Бесік жырының тәрбиелік мәні
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ . ТІЛ ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні. 4
1.2 Тұсаукесер жырлары. 5
1.3 Жаңылтпаш . тіл ширату тәсілі. 6
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні. 8
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні. 11
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР .ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ОЙЫН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер . тәрбие құралы. 14
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні. 18
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні. 22
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні. 23
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні. 25
3. ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТЕРМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. АҢЫЗ ӘҢГІМЕНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. КӨРКЕМДІККЕ, ӨНЕРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
3.1 Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні. 30
3.2 Термелердің тәрбиелік мәні. 31
3.3 Ертегілердің тәрбиелік мәні. 32
3.4 Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні. 33
3.5 Көркемдікке, өнерге тәрбиелеу. 35
4. ТҰРМЫС . САЛТ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
4.1 Тұрмыс . салт жырларының тәрбиелік мәні. 36
4.2 Батырлық жырлардың тәрбиелік мәні. 36
4.3 Батырлық жырлардың дүниетанымдық және тәрбиелік мәні. 37
4.4 Ғашықтық жырлардың тәрбиелік мәні. 42
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
КІРІСПЕ 3
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ . ТІЛ ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні. 4
1.2 Тұсаукесер жырлары. 5
1.3 Жаңылтпаш . тіл ширату тәсілі. 6
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні. 8
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні. 11
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР .ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ОЙЫН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер . тәрбие құралы. 14
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні. 18
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні. 22
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні. 23
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні. 25
3. ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТЕРМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. АҢЫЗ ӘҢГІМЕНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. КӨРКЕМДІККЕ, ӨНЕРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
3.1 Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні. 30
3.2 Термелердің тәрбиелік мәні. 31
3.3 Ертегілердің тәрбиелік мәні. 32
3.4 Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні. 33
3.5 Көркемдікке, өнерге тәрбиелеу. 35
4. ТҰРМЫС . САЛТ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
4.1 Тұрмыс . салт жырларының тәрбиелік мәні. 36
4.2 Батырлық жырлардың тәрбиелік мәні. 36
4.3 Батырлық жырлардың дүниетанымдық және тәрбиелік мәні. 37
4.4 Ғашықтық жырлардың тәрбиелік мәні. 42
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
КІРІСПЕ
Әдебиет – тәрбие құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл–санасына сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері–мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол – ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызығы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл – сананың айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім–тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.
Бұл–халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс - әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал – мәтелдері педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау бола алады.
Әдебиет – тәрбие құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл–санасына сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері–мәдени мұрамыздың ең құнды қазынасы. Ол – ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын ой тамызығы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл – сананың айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама, тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып, тәлім–тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.
Бұл–халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс - әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал – мәтелдері педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау бола алады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті “Мектеп” 1974 ж. Ата – аналарға кеңес “Білім” қоғамы 1966 ж.
2. Афанасьев Н.Ф. Этнопедагогика Востока и Сибири. Иркутск, 1980 ж.
3. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы “Рауан” 1998 ж.
4. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғарыш және теориялық мәселелері. Алматы, 1993 ж.
5. Ә. Табылдиев “Қазақ этнопедагогикасы” Оқу құралы. Алматы “Санат” 2001 ж.
6. Айдаров Г. Орхон ескерткіштерінің тексті. Алматы, “Ғылым”, 1990 ж.
7. Адамбаев Б. Шешендік өнер, 1967. Халық даналығы, 1976 ж. Қазақтың шешендік өнері, 1983 ж.
8. Ақ сандық, көк сандық. Жинақ. Алматы, 1988 ж.
9. Инабат. Жинақ. “Рауан”, 1995 ж.
10. Иугінеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, “Ғылым”, 1985 ж.
11. Аймауытов Ж. Педагогические руководства (учебное пособие). Оренбург. Госиздат, 1924 (на каз. яз.). Психология. “Рауан”, Алматы, 1995 ж.
12. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Алматы, ҚМҚБ, 1956 ж.
13. Ы. Алтынсарин Таңдамалы педагогикалық мұралары. 3 т. Алматы, 1991 ж.
14. Ахметов Ш. Қазақ балаларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу. 1966 ж.
15. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. “Рауан”, 1994 ж. “666 мақал мен мәтел”. ҚМҚӘБ, 1960 ж.
16. Байтұрсынов А. Шығармалары. “Жазушы”, 1989 ж. Тіл тағылымы, 1996 ж.
17. Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалар. Алматы, ҚМҚӘБ, 1948 ж.
18. Бержанов Қ.Б., Мусин З. Педагогика тарихы. Алматы, 1981 ж.
19. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары, 1974 ж.
20. Виноградов Г.C. Народная педагогика. Иркутск, 1926 ж.
21. Қ. Жарықбаев, Қалиев С. Қазақтың халық педагогикасыны тарихынан. Алматы, “Кітап” 1992 ж.
22. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев Қазақ тәлім - тәрбиесі. Алматы, “Санат” 1995 ж.
23. Қ. Жарықбаев К. Психологические воззрения. Аль – Фараби. “Вопросы психологий”, 1974 ж №4.
24. Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1992 ж.
25. Жарықбаев Қ. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы, “Қазақстан”, 1968 ж. Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім–тәрбие атауларының түсіндірме сөздігі. Алматы, “Ғылым”, 1993 ж.
1. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті “Мектеп” 1974 ж. Ата – аналарға кеңес “Білім” қоғамы 1966 ж.
2. Афанасьев Н.Ф. Этнопедагогика Востока и Сибири. Иркутск, 1980 ж.
3. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы “Рауан” 1998 ж.
4. Қожахметова К.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғарыш және теориялық мәселелері. Алматы, 1993 ж.
5. Ә. Табылдиев “Қазақ этнопедагогикасы” Оқу құралы. Алматы “Санат” 2001 ж.
6. Айдаров Г. Орхон ескерткіштерінің тексті. Алматы, “Ғылым”, 1990 ж.
7. Адамбаев Б. Шешендік өнер, 1967. Халық даналығы, 1976 ж. Қазақтың шешендік өнері, 1983 ж.
8. Ақ сандық, көк сандық. Жинақ. Алматы, 1988 ж.
9. Инабат. Жинақ. “Рауан”, 1995 ж.
10. Иугінеки А. Ақиқат сыйы. Алматы, “Ғылым”, 1985 ж.
11. Аймауытов Ж. Педагогические руководства (учебное пособие). Оренбург. Госиздат, 1924 (на каз. яз.). Психология. “Рауан”, Алматы, 1995 ж.
12. Ақынжанов М. Қазақтың тегі туралы. Алматы, ҚМҚБ, 1956 ж.
13. Ы. Алтынсарин Таңдамалы педагогикалық мұралары. 3 т. Алматы, 1991 ж.
14. Ахметов Ш. Қазақ балаларын халық дәстүрлері арқылы тәрбиелеу. 1966 ж.
15. Әлімбаев М. Халық – ғажап тәлімгер. “Рауан”, 1994 ж. “666 мақал мен мәтел”. ҚМҚӘБ, 1960 ж.
16. Байтұрсынов А. Шығармалары. “Жазушы”, 1989 ж. Тіл тағылымы, 1996 ж.
17. Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалар. Алматы, ҚМҚӘБ, 1948 ж.
18. Бержанов Қ.Б., Мусин З. Педагогика тарихы. Алматы, 1981 ж.
19. Волков Г.Н. Этнопедагогика. Чебоксары, 1974 ж.
20. Виноградов Г.C. Народная педагогика. Иркутск, 1926 ж.
21. Қ. Жарықбаев, Қалиев С. Қазақтың халық педагогикасыны тарихынан. Алматы, “Кітап” 1992 ж.
22. Қ. Жарықбаев, С. Қалиев Қазақ тәлім - тәрбиесі. Алматы, “Санат” 1995 ж.
23. Қ. Жарықбаев К. Психологические воззрения. Аль – Фараби. “Вопросы психологий”, 1974 ж №4.
24. Елікбаев Н. Ұлттық психология. Алматы, “Қазақ университеті”, 1992 ж.
25. Жарықбаев Қ. Развитие психологической мысли в Казахстане. Алматы, “Қазақстан”, 1968 ж. Жарықбаев Қ.Б., Наурызбаев Ж. Қазақтың ұлттық тәлім–тәрбие атауларының түсіндірме сөздігі. Алматы, “Ғылым”, 1993 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ – ТІЛ
ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК
МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні. 4
1.2 Тұсаукесер жырлары. 5
1.3 Жаңылтпаш – тіл ширату тәсілі. 6
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні. 8
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні. 11
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР –ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК
МӘНІ. МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ОЙЫН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер – тәрбие құралы. 14
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні. 18
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні. 22
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні. 23
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні. 25
3. ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТЕРМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. АҢЫЗ ӘҢГІМЕНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
КӨРКЕМДІККЕ, ӨНЕРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
3.1 Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні. 30
3.2 Термелердің тәрбиелік мәні. 31
3.3 Ертегілердің тәрбиелік мәні. 32
3.4 Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні. 33
3.5 Көркемдікке, өнерге тәрбиелеу. 35
4. ТҰРМЫС – САЛТ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ
ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
4.1 Тұрмыс – салт жырларының тәрбиелік мәні. 36
4.2 Батырлық жырлардың тәрбиелік мәні. 36
4.3 Батырлық жырлардың дүниетанымдық және тәрбиелік мәні. 37
4.4 Ғашықтық жырлардың тәрбиелік мәні. 42
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
КІРІСПЕ
Әдебиет – тәрбие құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан
шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар
бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл–санасына
сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері–мәдени мұрамыздың ең құнды
қазынасы. Ол – ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын
ой тамызығы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл – сананың
айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама,
тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып,
тәлім–тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.
Бұл–халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының
негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын
этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс -
әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал – мәтелдері
педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау
бола алады.
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ – ТІЛ
ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні.
Тұрмыс – салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін
және оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес. Ең әуелі ырғағы бесіктің
тербелесіне сәйкес келетін сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің
сезім мүшелері арқылы оған сүйкімді, сүйсінерлік әсер етіп, жан – жүйесін
жадыратады, яғни ұнамды, ұнасымды әсермен баланы жұбатады. Екіншіден,
баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны жұбатушы ана
болашақтың шамшырағы мен нұрсәулесінен қуат алғандай әсерленеді. Үшіншіден,
ата–ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да жаттап, әрі
тілі дамиды, әрі сол сөздермен тәлім алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана жыры, бесікке бөлеу жыры,
жұбату және тілек айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры нәрестені бесікке салғанда, қуаныш – тілек ретінде,
көбінесе көңілді, әуезді әуенімен айтылады:
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал – жаным:
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой
... ... ..болсын есімің,
Құтты болсын бесігің.
Балғын бөбек бесік жырының жанға жайлы әуезді әуеніне жұбанып, рахатқа
бөленеді. Мұның психологиялық, медициналық мәні де зор. Әуен (музыка) бөбек
жанына дем береді.
Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құрылады да, жыр айтушы бөбектің
келешегіне сенім артып, қуанышқа бөлінеді. Үміт тілек:
- Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып
Ұста болар ма екенсің?!
Бата тілек (cенім арту):
Ала биең құлындап,
Алатауға сыймасын!
Қара биең құлындап,
Қара тауға сыймасын...
Ақылыңмен батыл бол,
Ағайынмен тату бол.
Бағаналы таудай бол,
Жағалалы көлдей бол!
Халық педагогикасының бұл саласы ғасырлар бойы бала тәрбиесіне өз
өрнектерімен әсер етіп, қазіргі көркем әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Бөбектік отыруы. “Бөбек бес айда белгілі отырады, алты айда анық
отырады” дейді халық. Баланың әке–шешесін, жақындарын анық танып, күлу,
ренжу әрекеттерін көрсете бастауы, оның өздігінше қимыл әрекеттерін
жасаумен ұштасады да, отыруға ыңғайлануы байқала бастайды.
Бөбек толық отырғанға дейін оның “талпыну” әрекетімен демеп, отыруына
жағдай (сүйеніш, таяныш) жасалынады. Толық отырған бөбектің, алғашқы
әрекеті орындалып, көңілі шаттанып, бойы сергектене береді. Миы қатаймаған,
буындары “қатпаған” бөбектің еркін қимылдауына жағдай жасап, оның өз алды
әрекетінің сәттілігіне бас көз болып отыру отбасындағы жанашырлардың
бәрінің парыздық әрекеті болуға тиіс. Осы әрекет үстінде отбасындағылардың
бөбекке деген мейірімділік, қайырымдылық, қамқорлық сезімдері дамиды.
Тұсау кесу. Бөбек туғаннан кейін жеті – сегіз айдан соң, әуелі
еңбектеп (еңбектеудің де әр түрлісі бар) содан кейінірек қаз – қаз тұрып,
қаз басып жүре бастайды. Бала тәй – тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау
кесу рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады.
1.2 Тұсаукесер жырлары.
Тұсау кесу - әдет – ғұрыптық, ырым – рәсімдік қуаныш мәжілісінде
айтылатын жыр. Көбінесе, бір жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің
басқан қадамы құтты болып, одан әрі жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне
тілек білдіріп, оның ата – анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да,
сыйлы адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауы ала жіппен
немесе қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кесушіге
сый – сыяпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы
мол әке – шеше бұл рәсімді кішігірім той – томалаққа айналдырып, баланың
тұсауын жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді. Тұсау кесілген
соң баланы ақ жайма үстімен (ақ жол тілеп) немесе қалың кілем үстімен (жолы
жұмсақ болсын деп) жүргізіп:
Қаз – қаз балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз, балам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсың қадамың:
Алға қарай баса бер,
Асулардан аса бер! –
деп ата – ана қуаныш білдіріп, арман – тілегін айтады.
Тұсау кесу жырын балбөбекті күтушілер оның тұсауын кескенге дейін де
айтып, оның тәй – тәй басып жүруіне қуаныш білдіріп, сүйеніш, жетекші іс -
әрекет тәсілдерін қолданады. Тұсау кесу жырының бұл түрі “тәй – тәй” деп
аталады:
Тәй – тәй, балам, тәй балғын,
Жүре қойшы жай балғын.
Қарыс сүйем Қаз бастың
Қадамыңнан айналдым.
Тәй – тәй – тәй!
Жүре ғой жай!
Қазақ балалар поэзиясында бірсыпыра ақындардың (Ж. Смақов, М. Әлімбаев
т.б.) тұсау кесуге арналған жырлары бар. Мысалы, ақын Жақан Смақов:
Тәй – тәй бас, құлама,
Құласаң жылама! –
деп баланы батылдыққа тәрбиелейді.
Отбасында балдырғандар “тәй – тәй”, тұсау кесу жырларын, әуенімен
әсемдеп айту арқылы балдырғанның әрі бөбекке деген сүйіспеншілігі артады,
әрі оның кішіге қамқорлық сезімі қалыптасып, іс - әрекетке ықыласы молаяды.
Отбасында болатын тұсау кесімі рәсімі тәрбиеші балалар бақшасындағы қуыршақ
ойыны арқылы да ұйымдастырлып, балаларды – халықтың әдет – ғұрпын
құрметтеуге тәрбиелеуі тиіс. Бұл баланың әрі музыкаға қызығуына, сахнада
ойнауға үйренуіне, сөз өнеріне бейімделуіне себепші болады.
1.3 Жаңылтпаш – тіл ширату тәсілі.
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту
мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі – жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сезімі қалыптасып, ой – қиялы дамиды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерге
сәйкес шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан
балдырғандардың тілінде көбінесе “р” дыбысы мен “и” дыбысын, “ш” дыбысын
“с” дыбысымен шатастыру байқалады. Әсіресе, тілдің алдыңғы (тілалды)
дірілмен айтылатын “р” дыбысын айту алғаш көптеген бөбектерге қиын сияқты
болып көрінеді. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол “р” дыбысы мен “и”
дыбысын қатар айтуға құрылған:
- Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
-Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Бала тіліндегі “ш” дыбысы мен “с” дыбысын шатастырып айтуды түзету
үшін халық:
“Шымдай шытырмыш,
Ол шытырмышты
Мен шым – шытырмыштай
Кім шытырмыштайды,”-
деген сияқты жаңылтпаштарды шығарған. Сол сияқты “қ - к”, “ж - ш”, “т - д”,
“н - ң”, т.б. дыбыстарды шатыстырмай айтуға жаттықтыратын жаңылтпаштар бар.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүниеге
таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу.
Мысалы:
Тілалғыш Бек
-Тіл алғыш, - деп
Мақтасақ біз
Біз алғыс деп, -
білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе:
Бөдене бедеде
Көбелек көдеде
Бедені – беде де,
Көдені – көде де,-
деген жаңылтпаш арқылы әрі “б”, “к”, “д” дыбыстарын айқын айтуға
жаттықтырса, әрі “бөдене”, “беде”, “көбелек”, “көде” деген сөздердің
мағынасын жақсы ұғындырады мақсат тұтады.
Кеспе, өссін тал,
Өссе өсімтал,
Өссе өссін тал
Кеспе, өссін тал, -
деген жаңылтпаш баланы табиғатты қорғауға тәрбиелейді, әрі “с”, “т”
дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырып, баланың тілін ширатады.
Отбасында балаға жаңылтпаш айтқызып жаттықтырудың бірнеше жолы бар: ең
әуелі бала жаттықтырушының айтқан жаңылтпашын жаңылмай, тез – тез айтуға
үйренуі керек.
Екіншіден, бірнеше баланың жаңылтпаш айтудағы жаңылмай айту
қабілетімен қатар, қанша жаңылтпаш білетінін байқау үшін жаңылтпаш айтысуын
ұйымдастыра білу керек. Жаңылтпаштарды жаңылмай айтудан, жаңылтпаштарды
білуден озып шыққан баланы ынталандырып, мадақтап, сыйлық беріп мерейін
арттыру қажет.
Балалар бақшасында тіл ширату, көркем сөз оқу, тақпақ айтуға
балдырғандарды жаттықтыру үшін арнайы уақыт бөлініп, эстетикалық тәрбие
жұмыстары жүргізіледі, мүмкіндігінше жаңылтпаштарды әнге қосып айтуға да
болады.
Балалар бақшасында ұйымдастырылған жаңылтпаш айтысудың мәні зор. Ол
үшін, тәрбиеші күні бұрын жоспар жасап, керекті жыңылтпаштарды топтай білу
керек. Әрине, тілі өте мүкіс, көбінесе логопедиялық дәріс алып жүрген
баланы ондайда ұятқа қалдырып, сағын сындырудан сақ болған дұрыс. Өйткені
жаңылтпаш айтудың психологиялық әсері де ерекше. Әсіресе, жаңылтпаштық
жаттығулар арқылы “р” дыбысына тілі келіп, сөзді мүдірмей айтуға үйренген
баланың қуанышы қойнына сыймай, өмірдің өткелінен өткендей әсер алады.
Балалар бақшасында фольклорлық кеш өткізіп, онда жаңылтпаш айтысуға да
тиісті орын беріп, айтқыш балалардың абыройын арттырып отыру керек.
Жаңылтпаштар тек жас балалардың тілін ширату үшін ғана қолданылмайды,
сонымен қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер де салтқа
айналдырған болатын.
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні.
Санамақтарды халық негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен
шығарған. Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен
математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп, оның
үстіне жаңадан қосыла береді.
1. Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді, оның үстіне санға
аты ұйқасқан заттарды танып біледі:
Бір дегенің – білеу,
Екі дегенің – егеу,
Үш дегенің – үскі,
Төрт дегенің – төсек,
Бес дегенің – бесік,
Алты дегенің – асық,
Жеті дегенің – желке,
Сегіз дегенің – серке,
Тоғыз дегенің – торқа
Он дегенің – оймақ
Он бір қара жұмбақ.
2. Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады, көңілдендіреді.
Түйе, бота маң басқан,
Төрт аяғын тең басқан.
Шұнақ құлын бес ешкі,
Қос – қос лақты қос ешкі,
Төрт қозылы екі қой,
Бәрін бірге ойлап қой.
3. Санамақ айтыста бала санға ұқсас сөз табу арқылы, ақындық қабілетін
байқайды. Егер ол ұйқас таба аламаса, айтыста жеңілген болып табылады.
- Бір!
- Бетің кір.
- Екі!
- Маңдайынан шекі.
- Үш!
- Мені жеңбек күш.
- Төрт!
- Төнбесін өрт.
- Бес!
- Белгілі жерден кес.
- Алты!
- Ата – ананың салты.
- Жеті!
- Жемтік қойдың еті.
- Сегіз!
- Қойын тапсын егіз.
- Тоғыз!
- Топас хайуан доңыз.
- Он!
- Оның кигені тон.
4. Жаңылтпаш, жұмбақ санамақты айту арқылы бала әрі сан үйренеді, әрі
жұмбақтың шешуін тауып, ойын дамытады, тілін ширатады:
Сырық – қырық.
Құрық – қырық.
Қанша болды
Құрық, сырық?
5. Ойын санамақтарын балалар “Тоқтышақ”, “Жасырынбырақ” ойындары үшін
пайдаланып, сан жобасын, тақ пен жұп белгілерін ажыратуды үйренеді:
Бірім – бірім,
Екім – екім,
Үшім – үшім,
Төртім – төртім,
Бесім – бесім,
Алтым – алтым:
Алты малтам,
Алтын балтам,
Сары ала қаз –
Саңқылдауық,
Қырман тауық –
Қырқылдауық
Сен тұр, -
Сен шық!
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай
отырып, ойын дамыту – ата – ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым
күрделі санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең
ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Балалар бақшасында балдырғандарға санамақтардың сан алуан түрлерін
үйретіп, оны айтқызу, санамақ шешімдерін дұрыс шешкендердің білімін
бағалап, оларды мадақтай білу керек. Кейбір санамақтарды және олардың
ұйқасты шешімдерін әнге қосып айтуға болады.
Мектепте (әсіресе бастауыш класта) күрделі санамақтарды айтып, олардың
шешімдерін тез тапқан оқушыларға ұпай қою, баға беру ісі ұйымдастырылады.
Күрделі санамақтарды “Өнерпаздар мен тапқыштар” клубының жарысына
қатысушылар да өнер сайысының бір кезеңінде орынды пайдалана білуі тиіс.
Мысалы:
“Алмас, Асан келісті,
Алма жинап, бөлісті.
Арасында бір алма
Айтыс болды бұларға:
Асан берсе, алмасы
Үштен бірі кем болар,-
Алмас берсе, алмасы
Асанның да тең болар.
Алма санап көріңдер
Екіге тең бөліңдер”-
деген санамақтың шешімін бірден табу оңай емес. Ол үшіін оқушы ойлануы
керек. Ойын кезінде ойлануға кеткен уақыт та есептелінеді.
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні.
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой – қиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеден – ақ жұмбақтардың алуан түрлерін
шығарған. Ертедегі жұмбақтар:
Апаң, апаң –
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жұлдыз (Түйе)
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байланысты және:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды,
Жауға керекті (Найза)
сияқты қару – жарақ, құрал – саймандар туралы болған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен
толыса берді. 19 – 20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио,
телеграф, самолет, ракета, космос кемелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды.
Самұрық құс самғады,
Көктен өтіп,
Айға жетіп
Жеңілдеді салмағы (Ғарыш кемесі).
Жолы – темір,
Жалы – темір
Шымыр атты
Зымыраттым (Трамвай).
Көкшіл айна үйдегі
Көрсетеді киноны (Теледидар).
Темір сияқты
Алып жирафты
Жұмсап көр енді
Үй сап береді (Көтергіш кран).
Жұмбақтарды Аристотель “Жан – жақты жымдасқан метафора” дейді. Яғни
затты бейнелеп, баламалап сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен
түріне, аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі
заттарды салыстыра көз алдына елестетіп, дүниетанымдық қабілетін дамытады.
Жұмбақтар, көбінесе үйлесімді ұйқасы әсем де ырғақты өлеңмен құрылады.
Қара сөзбен жасалған жұмбақтар да бар. “Отқа жанбас, суға батпас” (мұз)
айтыс түрінде құрылған, яғни жұмбақ айтыстарын екі ақын шығарып бірі
өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақтың шешуін өлеңмен айтады. Авторы
белгісіз ел аузында жатталып қалған жұмбақ айтыстар да кездеседі:
Айтушы:
Бір жәндік көрдім аласа,
Түрі басқа тамаша.
Ешбір жанға қосылмай,
Жүреді өзі жиырылып,
Тіктеп біреу қараса.
Ине мен біздей кірер еді
Жалымен тіктеп қадаса.
Шешуші:
Бұл айтқаның кірпі ғой,
Түктері біздей түрпі ғой.
Түгінің түрі – алаша,
Инедей кірер қадаса.
Өзі ұялшақ дегенің:
Кісі көрсе жиырылып,
Домаланып иіріліп.
Жатып алып, жүрмейді,
Арыстан, аю, жолбарыс,
Алуын оның білмейді.
Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан
құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі
болуға тиіс.
Жұмбақ айтушы неғұрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып,
шешушіні жеңуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған жұмбақтарды
дұрыс және толық шеше алса, оның өзі де жұмбақ айтып, жұмбақ айтыс
жалғасып, айтушы мен шешуші өз білімдерін сараптайды. Кім көбірек жұмбақ
айтып (көбінесе санап отырады), көбірек жұмбақ шешсе, сол жұмбақ айтысуда
жеңіп шығып, білімділігін көрсетеді.
Жұмбақ айтысу мен жұмбақ айтысты ажырата білу керек. Жұмбақ айтыста
жеңіп шығу ақындық дарынның, білімнің басымдылығына байланысты.
Отбасында балаларға жаңа жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды
ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуды жеңіп шыққан
балаларды мадақтап отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. Отбасында
өтетін “туған күн”, “ұлыстың ұлы күні”, “мереке күні”, “думанды кеш” сияқты
рәсімдік той – томалақ, тамашаларда ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір
түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ айтысудан үздік шыққандарға сыйлық
беріледі.
Балалар бақшасында “қызықты кеш”, “өнерпаздар мен білгіштер жарысы”
сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту,
жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ
айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар
бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға
“білімпаз” деген атақ беріледі (оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек).
Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекейлік, той – думандық
кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу
керек.
Мектеп бағдарламасына ауыз әдебиетінің бір бөлімі ретінде жұмбақтар
бірінші кластан бастап оқулықтарға ендірілген. Әдеби кештерде, мерекелік
кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, жұмбақ айтысу,
жұмбақ айтыс ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің
тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері
ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың мәнін,
маңызын, көркемдік сапасын жан – жақты бағалай білуге тиіс.
Пәндік сабақ өтерде (әсіресе биология сабақтарында) тақырыптарына
сәйкес, сабақты жұмбақ айтудан бастау керек болады. Жоғары кластарда
“жұмбақ айтысу” кешін ұйымдастырып, оны өнерпаздар думанымен жалғастыру
қажет.
Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік
мәні де ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде
тәрбиеленуші өзінің білімін дәрежесін байқап, көп білуге талпынады, ынта –
жігері артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы артады.
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР –ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ОЙЫН
ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер – тәрбие құралы.
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері,
сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен
айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар.
Мақал, негізінен, екі бөлімнен (көбінесе екі тармақтан) құралады.
Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой
қорытындысы айтылады (“Еңбек етсең, емесің”). Тура мағынада (“Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей”), ауыспалы мағынада (“От жақпаған үй –
қорамен тең, адам кірмеген үй–моламен тең”) қолданылатын мақалдарды,
көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар,
зиялы адамдар шығарған (авторы белгілі) мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде
нұсқалы сөз ретінде айтылады. “Өлең – сөздің патшасы”, “Қызым, саған айтам,
келінім, сен тыңда”, т.б. Мәтелдер де тура мағынада “Қадіріңді білгенге
жұмса” деп және ауыспалы мағынада “Тікен гүлін қорғайды” деп айтылады.
Қазақ халқы–сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы
сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан
мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне
парықтап пайдалану дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар
мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз
сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Қазақтың мақал–мәтелдерінің көбірек қамтитын тақырыптары: елдік,
ынтымақ, бірлік туралы мақал – мәтелдер.
Туған жерге туынды тік.
Ит тойған жеріне,
Ер туған жеріне.
Өз елім - өлең төсегім.
Өзге елде сұлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан бол.
Отан – оттан да ыстық.
Батырлық, ерлік туралы мақал – мәтелдер:
Өжет адам өлімді жеңеді.
Ер бір өледі,
Қорқақ мың өледі.
Қару күшті емес,
Қару ұстаған күшті.
Белдескеннің белін сындыр,
Тірескеннің тізесін бүктір.
Қара бет болып қашқаннан,
Қайрат көрсетіп өлген артық.
Өнер, білім туралы мақал – мәтелдер:
Өнерлі өрге жүзеді.
Өнерді үйрен де, жирен.
Ата көрген оқ жонар,
Ана көрген тон пішер.
Өнерліге өлім жоқ.
Білекті бірді жығар,
Білімді мыңды жығар.
Төрт түлікке байланысты мақал – мәтелдер:
Қойдың сүті – қорғасын,
Қойды соққан оңбасын.
Мал өсірсең қой өсір,
Өнімі оның көл – көсір.
Есі кеткен ешкі жияр,
Ешкісімен есін жияр.
Нар жолында жүк қалмас.
Екі аяқтыда бажа тату,
Төрт аяқтыда бота тату.
Ат ерінді келер
Ер мұрынды келер.
Айғырды неден салсаң,
Атты содан мінерсің.
Сиыр сипағанды білмейді,
Жаман сыйлағанды білмейді.
Егіншілікке байланысты мақал – мәтелдер:
Жері байдың – елі бай.
Арпа, бидай ас екен,
Алтын, күміс тас екен.
Екпей егін шықпас,
Үйренбей білім жұқпас.
Егін ексең тыңға,
Шықтым дей бер шыңға.
Адамгершілікке байланысты мақал – мәтелдер:
Жақсының жаттығы жоқ.
Жақсыда кек жоқ,
Кектіде тек жоқ.
Жаман болса туысың
Туыспай – ақ құрысын.
Төсектің тарлығы – тарлық,
Көңілдің тарлығы – қорлық.
Әлсіз ат сүріншек,
Ақылсыз адам еріншек.
Тәні сұлу – сұлу емес,
Жану сұлу – сұлу.
Адам болар баланың
Кісіменен ісі бар.
Адам болмас баланың
Кісіменен несі бар.
Отбасында ата – аналар бала тәрбиесіне лайықтап іс - әрекет,
пікірлесу, пікірсайыс кезінде өнеге көрсетіп, өсиет айтып: ана тілін
алмасаң, арың кетеді; әке – тірегің, ана жүрегің; бірінші байлық –
денсаулық; сабыр түбі – сары алтын; еріншектің ертеңі таусылмайды; көзің
ауырса қолыңды тый, ішің ауырса, асыңды тый; іс істесең, ретін тап; ағасы
бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар; бір үйдегі бәрің де бір –
біріңе меймансың; ас ішсең аяғыңды жина; ашу – дұшпан, ақыл – дос; ерте
тұрған әйелдің бір ісі бар, ерте тұрған еркектің ырысы бар; әке тұрғанда
бала сөйлегеннен без; әдептілік - әдемілік; қыз қылығымен жағады; бала
жақсы болса – бала, жаман болса – пәле, т.б. мақалдарды жиі айтады.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл–насихат, өнеге
- өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер
– мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата – анна ой қозғап, ақылға
қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. “Ұяда
нені көрсең, ұшқанда сонны ілерсің” дегендей, баланы ана тілін ардақтауға
үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата
– ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мақалдың да мақалы бар, кейбір
ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал
– мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай “жиырма тоғызыншы”
сөзінде: “Жарлы болсаң, арлы болма”, “Атың шықпаса, жер өрте”, “Ата –
анадан мал тәтті”, т.б. зиянды мақал– мәтелдердің “құдайшылыққа, не
адамшылыққа” жарамайтынын айтады.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында балдырғандарға
мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың қажеттілігі туралы
айтылады. Мысалы: “Әке – тірегің, ана - жүрегің” деген мақалдың мәні,
мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ – жауап тәсілін
қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұйымын байытады. Осы
мақалдың мән – мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға ана, әке
туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Мектепте ауыз әдебиеті туралы бағдарламалық материалдарды оқыту
оқушылардың мақал–мәтел жинап, оқулық пен хрестоматиядағы материалдарды
толықтыра түсуіне басшылық етеді. Әдебиет бөлмесінің жарнамаларына “Кітап –
білім бұлағы, білім - өмір шырағы”, “Білімдіден шыққан сөз – талаптыға
болсын кез”, “Өнерлі өрге шығар” сияқты мақал – мәтелдер жазылып, ілінеді.
Бірінші кластан бастап мақал – мәтелдер бірте – бірте үйретіліп,
оқушылардың тілі мен ойын дамытудың негізгі бір тәсілі – мақал – мәтелдерді
жаттату, мақал – мәтелдерді ел аузынан жинау, оларды түрлі класс сағаттары
мен кештерде, өнер жарыстарында, баспасөзде, радиода қолдана білуге оқушыны
бейімдеу мұғалімдердің, әсіресе әдебиет пәні оқытушысының міндеті болып
табылады.
Мысалы, “Достық” тақырыбына өтілетін класс сағатында, әдеби кеште,
пікіржарыста, “достық туралы мақал – мәтелдерді кім көп біледі?” деген
сұраққа жауап ретінде жазуша жарыс ұйымдастыру керек. “Досына достық –
қарыз іс, дұшпаныңа әділ бол” (Абай) деген мақалдың айналасында пікірталас
өткізу қажет.
Жыраулар мен ақындардың, ұлы данышпандар мен батыр ел басшыларының
шығарған мақал–мәтелдері жөнінде класс сағаттарын, пәндік кештерді, мерей
тойға арналған әдеби–монтаждарды ұйымдастыруға болады. Мысалы: Абай
Құнанбаевтың творчествосына арналған кеш өткізу кезінде “Абайдың мақал –
мәтелге айналған сөздері” деген тақырыпта оқушылар: “Еңбек етсең ерінбей,
тояды қарның тіленбей”, “Әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсаң арқалан”,
“Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан”, “Толғауы тоқсан
қызыл тіл”, “Туғанда дүние есігін ашады өлең”, “Заманақыр жастары, бірікпес
ешбір бастары”, “Сенсең сен енбегің мен біліміңе, сол сені алып шығар екі
жақтап”, т.б. тіркестерді тауып жазады да, ол сөздер қандай өлеңдерден
алынғанын айтады. Мұны “ой тапқыштар” жарысы ретінде де өткізіп, озып
шыққан оқушыларды мадақтай білу керек.
Қазақ халқының өз мақал – мәтелдері том – том болып жиналады, оның
үстіне басқа халықтардың тілінен аударынлған мақал – мәтелдер де мол.
Дегенмен, дүние жүзі халықтарының мақал – мәтелдері бірін – бірі тікелей
қайталамаса да, біріне–бірі, көбінесе ұқсас болып келеді. Осыған қарап
мақал – мәтелдерді ұлтаралық, жалпы адамзаттық әдеби мұра деуге де болар
еді.
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау –
тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Арнау – тілек өлеңдері табиғат құбылыстары мен жан – жануарларға,
құстарға қызығу сезімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың
дүниетанымын арттыру мақсатында шығарылған. Көктемнің шығуы тырнаның
келуіне байланысты, сондықтан тырнаны көрген балаға:
Тырна келді тұр,
Түндігіңді түр.
Арқан тарт,
Сандық аш! –
дегізеді халық.
Жазда жаңбыр жауып өткен соң, аспан ашылып, күн шыққанда, бала қуанып:
Алақай, алақай!
Күн шықты, күн шықты.
Жер үстінде нұр шықты, -
деп санын шапалақтап жүгіреді. Жаңбыр жауғанда балалар:
Жау, жау, жаңбыр
Жау, жаңбыр!
Арық суы мол болсын,
Аққан бұлақ көл болсын! –
деп қуанады. Сол балалар күзде:
Жапалақ, жапалақ қар жауар,
Жамбасыңа мұз тоңар, -
деп, қыстың келе жатқанын еске салады.
Торғай – торғай тоқылдақ,
Жерден тары шоқып ап.
Бөтегесі томпайып,
“Шіп - шіп” десіп отырмақ.
Қарға – қарға, қарғалар
Қар үстінде жорғалар.
Боран соқса қор болар,
Бұтаға келіп қорғалар.
Ала қанат сауысқан
Жауыр атқа жабысқан.
Ойда жауыр көрінсе,
Ойбайлатқан сауысқан.
Қырда жауыр көрінсе,
Қиқандатқан сауысқан.
Мұндай жырларды жаттап айту арқылы баланың табиғат танымдылығы артумен
қатар, сол табиғатқа деген аяныш сезімі дамып, ол табиғатқа қамқорлық
жасауға бейімделеді.
- Бақа, бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ,
Көзің неден тостақ,
Бұтың неге талтақ?
-Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ,
Қырдан қарауыл көп қарап,
Көзім содан тостақ.
Көп көсіліп үйімде
Бұтым содан талтақ.
-Ауылың қайда?
-Асқар тауда.
-Қойың қайда?
-Қошқартауда,-
сияқты қысқа сұрамақ өлеңдермен қатар, “Кім айтар?”, “Кім күшті”, “Түйе,
түйе, түйелер” сияқты көлемді сұрамақ өлеңдер сұрау, жауап арқылы сөз
жүйесін дамыта айтқызып, баланың ой жүйесін өркендетеді. Сұрамақ өлеңдер
қанша бір көлемді болса да, баланың жаттап алуына оңай болады. Өйткені
ондаған сөз жүйесі баланың ойына оралымды құрылған. Төрт түлік туралы
жырларда халық:
Малды берсең, қойды бер!
Ұлды берсең, бойлы бер.
Жұртқа ақыл салғандай,
Ақылы артық ойлы бер!...
Сойса, саны қалақтай,
Сауса сүті бұлақтай.
Ешкі бассын үйіңді...
Даусы бар азандай,
Желіні бар қазандай
Сиыр бассын үйіңді...
Маң – маң басқан, маң басқан
Шудаларын шаң басқан.
Төрт аяғын тең басқан,
Екі өркешін қом басқан
Түйе бассын үйіңді.
Өңкей ала шұбардан,
Жал құйрығы шұбалған...
Жылқы бассын үйіңді...-
деп әрі тілек білдіретін, әрі малдың қасиетін қастерлейтін сөздерді
үйретіп, баланың түлікке деген қамқорлығын қалыптастырады, мал шарушылығы
туралы дүниетанымын арттырады.
“Кендірмен байлама,
Жыңғылмен айдама,
Кендірмен байласаң,
Жыңғылмен айдасаң,
Мал бітер деп ойлама”,-
деп түлікті құрметтеуге үйретеді: “Ешкі мен қойдың айтысы”, “Иесі мен
сиырдың айтысы”, “Төрт түліктің кеңесі” деген жырлар арқылы төрт түліктің
қастерлі қасиеттерін айтып, халық баланы түліктер табиғатымен жан – жақты
таныстырады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқа –
қысқа тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке,
адамгершілікке, Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді.
Айгөлек – ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп!
Асық ойнаған азар,
Доп ойнаған тозар.
Бәрінен де қой бағып,
Көтен жеген озар,-
дейді.
Арнау – тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар,
тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата – аналар балаларына үйретіп, тәрбие
ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар
күніне байланысты, өнерпаздар жарысында балалар жырларын жан–жақты
пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне
байланысты.
Мектепте балалар жырлары бағдарламалық жүйеде өтеді, тәрбие ісіне
пайдаланылады. Әсіресе, “Құстар–біздің досымыз”, “Төрт түліктер думаны”,
т.б. тақырыптық кештер мен арнаулы күндерде балалар жырларын пайдалана
білудің мәні өзгеше.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақынның:
Бұлт – ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін...
Ақсың, сұрысың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл – гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, -
деген сияқты құрылған (сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, -
деген сияқты бір–екі шумақтан құралған, баланың жаттап алуына жеңіл
тақпақтары жүздеп саналады. Ол өлеңдер мен тақпақтарды отбасында, балалар
бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие жұмысына жан – жақты
пайдалану керек.
Балаларға өлең – жыр, тақпақ жаттауда, олардың әрбір сөзді дұрыс
айтып, дауыс ырғағын сол сөздің мағынасына қарай құбылта білуін қадағалап,
сахнада, жұрт алдында қалай тұруды үйрету қажет. Сөз мағынасын тыңдаушыға
толық, әсерлі жеткізуде дауыс ырғағы мен бет құбылыстың сөзге сәйкестігі
үлкен мәнді нәрсе. Дауыс ырғағы арқылы бір сөзбен бірнеше мағына мәнін
ұғындыруға болады. Мысалы: “бол” деген сөзге леп белгісін қою арқылы,
зекіру, асықтыру, қорқыту мәні берілсе, оған сұрау белгісі қою арқылы,
мәлімсіздік, сұраулық мән беріледі, бұл сөздерді айтудағы бет құбылыстың
кеблік, таң қалу нышаны арқылы сөздің мән – мағынасы естіп – көрушіге
айқындала түседі. Яғни балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет
құбылыс арқылы әрбір сөздің мән – мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге,
неғұрлым толық ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға да өте
қажет.
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні.
Мазақтаманы халық балалардың бірін – бірі мәнеуі, сынауы, шенеуі,
әжуалауы үшін шығарған:
“Асан, жақсы баласың,
Айтқан тілді аласың;
Айтқан тілді алмасаң,
Арам қатып қаласың”, -
деп мазақтама айтушы екінші баланың кемшілігін көзіне айтып, ызаландырып,
қажырын қайрайды.
“Менің атым – Сүйімжан,
Тентекпін – ау құйыннан!
Жаман тонным жалп етіп,
Құлап қалдым сиырдан” –
деп, баланың өз мінін өзіне айтқызу арқылы халық күлкілі мазақтамалармен
әжуалай отырып, баланы адамгершілікке тәрбиелейді.
Баланың табиғи кемшілігін айтып, тәрбиелеудің орнына, оның сүйегін
жасытатын, тәрбиелік мәні керісінше болатын мазақтамалар да бар, соларды
қолданудан сақ болу керек.
Мазақтамалар, көбінесе әдемі ажуаға құрылады:
... жақсы деймін,
Нанын алдап жеймін!
Алдағанға көнбесе,
“Жаман бала” деймін.
Ойнамасаң, ойын бақ,
Қойшыбайдың қойын бақ!..
... Алты қойдың асығы – ай,
Алтынбектің жасығы – ай.
Қазақ балалар ақындарының шығарған мазақтамалары көп:
Біздің Сәкен
“Қызық” екен.
Үш түймесі
Үзік екен.
Жұмыс десе, шалағай,
Тамақ десе, қоймағай.
Жүрміз саған жоламай,
Әй, Шалабай, шалағай.
Ол мазақтамалар балаларды әдептілікке, әдемілікке, еңбекке
тәрбиелейді.
Мазақтамаларды отбасында, балалар бақшасында, мектепте баланың есіне
салу немесе жатқа айтқызу арқылы, балалар поэзиясының бұл түрін де тәрбие
жұмыстарына пайдалану білу керек. Мысалы, берілген іске жауапсыз қарап
немесе жалағайлық жасаған балаға бір мазақтаманы айтудың өзі жетіп жатыр.
Ондайда бала тез сергіп, ісіне қайта қарап, өз кемшілігін екшей бастайды.
Өз мінін түзеп, ескертпені елеген баланың ынта – жігерін арттырып, оны
мадақтау тәсілін қолдану қажет.
Мазақтаманың негізгі мақсаты–баланың мінін көрсетіп, сынау, оны
тәрбиелеу. Ал балалардың бірін–бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып,
бір–бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда оларға
үлкендік, саликалық кеңес керек.
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні.
Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар қиыннан қиыстырып, қиялмен
әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған. Өзгеше әсерлік өтірік
өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Авторы
белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің көркемдігі
биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу–бейнелеу, шендестіру,
салыстыру тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалынады, өлеңнің желісі
күлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға (қиял – ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі әсерленіп,
шебер суреттеледі. Кейінгі өтірік өлеңдер ғылым мен техникалық прогреске
лайықталып, жаңаша ой – қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер оқушылар мен
тыңдаушылардың ой – қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген ықыласын,
қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын молайтады.
Отбасында өтірік өлеңдерді мәнерлеп оқуды немесе жатқа айтуды ұйымдастыра
білу қажет. Өтірік өлең оқылған соң, ондағы таңғажайып оқиғалар мен әсерлі
әсіреулер, салыстырулар туралы пікірлесіп, кейбір шумақтарды бірден жатқа
айтқан баланы мадақтап, оның ақын жанды қабілетін қастерлеп, дарынын
дамытуына жол ашып отыру керек. Әсіресе, оқу бағдарламасы бойынша өтілетін
өтірік өлеңдер туралы сол материалды оқушының өзіне талдатып, пікірлесіп,
ой қорытып, жаңа сөздерді есте сақтауды дағдыға айналдыру ләзім.
Балалар бақшасында өтірік өлеңдерді балдырғандарға оқып беріп, қиял –
ғажайыптар, әсерлі салыстырулар туралы әңгіме тәсілі арқылы, олардың ой –
қиялдарын, дүниетанымын дамыту қажет. Әрине, балдырғандар үшін, өтірік
өлеңдердің ең жеңіл де, қызықты деген шумақтарын таңдай білу – тәрбиешінің
міндеті.
Мектепте өтірік өлеңдер бағдарламалық–пәндік материал ретінде
оқытылады. Оқу материалдарын талдап, оқушылардың білімі мен дүниетанымын
дамыту – негізгі міндет. Ал, өтірік өлеңдерді тәрбие ісіне пайдаланудың да
тәсілдерін білу керек. Біріншіден, өтірік өлеңдерді көркемдеп оқудың мәнін
оқушыларға терең ұғындырып, көркем оқуды ұйымдастыру – пән оқытушысының
міндеті.
Екіншіден, өтірік өлеңдерді жаттап, оны сахнада айтуды ұйымдастырудың
тәрбиелік мәні зор. Сахнада өлеңді домбырамен әндетіп немесе көркемдеп –
мәнерлеп айту–оқушының өнерін өркендетеді, жыршылық қабілетін арттырады.
Үшіншіден, өтірік өлеңдерді өнер–жарыс ретінде екі оқушының кезектесіп
(мүмкіндік болса домбырамен) айтуын ұйымдастырып, оны сахнада
орындату–оқушының актерлік бейімділігін, өнерпаздығын, ақындық нышанын
дамытып, абыройын, білімін арттырады. Мысалы, “Тазшаның өтірік өлеңдерін”
екі оқушы айтыс – жарыс ретінде былай айтуына болады:
1 – оқушы:
Айттым да өтірік өлең айла қылдым,
Кесіп ап бетегені найза қылдым,
Торға йды үш қонаққа сойып беріп,
Жарты етін алып қалып пайда қылдым.
2 – оқушы:
Дүниеде болады екен қоян мықты,
Жабылып он бес жігіт зорға жықты.
Соғымға сойған едім, семізін – ай
Бүйрек майдан басқасы бес қап шықты.
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында ойын өлеңдері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең – жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
“Қуырмаш” ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке
тәрбиелеп, дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуыр - қуыр қуырмаш,
Бидай қуыр, қуырмаш.
Тауықтарға тары шаш:
Бас бармақ,
Балан үйрек,
Ортан терек,
Шылдыр шүмек
Кішкене бөбек, -
деп қуырмаш айтушы балдырғанның, саусақтарын санамалап, жұдырыққа түйеді
де, одан соң әрбір саусаққа “қызмет” беріп, іске жұмсап, балдырғанның
жұдырығын жазады:
Сен тұр – қойыңа бар!
Сен тұр – жылқыңа бар!
Сен тұр – түйеңе бар!
Сен тұр – сиырыңа бар! –
деп, төрт саусақты түлік малға “жұмсайды” да, ең кішкене саусақты шынашақты
“жалқау”, “жатып ішер” деп:
Ал сен алаңдамай
Қазанның түбін жалап,
Үйде жат! –
дейді де, оны “жатқызып қойып, ойыншы қол бойынан” қызық іздейді.
Мына жерде қант бар,
Мына жерде жент бар,
Мына жерде қатық бар,
Мына жерде қытық бар! –
деп, қытықтап, балдырғанды еріксіз күлдіреді.
“Кім керек” сияқты қалмақ өлеңі “Ақ серек, көк серек” ойыны үшін
шығарылған:
Ақ серек пен көк серек
Шауып алдым бәйтерек.
Бізге сұлу қыз керек,
Қыз ішінде сіз керек!
Бізге күшті ер керек!
Өзің керек – Еркөбек!
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшеліктеріне қарай балалар, бұл
өлеңді құбылтып, әрлендіріп, әртүрлі етіп айта береді.
“Ұшты - ұшты” ойыны қызықты өту үшін ұқсас сөздерді тез тауып, оны да
бірнеше түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы
ойыншыларды көңілдендіре біледі:
- Ұшты – ұшты, сұңқар ұшты!
- Ұшты – ұшты, тұлпар ұшты!
- Ұшты – ұшты, қарға ұшты!
- Ұшты – ұшты, арба ұшты!
- Ұшты – ұшты, тарғақ ұшты!
- Ұшты – ұшты, жарғақ ұшты!
- Ұшты – ұшты, дауыл ұшты!
- Ұшты – ұшты, қауын ұшты!
- Ұшты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ – ТІЛ
ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК
МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні. 4
1.2 Тұсаукесер жырлары. 5
1.3 Жаңылтпаш – тіл ширату тәсілі. 6
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні. 8
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні. 11
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР –ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК
МӘНІ. МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ОЙЫН ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер – тәрбие құралы. 14
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні. 18
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні. 22
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні. 23
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні. 25
3. ШЕШЕНДІК СӨЗДЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТЕРМЕЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ЕРТЕГІЛЕРДІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. АҢЫЗ ӘҢГІМЕНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
КӨРКЕМДІККЕ, ӨНЕРГЕ ТӘРБИЕЛЕУ.
3.1 Шешендік сөздердің тәрбиелік мәні. 30
3.2 Термелердің тәрбиелік мәні. 31
3.3 Ертегілердің тәрбиелік мәні. 32
3.4 Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні. 33
3.5 Көркемдікке, өнерге тәрбиелеу. 35
4. ТҰРМЫС – САЛТ ЖЫРЛАРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ
ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. БАТЫРЛЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
ҒАШЫҚТЫҚ ЖЫРЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
4.1 Тұрмыс – салт жырларының тәрбиелік мәні. 36
4.2 Батырлық жырлардың тәрбиелік мәні. 36
4.3 Батырлық жырлардың дүниетанымдық және тәрбиелік мәні. 37
4.4 Ғашықтық жырлардың тәрбиелік мәні. 42
ҚОРЫТЫНДЫ 44
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 50
КІРІСПЕ
Әдебиет – тәрбие құралы. Әуелі жеке дарындардың дуалы ауыздарынан
шығып, кейін оны халық қалап, қастерлеп, жаттап, жадында қалдырып, ғасырлар
бойы өңдеп, өркендетіп, қадірлеп қалыптастырып, асылым деп ақыл–санасына
сіңірген ауыз әдебиетінің үкілі үлгілері–мәдени мұрамыздың ең құнды
қазынасы. Ол – ұрпақ тәрбиесінің күн сәулесіндей әсерлі нұрымен от алатын
ой тамызығы болып, жанды жалындататын, қиялды қияндататын, ақыл – сананың
айшықты көріністерін бейнелейтін қасиетті, киелі мұра.
Бесік жыры, тұсау кесу жыры, санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ, мазақтама,
тақпақ, жырлар мен ертегілер, аңыз әңгімелер бәрі де тілді, ойды дамытып,
тәлім–тәрбие беріп, дүние танытатын этнопедагогикалық ғаламат туындылар.
Бұл–халық педагогикасының үлкен бір саласы. Жалпы педагогика ғылымының
негізі халық педагогикасында жатыр. Халық педагогикасының бұл саласын
этнопедагогиканың және жалпы педагогиканың барлық салаларында ғылыми, іс -
әрекеттік негізде пайдалануға болады. Ал, халықтың мақал – мәтелдері
педагогикамен қатар, философиялық дәрістердің де түсініктемелеріне арқау
бола алады.
1. БЕСІК ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ТҰСАУКЕСЕР ЖЫРЛАРЫ. ЖАҢЫЛТПАШ – ТІЛ
ШИРАТУ. САНАМАҚТЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ЖҰМБАҚТЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ, ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
1.1 Бесік жырының тәрбиелік мәні.
Тұрмыс – салт әуендерімен айтылатын бесік жыры бөбекті жұбату үшін
және оған тілек айту үшін ғана шығарылған емес. Ең әуелі ырғағы бесіктің
тербелесіне сәйкес келетін сабырлы екпінде айтылатын қоңыржай әуен бөбектің
сезім мүшелері арқылы оған сүйкімді, сүйсінерлік әсер етіп, жан – жүйесін
жадыратады, яғни ұнамды, ұнасымды әсермен баланы жұбатады. Екіншіден,
баланың келешегіне үміт артып, тілек айта отырып, оны жұбатушы ана
болашақтың шамшырағы мен нұрсәулесінен қуат алғандай әсерленеді. Үшіншіден,
ата–ана жатқа айтқан тілектерді тілі шыққан балдырғандар да жаттап, әрі
тілі дамиды, әрі сол сөздермен тәлім алады.
Бесік жырларын мазмұнына қарай: шілдехана жыры, бесікке бөлеу жыры,
жұбату және тілек айту деп топтауға болады.
Бесікке бөлеу жыры нәрестені бесікке салғанда, қуаныш – тілек ретінде,
көбінесе көңілді, әуезді әуенімен айтылады:
Мойнымдағы маржаным,
Қорадағы мал – жаным:
Бесігіңе жата ғой,
Тәтті ұйқыға бата ғой
... ... ..болсын есімің,
Құтты болсын бесігің.
Балғын бөбек бесік жырының жанға жайлы әуезді әуеніне жұбанып, рахатқа
бөленеді. Мұның психологиялық, медициналық мәні де зор. Әуен (музыка) бөбек
жанына дем береді.
Бесік жыры көбінесе тілек айту мәніне құрылады да, жыр айтушы бөбектің
келешегіне сенім артып, қуанышқа бөлінеді. Үміт тілек:
- Айыр қалпақ киісіп,
Ақырып жауға тиісіп,
Батыр болар ма екенсің?
Бармақтарың майысып,
Түрлі ою ойысып
Ұста болар ма екенсің?!
Бата тілек (cенім арту):
Ала биең құлындап,
Алатауға сыймасын!
Қара биең құлындап,
Қара тауға сыймасын...
Ақылыңмен батыл бол,
Ағайынмен тату бол.
Бағаналы таудай бол,
Жағалалы көлдей бол!
Халық педагогикасының бұл саласы ғасырлар бойы бала тәрбиесіне өз
өрнектерімен әсер етіп, қазіргі көркем әдебиет нұсқаларымен дамып келеді.
Бөбектік отыруы. “Бөбек бес айда белгілі отырады, алты айда анық
отырады” дейді халық. Баланың әке–шешесін, жақындарын анық танып, күлу,
ренжу әрекеттерін көрсете бастауы, оның өздігінше қимыл әрекеттерін
жасаумен ұштасады да, отыруға ыңғайлануы байқала бастайды.
Бөбек толық отырғанға дейін оның “талпыну” әрекетімен демеп, отыруына
жағдай (сүйеніш, таяныш) жасалынады. Толық отырған бөбектің, алғашқы
әрекеті орындалып, көңілі шаттанып, бойы сергектене береді. Миы қатаймаған,
буындары “қатпаған” бөбектің еркін қимылдауына жағдай жасап, оның өз алды
әрекетінің сәттілігіне бас көз болып отыру отбасындағы жанашырлардың
бәрінің парыздық әрекеті болуға тиіс. Осы әрекет үстінде отбасындағылардың
бөбекке деген мейірімділік, қайырымдылық, қамқорлық сезімдері дамиды.
Тұсау кесу. Бөбек туғаннан кейін жеті – сегіз айдан соң, әуелі
еңбектеп (еңбектеудің де әр түрлісі бар) содан кейінірек қаз – қаз тұрып,
қаз басып жүре бастайды. Бала тәй – тәй басып жүре бастаған кезде, тұсау
кесу рәсімі жасалып, тұсау кесу жыры айтылады.
1.2 Тұсаукесер жырлары.
Тұсау кесу - әдет – ғұрыптық, ырым – рәсімдік қуаныш мәжілісінде
айтылатын жыр. Көбінесе, бір жасқа толып, еркін жүре бастаған балбөбектің
басқан қадамы құтты болып, одан әрі жамандық көрмей жақсы жүріп кетуіне
тілек білдіріп, оның ата – анасы қуанышқа ортақ жақын адамдарды жинайды да,
сыйлы адамға балбөбектің тұсауын кестіреді. Баланың тұсауы ала жіппен
немесе қойдың тоқ ішегімен байланады да, тұсау кескен соң тұсау кесушіге
сый – сыяпат көрсетіліп, сыйлық беріледі. Жағдайы келіп, жақсылыққа жайы
мол әке – шеше бұл рәсімді кішігірім той – томалаққа айналдырып, баланың
тұсауын жарыстан озып келген ең жүйрік азаматқа кестіреді. Тұсау кесілген
соң баланы ақ жайма үстімен (ақ жол тілеп) немесе қалың кілем үстімен (жолы
жұмсақ болсын деп) жүргізіп:
Қаз – қаз балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Тағы, тағы баса ғой,
Тақымыңды жаз, балам.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсың қадамың:
Алға қарай баса бер,
Асулардан аса бер! –
деп ата – ана қуаныш білдіріп, арман – тілегін айтады.
Тұсау кесу жырын балбөбекті күтушілер оның тұсауын кескенге дейін де
айтып, оның тәй – тәй басып жүруіне қуаныш білдіріп, сүйеніш, жетекші іс -
әрекет тәсілдерін қолданады. Тұсау кесу жырының бұл түрі “тәй – тәй” деп
аталады:
Тәй – тәй, балам, тәй балғын,
Жүре қойшы жай балғын.
Қарыс сүйем Қаз бастың
Қадамыңнан айналдым.
Тәй – тәй – тәй!
Жүре ғой жай!
Қазақ балалар поэзиясында бірсыпыра ақындардың (Ж. Смақов, М. Әлімбаев
т.б.) тұсау кесуге арналған жырлары бар. Мысалы, ақын Жақан Смақов:
Тәй – тәй бас, құлама,
Құласаң жылама! –
деп баланы батылдыққа тәрбиелейді.
Отбасында балдырғандар “тәй – тәй”, тұсау кесу жырларын, әуенімен
әсемдеп айту арқылы балдырғанның әрі бөбекке деген сүйіспеншілігі артады,
әрі оның кішіге қамқорлық сезімі қалыптасып, іс - әрекетке ықыласы молаяды.
Отбасында болатын тұсау кесімі рәсімі тәрбиеші балалар бақшасындағы қуыршақ
ойыны арқылы да ұйымдастырлып, балаларды – халықтың әдет – ғұрпын
құрметтеуге тәрбиелеуі тиіс. Бұл баланың әрі музыкаға қызығуына, сахнада
ойнауға үйренуіне, сөз өнеріне бейімделуіне себепші болады.
1.3 Жаңылтпаш – тіл ширату тәсілі.
Халық баланың тілін ширату үшін, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту
мақсатында жаңылтпаштар ойлап шығарған.
Балбөбектің тілі шығып, балдырған жасында сөздік қоры молая бастаған
кезде, кейбір дыбыстарды айта алмай немесе қинала айтады. Тілін
мүкістендірмей, мүдірмей сөйлеу үшін, қиналып айтатын дыбыстары бар
сөздерді бала неғұрлым жиі – жиі дыбыстап айтып, жаңылмай жаттықса,
сөйлегенде де мүдірмей, өз ойын толық жеткізетін болады. Жаңылтпаштарды
жаттап, жаттыға айту арқылы баланың ана тілін ардақтау, сөз қадірін білу
сезімі қалыптасып, ой – қиялы дамиды, тәлім алады.
Жаңылтпаштарды халық бала психологиясы мен тілінде болатын мүкістерге
сәйкес шығарған. Тілі шыға бастаған жас бөбекпен, тілі шыққан
балдырғандардың тілінде көбінесе “р” дыбысы мен “и” дыбысын, “ш” дыбысын
“с” дыбысымен шатастыру байқалады. Әсіресе, тілдің алдыңғы (тілалды)
дірілмен айтылатын “р” дыбысын айту алғаш көптеген бөбектерге қиын сияқты
болып көрінеді. Сондықтан жаңылтпаштар да, көбінесе сол “р” дыбысы мен “и”
дыбысын қатар айтуға құрылған:
- Дегенде, әй, Тайқарбай, әй, Тайқарбай,
Қойыңды май жусанға жай, Тайқарбай.
-Тайқарбай, Майқарбайлар толып жатыр,
Әй, Тайқарбай, дегенің қай Тайқарбай?
Бала тіліндегі “ш” дыбысы мен “с” дыбысын шатастырып айтуды түзету
үшін халық:
“Шымдай шытырмыш,
Ол шытырмышты
Мен шым – шытырмыштай
Кім шытырмыштайды,”-
деген сияқты жаңылтпаштарды шығарған. Сол сияқты “қ - к”, “ж - ш”, “т - д”,
“н - ң”, т.б. дыбыстарды шатыстырмай айтуға жаттықтыратын жаңылтпаштар бар.
Халық педагогикасының бұл саласын қазақ ақындары дамыта түсті. Олардың
бір ерекшеліктері, ол жаңылтпаштар көбінесе әрі тіл ширату, әрі дүниеге
таныту, әрі білім беру, тәрбиелеу.
Мысалы:
Тілалғыш Бек
-Тіл алғыш, - деп
Мақтасақ біз
Біз алғыс деп, -
білімділікке тәрбиелеп, бүлдіршінге сүйіспеншілік білдірсе:
Бөдене бедеде
Көбелек көдеде
Бедені – беде де,
Көдені – көде де,-
деген жаңылтпаш арқылы әрі “б”, “к”, “д” дыбыстарын айқын айтуға
жаттықтырса, әрі “бөдене”, “беде”, “көбелек”, “көде” деген сөздердің
мағынасын жақсы ұғындырады мақсат тұтады.
Кеспе, өссін тал,
Өссе өсімтал,
Өссе өссін тал
Кеспе, өссін тал, -
деген жаңылтпаш баланы табиғатты қорғауға тәрбиелейді, әрі “с”, “т”
дыбыстарын айқын айтуға жаттықтырып, баланың тілін ширатады.
Отбасында балаға жаңылтпаш айтқызып жаттықтырудың бірнеше жолы бар: ең
әуелі бала жаттықтырушының айтқан жаңылтпашын жаңылмай, тез – тез айтуға
үйренуі керек.
Екіншіден, бірнеше баланың жаңылтпаш айтудағы жаңылмай айту
қабілетімен қатар, қанша жаңылтпаш білетінін байқау үшін жаңылтпаш айтысуын
ұйымдастыра білу керек. Жаңылтпаштарды жаңылмай айтудан, жаңылтпаштарды
білуден озып шыққан баланы ынталандырып, мадақтап, сыйлық беріп мерейін
арттыру қажет.
Балалар бақшасында тіл ширату, көркем сөз оқу, тақпақ айтуға
балдырғандарды жаттықтыру үшін арнайы уақыт бөлініп, эстетикалық тәрбие
жұмыстары жүргізіледі, мүмкіндігінше жаңылтпаштарды әнге қосып айтуға да
болады.
Балалар бақшасында ұйымдастырылған жаңылтпаш айтысудың мәні зор. Ол
үшін, тәрбиеші күні бұрын жоспар жасап, керекті жыңылтпаштарды топтай білу
керек. Әрине, тілі өте мүкіс, көбінесе логопедиялық дәріс алып жүрген
баланы ондайда ұятқа қалдырып, сағын сындырудан сақ болған дұрыс. Өйткені
жаңылтпаш айтудың психологиялық әсері де ерекше. Әсіресе, жаңылтпаштық
жаттығулар арқылы “р” дыбысына тілі келіп, сөзді мүдірмей айтуға үйренген
баланың қуанышы қойнына сыймай, өмірдің өткелінен өткендей әсер алады.
Балалар бақшасында фольклорлық кеш өткізіп, онда жаңылтпаш айтысуға да
тиісті орын беріп, айтқыш балалардың абыройын арттырып отыру керек.
Жаңылтпаштар тек жас балалардың тілін ширату үшін ғана қолданылмайды,
сонымен қатар жаңылтпаш айтысып, тіл ұстартуды үлкендер де салтқа
айналдырған болатын.
1.4 Санамақтың тәрбиелік мәні.
Санамақтарды халық негізінен, жас балаға сан үйрету мақсатымен
шығарған. Санамақтар әрі дүние танытады, әрі баланың қисынды ойлауы мен
математикалық ойлау қабілетін дамытады. Санамақтардың түрлері көп, оның
үстіне жаңадан қосыла береді.
1. Атау ұйқастырып санау арқылы бала әрі сан үйренеді, оның үстіне санға
аты ұйқасқан заттарды танып біледі:
Бір дегенің – білеу,
Екі дегенің – егеу,
Үш дегенің – үскі,
Төрт дегенің – төсек,
Бес дегенің – бесік,
Алты дегенің – асық,
Жеті дегенің – желке,
Сегіз дегенің – серке,
Тоғыз дегенің – торқа
Он дегенің – оймақ
Он бір қара жұмбақ.
2. Саусақ санау ойыны баланы сан үйренуге ынталандырады, көңілдендіреді.
Түйе, бота маң басқан,
Төрт аяғын тең басқан.
Шұнақ құлын бес ешкі,
Қос – қос лақты қос ешкі,
Төрт қозылы екі қой,
Бәрін бірге ойлап қой.
3. Санамақ айтыста бала санға ұқсас сөз табу арқылы, ақындық қабілетін
байқайды. Егер ол ұйқас таба аламаса, айтыста жеңілген болып табылады.
- Бір!
- Бетің кір.
- Екі!
- Маңдайынан шекі.
- Үш!
- Мені жеңбек күш.
- Төрт!
- Төнбесін өрт.
- Бес!
- Белгілі жерден кес.
- Алты!
- Ата – ананың салты.
- Жеті!
- Жемтік қойдың еті.
- Сегіз!
- Қойын тапсын егіз.
- Тоғыз!
- Топас хайуан доңыз.
- Он!
- Оның кигені тон.
4. Жаңылтпаш, жұмбақ санамақты айту арқылы бала әрі сан үйренеді, әрі
жұмбақтың шешуін тауып, ойын дамытады, тілін ширатады:
Сырық – қырық.
Құрық – қырық.
Қанша болды
Құрық, сырық?
5. Ойын санамақтарын балалар “Тоқтышақ”, “Жасырынбырақ” ойындары үшін
пайдаланып, сан жобасын, тақ пен жұп белгілерін ажыратуды үйренеді:
Бірім – бірім,
Екім – екім,
Үшім – үшім,
Төртім – төртім,
Бесім – бесім,
Алтым – алтым:
Алты малтам,
Алтын балтам,
Сары ала қаз –
Саңқылдауық,
Қырман тауық –
Қырқылдауық
Сен тұр, -
Сен шық!
Отбасында санамақтың әрбір түрін балаға жаттатып, олармен бірге ойнай
отырып, ойын дамыту – ата – ананың борышы. Ересек балаларға неғұрлым
күрделі санамақтарды айтқызып, ол санамақтардың шешімін мүмкіндігінше, өлең
ұйқасымдарымен айтуды талап ету керек.
Балалар бақшасында балдырғандарға санамақтардың сан алуан түрлерін
үйретіп, оны айтқызу, санамақ шешімдерін дұрыс шешкендердің білімін
бағалап, оларды мадақтай білу керек. Кейбір санамақтарды және олардың
ұйқасты шешімдерін әнге қосып айтуға болады.
Мектепте (әсіресе бастауыш класта) күрделі санамақтарды айтып, олардың
шешімдерін тез тапқан оқушыларға ұпай қою, баға беру ісі ұйымдастырылады.
Күрделі санамақтарды “Өнерпаздар мен тапқыштар” клубының жарысына
қатысушылар да өнер сайысының бір кезеңінде орынды пайдалана білуі тиіс.
Мысалы:
“Алмас, Асан келісті,
Алма жинап, бөлісті.
Арасында бір алма
Айтыс болды бұларға:
Асан берсе, алмасы
Үштен бірі кем болар,-
Алмас берсе, алмасы
Асанның да тең болар.
Алма санап көріңдер
Екіге тең бөліңдер”-
деген санамақтың шешімін бірден табу оңай емес. Ол үшіін оқушы ойлануы
керек. Ойын кезінде ойлануға кеткен уақыт та есептелінеді.
1.5 Жұмбақтың дүниетанымдық, тәрбиелік мәні.
Нақты бір зат туралы тұспалдап, ұқсатып, бейнелеп айту арқылы баланы
ойлату, танымдық, білімдік ұғымдар мен түсініктерді ой – қиял елегінен
өткізіп, тұжырым жасап, шешімге келуде тапқырлық пен дүниетанымдық
дәрежесін байқау үшін, халық ертеден – ақ жұмбақтардың алуан түрлерін
шығарған. Ертедегі жұмбақтар:
Апаң, апаң –
Ескі шапан,
Иір қобыз,
Жарық жұлдыз (Түйе)
сияқты, көбінесе мал шаруашылығына байланысты және:
Сүмбіл теректі,
Жасыл желекті,
Ерден қалмайды,
Жауға керекті (Найза)
сияқты қару – жарақ, құрал – саймандар туралы болған.
Заман өзгерген сайын халық педагогикасы жаңа мазмұнды жұмбақтармен
толыса берді. 19 – 20 ғасырларда бу машиналары, электротехника, радио,
телеграф, самолет, ракета, космос кемелері т.б. техникалық, мәдени
прогрестерге байланысты жұмбақтар туды.
Самұрық құс самғады,
Көктен өтіп,
Айға жетіп
Жеңілдеді салмағы (Ғарыш кемесі).
Жолы – темір,
Жалы – темір
Шымыр атты
Зымыраттым (Трамвай).
Көкшіл айна үйдегі
Көрсетеді киноны (Теледидар).
Темір сияқты
Алып жирафты
Жұмсап көр енді
Үй сап береді (Көтергіш кран).
Жұмбақтарды Аристотель “Жан – жақты жымдасқан метафора” дейді. Яғни
затты бейнелеп, баламалап сипаттау арқылы ұқсас заттардың қасиеттері мен
түріне, аумағына, көлеміне зер салып, жұмбақты шешуші жұмбақты шешеді, әрі
заттарды салыстыра көз алдына елестетіп, дүниетанымдық қабілетін дамытады.
Жұмбақтар, көбінесе үйлесімді ұйқасы әсем де ырғақты өлеңмен құрылады.
Қара сөзбен жасалған жұмбақтар да бар. “Отқа жанбас, суға батпас” (мұз)
айтыс түрінде құрылған, яғни жұмбақ айтыстарын екі ақын шығарып бірі
өлеңмен жұмбақ айтса, екіншісі сол жұмбақтың шешуін өлеңмен айтады. Авторы
белгісіз ел аузында жатталып қалған жұмбақ айтыстар да кездеседі:
Айтушы:
Бір жәндік көрдім аласа,
Түрі басқа тамаша.
Ешбір жанға қосылмай,
Жүреді өзі жиырылып,
Тіктеп біреу қараса.
Ине мен біздей кірер еді
Жалымен тіктеп қадаса.
Шешуші:
Бұл айтқаның кірпі ғой,
Түктері біздей түрпі ғой.
Түгінің түрі – алаша,
Инедей кірер қадаса.
Өзі ұялшақ дегенің:
Кісі көрсе жиырылып,
Домаланып иіріліп.
Жатып алып, жүрмейді,
Арыстан, аю, жолбарыс,
Алуын оның білмейді.
Жұмбақтарды жаттап айтумен қатар, кез келген айтушы өз ойынан
құрастырып та айта береді, тек жұмбақтың сөздік қисыны, өлеңдік үйлесімі
болуға тиіс.
Жұмбақ айтушы неғұрлым көбірек, күрделірек жұмбақтарды тауып айтып,
шешушіні жеңуге тырысады. Егер жұмбақ шешуші мүдірмей, айтылған жұмбақтарды
дұрыс және толық шеше алса, оның өзі де жұмбақ айтып, жұмбақ айтыс
жалғасып, айтушы мен шешуші өз білімдерін сараптайды. Кім көбірек жұмбақ
айтып (көбінесе санап отырады), көбірек жұмбақ шешсе, сол жұмбақ айтысуда
жеңіп шығып, білімділігін көрсетеді.
Жұмбақ айтысу мен жұмбақ айтысты ажырата білу керек. Жұмбақ айтыста
жеңіп шығу ақындық дарынның, білімнің басымдылығына байланысты.
Отбасында балаларға жаңа жұмбақтар үйретіп, жұмбақ айтысуды
ұйымдастырып, олардың тапқырлығын сынау, жұмбақ айтысуды жеңіп шыққан
балаларды мадақтап отыру – бұрыннан қалыптасқан дәстүр болатын. Отбасында
өтетін “туған күн”, “ұлыстың ұлы күні”, “мереке күні”, “думанды кеш” сияқты
рәсімдік той – томалақ, тамашаларда ұйымдастырылатын түрлі ойындардың бір
түрі – жұмбақ айтысу. Ондайда жұмбақ айтысудан үздік шыққандарға сыйлық
беріледі.
Балалар бақшасында “қызықты кеш”, “өнерпаздар мен білгіштер жарысы”
сияқты думандарды жоспарлы түрде ұйымдастыра білген тәрбиеші, жұмбақ айту,
жұмбақ айтысу, жұмбақ айтыс дәстүрлерін қызықты өткізеді. Әрине, жұмбақ
айтуды көбінесе тәрбиешінің өзі бастайды да, бұрыннан үйретілген жұмбақтар
бойынша жұмбақ айтысу одан әрі жалғасады. Жұмбақты көп білген балдырғанға
“білімпаз” деген атақ беріледі (оның 3 – 2 – 1 дәрежесі болу керек).
Білімпаз балдырған жұмбақ айтысуды басқаруға да ерікті болады.
Балалар бақшасында өтетін тақырыптық және мерекейлік, той – думандық
кештердің бір кезеңінде жұмбақ айту мен жұмбақ айтысуды ұйымдастыра білу
керек.
Мектеп бағдарламасына ауыз әдебиетінің бір бөлімі ретінде жұмбақтар
бірінші кластан бастап оқулықтарға ендірілген. Әдеби кештерде, мерекелік
кештерде, өнерпаздар мен ой тапқыштар жарысында жұмбақ айту, жұмбақ айтысу,
жұмбақ айтыс ерекше орын алады. Пәндік кештерде сол пәндік кештердің
тақырыптарына байланысты жаңа жұмбақтарды, көбінесе, оқушылардың өздері
ойлап шығарады, әділ қазылар алқасы жаңадан шығарылған жұмбақтардың мәнін,
маңызын, көркемдік сапасын жан – жақты бағалай білуге тиіс.
Пәндік сабақ өтерде (әсіресе биология сабақтарында) тақырыптарына
сәйкес, сабақты жұмбақ айтудан бастау керек болады. Жоғары кластарда
“жұмбақ айтысу” кешін ұйымдастырып, оны өнерпаздар думанымен жалғастыру
қажет.
Жұмбақтардың дүниетанымдық, ой дамытарлық мәнімен қатар, тәрбиелік
мәні де ерекше. Өйткені жұмбақ айтысу, жұмбақтарды жаттау кезінде
тәрбиеленуші өзінің білімін дәрежесін байқап, көп білуге талпынады, ынта –
жігері артады, жауапкершілікке бейімделіп, өнерге талпынушылығы артады.
2. МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР –ТӘРБИЕ ҚҰРАЛЫ. БАЛАЛАР ЖЫРЫНЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
МАЗАҚТАМАЛАРДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ӨТІРІК ӨЛЕҢНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ. ОЙЫН
ӨЛЕҢДЕРІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ.
2.1 Мақалдар мен мәтелдер – тәрбие құралы.
Мақалдар – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндері,
сөз мәйегі. Мақалдар, көбінесе өлеңдік өрнекпен, сабырлы, салмақты ырғақпен
айтылады, қара сөзбен, яғни шешендікпен айтылатын мақалдар да бар.
Мақал, негізінен, екі бөлімнен (көбінесе екі тармақтан) құралады.
Бірінші бөлімде пайымдау (айтатын ойдың түп негізі), екінші бөлімде ой
қорытындысы айтылады (“Еңбек етсең, емесің”). Тура мағынада (“Еңбек етсең
ерінбей, тояды қарның тіленбей”), ауыспалы мағынада (“От жақпаған үй –
қорамен тең, адам кірмеген үй–моламен тең”) қолданылатын мақалдарды,
көбінесе халық шығарған. Жыраулар мен ақындар, ел басылары мен батырлар,
зиялы адамдар шығарған (авторы белгілі) мақалдар мен мәтелдер де өте көп.
Мәтелдер, негізінен, тұжырым тұспалы өлеңде сыңар тармақты, қара сөзде
нұсқалы сөз ретінде айтылады. “Өлең – сөздің патшасы”, “Қызым, саған айтам,
келінім, сен тыңда”, т.б. Мәтелдер де тура мағынада “Қадіріңді білгенге
жұмса” деп және ауыспалы мағынада “Тікен гүлін қорғайды” деп айтылады.
Қазақ халқы–сөз қадірін біліп, қасиетті сөзді қастерлеп, аузынан
тастамай, өнеге ретінде данышпандығын өлең өрнектерімен, терең мағыналы
сөздермен зерлеп келе жатқан халық. Сөз зергерлерінің аузынан шыққан
мәтелдер мен мақалдарды үздіксіз пайдаланып, үлгі етіп, ұрпақ тәрбиесіне
парықтап пайдалану дәстүрге айналған. Сондықтан да, әсіресе, қариялар
мақалдап, маңызды сөйлеуді борышым деп санайды. Мақалсыз, мағынасыз
сөйлеген қарт адамның сөзінің қадірі болмайды.
Қазақтың мақал–мәтелдерінің көбірек қамтитын тақырыптары: елдік,
ынтымақ, бірлік туралы мақал – мәтелдер.
Туған жерге туынды тік.
Ит тойған жеріне,
Ер туған жеріне.
Өз елім - өлең төсегім.
Өзге елде сұлтан болғанша,
Өз еліңде ұлтан бол.
Отан – оттан да ыстық.
Батырлық, ерлік туралы мақал – мәтелдер:
Өжет адам өлімді жеңеді.
Ер бір өледі,
Қорқақ мың өледі.
Қару күшті емес,
Қару ұстаған күшті.
Белдескеннің белін сындыр,
Тірескеннің тізесін бүктір.
Қара бет болып қашқаннан,
Қайрат көрсетіп өлген артық.
Өнер, білім туралы мақал – мәтелдер:
Өнерлі өрге жүзеді.
Өнерді үйрен де, жирен.
Ата көрген оқ жонар,
Ана көрген тон пішер.
Өнерліге өлім жоқ.
Білекті бірді жығар,
Білімді мыңды жығар.
Төрт түлікке байланысты мақал – мәтелдер:
Қойдың сүті – қорғасын,
Қойды соққан оңбасын.
Мал өсірсең қой өсір,
Өнімі оның көл – көсір.
Есі кеткен ешкі жияр,
Ешкісімен есін жияр.
Нар жолында жүк қалмас.
Екі аяқтыда бажа тату,
Төрт аяқтыда бота тату.
Ат ерінді келер
Ер мұрынды келер.
Айғырды неден салсаң,
Атты содан мінерсің.
Сиыр сипағанды білмейді,
Жаман сыйлағанды білмейді.
Егіншілікке байланысты мақал – мәтелдер:
Жері байдың – елі бай.
Арпа, бидай ас екен,
Алтын, күміс тас екен.
Екпей егін шықпас,
Үйренбей білім жұқпас.
Егін ексең тыңға,
Шықтым дей бер шыңға.
Адамгершілікке байланысты мақал – мәтелдер:
Жақсының жаттығы жоқ.
Жақсыда кек жоқ,
Кектіде тек жоқ.
Жаман болса туысың
Туыспай – ақ құрысын.
Төсектің тарлығы – тарлық,
Көңілдің тарлығы – қорлық.
Әлсіз ат сүріншек,
Ақылсыз адам еріншек.
Тәні сұлу – сұлу емес,
Жану сұлу – сұлу.
Адам болар баланың
Кісіменен ісі бар.
Адам болмас баланың
Кісіменен несі бар.
Отбасында ата – аналар бала тәрбиесіне лайықтап іс - әрекет,
пікірлесу, пікірсайыс кезінде өнеге көрсетіп, өсиет айтып: ана тілін
алмасаң, арың кетеді; әке – тірегің, ана жүрегің; бірінші байлық –
денсаулық; сабыр түбі – сары алтын; еріншектің ертеңі таусылмайды; көзің
ауырса қолыңды тый, ішің ауырса, асыңды тый; іс істесең, ретін тап; ағасы
бардың жағасы бар, інісі бардың тынысы бар; бір үйдегі бәрің де бір –
біріңе меймансың; ас ішсең аяғыңды жина; ашу – дұшпан, ақыл – дос; ерте
тұрған әйелдің бір ісі бар, ерте тұрған еркектің ырысы бар; әке тұрғанда
бала сөйлегеннен без; әдептілік - әдемілік; қыз қылығымен жағады; бала
жақсы болса – бала, жаман болса – пәле, т.б. мақалдарды жиі айтады.
Баланың өмір тәжірибесі аз, сондықтан оған айтатын ақыл–насихат, өнеге
- өсиет әрі әсерлі, әрі ойда қалатындай мәнді болу керек. Сол мәнді сөздер
– мақалдар мен мәтелдерді орынды пайдаланған ата – анна ой қозғап, ақылға
қонымды сөздер айту арқылы баланы тәрбиелейді және санасын арттырады. “Ұяда
нені көрсең, ұшқанда сонны ілерсің” дегендей, баланы ана тілін ардақтауға
үйретіп, ой қисындарын сөз жүйесіне келтіре алу қабілетін дамыту үшін, ата
– ананың мақалдап сөйлеуінің мәні зор. Мақалдың да мақалы бар, кейбір
ескірген, қазіргі өмірге қолдануға қолайсыз, тіпті теріс тәрбиелейтін мақал
– мәтелдерді пайдаланудан сақ болу керек. Ұлы Абай “жиырма тоғызыншы”
сөзінде: “Жарлы болсаң, арлы болма”, “Атың шықпаса, жер өрте”, “Ата –
анадан мал тәтті”, т.б. зиянды мақал– мәтелдердің “құдайшылыққа, не
адамшылыққа” жарамайтынын айтады.
Балалар бақшасында тіл ұстарту, тіл ширату сабақтарында балдырғандарға
мақал, мәтел туралы түсінік беріліп, оларды қолданудың қажеттілігі туралы
айтылады. Мысалы: “Әке – тірегің, ана - жүрегің” деген мақалдың мәні,
мазмұны ондағы жеке сөздердің мағынасы туралы сұрақ – жауап тәсілін
қолданып, тәрбиеші балдырғандардың түсінігін байқап, ұйымын байытады. Осы
мақалдың мән – мағынасын терең ұғындыра түседі, балдырғандарға ана, әке
туралы тақпақтарды жаттатып, айтқызады.
Мектепте ауыз әдебиеті туралы бағдарламалық материалдарды оқыту
оқушылардың мақал–мәтел жинап, оқулық пен хрестоматиядағы материалдарды
толықтыра түсуіне басшылық етеді. Әдебиет бөлмесінің жарнамаларына “Кітап –
білім бұлағы, білім - өмір шырағы”, “Білімдіден шыққан сөз – талаптыға
болсын кез”, “Өнерлі өрге шығар” сияқты мақал – мәтелдер жазылып, ілінеді.
Бірінші кластан бастап мақал – мәтелдер бірте – бірте үйретіліп,
оқушылардың тілі мен ойын дамытудың негізгі бір тәсілі – мақал – мәтелдерді
жаттату, мақал – мәтелдерді ел аузынан жинау, оларды түрлі класс сағаттары
мен кештерде, өнер жарыстарында, баспасөзде, радиода қолдана білуге оқушыны
бейімдеу мұғалімдердің, әсіресе әдебиет пәні оқытушысының міндеті болып
табылады.
Мысалы, “Достық” тақырыбына өтілетін класс сағатында, әдеби кеште,
пікіржарыста, “достық туралы мақал – мәтелдерді кім көп біледі?” деген
сұраққа жауап ретінде жазуша жарыс ұйымдастыру керек. “Досына достық –
қарыз іс, дұшпаныңа әділ бол” (Абай) деген мақалдың айналасында пікірталас
өткізу қажет.
Жыраулар мен ақындардың, ұлы данышпандар мен батыр ел басшыларының
шығарған мақал–мәтелдері жөнінде класс сағаттарын, пәндік кештерді, мерей
тойға арналған әдеби–монтаждарды ұйымдастыруға болады. Мысалы: Абай
Құнанбаевтың творчествосына арналған кеш өткізу кезінде “Абайдың мақал –
мәтелге айналған сөздері” деген тақырыпта оқушылар: “Еңбек етсең ерінбей,
тояды қарның тіленбей”, “Әсемпаз болма әрнеге, өнерпаз болсаң арқалан”,
“Сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар қалан”, “Толғауы тоқсан
қызыл тіл”, “Туғанда дүние есігін ашады өлең”, “Заманақыр жастары, бірікпес
ешбір бастары”, “Сенсең сен енбегің мен біліміңе, сол сені алып шығар екі
жақтап”, т.б. тіркестерді тауып жазады да, ол сөздер қандай өлеңдерден
алынғанын айтады. Мұны “ой тапқыштар” жарысы ретінде де өткізіп, озып
шыққан оқушыларды мадақтай білу керек.
Қазақ халқының өз мақал – мәтелдері том – том болып жиналады, оның
үстіне басқа халықтардың тілінен аударынлған мақал – мәтелдер де мол.
Дегенмен, дүние жүзі халықтарының мақал – мәтелдері бірін – бірі тікелей
қайталамаса да, біріне–бірі, көбінесе ұқсас болып келеді. Осыған қарап
мақал – мәтелдерді ұлтаралық, жалпы адамзаттық әдеби мұра деуге де болар
еді.
2.2 Балалар жырының тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында балаларға арнап шығарылған арнау –
тілек өлеңдері, сұрамақтар, төрт түлік туралы жырлар, тақпақтар ерекше орын
алады.
Арнау – тілек өлеңдері табиғат құбылыстары мен жан – жануарларға,
құстарға қызығу сезімін оятып, эстетикалық әсер беру үшін, баланың
дүниетанымын арттыру мақсатында шығарылған. Көктемнің шығуы тырнаның
келуіне байланысты, сондықтан тырнаны көрген балаға:
Тырна келді тұр,
Түндігіңді түр.
Арқан тарт,
Сандық аш! –
дегізеді халық.
Жазда жаңбыр жауып өткен соң, аспан ашылып, күн шыққанда, бала қуанып:
Алақай, алақай!
Күн шықты, күн шықты.
Жер үстінде нұр шықты, -
деп санын шапалақтап жүгіреді. Жаңбыр жауғанда балалар:
Жау, жау, жаңбыр
Жау, жаңбыр!
Арық суы мол болсын,
Аққан бұлақ көл болсын! –
деп қуанады. Сол балалар күзде:
Жапалақ, жапалақ қар жауар,
Жамбасыңа мұз тоңар, -
деп, қыстың келе жатқанын еске салады.
Торғай – торғай тоқылдақ,
Жерден тары шоқып ап.
Бөтегесі томпайып,
“Шіп - шіп” десіп отырмақ.
Қарға – қарға, қарғалар
Қар үстінде жорғалар.
Боран соқса қор болар,
Бұтаға келіп қорғалар.
Ала қанат сауысқан
Жауыр атқа жабысқан.
Ойда жауыр көрінсе,
Ойбайлатқан сауысқан.
Қырда жауыр көрінсе,
Қиқандатқан сауысқан.
Мұндай жырларды жаттап айту арқылы баланың табиғат танымдылығы артумен
қатар, сол табиғатқа деген аяныш сезімі дамып, ол табиғатқа қамқорлық
жасауға бейімделеді.
- Бақа, бақа, балпақ,
Басың неге жалпақ,
Көзің неден тостақ,
Бұтың неге талтақ?
-Темір телпек көп киіп,
Басым содан жалпақ,
Қырдан қарауыл көп қарап,
Көзім содан тостақ.
Көп көсіліп үйімде
Бұтым содан талтақ.
-Ауылың қайда?
-Асқар тауда.
-Қойың қайда?
-Қошқартауда,-
сияқты қысқа сұрамақ өлеңдермен қатар, “Кім айтар?”, “Кім күшті”, “Түйе,
түйе, түйелер” сияқты көлемді сұрамақ өлеңдер сұрау, жауап арқылы сөз
жүйесін дамыта айтқызып, баланың ой жүйесін өркендетеді. Сұрамақ өлеңдер
қанша бір көлемді болса да, баланың жаттап алуына оңай болады. Өйткені
ондаған сөз жүйесі баланың ойына оралымды құрылған. Төрт түлік туралы
жырларда халық:
Малды берсең, қойды бер!
Ұлды берсең, бойлы бер.
Жұртқа ақыл салғандай,
Ақылы артық ойлы бер!...
Сойса, саны қалақтай,
Сауса сүті бұлақтай.
Ешкі бассын үйіңді...
Даусы бар азандай,
Желіні бар қазандай
Сиыр бассын үйіңді...
Маң – маң басқан, маң басқан
Шудаларын шаң басқан.
Төрт аяғын тең басқан,
Екі өркешін қом басқан
Түйе бассын үйіңді.
Өңкей ала шұбардан,
Жал құйрығы шұбалған...
Жылқы бассын үйіңді...-
деп әрі тілек білдіретін, әрі малдың қасиетін қастерлейтін сөздерді
үйретіп, баланың түлікке деген қамқорлығын қалыптастырады, мал шарушылығы
туралы дүниетанымын арттырады.
“Кендірмен байлама,
Жыңғылмен айдама,
Кендірмен байласаң,
Жыңғылмен айдасаң,
Мал бітер деп ойлама”,-
деп түлікті құрметтеуге үйретеді: “Ешкі мен қойдың айтысы”, “Иесі мен
сиырдың айтысы”, “Төрт түліктің кеңесі” деген жырлар арқылы төрт түліктің
қастерлі қасиеттерін айтып, халық баланы түліктер табиғатымен жан – жақты
таныстырады.
Халық педагогикасындағы балалардың бірден жадында қалатын қысқа –
қысқа тақпақтар, оларды тақпақ айтуға ынталандырады, еңбекке,
адамгершілікке, Отанын сүюге, өнерге тәрбиелейді.
Айгөлек – ау, айгөлек,
Айдың жүзі дөңгелек!
Айдай толған кезімде,
Би билеймін дөңгелеп!
Асық ойнаған азар,
Доп ойнаған тозар.
Бәрінен де қой бағып,
Көтен жеген озар,-
дейді.
Арнау – тілек өлеңдері, сұрақтар, төрт түлік туралы жырлар,
тақпақтарды, көбінесе, отбасында ата – аналар балаларына үйретіп, тәрбие
ісіне ол жырларды пайдалана білуі керек.
Балалар бақшасында төрт түлікке арналған ертеңгіліктерде, құстар
күніне байланысты, өнерпаздар жарысында балалар жырларын жан–жақты
пайдалана білу тәрбиешінің білімдарлығы мен жауапкершілік жігеріне
байланысты.
Мектепте балалар жырлары бағдарламалық жүйеде өтеді, тәрбие ісіне
пайдаланылады. Әсіресе, “Құстар–біздің досымыз”, “Төрт түліктер думаны”,
т.б. тақырыптық кештер мен арнаулы күндерде балалар жырларын пайдалана
білудің мәні өзгеше.
Қазақ балалар поэзиясын дамытуға еңбек сіңірген ақынның:
Бұлт – ау, көктен төнесің
Қайдан көшіп келесің?
- Теңіз жақтан келемін,
Жел үрлесе, желемін...
Ақсың, сұрысың, қарасың,
Қайда қалқып барасың?
- Жерге нөсер төгемін,
Өссін гүлдер, көп егін.
- Гүл – гүл жайнап өсер көк,
Нөсерлетсең, нөсерлет, -
деген сияқты құрылған (сұрамақ) өлеңдері;
Ана – біздің күніміз,
Ананың біз – гүліміз.
Ұландарды қуантып,
Ұзақ өмір сүріңіз, -
деген сияқты бір–екі шумақтан құралған, баланың жаттап алуына жеңіл
тақпақтары жүздеп саналады. Ол өлеңдер мен тақпақтарды отбасында, балалар
бақшасында, мектепте балдырғандарға жаттатып, тәрбие жұмысына жан – жақты
пайдалану керек.
Балаларға өлең – жыр, тақпақ жаттауда, олардың әрбір сөзді дұрыс
айтып, дауыс ырғағын сол сөздің мағынасына қарай құбылта білуін қадағалап,
сахнада, жұрт алдында қалай тұруды үйрету қажет. Сөз мағынасын тыңдаушыға
толық, әсерлі жеткізуде дауыс ырғағы мен бет құбылыстың сөзге сәйкестігі
үлкен мәнді нәрсе. Дауыс ырғағы арқылы бір сөзбен бірнеше мағына мәнін
ұғындыруға болады. Мысалы: “бол” деген сөзге леп белгісін қою арқылы,
зекіру, асықтыру, қорқыту мәні берілсе, оған сұрау белгісі қою арқылы,
мәлімсіздік, сұраулық мән беріледі, бұл сөздерді айтудағы бет құбылыстың
кеблік, таң қалу нышаны арқылы сөздің мән – мағынасы естіп – көрушіге
айқындала түседі. Яғни балаларға тақпақ жаттатқанда дауыс ырғағы мен бет
құбылыс арқылы әрбір сөздің мән – мағынасын тыңдаушыға әсерлі жеткізуге,
неғұрлым толық ұғындыруға болады. Бұл баланың тілін, ойын дамытуға да өте
қажет.
2.3 Мазақтамалардың тәрбиелік мәні.
Мазақтаманы халық балалардың бірін – бірі мәнеуі, сынауы, шенеуі,
әжуалауы үшін шығарған:
“Асан, жақсы баласың,
Айтқан тілді аласың;
Айтқан тілді алмасаң,
Арам қатып қаласың”, -
деп мазақтама айтушы екінші баланың кемшілігін көзіне айтып, ызаландырып,
қажырын қайрайды.
“Менің атым – Сүйімжан,
Тентекпін – ау құйыннан!
Жаман тонным жалп етіп,
Құлап қалдым сиырдан” –
деп, баланың өз мінін өзіне айтқызу арқылы халық күлкілі мазақтамалармен
әжуалай отырып, баланы адамгершілікке тәрбиелейді.
Баланың табиғи кемшілігін айтып, тәрбиелеудің орнына, оның сүйегін
жасытатын, тәрбиелік мәні керісінше болатын мазақтамалар да бар, соларды
қолданудан сақ болу керек.
Мазақтамалар, көбінесе әдемі ажуаға құрылады:
... жақсы деймін,
Нанын алдап жеймін!
Алдағанға көнбесе,
“Жаман бала” деймін.
Ойнамасаң, ойын бақ,
Қойшыбайдың қойын бақ!..
... Алты қойдың асығы – ай,
Алтынбектің жасығы – ай.
Қазақ балалар ақындарының шығарған мазақтамалары көп:
Біздің Сәкен
“Қызық” екен.
Үш түймесі
Үзік екен.
Жұмыс десе, шалағай,
Тамақ десе, қоймағай.
Жүрміз саған жоламай,
Әй, Шалабай, шалағай.
Ол мазақтамалар балаларды әдептілікке, әдемілікке, еңбекке
тәрбиелейді.
Мазақтамаларды отбасында, балалар бақшасында, мектепте баланың есіне
салу немесе жатқа айтқызу арқылы, балалар поэзиясының бұл түрін де тәрбие
жұмыстарына пайдалану білу керек. Мысалы, берілген іске жауапсыз қарап
немесе жалағайлық жасаған балаға бір мазақтаманы айтудың өзі жетіп жатыр.
Ондайда бала тез сергіп, ісіне қайта қарап, өз кемшілігін екшей бастайды.
Өз мінін түзеп, ескертпені елеген баланың ынта – жігерін арттырып, оны
мадақтау тәсілін қолдану қажет.
Мазақтаманың негізгі мақсаты–баланың мінін көрсетіп, сынау, оны
тәрбиелеу. Ал балалардың бірін–бірі мазақтауы кезінде орынсыз пайдаланып,
бір–бірінің арына тиіп, ызаландырып жасытуы мүмкін. Ондайда оларға
үлкендік, саликалық кеңес керек.
2.4 Өтірік өлеңнің тәрбиелік мәні.
Өтірік өлеңдерді дарынды ақындар қиыннан қиыстырып, қиялмен
әсерлендіріп, қызықты қисындарға құрып шығарған. Өзгеше әсерлік өтірік
өлеңдерді халық ықылас қоя жаттап, ұрпақтан ұрпаққа жеткізді. Авторы
белгісіз болғанмен халық аузынан жиналған өтірік өлеңдердің көркемдігі
биік, мағынасы терең. Өтірік өлеңде әсірелеу–бейнелеу, шендестіру,
салыстыру тәсілдері арқылы көркем бейнелер жасалынады, өлеңнің желісі
күлкілі сюжеттерге, үдеген фантастикаға (қиял – ғажайыптарға) құрылады.
Ондағы оқиғалар шынайы өмірге сәйкес келмейтін дәрежеде; әдейі әсерленіп,
шебер суреттеледі. Кейінгі өтірік өлеңдер ғылым мен техникалық прогреске
лайықталып, жаңаша ой – қиялға сәйкес құрылған. Өтірік өлеңдер оқушылар мен
тыңдаушылардың ой – қиялын, дүниетанымын, өлең өнеріне деген ықыласын,
қызығуын дамытады, қисынды ойлауға үйретеді, тілдік қорын молайтады.
Отбасында өтірік өлеңдерді мәнерлеп оқуды немесе жатқа айтуды ұйымдастыра
білу қажет. Өтірік өлең оқылған соң, ондағы таңғажайып оқиғалар мен әсерлі
әсіреулер, салыстырулар туралы пікірлесіп, кейбір шумақтарды бірден жатқа
айтқан баланы мадақтап, оның ақын жанды қабілетін қастерлеп, дарынын
дамытуына жол ашып отыру керек. Әсіресе, оқу бағдарламасы бойынша өтілетін
өтірік өлеңдер туралы сол материалды оқушының өзіне талдатып, пікірлесіп,
ой қорытып, жаңа сөздерді есте сақтауды дағдыға айналдыру ләзім.
Балалар бақшасында өтірік өлеңдерді балдырғандарға оқып беріп, қиял –
ғажайыптар, әсерлі салыстырулар туралы әңгіме тәсілі арқылы, олардың ой –
қиялдарын, дүниетанымын дамыту қажет. Әрине, балдырғандар үшін, өтірік
өлеңдердің ең жеңіл де, қызықты деген шумақтарын таңдай білу – тәрбиешінің
міндеті.
Мектепте өтірік өлеңдер бағдарламалық–пәндік материал ретінде
оқытылады. Оқу материалдарын талдап, оқушылардың білімі мен дүниетанымын
дамыту – негізгі міндет. Ал, өтірік өлеңдерді тәрбие ісіне пайдаланудың да
тәсілдерін білу керек. Біріншіден, өтірік өлеңдерді көркемдеп оқудың мәнін
оқушыларға терең ұғындырып, көркем оқуды ұйымдастыру – пән оқытушысының
міндеті.
Екіншіден, өтірік өлеңдерді жаттап, оны сахнада айтуды ұйымдастырудың
тәрбиелік мәні зор. Сахнада өлеңді домбырамен әндетіп немесе көркемдеп –
мәнерлеп айту–оқушының өнерін өркендетеді, жыршылық қабілетін арттырады.
Үшіншіден, өтірік өлеңдерді өнер–жарыс ретінде екі оқушының кезектесіп
(мүмкіндік болса домбырамен) айтуын ұйымдастырып, оны сахнада
орындату–оқушының актерлік бейімділігін, өнерпаздығын, ақындық нышанын
дамытып, абыройын, білімін арттырады. Мысалы, “Тазшаның өтірік өлеңдерін”
екі оқушы айтыс – жарыс ретінде былай айтуына болады:
1 – оқушы:
Айттым да өтірік өлең айла қылдым,
Кесіп ап бетегені найза қылдым,
Торға йды үш қонаққа сойып беріп,
Жарты етін алып қалып пайда қылдым.
2 – оқушы:
Дүниеде болады екен қоян мықты,
Жабылып он бес жігіт зорға жықты.
Соғымға сойған едім, семізін – ай
Бүйрек майдан басқасы бес қап шықты.
2.5 Ойын өлеңдерінің тәрбиелік мәні.
Қазақтың халық педагогикасында ойын өлеңдері қызықты ойындардың
эстетикалық әсерін арттырып, балалардың өлең – жырға деген ықыласын,
бейімділігін арттырады.
“Қуырмаш” ойыны әрі баланың көңілін көтеру үшін, әрі еңбекке
тәрбиелеп, дүниетанымын арттыру үшін жүргізіледі.
Қуыр - қуыр қуырмаш,
Бидай қуыр, қуырмаш.
Тауықтарға тары шаш:
Бас бармақ,
Балан үйрек,
Ортан терек,
Шылдыр шүмек
Кішкене бөбек, -
деп қуырмаш айтушы балдырғанның, саусақтарын санамалап, жұдырыққа түйеді
де, одан соң әрбір саусаққа “қызмет” беріп, іске жұмсап, балдырғанның
жұдырығын жазады:
Сен тұр – қойыңа бар!
Сен тұр – жылқыңа бар!
Сен тұр – түйеңе бар!
Сен тұр – сиырыңа бар! –
деп, төрт саусақты түлік малға “жұмсайды” да, ең кішкене саусақты шынашақты
“жалқау”, “жатып ішер” деп:
Ал сен алаңдамай
Қазанның түбін жалап,
Үйде жат! –
дейді де, оны “жатқызып қойып, ойыншы қол бойынан” қызық іздейді.
Мына жерде қант бар,
Мына жерде жент бар,
Мына жерде қатық бар,
Мына жерде қытық бар! –
деп, қытықтап, балдырғанды еріксіз күлдіреді.
“Кім керек” сияқты қалмақ өлеңі “Ақ серек, көк серек” ойыны үшін
шығарылған:
Ақ серек пен көк серек
Шауып алдым бәйтерек.
Бізге сұлу қыз керек,
Қыз ішінде сіз керек!
Бізге күшті ер керек!
Өзің керек – Еркөбек!
Ойындағы жеке ойыншылардың бейнелік ерекшеліктеріне қарай балалар, бұл
өлеңді құбылтып, әрлендіріп, әртүрлі етіп айта береді.
“Ұшты - ұшты” ойыны қызықты өту үшін ұқсас сөздерді тез тауып, оны да
бірнеше түрлендіріп айтып, ойын басшысы өзінің ақындық ауқымы арқылы
ойыншыларды көңілдендіре біледі:
- Ұшты – ұшты, сұңқар ұшты!
- Ұшты – ұшты, тұлпар ұшты!
- Ұшты – ұшты, қарға ұшты!
- Ұшты – ұшты, арба ұшты!
- Ұшты – ұшты, тарғақ ұшты!
- Ұшты – ұшты, жарғақ ұшты!
- Ұшты – ұшты, дауыл ұшты!
- Ұшты – ұшты, қауын ұшты!
- Ұшты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz