына;
oo азаматтығы жоқ тұлғаларға;
oo Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтарға ( арнайы халықаралық келесімдер болған жағдайда );
oo отбасына (асыраушысынан айырылған жағдайда).
Орталықтан зейнетақы төлемдері өмір бойына тағайындалады және төленіп отырады.[2,68б]
1.2Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры - Қазақстан Республикасы заңнамасы белгіленген тәртіппен салымшылардың зейнетақы жарналарын тарту жөніндегі қызметті және алушыларға зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын, зейнетақы активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын және оларды мемлекеттік бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңи тұлға.
Қазақстанда Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорларынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істейді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративтік болуы мүмкін.[3,462б]
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге асырады. Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары осы жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңи тұлғалардың алушы-жұмыскерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорымен салымшылардың арасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісімшарт жасасылады.[3,463б]
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен мыналарды қаржыландырады:
1) көрсетілген қорға олардың пайдасына зейнетақы жарналары төленген зейнеткерлер болғандарға және зейнетақы төлемдерін алушыларға берілетін мемлекеттік зейнетақыларды;
2) егер зейнетақының мөлшері заңнамамен бекітілген ең төменгі деңгейден төмен болса, қосымша төлемдер түріндегі әлеуметтік жәрдемақыларды қаржыландыру.[3,459б]
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылыққа айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне жаңа кірген ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылады;[3,460б]
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе зейнетақымен қамтамасыз ететін әлеуметтік қорға азаматтардың дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеттің кезінде төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу;
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен толық қамтылмауы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болады. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) Зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) Зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау жөніндегі мемлекеттің кепілдіктері;
3) Зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа нысандарын межелеу;
4) Зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) Еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өздерін зейнетақымен қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілігі;[3,461б]
6) Инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақжасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
7) Жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың мұралану құқығын белгілеу;
8) Қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық беру;
9) Зейнетақы жинақақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның дамуына жәрдемдеседі.[3,462б]
Зейнетақы қорланымдарының сақталуы бойынша кепілдікті қамтамасыз ету аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін заңды түрде зейнетақы төлемдерін алушыларға оның зейнетақы төлемдерін алу құқығына ие болған сәттегі инфляция деңгейін ескере отырып, жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналары мөлшерінде сақталуына мемлекет кепілдігі жүзеге асырылуда. 2009 жылдың 1 желтоқсанындағы деректер бойынша, 50,2 мың салымшыға 1411,3 миллион теңге көлемінде мемлекеттік кепілдік сомасы төленеді. [3,467б]
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазақстандық моделі ашық және түсінікті болуы үшін, оны басқа елдердегі жүйелермен салыстыру қажет болып отыр , себебі әр мемлекет, оның зейнетақы жүйесі бірегей болып табылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың деңгейі мен сапасы - бұл ел халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Әр мемлекет өзі қалыптасқан экономикалық, саяси, моральдық, діни сенімдік және тағы басқа да, қоғамының даму ерекшеліктеріне байланысты өз азаматтарын әлеуметтік қорғаудың өзіндік жолдары мен тәсілдерін таңдайды. Мұндай тәсілдер мен әдістер әртүрлі себептерге байланысты әр мемлекетте өзгеше болып келеді, бірақ негізінен олар жалпы бір мақсатты көздейді - өз азаматтарын барынша әлеуметтік қорғау мен өмір сүру деңгейінің лайықты болуын қамтамасыз етуді көздейді.
Дамыған мемлекеттердің көбінде әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі үш қайнар көзі бар. Олар:
1. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі (әлеуметтік сақтандыру шеңберінде);
2. Зейнетақы қорлары;
3. Сақтандыру компаниялары және басқа да қаржы ұйымдары.
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі елдің барлық халқына немесе тек мемлекеттік жұмыскерлерге, қарулы күштерге, ал кейде теміржол қызметкерлеріне де қызмет көрсетеді. Көптеген елдерде жасына, жұмыс қабілетін жоғалтуына байланысты халықтың басым бөлігін зейнетақымен қамсыздандыру компаниялардың, фирмалардың, кәсіпорындардың, халықаралық ұйымдардың зейнетақы қорларына жүктелген. Мұндай қорларды жекеменшік немесе өндірістік деп атайды. Сақтандыру компаниялары өз қызметтерінің бір түрі ретінде жеке және топтық зейнетақыны сақтандырумен айналысады.[4, 115б]
Бір елдегі жекеменшік зейнетақы қорлары мен зейнетақыны сақтандырудың даму деңгейі, мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің халық мұқтаждығына қаншалықты жауап беретіндігімен тікелей байланысты болып келеді. Жекеменшік зейнетақы қорлары негізінен АҚШ-та кең тараған, керісіншне, мемлекеттік жүйе жақсы дамыған елдерде аз кездеседі, мысалы, Скандинавия мен Австрияда.
Дамыған елдердегі зейнетақы төлеміне бөлінетін қаржының мөлшері орта есеппен алғанда жалпы ішкі өнімнің үлесі 10 пайызын құрайды. Өндірістік дамыған елдерде жеке түрде қаржыландырылатын зейнетақымен қамтамасыздандырудың бағдарламаларын мемлекеттік бағдарламалар толықтырады, олар көбінесе алдын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді. [5,65б]
Қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген реформалар Латвияда, Польшада, Венгрияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын Америкасының 16 мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және мінездемелі болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен тоқталайық.
Латын Америка елдеріндегі зейнетақы қорларының жалпы капиталы 134 млрд. АҚШ долларын құрайды. Негізгі үлесі Бразилия мен Чилиге келеді:
ـ Бразилия - 60,29;
ـ Чили - 23,26%;
ـ Аргентина - 8,61%;
ـ Мексика - 4,33%;
ـ Колумбия - 1,58%;
ـ Перу - 1,3%;
ـ Уругвай - 0,28%;
ـ Боливия - 0,25%;
ـ Коста-Рика - 0,05%;
ـ Сальвадор - 0,04%.
Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір уақытта басталған жоқ. Бұл елдер бірінің тәжірибесін бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады. Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше сипаттамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әртүрлі және көрсеткіштері де өзгеше.
(1Қосымшаны қара) Кесте 1 - Латын Америкасы елдеріндегі зейнетақы жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің соммасының жалпы ұлттық өнімге қатынасы болып табылады. [5,98б]
Қорыта айтқанда, Латын Америкасындағы зейнетақы реформасы нәтижесінде, сол елдерде инвестициялық жобаларды қаржыландырудың және жұмыс орындарының жаңа қайнар көздері пайда болды. Олар капитал нарығының дамуына, халық жинақтарының көбеюіне, жұмыссыздықтың азаюына және жалпы экономиканың нақты секторының өсуіне игі әсер етті. Бұл салымшылардың қартайғанда бүткіл еңбек өміріне сәйкес әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.
Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Зейнетақының абсолюттік шамасы евромен көрсетілген, 1 евро$0.6
Австрияны айтатын болсақ, оларда жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Және де зейнетақыға құқығы барлар деп - барлық жұмысшылар, кәсіпкерлерді жатқызамыз. Сонымен қатар мемлекет жүйесінде ерікті түрде зейнетақымен сақтандыру бар. Қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 10.25% салыққа дейін
-жұмыс берушіден - 12.55% салыққа дейін
Австрияда зейнетке шығу жасы - 65, және минималды зейнетақы (айына)-жалғыз бастыларға 1100 ЕВРО, ал жанұясы барларға 1565 ЕВРО, қосымша әрбір балаға 120 ЕВРО. Зейнетақыға салық салынады.
Ал Бельгияны айтатын болсақ оларда жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Зейнетақыға құқығы барлар олар барлық жұмысшыларды айтамыз. Олардың қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 7.7% салыққа дейін
-жұмыс берушілерден - 8.86% салыққа дейін
-мемлекеттен - 20% зейнетақы сақтандыру қоры
Бельгияда зейнетке шығу жасы 60 - 65 жас аралығы болып табылады. Минималды зейнетақы (айына) - жалғыз бастыларға 1510 ЕВРО, жанұясы барларға 1640 ЕВРО. Бельгияда зейнетке ерте шығу қарастырылмаған. Және де оларда зейнетақыға салық салынды.
Келесі Германияны айтатын болсақ,олардың жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Оларда зейнетақыға құқығы барлар деп барлық жұмысшыларды айтамыз. Олардың қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 9.6% салыққа дейін
-жұмыс берушілерден - 9.6% салыққа дейін
-зейнетақының 20 пайызын мемлекет жабады
Германияда 65 жастан зейнетке шығады. Және де оларда минималды зейнетақы бекітілмеген. Оларда зейнетке ерте шығу 63 - 60 жас аралығында болып келеді, және ол үшін соңғы жылда жұмыссыз ретінде тіркеліп, жұмыс стажы 15 жылдан кем болмауы керек. [6,118б]
Ал Грецияны айтатын болсақ жинақтаушы зейнетақы қорының түрі жоғарыда айтылғандай міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Және де зейнетақыға құқығы барлар олар барлық жұмысшылар болып келеді. Олардың Қаржы көздеріне:
- жұмысшы 6,67% салыққа дейін
- жұмыскер үшін 13,13% салыққа дейін
оларда зейнетке шығу жасы әйелдерге - 60 жас, ал ерлерге - 65 жас белгіленген. Грецияда негізінен зейнетақы қорының дефицитін мемлекет жабады. Оларда зейнетке ерте шығу, яғни еңбек стажы мен жұмыс түрлеріне байланысты әйелдерге - 53 жастан, ал ерлерге -56 жастан зейнетке ерте шығу қарастырылған.
Енді Данияны айтатын болсақ, оларда ЖЗҚ түрі - мемлекеттік зейнетақы және қосымша зейнетақы болып табылады. Оларда зейнетақыға құқығы барлар болып мемлекеттегі барлық тұрғындар, ал қосымша зейнетақыға барлық жұмысшылар жатады. Олардың қаржы көздері болып:
Мемлекеттік зейнетақы бюджеттен, ал қосымша зейнетақы жұмысшы төлемдерінен қаржыландырылады.
- жұмысшы 17 ЕВРО айына
- жұмыс беруші 34 ЕВРО айына
Данияда 67 жастан зейнетке шығады. Және минималды зейнетақы (айына) - мемлекеттік 950 ЕВРО, ал қосымша 290 ЕВРО-ны құрайды. Қосымша зейнетақыға салық салынады.
Тұтынушы өз салымының құнсызданбауына көзі жететіндей (құнсыздану қаупі төмен) және аздаған құнсыздану сияқты ерекшеліктерін есепке алып, дамыған елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай жене бүтіндей сипаттайтын төрт негізгі белгілерін керсетуге болады:
1. Халықтың жекеменшік зейнетақы бағдарламаларына өз бетімен қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде қалып, жекеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).
2. Жекеменшік зейнетақы бағдарламалары мемлекеттік зейнетақының тек бір бөлігін ғана игеріп, көмекші рөлді атқарады.
3. Жекеменшік зейнетақы бағдарламасы екі фактормен ғана шектеледі: тұтынушының жеке тандауының шегі болады (жарнаның белгілі бір пайызынан артық емес); зейнетақы компанияларының қызметін тұтынушылардың сенімін қорғау мақсатымен мемлекет қадағалайды.
4. Барлық жекеменшік зейнетақы бағдарламалары маңызды салық жеңілдіктері арқылы жәрдем береді. Құнсыздану қаупі болған жағдайда мемлекет тұтынушылардың жекеменшік зейнетақы қорындағы жинақтарымен сәйкесетін индексті мемлекеттік облигациялар шығарады. [6,119б]
Европалық экономикалық одақтың кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің 15 жастан 64 жасқа дейінгі халықтағы үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсайтын шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Енді Қазақстан сияқты экономиканы қайта жаңартуға, социализмнен қалған жүйеге әлеуметтік жағдай жасауға межбүр Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне тоқталайық.
Шығыс Еуропа елдерінің ішінде Польша, Венгрия, Чехия, Словакия елдерінің зейнетақы жүйелері ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің зейнетақы реформасының басты ерекшелігі - мемлекеттік модельді игеру. Бұл елдердің халқы қартаю тенденциясына үшыраған, сонымен бірге әлеуметтік бағыну пропорциясы деп аталатын өсім бар: еңбекке жарамсыз халықтың (зейнеткерлер, мүгедектер, балалар) еңбекке жарамдыларға қатынасы. Шығыс Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесі қартайғанда міндетті түрде төленетін елеулі құн, орташа зейнетақының орташа еңбекақыларға байланысты жоғары пайызы мен зейнеткерлікке уақтылы шықпау қиындығын көрсетеді. Бұл жүйелердің айырмашылығы - қай мемлекет бұл мәселелерді қалай шешетіндігінде.
Бұл елдердің үкіметі мемлекеттік зейнетақы жүйесі күндердің күнінде жаңа демографиялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін тоқтатады, сондықтан жинақ қорларына негізделген жинақтаушы зейнетақы моделі өмірге ауадай қажет деп отыр. Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана осы бағытта елеулі күш көрсетті.
Венгрия 2011 жылы зейнетақы реформасы үшін заң шығару саласын құрды. Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз активтерімен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді. Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны да көп емес.
Чехия Шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқы болып зейнетақы жүйесінің реформасын қолға алған. Чехтық реформаның ерекшеліктеріне тоқталайық. Чехия мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер үлесіне жәрдемақы қосты. Зейнеткерлікке шығу жасы біртіндеп көтерілуде және 2012 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал әйел адамдар 57-61 жас аралығында зейнеткерлікке шығатын болады. Нәтижесінде зейнеткерлер саны мейлінше жәй өсуде (жыл бойы 3 пайыз жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнетақы үлесі айтарлықтай өзгеріссіз қалады.
Чехтық жүйенің кемшіліктері де аз емес. Мемлекет ақпарат алу мүмкіндігін шектейтіндіктен, бұл жекеменшік қорлар қызметі жайлы ақпарат алу үшін проблема. Мысалы, жеке зейнетақы қорларының пайдасын салыстыру мүмкін емес, өйткені, олар салым және пайда мөлшері жайлы ешқандай мәлімет бермейді. Зейнетақы қорларының қызметін реттейтін заң шығару саласының өзі әлсіз жұмыс істейді. Кейбір қорлар кейін зейнетақы төлеу үшін емес, қорларға берілетін басым, мүмкіншілік алу үшін және мемлекет жәрдемі арқылы инвестицияларды пайдасымен және кепілдемемен қайтарып алуды көздеп отыр. Арнайы салық салымдары мұндай қорларды акция мен облигация девидендтерінен түсетін табысты салықтан босатады. Қорды мемлекеттік тұрғыдан реттеу салымның пайдасы мен сақталуына негізделмеген.
Зейнетақымен қамсыздандырудың Чехтық жүйесі шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып, реформаны қолға алса да, болашақ зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыру мәселесін осы күнге дейін толығымен шеше алған жоқ. Оның үстіне зейнеткерлер қатары жылдан-жылға көбеюде. Мемлекеттік жүйеге көмекші ретінде құрылған жекеменшік зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде маңызды рөл атқармайтын болды. [7,87б]
Зейнетақы жүйесінің болашақта реформалануына кедергілер -жекеменшік зейнетақылық сақтандыруға халықтың сенім артпауы. Мүның екі факторы бар: қарапайым халықтың ұзақ мерзімді қаржы институттарына сенбеуі және мемлекет пен оның зейнетақысына халықтың үміт артуы. Чехиядағы зейнетақы жүйесінің екеуі де: мемлекеттік зейнетақы төлемі мен жекеменшік зейнетақы қорлары экономикадағы зейнетақы төлемдерін қаржыландыра алмайды. Бұл жүйенің ең басты тиімсіз кемшілігі - жекеменшік зейнетақы қорларының еркін жүйесін жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемлерінің жүйесін мүлдем өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса, 2020 жылы ЖІӨ-нің 40% көлемінде зейнетақылық қарызға батады деген болжамдар бар.
Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі. Азия елдерінде зейнетақы жүйесі мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан төмен болса, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 ж кәсіпкерлер үшін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бір түрі бойынша персональды жүйе енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әлі жүргізілмеген. Мемлекет күнелту минимумынан жоғары қарт адамдарға әлеуметтік көмек береді.
Сингапурда бір ғана қор бар, ол - Орталық сақтау (резервный) қоры, мұнда жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5%, ал жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі, кейін осы қор жұмысшы зейнеткерлікке шыққаннан кейін өзінің еңбек жолында төлеген жарналарының мөлшеріне сай ай сайын белгілі бір мөлшерде зейнетақысын төлейді. Қор мемлекет бақылауында болады, бірақ оның әлемдегі, қор нарықтарының операцияларына қатысуға өзіндік құқығы бар. Зейнетақы төлемінен басқа қор әртүрлі себептермен алынған ауруларға байланысты жәрдемақы төлейді. Сингапурлық жүйе "жинақтаушы зейнетақы" жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана орталық қор бар.
Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет уақтылы зейнетақы төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде жәрдемақы төлеуге кепілдік береді, сондықтан да Азия елдеріндегі қарт адамдардың кедейленуі - шешімі жоқ меселелердің бірі болып отыр. [7,88б]
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму тарихы
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі тұжырымдамасын мақұлдап және Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы қабылданған 1997 жылдан бастап өз жұмысын бастады. Жаңа ереже ынтымақтастықты жүйеден ақырындап бас тарта отырып жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізін құруға жасалды.
Өткен жүз жылдық соңында зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері ерекше шиеленіс жағдайларында болды. Оған себеп бір жағынан нарықтық экономика механизміне өту болса, ал екінші жағынан - өткен жүз жылдықтың 90 жылдарындағы Қазақстанға тән әлеуметтік-демографиялық фактор болды.
Әрекет еткен ынтымақтастықты зейнетақы жүйенің шарттарында инфляцияның жоғарғы өсу қарқыны және халық арасындағы жұмыссыздық, ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) көлемінің төмендеуі, бюджеттік тапшылық зейнетақы төлемі жөніндегі қарыздардың пайда болуы мен ұлғаюына себеп болды және тіпті әлеуметтік кепілдіктің ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сайып келгенде, халықтың ынтымақтастығына негізделген зейнетақымен қамсыздандырудың таратушы жүйесінің айқын тұрақсыздығы қалыптасты. Қажетті зейнетақы шығыстарын жеткілікті қаржыландырылмауымен байланысты мәселелерге демографиялық мәселелер қабаттасты. Осылардың бірқатары қазақстандықтардың орта өмір сүру ұзақтығының ұлғаюы фонында халықтың жас құрылымы формасының өзгеруімен және туылудың қысқару нәтижесінде халықтың қартаю үрдісінің жеделдеуімен байланысты болды. Жұмыссыздар деңгейінің өсуі және бейресми және толық емес жұмыспен қамтылу еңбек нарығына келеңсіз ілгеру басушылыққа алып келді, осылардың салдарынан жарналары ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің қаржылық көзі болған халықтың бір бөлігі міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен шығуына алып келді. Халықтың жұмыс істейтініне болжанған өсуді төмендету және зейнетақы жүктемесін шамадан тыс күшейту, жұмыскер және зейнеткер ретінде өмір сүру деңгейінің нашарлауын ескерту, Қазақстан Республикасы Үкіметінің болашақта зейнетақы төлемдерін үздіксіз қамтамасыз ету мақсатында, осы толғағы жеткен мәселелерді шешудің баламалы жолы ретінде зейнетақы жүйесін реформалау жүргізілді.
Зейнетақы реформасының негізі етіп чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алып, онда оның зейнетақы жарналары аккумуляцияланып, оның мөлшері анықталып белгіленеді. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында жиналып, салымшылар зейнетақы жасына жеткенше олар зейнет төлемдерінің көздеріне айналады. Чилилік жүйе негізінен басқа қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті әлемдік тәжірибедегі ең табыстылардың бірі болып саналады.
Қазақстан дербес зейнетақы аударымдары негізінде зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне 1998 жылы жоспарлы түрде өткен ТМД территориясындағы бірінші ел болып табылады. Зейнетақы реформасын жүргізудің негізгі мақсаты зейнетақы жарналарының дербестендірілген есебі арқылы экономикалық өсуді ескеріп, зейнетақымен еңбек салымын лайықтай отырып, қаржылық тұрақты және әділ жүйені оңынан тұрғызу болып табылады. Сонымен қатар, жинақташы зейнетақы жүйесі бірқатар мәселелерді шешуге арқау болды. Оларды айта кететін болсақ олар әлеуметтік кернеулікті жеңілдету, зейнетақы төлеу ауыртпалығынан бюджетті ақырындап босату, азаматтарда көп және ашық табыс табу құштарлығының көрінуіне септігін тигізді.
Зейнетақы реформасының нәтижесінде болшақ зейнетақылар сақталып арта түсетін болды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі даму белестері ол 1997 жылдан басталды. Сол 1997 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысымен Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы тұжырымдамасы әзірленіп бекітілген болатын және сол жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енген болатын. Осы жыл аралығында Үкімет Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры, яғни жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. Ал 1998 жылы 19 қаңтарда Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына ГНПФ алғашқы зейнетақы жарнасы түскен болатын. Және айта кететін болсақ 1998-2002 жылдар аралығында ГНПФ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге асырды, егер қызметкер басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт жасамаса міндетті зейнетақы жарналары жұмыс берушімен ГНПФ-ке аударылатын болды. ГНПФ негізінен зейнетақы қорлар арасында зейнетақы активтерін дербес басқаруға 1999 жылы алғашқы болып лицензия алған болатын. Ал 2006-2007 жылдар аралығында елімізде Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы яғни РМКК базасында жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара есеп орталығы құрылды. Және зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленген болатын. Және де осы жылдар аралығында жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына орай осы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын одан әрі дамыту үшін Қазақстанның зейнетақы нарығы - жүйелі реформаға 10 жыл деген халықаралық конференциясы ГНПФ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілген болатын. [9]
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарына талдау
Еліміздегі зейнетақы жүйесін реформалаудың 14 жылы ішінде толыққанды көп деңгейлі зейнетақы жүйесін құруға арналған тұжырымды және нормативтік құқықтық база қалыптастырылады, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымы жасалып, дамытылуда, зейнетақы жүйесін басқарудың белгілі бір тәжірбиесі жинақталады. Бұл қолданыстағы жүйеге қажетті талдау жүргізуге және тиісті түзетулер енгізуге мүмкіндік береді. [10, 5б]
Қазіргі таңда зейнетақы қызметі нарығында 11 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істеуде. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 2012 жылғы 1 науырзыдағы ағымдағы жағдайы 2012 жылғы 1 наурызда республикада 11 жинақтаушы зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асыруда. Ақпан айында заңды тұлғаларға зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі қызметке лицензия берілген жоқ. 13 заңды тұлғаның қорлардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға лицензиясы бар, оның ішінде 11 қор зейнетақы активтерін дербес басқару лицензиясына ие. Есепті күнде 10 екінші деңгейдегі банк кастодиандық қызметті жүзеге асырады. Сонымен бірге, 6 екінші деңгейдегі банк: HSBC Банк Қазақстан АҚ еншілес банкі, Банк Центр Кредит АҚ, Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ, Еуразиялық Банк АҚ, Еуразиялық Банк АҚ, АТФ Банк АҚ, Ситибанк Қазақстан АҚ қорларға кастиондық қызмет көрсетеді. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР заңына сәйкес ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы қорлары өз есебінен инвестициялық портфельдің консервативті және қалыпты түрлерін қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қаржының басым бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастырылған. Бірақ ондағы табыстың көлемі біздегі инфляция деңгейіне де жетпейді. Сол сесбепті зейнетақы нарығына қаржыға салынаты табысты балама тетіктер қажеттілігі туындауда. Егер нарықта табысы мен қауіп-қатер деңгейі көңілге қонымды жаңа қаржы құралы пайда болса, онда Zertteu Group компаниясы жүргізген зейнетақы қорлары ел экономикасына 3,6 миллиард доллар инвестиция сала алады. Ал жаңа қауіп-қатерін сақтандыру мәселесін Үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарлама жобаларын қаржыландыру үшін бағалы қағаздар шығару арқылы шешуге болар еді. [11,11б]
Соңғы екі жылдағы әлемдік қаржы дағдарысының әсерінен отандық ЖЗҚ қазақстандық және шетел эмитентерінің бағалы қағаздарының құны төмендеуіне байланысты, инвестициялық кіріс мөлшерін төмендеткендері тіркеледі. Осыған байланысты, зейнетақы активтерінің сақталуын қамтамасыз ету мақстында, Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін пруденциалдық реттеуді жетілдіру аясында тәуекелді есептеуге талаптар күшейтіледі.
Салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны 8,2 млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ..4
1.2 Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары ... ... ... ... ... ...8
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .10
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық
ресурстарына талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
2.3 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық
Бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3 Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының даму болашағы
3.1 Қазақстан Республикасының қазіргі таңдағы жинақтаушы зейнетақы
қорының туындаған мәселелері және оны шешу жолдары ... ... ... ... ..25
3.2 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының алдағы уақытта жүзеге
асырылуы, даму бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36
Қосымшалар
Кіріспе
Зейнетақымен қамсыздандыру кез келген ел үкіметінің басты назарындағы әлеуметтік мәселелердің бірі болып табылады.
Зейнетақы деп отырғанымыз бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі және оның зейнетақыға қатысты құқығы мен және заңдармен қорғалуын айтамыз. Зейнетақы негізінен мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі бұл Қазақстан Республикасындағы Мемлекеттік Жинақтаушы Зейнетақы Қорының қызметтері, шетелдік тәжірбиесі, дамуы және жаңа зейнетақы жүйесінің жүзеге асырылуы болып отыр.
Жинақтаушы Зейнетақылық Қорына жаңа принциптердің енуі ғылым мен практикада жаңа міндеттемелерді туғызуы.
Бұл міндеттемелердің жаңашылдығы нарықтық экономикаға көшу жағдайындағы еңбекке жарамсыз халықты әлеуметтік қамтамасыз ету, яғни зейнетақымен камтамасыз ету мәселелерінің зертелуінің өзектілігін көрсетеді. Нарықтық жағдайдағы зейнетақы нарығының жаңарылуының өзектілігі зор, өйткені бұл мәселе бүкіл халықты қамтитын мәселе.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен Чилидің зейнетақы жүйесінің үлгісіне байланысты жасалған болатын. Чилидегі жинақтаушы зейнетақы жүйесі 1981 жылы пайда болған болатын, және қазіргі таңда бұл жүйені дүниедүзінің 27 елі енгізіп, табысты жұмыс істеуде. Чилидің зейнетақы жүйесінің ерекшелігі бұл салымшылардың зейнетақы қорларына ай сайын тиісті жарнасын аударып отырыуы және салымшылардың қаржысы инвестициялық мақсатқа пайдалануы болып отыр.
Чили тәжірбиесіне негізделіп жасалған қазақстандық модель сипаты бойынша түрлі заманауи модельдердің белгілерін қамтиды. Ол мемлекеттің белсенді қатысуы мен жұмыспен қамту мәселелеріне ерекше көңіл бөлуі бұл скандинавиялық модельге үйлеседі.
Курстық жұмыста Қазақстан Республикасының зейнетақы нарығының құрылуы оның механизмі, принциптері, қазіргі таңдағы зейнетақы нарығының жағдайы, проблемалары және оны шешу жолдары қарастырылған.
Негізгі мақсаты болып Қазақстан Республикасындағы Зейнетақы нарығының дамуын тежейтін мәселелер, оған қарсы жүргізіліп жатқан бағдарламаларды анықтау болып табылады.
Міндеттемелері:
oo Еліміздің зейнетақы түрлерінің төленін анықтау
oo ҚР-ғы Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының даму ерекшеліктерін анықтау
oo еліміздің экономикасындағы Жинақтаушы Зейнетақы Қорының экономикалық мәнін, маңыздылығын ашып көрсету
oo еліміздегі жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық ресурстарына талдау жасау
oo МЖЗҚ-ның Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры болып ауыстырылуы және оның даму бағыттарын анықтау болып отыр.
Жинақтаушы зейнетақы қорының дамуы үшін келесідей іс-әрекеттер атқарылуы керек: кепілдік қорының құрылуы (сақтандыру), ЖЗҚ-ң қаржылық жағдайын көрсете алатын білікті мамандарды дайындау.
Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесінің барынша маңызды мәселелері
1) ұлттық қор нарығының дамымауы, яғни, активтерді инвестициялау үшін құралдар тапшылығы;
2) қызметтің негізгі қағидалары бойынша тұрғындардың сауатсыздығы және мағлұматсыздығы;
3) жинақтаушы зейнетақы қорларынң қызметімен тұрғындардың толық қамтылмауы;
4) ерікті және кәсіби зейнетақы жарналарының кеңінен қолданылмауы;
5) қоржынның нашар диверсификациясы және аффилиирленген тұлғалармен мәмілелер;
6) отандық сақтандырудың дамымаған класстарының бірі-зейнетақылық аннуитеттер.
Қазақстан Респуликасының Зейнетақымен қамтамасыз ету негізінен үш деңгейден тұрады.
Бірінші деңгей- республиканың барлық азаматтары үшін мемлекеттік базалық зейнетақы. ҚР зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңға сәйкес жинақтаушы жүйемен қатар ынтымақтастық зейнетақы жүйесі сақталды. Бұл жағдайда ескі зейнетақы жүйесі кезінде қызмет еткен зейнеткерлер алдындағы мемлекеттің барлық міндеттері сақталды.
Екінші деңгей - ынтымақтастық жүйеден (республикалық бюджеттен) төленетін зейнетақы және міндетті зейнетақы жарналары есебінен жинақтаушы зейнетақы қорлары.
Үшінші деңгей- ерікті және ерікті кәсіби зейнетақы аударымдары есебінен төленетін қосымша төлемдер.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық дамуындағы маңызды рольді Қазақстанның зейнетақы қызмет көрсету нарығы алады
1 Зейнетақы жүйесі: теориясы және әдістемесі
1.1 Зейнетақы және зейнетақы жүйесіне жалпы сипаттамасы
Зейнетақы сөзінің орысша баламасы пенсия сөзі төлем деген мағынаны білдіреді. С.И.Ожеговтың орыс тілінің түсіндірме сөздігінде зейнетақы сөзіне мынадай анықтама берілген: еңбек сіңірген жылдары үшін, мүгедектігіне, еңбекке жарамсыздығына және т.б. байланысты ақшалай ақысыздандыру.[1]
Кеңестік кезеңнің заң әдебиетінде зейнетақы сөзіне түрліше анықтама берілген. Алғаш рет зейнетақы сөзіне 1946 жылы Е.И.Астрахан анықтама берді. Оның пікірінше, зейнетақы - бұл қызметкерді, жұмысшыны не оның отбасын оның еңбек қызметінің белгілі бір үлкен циклының аяқталуына немесе ұзақ мерзімге шығуына орай материалдық қамсыздандыру мақсаттарында әлеуметтік сақтандыру қаражаты есебінен жүзеге асырлатын мерзімдік төлемдер.[2,88б]
Зейнетақы сөзінің өзге де анықтамалары негізінен зейнетақы алу құқығы туындау үшін алғышарт болып тұрақты немесе ұзақ мерзімдік еңбекке жарамсыздық болып табылады, сол себепті өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі жалақының орнына ақшалай төлемдер төленеді деген пікірлерге негізделеді.
Қазіргі кезде зейнетақы қандай да бір себептермен еңбекке қабілетін жоғалтқан, белгіленген жасқа толуына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына және т.б. себептерге орай еңбек міндеттерін орындауды тоқтатқан немесе оны тоқтату құқығына ие тұлғалар үшін тағайындалады. Басқаша айтар болсақ, зейнетақыны тағайындау объективтік, сонымен қатар субъективтік сипаттағы белгілі бір талаптармен байланысты.
Біздің пікірімізше, зейнетақыны мемлекеттің сыйы ретінде, қайырмдылық әрекеті ретінде қарастыруға болмайды. Зейнетақы - бұл әрбір азаматтың еңбегімен табылған жеке меншігі, оның зейнетақыға қатысты құқығы заңдармен қорғалады. Зейнетақы мынадай қағидаға жауап беруі тиіс: адам өз өмірінде қалай жұмыс істесе, ол солай зейнетақы алуы тиіс.[2,64б]
Одан әрі еңбек зейнетақыларын алудың жағдайларын өзгерту көзделуде - белгілі бір жасқа толумен қатар қандай да бір зейнетақы қорына зейнетақы жарналарын міндетті түрде төлеу қажет болады.
Сонымен, зейнетақы - бұл тұлғаларға заңдарда белгіленген жасқа толған жағдайда, сонымен қатар еңбек сіңірген жылдары үшін, мүгедектігіне байлансты, асыраушысынан айырылған жағдайда Орталықтың немесе жинақтаушы зейнетақы қорларынан өмір сүрудің негізгі көзі ретіндегі ақша қаражатын ұзақ мерзімге ай сайын төлеу.
Қазақстан Республикасында зейнетақылардың келесі түрлері төленеді:
1. Еңбек зейнетақылары;
2. Әлеуметтік зейнетақылар.
Еңбек зейнетақылары, өз кезегінде, келесі түрлерге бөлінеді:
* жасына байланысты зейнетақылар;
* мүгедектігі бойынша зейнетақылар;
* еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар;
* асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар.
Жасына байланысты еңбек зейнетақысы және мүгедектігі бойынша еңбек зейнетақысы екі бөліктен тұрады: негізгі және жинақтаушы.
Еңбек зейнетақысы - бұл азаматтарға жалақысынан немесе өзге де табысын өтеу мақсаттарында төленетін ай сайынғы ақшалай төлем. Еңбек зейнетақысына қатысты құқық зейнетақы заңдарының шарттарымен және нормаларымен анықталады.
Еңбек зейнетақысына қатысты құқықты Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңның шарттарын сақтаған жағдайда иеленеді.
Жоғарыда аталған азаматтардың отбасыларының еңбекке жарамсыз мүшелері заңдарда көзделген жағдайларда асыраушысынан айырылуына байланысты еңбек зейнетақысына құқықты иеленеді.
Егер заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтар және азаматтығы жоқ тұлғалар да зейнетақы алуға құқылы.
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес әртүрлі зейнетақылар алуға құқығы бар азаматтарға олардың таңдауы бойынша бір зейнетақы тағайындалады. [2,65б]
Зейнетақыларды тағайындау тәртібі. Жасына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырлуына байланысты және еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар осы тұлға белгіленген жасқа толған кезде және еңбек стажы ( жалпы немесе арнайы ) болған жағдайда, сонымен қатар жинақтаушы зейнетақы қорына міндетті зейнетақы жарналарын төлеген жағдайда тағайындалады.
Еңбек және өзге де қоғамға пайдалы қызметпен байланысты зейнетақылар орташа белгіленген нормалар бойынша жалақыдан есептеледі. Зейнетақы қатаң сомада тағайындалады.
Әлеуметтік зейнетақылар қандай да бір себептермен зейнетақының өзге түрлерін алу құқығын иеленбеген азаматтар үшін тағайындалады. Әдетте, әлеуметтік зейнетақылар зейнетақылық жасқа жеткен, бірақ қажетті еңбек стажы жоқ тұлғаларға тағайындалады. Мұндай жоғдайда, зейнетақы жалақыдан есептеле алмайтындықтан, ол тиісті зейнетақы ең төменгі мөлшерде белгіленеді.
Зейнетақылық қамсыздандыруды халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі мемлекеттік органдар жүзеге асырады.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындау туралы арыз зейнетақы төлемдерін есептеу үшін қажетті стажы мен табысын растайтын құжаттарымен қоса азаматтың тұрақтылықты жері бойынша зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органға беріледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдері зейнетақы тағайындауға өтініш берілген күннен бастап тағайындалады. Арыз бен қажетті құжаттарды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органға бір мезгілде берген күн Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағаындауға өтініш берген күн болып есептеледі. Арыз бен қажетті құжаттарды поштамен жіберген жағдайда Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға өтініш берген күн болып бұларды поштадан жіберген күн есептеледі.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауды зейнетақы төлемдерін тағайындаушы орган Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жүргізеді.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындауға арналған құжаттарды қарауды халықты әлеуметтік қорғау органы құжаттар табыс етілген күннен бастап 10 күн мерзімнен кешіктірмей жүзеге асырады. Зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органы тиісті шешім шығарылғаннан кейін 5 күннен кешіктірмей бұл туралы арыз берушіге хабарлайды.
Орталықтан зейнетақы төлемдерін тағайындаудан бас тартылған жағдайда зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органы бас тартудың себептерін жазбаша түрде негіздеп, табыс етілген құжаттарды арыз берушіге қайтаруға міндетті.[2,66б]
Зейнетақы төлемдерін тағайындаушы органның шешіміне сот тәртібімен шағымдануға болады.
Орталықтан зейнетақы төлемдері өткен ай үшін төленеді. Зейнетақының мөлшері өзгеруі мүмкін. Зейнетақы мөлшерінің көтерілуіне құқық туындаған жағдайда немесе оның мөлершерін азайтуға әкелетін жағдайлар туындаған жағдайда, сонымен қатар оның мөлшерін жоғарлату не азайту туралы шешім қабылданған жағдайда зейнетақының жаңа мөлшерін төлеу зейнеткерге зейнетақының мөлшерін көбейту туралы арызына барлық қажетті құжаттарды ұсына отырып берген айынан кейінгі келесі айдың бірінші күнінен бастап төленеді. Зейнетақының мөлшері азайтылған жағдайда зейнетақының жаңа мөлшері тиісті жағдайлар туындаған айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап төленеді.
Зейнеткер уақтылы алмаған зейнетақы бүкіл өткен уақыт үшін, алайда зейнетақы алу үшін жолданғаннан 3 жыл бұрынғы уақытқа ғана төленеді.
Егер зейнетақы әлеуметтік қамсыздандыру органдарының кінәсі бойынша уақытылы төленбеген болса, онда ол бүкіл өткен уақыт үшін қандай да бір мерзіммен шектелместен төленеді.
Зейнетақы төлемдері нотариат куәландырған сенімхат бойынша төленуі мүмкін.
Зейнеткер қайтыс болған жағадайда оның өліміне орай алынбаған зейнетақы төлемдері зейнеткердің мұрагерілеріне жалпы негіздер бойынша төленеді. Қайтыс болған зейнеткердің жерлеуін ұйымдастырған оның отбасы мүшелеріне жерлеуге қатысты ақша олар мұрагерлікті қабылдаған кезеде төленеді.
Егер зейнеткер әлеуметтік қамсыздандыру мекемелерінде тұратын болса, онда оған тағайындалған зейнетақының 25%-дық бөлігі төленеді. Тағайындалған және төленген зейнетақының арасындағы айырмашылық әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі мемлекеттік мекемеде тұратын зейнеткерлердің өмір сүру жағдайын жақсарту үшін осы мекеменің бюджетіне жіберіледі.
Зейнетақы тағайындау кезіндегі қателіктер салдарынан артық төленген сомаларды зейнетақы төлемдерін алушының өтініші негізінде ұстап қалатын жағдайлардан, сондай - ақ сотталғандардың, бас бостандығынан айырылғандардың табысынан ұстап қалатын жағдайлардан басқа, зейнетақыдан ұстап қалу атқарушылық іс жүргізу тәртібімен жасалуы мүмкін.
Зейнетақыдан ұстап қалу төленуге тиісті сомадан жасалады. Зейнетақыдан төленуге тиісті соманың 50%-дан астамын ұстап қалуға болмайды.
Зейнетақылық қамсыздандыру құқығы келесі тұлғаларға тиесілі:
oo Қазақстан Республикасының азаматтарына;
oo азаматтығы жоқ тұлғаларға;
oo Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдік азаматтарға ( арнайы халықаралық келесімдер болған жағдайда );
oo отбасына (асыраушысынан айырылған жағдайда).
Орталықтан зейнетақы төлемдері өмір бойына тағайындалады және төленіп отырады.[2,68б]
1.2Зейнетақы қорлары, атқаратын қызметтері, қағидалары
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры - Қазақстан Республикасы заңнамасы белгіленген тәртіппен салымшылардың зейнетақы жарналарын тарту жөніндегі қызметті және алушыларға зейнетақы төлемдерін жүзеге асыратын, зейнетақы активтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын және оларды мемлекеттік бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңи тұлға.
Қазақстанда Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорларынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істейді.
Жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративтік болуы мүмкін.[3,462б]
Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс істейтін және тұратын жеріне қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге асырады. Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары осы жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңи тұлғалардың алушы-жұмыскерлері үшін құрылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорымен салымшылардың арасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісімшарт жасасылады.[3,463б]
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры негізінен мыналарды қаржыландырады:
1) көрсетілген қорға олардың пайдасына зейнетақы жарналары төленген зейнеткерлер болғандарға және зейнетақы төлемдерін алушыларға берілетін мемлекеттік зейнетақыларды;
2) егер зейнетақының мөлшері заңнамамен бекітілген ең төменгі деңгейден төмен болса, қосымша төлемдер түріндегі әлеуметтік жәрдемақыларды қаржыландыру.[3,459б]
Әлеуметтік арналым қорларын қалыптастырудың екі қағидаты бар:
1) ұрпақтар ынтымақтастығының негізінде; жұмыс істейтін ұрпақ жұмыс істемейтіндерді қамтамасыз етеді, ал, өз кезегінде, еңбекке жарамдылыққа айырылуына қарай оларды еңбек қызметіне жаңа кірген ұрпақ ауыстырады. Бұл қағидатқа негізделген жүйе Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылады;[3,460б]
2) әлеуметтік қорларға, көбінесе зейнетақымен қамтамасыз ететін әлеуметтік қорға азаматтардың дербес аударымдарының негізінде; бұл қағидаттың іс-әрекеттің кезінде төлемақылардың мөлшері нақты тұлғаның бүкіл жұмыс істеген кезіндегі салған сомасына байланысты болады. Бұл қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе Қазақстандағы зейнетақы реформасының негізіне қойылған.
Бірінші қағидатқа негізделген және Қазақстанда 1998 жылға дейін қолданылған жүйе мынадай ерекшеліктерімен сипатталады:
1) зейнетақымен қамсыздандыруға мемлекеттік монополия;
2) әлеуметтік қамсыздандыру қорларына түсетін міндетті зейнетақы жарналарының топтастырылуы;
3) жүйе ішінде қаражаттарды қайта бөлу;
Мұндай жүйе жоспарлы директивалық экономика, еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен толық қамтылмауы, мемлекет тарапынан жан-жақты бақылау, зейнеткерлерге жұмыс істейтін халықтың жоғары ара қатынасы жағдайында тиімді болады. Өмір сүрген жүйе азаматтардың түрлі кәсіптік және әлеуметтік санаттарына арналған жеңілдіктердің көптеген түрлерінің болуымен сипатталады.
Қазақстанда жүргізіліп жатқан зейнетақы реформасының негізіне қойылған екінші қағидаттың іс-әрекетіне негізделген жүйе мыналармен сипатталады.
1) Зейнетақымен қамтамасыз етуді мемлекеттік реттеу;
2) Зейнетақы қорын қалыптастыруға қатысқан 30 жастан төмен емес азаматтар үшін күнкөрістің ең төменгі деңгейін сақтау жөніндегі мемлекеттің кепілдіктері;
3) Зейнетақы жинақ ақшасын және әлеуметтік қамсыздандырудың басқа нысандарын межелеу;
4) Зейнетақы қорланымдарын қалыптастыруға еңбек етуге қабілетті жастағы барлық азаматтардың міндетті қатысуы;
5) Еңбек етуге қабілетті азаматтардың қартайғанда өздерін зейнетақымен қамсыздандыру үшін жеке жауапкершілігі;[3,461б]
6) Инвестициялаудың тиімділігін және зейнетақы жинақжасының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
7) Жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қорланымдарға азаматтардың мұралану құқығын белгілеу;
8) Қосымша ерікті зейнетақымен қамсыздандыруға азаматтарға құқық беру;
9) Зейнетақы жинақақшасын экономикаға инвестициялау, бұл оның дамуына жәрдемдеседі.[3,462б]
Зейнетақы қорланымдарының сақталуы бойынша кепілдікті қамтамасыз ету аса маңызды міндеттерінің бірі болып табылады. Бұл міндетті жүзеге асыру үшін заңды түрде зейнетақы төлемдерін алушыларға оның зейнетақы төлемдерін алу құқығына ие болған сәттегі инфляция деңгейін ескере отырып, жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналары мөлшерінде сақталуына мемлекет кепілдігі жүзеге асырылуда. 2009 жылдың 1 желтоқсанындағы деректер бойынша, 50,2 мың салымшыға 1411,3 миллион теңге көлемінде мемлекеттік кепілдік сомасы төленеді. [3,467б]
1.3 Зейнетақы жүйесінің шетелдік тәжірибесі
Зейнетақымен қамсыздандырудың қазақстандық моделі ашық және түсінікті болуы үшін, оны басқа елдердегі жүйелермен салыстыру қажет болып отыр , себебі әр мемлекет, оның зейнетақы жүйесі бірегей болып табылады.
Зейнетақымен қамсыздандырудың деңгейі мен сапасы - бұл ел халқының экономикалық және әлеуметтік жағдайының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Әр мемлекет өзі қалыптасқан экономикалық, саяси, моральдық, діни сенімдік және тағы басқа да, қоғамының даму ерекшеліктеріне байланысты өз азаматтарын әлеуметтік қорғаудың өзіндік жолдары мен тәсілдерін таңдайды. Мұндай тәсілдер мен әдістер әртүрлі себептерге байланысты әр мемлекетте өзгеше болып келеді, бірақ негізінен олар жалпы бір мақсатты көздейді - өз азаматтарын барынша әлеуметтік қорғау мен өмір сүру деңгейінің лайықты болуын қамтамасыз етуді көздейді.
Дамыған мемлекеттердің көбінде әлеуметтік және зейнетақымен қамсыздандырудың негізгі үш қайнар көзі бар. Олар:
1. Мемлекеттік зейнетақы жүйесі (әлеуметтік сақтандыру шеңберінде);
2. Зейнетақы қорлары;
3. Сақтандыру компаниялары және басқа да қаржы ұйымдары.
Мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі елдің барлық халқына немесе тек мемлекеттік жұмыскерлерге, қарулы күштерге, ал кейде теміржол қызметкерлеріне де қызмет көрсетеді. Көптеген елдерде жасына, жұмыс қабілетін жоғалтуына байланысты халықтың басым бөлігін зейнетақымен қамсыздандыру компаниялардың, фирмалардың, кәсіпорындардың, халықаралық ұйымдардың зейнетақы қорларына жүктелген. Мұндай қорларды жекеменшік немесе өндірістік деп атайды. Сақтандыру компаниялары өз қызметтерінің бір түрі ретінде жеке және топтық зейнетақыны сақтандырумен айналысады.[4, 115б]
Бір елдегі жекеменшік зейнетақы қорлары мен зейнетақыны сақтандырудың даму деңгейі, мемлекеттік зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінің халық мұқтаждығына қаншалықты жауап беретіндігімен тікелей байланысты болып келеді. Жекеменшік зейнетақы қорлары негізінен АҚШ-та кең тараған, керісіншне, мемлекеттік жүйе жақсы дамыған елдерде аз кездеседі, мысалы, Скандинавия мен Австрияда.
Дамыған елдердегі зейнетақы төлеміне бөлінетін қаржының мөлшері орта есеппен алғанда жалпы ішкі өнімнің үлесі 10 пайызын құрайды. Өндірістік дамыған елдерде жеке түрде қаржыландырылатын зейнетақымен қамтамасыздандырудың бағдарламаларын мемлекеттік бағдарламалар толықтырады, олар көбінесе алдын-ала төленетін жарналардың жүйесіне негізделеді. [5,65б]
Қазіргі таңда жинақтаушы зейнетақы жүйесіне негізделген реформалар Латвияда, Польшада, Венгрияда, Ресейде (ерікті түрі), Испанияда және Латын Америкасының 16 мемлекетінде жүріп жатыр. Ең алғашқылардың бірі және мінездемелі болғандықтан Латын Америкасының тәжірибесіне кеңінен тоқталайық.
Латын Америка елдеріндегі зейнетақы қорларының жалпы капиталы 134 млрд. АҚШ долларын құрайды. Негізгі үлесі Бразилия мен Чилиге келеді:
ـ Бразилия - 60,29;
ـ Чили - 23,26%;
ـ Аргентина - 8,61%;
ـ Мексика - 4,33%;
ـ Колумбия - 1,58%;
ـ Перу - 1,3%;
ـ Уругвай - 0,28%;
ـ Боливия - 0,25%;
ـ Коста-Рика - 0,05%;
ـ Сальвадор - 0,04%.
Зейнетақы реформасы барлық елдерде бір уақытта басталған жоқ. Бұл елдер бірінің тәжірибесін бірі ескере отырып, жаңа жүйеге күдікпен қарады. Алғашқы болып, 1981 жылы Чили бастаса, қалған елдер 90-шы жылдары жаппай зейнетақы жүйесін реформалауға бет бұрды. Сондықтан да, олар ерекше сипаттамаларға ие, мемлекеттің қатысуы да әртүрлі және көрсеткіштері де өзгеше.
(1Қосымшаны қара) Кесте 1 - Латын Америкасы елдеріндегі зейнетақы жүйесінің негізгі көрсеткіштері
Зейнетақы қорларының қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі елдің барлық қорларының зейнетақы активтерінің соммасының жалпы ұлттық өнімге қатынасы болып табылады. [5,98б]
Қорыта айтқанда, Латын Америкасындағы зейнетақы реформасы нәтижесінде, сол елдерде инвестициялық жобаларды қаржыландырудың және жұмыс орындарының жаңа қайнар көздері пайда болды. Олар капитал нарығының дамуына, халық жинақтарының көбеюіне, жұмыссыздықтың азаюына және жалпы экономиканың нақты секторының өсуіне игі әсер етті. Бұл салымшылардың қартайғанда бүткіл еңбек өміріне сәйкес әділетті зейнетақы алуына мүмкндік жасайды.
Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Зейнетақының абсолюттік шамасы евромен көрсетілген, 1 евро$0.6
Австрияны айтатын болсақ, оларда жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Және де зейнетақыға құқығы барлар деп - барлық жұмысшылар, кәсіпкерлерді жатқызамыз. Сонымен қатар мемлекет жүйесінде ерікті түрде зейнетақымен сақтандыру бар. Қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 10.25% салыққа дейін
-жұмыс берушіден - 12.55% салыққа дейін
Австрияда зейнетке шығу жасы - 65, және минималды зейнетақы (айына)-жалғыз бастыларға 1100 ЕВРО, ал жанұясы барларға 1565 ЕВРО, қосымша әрбір балаға 120 ЕВРО. Зейнетақыға салық салынады.
Ал Бельгияны айтатын болсақ оларда жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Зейнетақыға құқығы барлар олар барлық жұмысшыларды айтамыз. Олардың қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 7.7% салыққа дейін
-жұмыс берушілерден - 8.86% салыққа дейін
-мемлекеттен - 20% зейнетақы сақтандыру қоры
Бельгияда зейнетке шығу жасы 60 - 65 жас аралығы болып табылады. Минималды зейнетақы (айына) - жалғыз бастыларға 1510 ЕВРО, жанұясы барларға 1640 ЕВРО. Бельгияда зейнетке ерте шығу қарастырылмаған. Және де оларда зейнетақыға салық салынды.
Келесі Германияны айтатын болсақ,олардың жинақтаушы зейнетақы қорының түрі - міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Оларда зейнетақыға құқығы барлар деп барлық жұмысшыларды айтамыз. Олардың қаржы көздері:
-жұмысшылардан - 9.6% салыққа дейін
-жұмыс берушілерден - 9.6% салыққа дейін
-зейнетақының 20 пайызын мемлекет жабады
Германияда 65 жастан зейнетке шығады. Және де оларда минималды зейнетақы бекітілмеген. Оларда зейнетке ерте шығу 63 - 60 жас аралығында болып келеді, және ол үшін соңғы жылда жұмыссыз ретінде тіркеліп, жұмыс стажы 15 жылдан кем болмауы керек. [6,118б]
Ал Грецияны айтатын болсақ жинақтаушы зейнетақы қорының түрі жоғарыда айтылғандай міндетті зейнетақылық сақтандыру болып келеді. Және де зейнетақыға құқығы барлар олар барлық жұмысшылар болып келеді. Олардың Қаржы көздеріне:
- жұмысшы 6,67% салыққа дейін
- жұмыскер үшін 13,13% салыққа дейін
оларда зейнетке шығу жасы әйелдерге - 60 жас, ал ерлерге - 65 жас белгіленген. Грецияда негізінен зейнетақы қорының дефицитін мемлекет жабады. Оларда зейнетке ерте шығу, яғни еңбек стажы мен жұмыс түрлеріне байланысты әйелдерге - 53 жастан, ал ерлерге -56 жастан зейнетке ерте шығу қарастырылған.
Енді Данияны айтатын болсақ, оларда ЖЗҚ түрі - мемлекеттік зейнетақы және қосымша зейнетақы болып табылады. Оларда зейнетақыға құқығы барлар болып мемлекеттегі барлық тұрғындар, ал қосымша зейнетақыға барлық жұмысшылар жатады. Олардың қаржы көздері болып:
Мемлекеттік зейнетақы бюджеттен, ал қосымша зейнетақы жұмысшы төлемдерінен қаржыландырылады.
- жұмысшы 17 ЕВРО айына
- жұмыс беруші 34 ЕВРО айына
Данияда 67 жастан зейнетке шығады. Және минималды зейнетақы (айына) - мемлекеттік 950 ЕВРО, ал қосымша 290 ЕВРО-ны құрайды. Қосымша зейнетақыға салық салынады.
Тұтынушы өз салымының құнсызданбауына көзі жететіндей (құнсыздану қаупі төмен) және аздаған құнсыздану сияқты ерекшеліктерін есепке алып, дамыған елдердің жекеменшік зейнетақылық бағдарламаларын жалпылай жене бүтіндей сипаттайтын төрт негізгі белгілерін керсетуге болады:
1. Халықтың жекеменшік зейнетақы бағдарламаларына өз бетімен қатысуы (жеке адам мемлекеттік зейнетақы бағдарламасының шегінде қалып, жекеменшік бағдарламаларға кірмеуге де мүмкіндігі бар).
2. Жекеменшік зейнетақы бағдарламалары мемлекеттік зейнетақының тек бір бөлігін ғана игеріп, көмекші рөлді атқарады.
3. Жекеменшік зейнетақы бағдарламасы екі фактормен ғана шектеледі: тұтынушының жеке тандауының шегі болады (жарнаның белгілі бір пайызынан артық емес); зейнетақы компанияларының қызметін тұтынушылардың сенімін қорғау мақсатымен мемлекет қадағалайды.
4. Барлық жекеменшік зейнетақы бағдарламалары маңызды салық жеңілдіктері арқылы жәрдем береді. Құнсыздану қаупі болған жағдайда мемлекет тұтынушылардың жекеменшік зейнетақы қорындағы жинақтарымен сәйкесетін индексті мемлекеттік облигациялар шығарады. [6,119б]
Европалық экономикалық одақтың кейбір елдеріндегі 65 жастан үлкендердің 15 жастан 64 жасқа дейінгі халықтағы үлесі мен мемлекеттің зейнетақымен қамсыздандыруға жұмсайтын шығынының ЖІӨ-дегі үлесі
Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесі. Енді Қазақстан сияқты экономиканы қайта жаңартуға, социализмнен қалған жүйеге әлеуметтік жағдай жасауға межбүр Шығыс Европа елдерінің зейнетақы жүйесіне тоқталайық.
Шығыс Еуропа елдерінің ішінде Польша, Венгрия, Чехия, Словакия елдерінің зейнетақы жүйелері ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Бұл елдердің зейнетақы реформасының басты ерекшелігі - мемлекеттік модельді игеру. Бұл елдердің халқы қартаю тенденциясына үшыраған, сонымен бірге әлеуметтік бағыну пропорциясы деп аталатын өсім бар: еңбекке жарамсыз халықтың (зейнеткерлер, мүгедектер, балалар) еңбекке жарамдыларға қатынасы. Шығыс Еуропа елдерінің зейнетақы жүйесі қартайғанда міндетті түрде төленетін елеулі құн, орташа зейнетақының орташа еңбекақыларға байланысты жоғары пайызы мен зейнеткерлікке уақтылы шықпау қиындығын көрсетеді. Бұл жүйелердің айырмашылығы - қай мемлекет бұл мәселелерді қалай шешетіндігінде.
Бұл елдердің үкіметі мемлекеттік зейнетақы жүйесі күндердің күнінде жаңа демографиялық және экономикалық құрылымға сәйкес қызмет істеуін тоқтатады, сондықтан жинақ қорларына негізделген жинақтаушы зейнетақы моделі өмірге ауадай қажет деп отыр. Алайда, тек Венгрия мен Чехия ғана осы бағытта елеулі күш көрсетті.
Венгрия 2011 жылы зейнетақы реформасы үшін заң шығару саласын құрды. Қазіргі кезде бұл елде еңбекке жарамды халықтың 5 пайызын иемденген және өз активтерімен ЖІӨ-нің бірнеше пайызын жинаған 18-ге жуық қор жұмыс істейді. Қорлардың әлі дұрыс дамымағандығы өздерінің қол жетерлік пайдасынан тыс инвестициялық табыс бағдарламасын тиімді пайдаланбайды. Салымшылардың саны да көп емес.
Чехия Шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқы болып зейнетақы жүйесінің реформасын қолға алған. Чехтық реформаның ерекшеліктеріне тоқталайық. Чехия мемлекеті алғашқы кезеңде зейнеткерлікке шығару талаптарын қатаң түрде жүргізді, тіпті ескі жүйеде бәрінен төмен зейнетақы алатын зейнеткерлер үлесіне жәрдемақы қосты. Зейнеткерлікке шығу жасы біртіндеп көтерілуде және 2012 жылға дейін ер адамдар 60 жаста, ал әйел адамдар 57-61 жас аралығында зейнеткерлікке шығатын болады. Нәтижесінде зейнеткерлер саны мейлінше жәй өсуде (жыл бойы 3 пайыз жуық). Осылайша, ЖІӨ-де зейнетақы үлесі айтарлықтай өзгеріссіз қалады.
Чехтық жүйенің кемшіліктері де аз емес. Мемлекет ақпарат алу мүмкіндігін шектейтіндіктен, бұл жекеменшік қорлар қызметі жайлы ақпарат алу үшін проблема. Мысалы, жеке зейнетақы қорларының пайдасын салыстыру мүмкін емес, өйткені, олар салым және пайда мөлшері жайлы ешқандай мәлімет бермейді. Зейнетақы қорларының қызметін реттейтін заң шығару саласының өзі әлсіз жұмыс істейді. Кейбір қорлар кейін зейнетақы төлеу үшін емес, қорларға берілетін басым, мүмкіншілік алу үшін және мемлекет жәрдемі арқылы инвестицияларды пайдасымен және кепілдемемен қайтарып алуды көздеп отыр. Арнайы салық салымдары мұндай қорларды акция мен облигация девидендтерінен түсетін табысты салықтан босатады. Қорды мемлекеттік тұрғыдан реттеу салымның пайдасы мен сақталуына негізделмеген.
Зейнетақымен қамсыздандырудың Чехтық жүйесі шығыс Еуропа елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып, реформаны қолға алса да, болашақ зейнеткерлерді зейнетақымен қамсыздандыру мәселесін осы күнге дейін толығымен шеше алған жоқ. Оның үстіне зейнеткерлер қатары жылдан-жылға көбеюде. Мемлекеттік жүйеге көмекші ретінде құрылған жекеменшік зейнетақы қорлары зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінде маңызды рөл атқармайтын болды. [7,87б]
Зейнетақы жүйесінің болашақта реформалануына кедергілер -жекеменшік зейнетақылық сақтандыруға халықтың сенім артпауы. Мүның екі факторы бар: қарапайым халықтың ұзақ мерзімді қаржы институттарына сенбеуі және мемлекет пен оның зейнетақысына халықтың үміт артуы. Чехиядағы зейнетақы жүйесінің екеуі де: мемлекеттік зейнетақы төлемі мен жекеменшік зейнетақы қорлары экономикадағы зейнетақы төлемдерін қаржыландыра алмайды. Бұл жүйенің ең басты тиімсіз кемшілігі - жекеменшік зейнетақы қорларының еркін жүйесін жасай тұра, мемлекет өзінің зейнетақы төлемлерінің жүйесін мүлдем өзгертпеуінде. Қазіргі чехтық зейнетақы жүйесінде елеулі өзгеріс болмаса, 2020 жылы ЖІӨ-нің 40% көлемінде зейнетақылық қарызға батады деген болжамдар бар.
Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесі. Азия елдерінде зейнетақы жүйесі мүлдем басқаша. Гонконгте кімнің пайдасы бекітілген күнелту минимумынан төмен болса, соған бюджеттен жәрдем ақша төленеді. 1988 ж кәсіпкерлер үшін жинақтаушы зейнетақы жүйесінің бір түрі бойынша персональды жүйе енгізілген, бірақ бұл жүйе бойынша төлем әлі жүргізілмеген. Мемлекет күнелту минимумынан жоғары қарт адамдарға әлеуметтік көмек береді.
Сингапурда бір ғана қор бар, ол - Орталық сақтау (резервный) қоры, мұнда жұмысшылар мен жеке кәсіпкерлер өзінің еңбекақы қорынан 25,5%, ал жұмыс беруші 17,5% қаржысын бөледі, кейін осы қор жұмысшы зейнеткерлікке шыққаннан кейін өзінің еңбек жолында төлеген жарналарының мөлшеріне сай ай сайын белгілі бір мөлшерде зейнетақысын төлейді. Қор мемлекет бақылауында болады, бірақ оның әлемдегі, қор нарықтарының операцияларына қатысуға өзіндік құқығы бар. Зейнетақы төлемінен басқа қор әртүрлі себептермен алынған ауруларға байланысты жәрдемақы төлейді. Сингапурлық жүйе "жинақтаушы зейнетақы" жүйесіне ұқсас, дегенмен мұнда тек бір ғана орталық қор бар.
Осылайша, Азия елдеріндегі зейнетақы жүйесінің ерекшелігі сол, мемлекет уақтылы зейнетақы төлемін бекітпей-ақ, тек қартайғандарға аз ғана мөлшерде жәрдемақы төлеуге кепілдік береді, сондықтан да Азия елдеріндегі қарт адамдардың кедейленуі - шешімі жоқ меселелердің бірі болып отыр. [7,88б]
2 Қазақстандағы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының
зейнетақы жүйесінің орнын талдау
2.1Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасуы және даму тарихы
Қазақстанның заманауи зейнетақы жүйесі ҚР Үкіметі еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі тұжырымдамасын мақұлдап және Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы қабылданған 1997 жылдан бастап өз жұмысын бастады. Жаңа ереже ынтымақтастықты жүйеден ақырындап бас тарта отырып жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізін құруға жасалды.
Өткен жүз жылдық соңында зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері ерекше шиеленіс жағдайларында болды. Оған себеп бір жағынан нарықтық экономика механизміне өту болса, ал екінші жағынан - өткен жүз жылдықтың 90 жылдарындағы Қазақстанға тән әлеуметтік-демографиялық фактор болды.
Әрекет еткен ынтымақтастықты зейнетақы жүйенің шарттарында инфляцияның жоғарғы өсу қарқыны және халық арасындағы жұмыссыздық, ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) көлемінің төмендеуі, бюджеттік тапшылық зейнетақы төлемі жөніндегі қарыздардың пайда болуы мен ұлғаюына себеп болды және тіпті әлеуметтік кепілдіктің ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету мүмкін болмады. Сайып келгенде, халықтың ынтымақтастығына негізделген зейнетақымен қамсыздандырудың таратушы жүйесінің айқын тұрақсыздығы қалыптасты. Қажетті зейнетақы шығыстарын жеткілікті қаржыландырылмауымен байланысты мәселелерге демографиялық мәселелер қабаттасты. Осылардың бірқатары қазақстандықтардың орта өмір сүру ұзақтығының ұлғаюы фонында халықтың жас құрылымы формасының өзгеруімен және туылудың қысқару нәтижесінде халықтың қартаю үрдісінің жеделдеуімен байланысты болды. Жұмыссыздар деңгейінің өсуі және бейресми және толық емес жұмыспен қамтылу еңбек нарығына келеңсіз ілгеру басушылыққа алып келді, осылардың салдарынан жарналары ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің қаржылық көзі болған халықтың бір бөлігі міндетті зейнетақымен қамсыздандыру жүйесінен шығуына алып келді. Халықтың жұмыс істейтініне болжанған өсуді төмендету және зейнетақы жүктемесін шамадан тыс күшейту, жұмыскер және зейнеткер ретінде өмір сүру деңгейінің нашарлауын ескерту, Қазақстан Республикасы Үкіметінің болашақта зейнетақы төлемдерін үздіксіз қамтамасыз ету мақсатында, осы толғағы жеткен мәселелерді шешудің баламалы жолы ретінде зейнетақы жүйесін реформалау жүргізілді.
Зейнетақы реформасының негізі етіп чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға негізделген. Жинақтаушы зейнетақы жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алып, онда оның зейнетақы жарналары аккумуляцияланып, оның мөлшері анықталып белгіленеді. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы қорларында жиналып, салымшылар зейнетақы жасына жеткенше олар зейнет төлемдерінің көздеріне айналады. Чилилік жүйе негізінен басқа қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті әлемдік тәжірибедегі ең табыстылардың бірі болып саналады.
Қазақстан дербес зейнетақы аударымдары негізінде зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне 1998 жылы жоспарлы түрде өткен ТМД территориясындағы бірінші ел болып табылады. Зейнетақы реформасын жүргізудің негізгі мақсаты зейнетақы жарналарының дербестендірілген есебі арқылы экономикалық өсуді ескеріп, зейнетақымен еңбек салымын лайықтай отырып, қаржылық тұрақты және әділ жүйені оңынан тұрғызу болып табылады. Сонымен қатар, жинақташы зейнетақы жүйесі бірқатар мәселелерді шешуге арқау болды. Оларды айта кететін болсақ олар әлеуметтік кернеулікті жеңілдету, зейнетақы төлеу ауыртпалығынан бюджетті ақырындап босату, азаматтарда көп және ашық табыс табу құштарлығының көрінуіне септігін тигізді.
Зейнетақы реформасының нәтижесінде болшақ зейнетақылар сақталып арта түсетін болды.
Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізгі даму белестері ол 1997 жылдан басталды. Сол 1997 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысымен Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы тұжырымдамасы әзірленіп бекітілген болатын және сол жылы Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы Заңы күшіне енген болатын. Осы жыл аралығында Үкімет Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры, яғни жабық акционерлік қоғамын құру туралы қаулысы қабылданды. Ал 1998 жылы 19 қаңтарда Қазақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйесі тарихына ГНПФ алғашқы зейнетақы жарнасы түскен болатын. Және айта кететін болсақ 1998-2002 жылдар аралығында ГНПФ Жанама қор жүйесіндегі қызметтерді жүзеге асырды, егер қызметкер басқа зейнетақы қорын таңдамаса және онымен шарт жасамаса міндетті зейнетақы жарналары жұмыс берушімен ГНПФ-ке аударылатын болды. ГНПФ негізінен зейнетақы қорлар арасында зейнетақы активтерін дербес басқаруға 1999 жылы алғашқы болып лицензия алған болатын. Ал 2006-2007 жылдар аралығында елімізде Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығы яғни РМКК базасында жинақтаушы зейнетақы жүйесіндегі төлемдерді оңтайландыру мақсатында дара есеп орталығы құрылды. Және зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаратын ұйымдардың, салымшылардың жинақ ақшаларының атаулы кірістілігін қорғау жөнінде соттан тыс жауапкершілік белгіленген болатын. Және де осы жылдар аралығында жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 10 жылдығына орай осы мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорын одан әрі дамыту үшін Қазақстанның зейнетақы нарығы - жүйелі реформаға 10 жыл деген халықаралық конференциясы ГНПФ бастамасы бойынша ұйымдастырылып өткізілген болатын. [9]
2.2 Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық ресурстарына талдау
Еліміздегі зейнетақы жүйесін реформалаудың 14 жылы ішінде толыққанды көп деңгейлі зейнетақы жүйесін құруға арналған тұжырымды және нормативтік құқықтық база қалыптастырылады, жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымы жасалып, дамытылуда, зейнетақы жүйесін басқарудың белгілі бір тәжірбиесі жинақталады. Бұл қолданыстағы жүйеге қажетті талдау жүргізуге және тиісті түзетулер енгізуге мүмкіндік береді. [10, 5б]
Қазіргі таңда зейнетақы қызметі нарығында 11 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс істеуде. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 2012 жылғы 1 науырзыдағы ағымдағы жағдайы 2012 жылғы 1 наурызда республикада 11 жинақтаушы зейнетақы қоры өз қызметін жүзеге асыруда. Ақпан айында заңды тұлғаларға зейнетақы жарналарын тарту және зейнетақы төлемдерін жүзеге асыру жөніндегі қызметке лицензия берілген жоқ. 13 заңды тұлғаның қорлардың зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруға лицензиясы бар, оның ішінде 11 қор зейнетақы активтерін дербес басқару лицензиясына ие. Есепті күнде 10 екінші деңгейдегі банк кастодиандық қызметті жүзеге асырады. Сонымен бірге, 6 екінші деңгейдегі банк: HSBC Банк Қазақстан АҚ еншілес банкі, Банк Центр Кредит АҚ, Қазақстан Халық Жинақ Банкі АҚ, Еуразиялық Банк АҚ, Еуразиялық Банк АҚ, АТФ Банк АҚ, Ситибанк Қазақстан АҚ қорларға кастиондық қызмет көрсетеді. Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР заңына сәйкес ағымдағы жылдың 1 қаңтарынан бастап жинақтаушы зейнетақы қорлары өз есебінен инвестициялық портфельдің консервативті және қалыпты түрлерін қалыптастырады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларындағы қаржының басым бөлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға орналастырылған. Бірақ ондағы табыстың көлемі біздегі инфляция деңгейіне де жетпейді. Сол сесбепті зейнетақы нарығына қаржыға салынаты табысты балама тетіктер қажеттілігі туындауда. Егер нарықта табысы мен қауіп-қатер деңгейі көңілге қонымды жаңа қаржы құралы пайда болса, онда Zertteu Group компаниясы жүргізген зейнетақы қорлары ел экономикасына 3,6 миллиард доллар инвестиция сала алады. Ал жаңа қауіп-қатерін сақтандыру мәселесін Үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарлама жобаларын қаржыландыру үшін бағалы қағаздар шығару арқылы шешуге болар еді. [11,11б]
Соңғы екі жылдағы әлемдік қаржы дағдарысының әсерінен отандық ЖЗҚ қазақстандық және шетел эмитентерінің бағалы қағаздарының құны төмендеуіне байланысты, инвестициялық кіріс мөлшерін төмендеткендері тіркеледі. Осыған байланысты, зейнетақы активтерінің сақталуын қамтамасыз ету мақстында, Қазақстанның жинақтаушы зейнетақы жүйесін пруденциалдық реттеуді жетілдіру аясында тәуекелді есептеуге талаптар күшейтіледі.
Салымшылардың дербес зейнетақы шоттарының саны 8,2 млн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz