Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.8
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде ... ... ... ... ...8.16
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.30
2.2 Эмоция теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.34
3 Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
3.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... 35.40
3.2 Төменгi сыныптағы оқушының қобалжушылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.49
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.8
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде ... ... ... ... ...8.16
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.30
2.2 Эмоция теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.34
3 Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
3.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... 35.40
3.2 Төменгi сыныптағы оқушының қобалжушылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..40.45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46.47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48.49
Кіріспе
Бұл курстық жұмыста кіші мектеп жасындағы оқушылардың эмоционалдық дамуы, мектепеке, сабаққа деген эмоционалдық көзқарастары қарастырылған.
Қазіргі кезде төменгі сыныпта оқитын балаларда оқу мәселесіне байланысты әр түрлі эмоционалдық жағдайлар көрініс тауып отырады. Осындай жағдайлардың бірі қобалжушылық болып табылады.
Балалардың жағымсыз эмоционалдық жағдайы, олардың бірі уайымшылдық жағдайы болып табылады.
Уайымшылдық қаболжушылық сезімін тудырады, кейіннен ол баланың психикалық дамуының орталық буыны болып қалыптасады. Осы даму жолында баланың қажеттіліктері көрініс табады – оның талпынысы, тілектері, ниеттері және де олардың өзара күрделі байланысы мен олардың қанағаттандыру арақатынасы болып табылады. Сонымен қобалжушылық баланың қажеттілігі мен талпынысына және де оқуының жемісті болуына да әсер етеді. Қобалжушылық әрқашан да балалар педагогикалық психологиясының зерттеу пәні болып келген.
ХХ ғасырдың басынан шетелдік және отандық психологияда бірқатар теріс эмоционалдық жағдайлар, ашу – ыза, агрессия, айыптылық сезімі, қобалжушылық, психикалық ыңғайсыздық, стресс және дистресс секілді жағдайларды зерттеу мәселелері актуальды болып табылады.
Қобалжушылық жағдайды зерттеушілер өте көп болды, олардың қатарында З.Е.Фрейд және К.Корни, Г.С.Салливан, Э.Э.Фромм болды. Сонымен қатар С.Кьеркегор, Л.Г.Сэразон, Х.Хекхаузен, И.Сарасан, К.Э.Изар, Е.Д.Спилбергер, Э.Гельгорн және басқа да зерттеушілер зерттеді.
Қобалжушылық мәселесіне гумманистік бағыттың психологтары да бет аударды – К.Роджерс, А.Маслоу және т.б. Қобалжушылық жаңаша түрде болса да орыс нейрофизиологтарының еңбектерінде де қарастырылды, И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың және В.М.Бехтеревтің еңбектерінде кездеседі.
Жалпы психологияда эмоционалдық жағдай мәселесі Б.Г.Анатьевтің, Л.С.Выготскийдің, П.Я.Гальпериннің, В.К.Вилюнастың, А.Н.Леонтьевтің, А.С.Рубинштейннің және басқалардың еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың базалық теориялық негіздері қарастырылады.
Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін зерттеумен орыс тілінде оқыту М.В.Кузубова (1999), М.С.Искакова (2001) айналысқан, олар сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген. Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін орыс тілінде оқыту арқылы зерттеген, М.В.Кузубова (1999), ал сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген М.С.Искакова (2001) болып табылады.
Қобалжушылық, тұрақты білім ретінде адамның Мен – концепциясымен, «Қатысты - Мен», астамшылдық, өзіндік бақылаушылық қызметке кедергі жасаушы, өзінің уайымдарына көңіл аударумен тығыз байланыста болып келеді. Қобалжушылықтың ерекше сипаттамасы болып, оның белгісіздігі мен қауіп алдында көмексіздігі болып табылады.
Қобалжушылық – жеке ның өзіндік өміріне қажет деп есептейтін құндылықтарына төнетін қауіп ретінде көрініс табады.
Қобалжушылық – жосықсыз болып табылады, өйткені сыртқы әлемнен бөлек, «Мен» қабылдауы қалыптасатын психикалық құрылымның негізіне соққы береді. Ауыр клиникалық жағдайларда қобалжушылық «Мен» ұғымының жоғалуымен де байланысты болып келеді.
Бұл курстық жұмыста кіші мектеп жасындағы оқушылардың эмоционалдық дамуы, мектепеке, сабаққа деген эмоционалдық көзқарастары қарастырылған.
Қазіргі кезде төменгі сыныпта оқитын балаларда оқу мәселесіне байланысты әр түрлі эмоционалдық жағдайлар көрініс тауып отырады. Осындай жағдайлардың бірі қобалжушылық болып табылады.
Балалардың жағымсыз эмоционалдық жағдайы, олардың бірі уайымшылдық жағдайы болып табылады.
Уайымшылдық қаболжушылық сезімін тудырады, кейіннен ол баланың психикалық дамуының орталық буыны болып қалыптасады. Осы даму жолында баланың қажеттіліктері көрініс табады – оның талпынысы, тілектері, ниеттері және де олардың өзара күрделі байланысы мен олардың қанағаттандыру арақатынасы болып табылады. Сонымен қобалжушылық баланың қажеттілігі мен талпынысына және де оқуының жемісті болуына да әсер етеді. Қобалжушылық әрқашан да балалар педагогикалық психологиясының зерттеу пәні болып келген.
ХХ ғасырдың басынан шетелдік және отандық психологияда бірқатар теріс эмоционалдық жағдайлар, ашу – ыза, агрессия, айыптылық сезімі, қобалжушылық, психикалық ыңғайсыздық, стресс және дистресс секілді жағдайларды зерттеу мәселелері актуальды болып табылады.
Қобалжушылық жағдайды зерттеушілер өте көп болды, олардың қатарында З.Е.Фрейд және К.Корни, Г.С.Салливан, Э.Э.Фромм болды. Сонымен қатар С.Кьеркегор, Л.Г.Сэразон, Х.Хекхаузен, И.Сарасан, К.Э.Изар, Е.Д.Спилбергер, Э.Гельгорн және басқа да зерттеушілер зерттеді.
Қобалжушылық мәселесіне гумманистік бағыттың психологтары да бет аударды – К.Роджерс, А.Маслоу және т.б. Қобалжушылық жаңаша түрде болса да орыс нейрофизиологтарының еңбектерінде де қарастырылды, И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың және В.М.Бехтеревтің еңбектерінде кездеседі.
Жалпы психологияда эмоционалдық жағдай мәселесі Б.Г.Анатьевтің, Л.С.Выготскийдің, П.Я.Гальпериннің, В.К.Вилюнастың, А.Н.Леонтьевтің, А.С.Рубинштейннің және басқалардың еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың базалық теориялық негіздері қарастырылады.
Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін зерттеумен орыс тілінде оқыту М.В.Кузубова (1999), М.С.Искакова (2001) айналысқан, олар сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген. Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін орыс тілінде оқыту арқылы зерттеген, М.В.Кузубова (1999), ал сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген М.С.Искакова (2001) болып табылады.
Қобалжушылық, тұрақты білім ретінде адамның Мен – концепциясымен, «Қатысты - Мен», астамшылдық, өзіндік бақылаушылық қызметке кедергі жасаушы, өзінің уайымдарына көңіл аударумен тығыз байланыста болып келеді. Қобалжушылықтың ерекше сипаттамасы болып, оның белгісіздігі мен қауіп алдында көмексіздігі болып табылады.
Қобалжушылық – жеке ның өзіндік өміріне қажет деп есептейтін құндылықтарына төнетін қауіп ретінде көрініс табады.
Қобалжушылық – жосықсыз болып табылады, өйткені сыртқы әлемнен бөлек, «Мен» қабылдауы қалыптасатын психикалық құрылымның негізіне соққы береді. Ауыр клиникалық жағдайларда қобалжушылық «Мен» ұғымының жоғалуымен де байланысты болып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Абрамова Г.С. «Жас ерекшелік психологиясы» Студенттерге арнлаған көмекші оқулық. -4- бөлім, стереотип. М: Баспа орталығы «Академия», 1999. – 678 б.
2. Астапов В.М. Үйрей жағдайын зерттеуге функционалдық жағы. – Психологиялық жағы. – Психологиялық журнал, 1992 – 13 томдық, №5. – 111 б.
3. Березин Ф.Б. «Адамның психикалық және психофизиологиялық бейімделуі». – Л. Ғылым, 1988 – 13 – 21 б.
4. Бектерев В.М. Соматикалық ммимиканың рефлексі ретіндегі эмоциялар туралы. – Кітапта.: Жүйке жүйесінің физиологиясы мен рефлексологиясында жаңалықтар. – М.: Л., 1929 ж.
5. Божавич Л.И. «Балалық шақтағы қалыптасу мен жеке тұлға. –М.: «Провесщение». 1968 – 464 б.
6. Бреслов Г.М. «Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуының эмоционалды ерекшеліктері: Норма және ауытқулар». – М.: Педагогика. 1990 - 140 б.
7. Бютнер К. «Агресивті балалармен өмір сүру. (Неміс тілінен аударылған) – М.: Педагогика 1990 ж – 140 б.
8. Василюк Ф.Е. «Уайымдау психологиясы». Критикалық ситуациялардың талдау сөйлемдері. – М.: Мәскеу университетінің баспасы, 1984 – 200 б.
9. Валюнас В.К. «Эмоционалды құбылыстардың психологиясы». – М.: М.Ұ.У. баспа., 1976 – 143 б.
10. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. М.В. Гамезоның және т.б. ред. астында, - М.: Просвещение, 1984 – 256 б.
11. Выготский Л.С. «Педагогикалық психология». В.В. Давыдов ред., 1984 – 256 б.
12. Выготский Л.С. «Жоғарғы психологиялық функциялардың дамуы». – М.: Педагогика, 1960 – 598 б.
13. Гуревич К.М. «Оқушылардың жекелік – психологиялық ерекшеліктері» - М.: 1987 24-31 б. (Төменгі сыныптағы жас ерекшелік)
14. Гуревич П.С. «Психология». Оқу құралы. – білім, 1999 – 304 б.
15. Дерабин В.С. Сезімдер, құмарлықтар, эмоциялар. (В.М. Смирнов пен А.И. Грохочева ред. – Л.: Ғылым, 1974 – 257 б.
16. Балалық шақтағы психология: Хрестоматия Н.Л. Белопольсакая құрастырған. – 2 – ші баспа., - М.: «Когито – Орталық» 2001 – 351 б.
17. Захаров А.И. «Балалардағы күндізгі және түнгі қорқыныштар». – СПБ.: СОЮЗ. 2000 – 448 б.
1. Абрамова Г.С. «Жас ерекшелік психологиясы» Студенттерге арнлаған көмекші оқулық. -4- бөлім, стереотип. М: Баспа орталығы «Академия», 1999. – 678 б.
2. Астапов В.М. Үйрей жағдайын зерттеуге функционалдық жағы. – Психологиялық жағы. – Психологиялық журнал, 1992 – 13 томдық, №5. – 111 б.
3. Березин Ф.Б. «Адамның психикалық және психофизиологиялық бейімделуі». – Л. Ғылым, 1988 – 13 – 21 б.
4. Бектерев В.М. Соматикалық ммимиканың рефлексі ретіндегі эмоциялар туралы. – Кітапта.: Жүйке жүйесінің физиологиясы мен рефлексологиясында жаңалықтар. – М.: Л., 1929 ж.
5. Божавич Л.И. «Балалық шақтағы қалыптасу мен жеке тұлға. –М.: «Провесщение». 1968 – 464 б.
6. Бреслов Г.М. «Балалық шақтағы жеке тұлғаның қалыптасуының эмоционалды ерекшеліктері: Норма және ауытқулар». – М.: Педагогика. 1990 - 140 б.
7. Бютнер К. «Агресивті балалармен өмір сүру. (Неміс тілінен аударылған) – М.: Педагогика 1990 ж – 140 б.
8. Василюк Ф.Е. «Уайымдау психологиясы». Критикалық ситуациялардың талдау сөйлемдері. – М.: Мәскеу университетінің баспасы, 1984 – 200 б.
9. Валюнас В.К. «Эмоционалды құбылыстардың психологиясы». – М.: М.Ұ.У. баспа., 1976 – 143 б.
10. Жас ерекшелік және педагогикалық психологиясы. М.В. Гамезоның және т.б. ред. астында, - М.: Просвещение, 1984 – 256 б.
11. Выготский Л.С. «Педагогикалық психология». В.В. Давыдов ред., 1984 – 256 б.
12. Выготский Л.С. «Жоғарғы психологиялық функциялардың дамуы». – М.: Педагогика, 1960 – 598 б.
13. Гуревич К.М. «Оқушылардың жекелік – психологиялық ерекшеліктері» - М.: 1987 24-31 б. (Төменгі сыныптағы жас ерекшелік)
14. Гуревич П.С. «Психология». Оқу құралы. – білім, 1999 – 304 б.
15. Дерабин В.С. Сезімдер, құмарлықтар, эмоциялар. (В.М. Смирнов пен А.И. Грохочева ред. – Л.: Ғылым, 1974 – 257 б.
16. Балалық шақтағы психология: Хрестоматия Н.Л. Белопольсакая құрастырған. – 2 – ші баспа., - М.: «Когито – Орталық» 2001 – 351 б.
17. Захаров А.И. «Балалардағы күндізгі және түнгі қорқыныштар». – СПБ.: СОЮЗ. 2000 – 448 б.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде ... ... ... ... ...8-16
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17-30
2.2 Эмоция теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-34
3 Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
3.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... 35-40
3.2 Төменгi сыныптағы оқушының қобалжушылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... 40-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46- 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Кіріспе
Бұл курстық жұмыста кіші мектеп жасындағы оқушылардың эмоционалдық дамуы, мектепеке, сабаққа деген эмоционалдық көзқарастары қарастырылған.
Қазіргі кезде төменгі сыныпта оқитын балаларда оқу мәселесіне байланысты әр түрлі эмоционалдық жағдайлар көрініс тауып отырады. Осындай жағдайлардың бірі қобалжушылық болып табылады.
Балалардың жағымсыз эмоционалдық жағдайы, олардың бірі уайымшылдық жағдайы болып табылады.
Уайымшылдық қаболжушылық сезімін тудырады, кейіннен ол баланың психикалық дамуының орталық буыны болып қалыптасады. Осы даму жолында баланың қажеттіліктері көрініс табады - оның талпынысы, тілектері, ниеттері және де олардың өзара күрделі байланысы мен олардың қанағаттандыру арақатынасы болып табылады. Сонымен қобалжушылық баланың қажеттілігі мен талпынысына және де оқуының жемісті болуына да әсер етеді. Қобалжушылық әрқашан да балалар педагогикалық психологиясының зерттеу пәні болып келген.
ХХ ғасырдың басынан шетелдік және отандық психологияда бірқатар теріс эмоционалдық жағдайлар, ашу - ыза, агрессия, айыптылық сезімі, қобалжушылық, психикалық ыңғайсыздық, стресс және дистресс секілді жағдайларды зерттеу мәселелері актуальды болып табылады.
Қобалжушылық жағдайды зерттеушілер өте көп болды, олардың қатарында З.Е.Фрейд және К.Корни, Г.С.Салливан, Э.Э.Фромм болды. Сонымен қатар С.Кьеркегор, Л.Г.Сэразон, Х.Хекхаузен, И.Сарасан, К.Э.Изар, Е.Д.Спилбергер, Э.Гельгорн және басқа да зерттеушілер зерттеді.
Қобалжушылық мәселесіне гумманистік бағыттың психологтары да бет аударды - К.Роджерс, А.Маслоу және т.б. Қобалжушылық жаңаша түрде болса да орыс нейрофизиологтарының еңбектерінде де қарастырылды, И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың және В.М.Бехтеревтің еңбектерінде кездеседі.
Жалпы психологияда эмоционалдық жағдай мәселесі Б.Г.Анатьевтің, Л.С.Выготскийдің, П.Я.Гальпериннің, В.К.Вилюнастың, А.Н.Леонтьевтің, А.С.Рубинштейннің және басқалардың еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың базалық теориялық негіздері қарастырылады.
Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін зерттеумен орыс тілінде оқыту М.В.Кузубова (1999), М.С.Искакова (2001) айналысқан, олар сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген. Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін орыс тілінде оқыту арқылы зерттеген, М.В.Кузубова (1999), ал сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген М.С.Искакова (2001) болып табылады.
Қобалжушылық, тұрақты білім ретінде адамның Мен - концепциясымен, Қатысты - Мен, астамшылдық, өзіндік бақылаушылық қызметке кедергі жасаушы, өзінің уайымдарына көңіл аударумен тығыз байланыста болып келеді. Қобалжушылықтың ерекше сипаттамасы болып, оның белгісіздігі мен қауіп алдында көмексіздігі болып табылады.
Қобалжушылық - жеке ның өзіндік өміріне қажет деп есептейтін құндылықтарына төнетін қауіп ретінде көрініс табады.
Қобалжушылық - жосықсыз болып табылады, өйткені сыртқы әлемнен бөлек, Мен қабылдауы қалыптасатын психикалық құрылымның негізіне соққы береді. Ауыр клиникалық жағдайларда қобалжушылық Мен ұғымының жоғалуымен де байланысты болып келеді.
Әр түрлі жас кезеңдегі балалардың қобалжушылығы зерттелуде, бірақ Қазақстанның төменгі сынып оқушылары зерттелмеген, яғни қазақ балаларының қазақ тілінде оқитын оқушылар санының артуымен байланысты оқу ісіне қатысты эмоционалды көріністерінің ерекшеліктерін анықтау мақсатында осындай балалардың қобалжушылығын зерттеу қажеттілігі пайда болды.
Зерттеу обьектісі - қазақ тілінде оқитын төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейінің эмоционалдық көрінісі.
Зерттеу пәні - қобалжушылықтың көрініс табу ерекшеліктері және оның қазақ ұлтының төменгі сынып оқушыларының оқу ісімен байланыстылығы.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінде оқитын төртінші сынып оқушыларындағы эмоцияның жеке лық және реактивті қобалжушылық ретінде көрініс табу ерекшеліктерін психологиялық түрде зерттеу.
Зерттеудің пәні мен мақсаты келесі гипоттезаны негіздеді: Төменгі сынып оқушыларының эмоционалдық көрсеткіштері, жеке білімділік және іскерлі үлгерушілікке байланысты бола отырып, оқушының тұрақты мінез - құлқы мотив негізінде көрініс береді.
Жетектеуші ой: балалардың эмоциолық көріністері - төменгі мектеп жасындағы жекелік қобалжушылық, іскерлікпен байланыса отырып оқыту мен тәрбиеге әсер етеді.
Зерттеудің қайнар көздері - психологтар, педагогтар, психиаторлардың зерттеу мәселелері жөніндегі еңбектері, басылымдар, журналдар, авторефераттар.
Зерттеу әдістері: қобалжушылықтың деңгейін анықтауға арналған Ч.Д.Спилбергер - Ю.Л.Ханиннің әдістемесі бойынша психологиялық эксперимент. Бақылау, әңгіме, анкеталау, математикалық және статистикалық өңдеу әдістері, салыстырмалы анализ әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдылығы: төменгі сынып оқушыларының қобалжушылық деңгейі оқыту барысы мен оқу іскерлігінің жетістігімен байланысуымен ерекшеленеді.
Жұмыс құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі бөлім, қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен тұрады.
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім.
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға жағымды жағымсыз қатынастын сәулеленуін айтамыз.
Эмоциялар шындықтын жүйкеде сәулеленуін айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері адамның миында тек қана сәулеленіп қоймай, оған толғанып тебіреніп, өзінің қатысын білдіреді. Бұдан адамға жағымды не жағымсыз сезімдер туып отырады. Эмоция адамның сыртқы келбеті, бет әжімі қимылдары, дауысы арқылы айқын көрінеді. Эмоция үшін адам организімің ішкі мүшелері әрекетінің әсері зор . Мысалы қанның жүруі тамырлардың жүрекке ерекше соғуы, бездер әрекетіне Физиологиялық әрекеттерге эмоция үлкен әсер етеді. Эмоция хайуанаттарда да бар олардың эмоциясы, инстикт деп аталады. Олар мұқтаждықтарын биологиялық қанағаттандырумен байланысты, мысалы мысық пен иттің еркеленуі, олардың үйреленіп бір нәрседен қорқуы, олардың сыртқы келбетінен жақсы көрініп тұрады. Адам эмоциялары хайуанат эмоцияларына қарағанда өте бай болып келеді, әрине адамдардың эмоциялары біркелкі болмайды, өйткені олардың айналадағы нәрселерге қатынасы бірдей емес. Әрбір адамның темпераментіне, мінезіне олардың басынан кешкен тәрбиесіне қарай сыртқы дүние әсеріне жауап қайтару түрліше болады. Адам эмоцияларынын бір бірінен айырмашылығы сезімдердің күш жағынан, әрекет ету мерзімінің уақыт мөлшері жағынан, олардың сыртқы қимылдары, бет әжімі арқылы білініп көрініп тұрады. Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады, олар адамға адамдық сипат беріп, оның әрекетін жылытып көрік беріп отырады.
Эмоция адамның түрлі органикальіқ қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан козіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жонді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады. Эмоция ұғымының төркіні-емовера латын сөзінен, эмоцион дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша мәні- тітіркену,толқу. Эмоция- жан дүниесінің сыртқы және ішкі салдарынан ызалану, қаhарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Бұл- адамдар мен жануарлар дүнйесінде көрініс беретін кейіп. Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге шабыттандырып, тиісті нәтижелерге жеткізеді немесе көңіл-күйін жабырқатып, іс-әрекетін бейбірекетсіздікке ұшыратады. Эмоция адам есімен де тығыз байланысты. Біздің алған барлық әсерлеріміз яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ, есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі де бізде қандайда бір сезім туғызады. Сезіммен эмоцияның адам іс-әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық - күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық - әлсіз, жағымсыз сезім дудырады. Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім жүйкеге тежелу.
жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретеді. Сөйтіп, адамның сезім күйі және оның қысқа мерзімді айқын көрінісі эмоция жан дүниесінің жандануы мен тіршілік ағымында айтарлықтай маңызы бар психикалық процесс. Сонымен, эмоция дегеніміз- адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық туатын күйлер.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғым-дарының өзіндік айыр-машылықтары бар. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқала-тын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзге тақырыптарында арнайы мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдік туралы мәселелеге тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес. Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік интроспекциялық психологияға тікелей қарсы шығады. Біздің өмірімізде болып жатқан әр түрлі өзгерістер эмоциялар мен сезімдердің қайнар көзі екені мәлім. Тек, бір жағдайдың, бір заттың әр адамға әрқилы әсер ететін де кездер болады. Біз олардың кейбіріне тоқталсақ: шөлдегенде ішкен бір стақан су адамның жанын рахат сезіміне бөлейді. Ал енді шөлдемеген кісіге зорлап ішкізсе, оның бойында ашу, наразылық сезімін туғызады. Әрбір адам музыканы тыңдағанда сүйсініп, етжүрегі елжірегенімен, жақсы сезімдер құшағында бол-ғанымен, барған концерті тым ұзаққа созылып кетсе, қалжырап, жалығып кететіні өтірік пе? Яғни, эмоция мен сезімнің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол адамның еркімен, ниетімен, мінезінің ерекшелігімен, талап-тілегімен әр түрлі көріністе, сипатта анықталады. Олай болса, эмоция мен сезім әлемі өте күрделі, алуан түрлі, таңғажайып сырларға толы. Зерттеуші мамандардың пайымдауынша, адамның эмоциясы мен сезімі қоғамдық-тарихи сипатта болса, жануарлардың эмоциясы биологиялық күйде, тек есте болатын бір жағдай, адам сезімдеріне лайықты көріністер жануарлар психикасында ұшыраспайды. Оның сәл ұшқыны сезілгенімен, ол адамның сезімдеріндей нәзік те ұзақ, ұлы емес. . Егер біздер эмоцияны биологиялық жағынан іздестіріп, оның психикалық тіршіліктің тұтас бір саласы ретінде жойылып бара жатқандығына көз жіберетін болсақ оңда тікелей жүргізілген психологиялық тәжірибелер, онан кейінгі тәжірибелік зерттеулер мұндай ойдың құрғақ сандырақ екенін әшкерелейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының эмоцияларының басты ерекшелігі - тұрақсыз, тұрлаусыз, нақтылы да мәнерлі қозғалыстарға толы келетіндігі. Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жолы болып табылады. Төменгі сынып оқушылары да (әсіресе 1-2 сыныптағылар) аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл балалар сергек те жайдары, аң көңіл де сенгіш, аңқау да әділ болып келеді. Олар кез келген нәрселердің бәрін қабылдап, қызықтап таңырқайды және өзінің қатынасын белсенділікпен білдіріп отырады. Бала сабақ, үстінде де бір қалыпты отыра алмайды, өйткені, өзіне ие бола алмай сезімінің жетегінде еріп кетеді. Мәселен, бірінші класс оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін не жылап жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар - жүйкесі қозғыш, өздерін ұстай алмайтын балалар. сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай қылықтарынан арыла бастайды. Осы жастағылар да бірінің істегенін екіншісі де істегісі келетін бір қасиет бар. Мектепте баланың жоғары сезімдерінің негізі мектепке дейінгі тәрбиеде қаланады. Осы кезде бала біреуді жақсы көреді. Бала жақсы адамдардай болғысы келеді. 3-4 сынып оқушыларының сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл-күйін бір қалыпты етіп ұстауға үйренеді [5, 123 б].
Интеллектік сезімдердің дамуы баланың рухани қажеттерінің өсуі үшін аса қажет. Егер бала оқыған кітабынан, өз бетімен шығарған есебінен ләззат алып отырмаса, оның эмоциясы көрінбейтін болса, оқуға қызықпайтын жаман әдет қалыптасуы мүмкін. Мұғалім осы жайды әр кез есіне қатты ұстауы қажет. Сабақ үстінле. сабақтан тыс жерлерде оқушылардың эстетикалық сезімдер::-: тәрбиелеп отырудың да қаншама маңызды нәрсе екендігі белгілі. Оқу кітаптарының бетіндегі түрлі суретгер мен иллюстрациялар, мұражайларға, саяхатқа апару т.б. -сынып оқушыларының эстетикалық сезімдерік тәрбиелеуде таптырмайтын әдістер. Бала эмоциялары мен сезімдерін тек құрғақ сөзбен жалаң үгіт арқылы тәрбиелеуге болмайды. Мүмкіндігінше бұл сезімдерді бала өз басынан кешіруі тиіс. Сезімдерді тәрбиелеудегі басты жолдардың бірі - балаларды өз эмоцияларын басқара алуға, өзінің аффектерін тежей білуге дағдыландыру. Олардың өмірінде іс-әрекетінде шынайы жақсы сезімдер орын тепсе, балаға да үлгі-өнеге болатын табиғи нәрсе. Бала еліктеуге жарарлық үлгі-өнеге көрмесе, оның сезімдері де дұрыс дамымайтын болады. Оқу - тәрбие жұмысында сезімнің қаншалықты маңызды екендігі педагогтың есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларын немқұрайлылық туғызатын сабақтан гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды игеріледі. Сабаққа үлгірімі және тәртібі үшін мақтау алудан балада, әдетте жақсы сезім пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейте түсуге жақсы ықпал жасайды: құптамау, ұрысу, жазалаудан, әдетте, оқушыларла жағымсыз эмоциялық жағдай туады, осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді. Тәжірибелі мұғалім, тиісті әдетті сақтай отырып, балалардың жағымсыз эмоциясын да пайдаланады. Әдебиет, ән-күй, музыка ерлік істерге ұмтылдырады, бос уақытты қызықты етіп, көңілін шаттандырады. Оқушылардың кластан және мектептен тыс жүргізетін өнерпаздың жұмысының түрлері көп. Бұларға хор, оркестр, балалар театры, бейнелеу студиясы, сөзді мәнерлеп оқу және әдебиет үйірмелері жатады. Эстетикалық тәрбие беру ісінде - өмір мен өнердегі әдепсіздік пен талғамсыздықтық көріністерін айыра білетін етіп тәрбиелеу басты орын алады.жесінің жоғары екендігінің айғағы болмақ. Еңбекшілерге, Отанға, отбасына деген сүйіспеншілік сезім, жолдастық және достық сезім, ұжымдық, патриотизм, гуманизм, мейірімділік, қайырымдылық сияқты жоғары адамгершілік сапаларына ауысады.
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция - бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын, міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін, сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда, сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция - ой сияқты - шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс. Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және түңілу - осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция - мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш), сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық (а жалғауы қарсылықты білдіреді) - сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа - сағыныш, үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны: көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл - күй - бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл - күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың - эмоциялық фоны болып табылады.
Құштарлық - күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін қанағаттандыратын әрекет.
Аффект - бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу, ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі (44).
Эмоция түйсік секілді - шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді, тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына (жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы, алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы, қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы, қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да, мұнайта да алады
Сонымен, эмоция - біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен, сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке ның эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық, сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Жеке ның эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке ның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті бағытталуы - оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы - капиталды феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер - бұл тек танымдық емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды - еріктік процестер: Олар құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір - біріне қарама - қарсы компонеттерді біріктіреді - білім және қатынас, интелектуалдылық және аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет) Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты - эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады, және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469 бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден - толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген жағдайда қол жеткізсек - біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе - біз жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез - келген әрекеттті ұқсас уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік - сәтсізден эмоциясын әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай - ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда тәуелдігі, қайталауны - оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның сәтті - сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы қорытындысында туындады және осы - қажет етілген және алынған - сәйкестене пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай, эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар. Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып, бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс, соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш, қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне деген сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау одан әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу, мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете алады - көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша көрінеді. Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған ортаға жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады. Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің арасында айырмашылық байқалады. Сондай - ақ эмоциясы анық байқалған суретті көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш мен шошынуды 9 - 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды - жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық, біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте маңызды - егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез - құлық сияқты төменгі сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады. Оған коллективтің және топтың қарым - қатынасы ересектердің ол туралы пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу, спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ - қөңілдігімен немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
сынып оқушысы адам мінез - құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді. Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды, тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне қатынасын анықтай бастайды.
Н.Л. Лейтес және П.М. Якобсонның зерттеуінше 7 жасар бала өзінің ызасын, қорқыныш, шошынуын жиі дұрыс қабылдай алмай қалады. Сондықтан өз сезімдерін қабылдау мен түсіне алуы, ересектердің сезім көріністеріне еліктеумен сипатталады. Кейде қарым - қатынастың жағымды немесе жағымсыз стилі балаға еліктеу арқылы беріледі.
ІІ - ІІІ сыныптарға қарай сезім көріністерінде ұстамдылық байқалады. Бала күнделікті мектеп талаптарына сай, мұғалім шарттарына, сынып коллективіне сай өз сезімін басқара алуы керек. Моторлы импульсті реакциялар көбіне мектепке дейінгі балаларға бірінші сынып оқушыларына тән, соңынан олар сөздікпен аусады.
ІІІ сыныпта мәнерлеп сөйлеу дамиды, интонация өзгереді.
І сынып оқушысы өзінің қатты толқуымен күресуге тырысады, өзінің ықыласынсыз, шарттарға бағынуына тура келеді, сонымен бірге бұл оның сезім сферасына әсер етеді. сынып оқушысының бүтіндей көңіл күйі жарқын ширақ, қуанышты. Бұл - эмоцияналды өмірдің осы жасқа тән нормасы.
Л.С. Славинаның зерттеулері бойынша кейбір оқушыларда осы жас кезеңінде өткір аффективті күйлерге басымдылық байқалады, зерттеу мәлімет бойынша, бұл баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады. Мысалы: жаңа коллективте балаға әдеттегідей жоғары бағаға ие болу, жекелік қасиеттерін, мүмкіншіліктерін көрсете алу, құрдастары тарапынан жақсы қарым - қатынасқа ие болу оңайға түспейді. Осы жағдайдын бәрі - деп жазды Л.С.Славина - шамасы жоқтығы туралы ой болады өткір аффективі әсерленушілік туғызады: ондай күй дөрекілік, ашушаңдық, эмоцияналдық тұрақсыздық, адекватты емес, күшті қарсы эмоционалды реакциялары кезінде көрінеді.
Үлгерушілігі нашар оқушыларды жекелік зерттеу кезінде кейбір эмоцияналды ерекшеліктер көрсетілді. Эмоцияналдық тұрақтылығы тән оқушылар, оқуға деген дұрыс қатынас сақтап қалуға бейім.
Үлгерімі төмен қобалжулығы жоғары деңгейде сезімталдығы көтеріңкі және ұстамсыз балаларда көп жағдайда мұғалімге және сабақтарға деген жағымсыз қатынас байқалады. Бұндай оқушылардың мінез - құлықтары көбіне конфликтіге әкеп соғады. (10)
Оқушының жоғары сезімдері бара - бара терең, негізделген бола бастайды: өнегелілік, интелектуалдылық, эстетикалық.
ІІІ сыныпта өнегелік сезімін сезінуі оның дос таңдауында көрінеді.
Ол досты кездейсоқ сыртқы жағдайына байланысты таңдамайды, (қатар тұрады, бiрге үйге қайтады) сыртқы өнегелiлiк белгiлерiне қарап, өзiне жақын тартуына қарап таңдайды.
Оның бұл сананы ажырата алуы, сөзсiз онда тағы бiр сезiмнiң қалыптасқандығын көрсетедi.
Құлықтық сезiмiн сезiне алуы, әрекетшiлдiгi оның iс-әрекетiнде қалыптасады, байқалады.
Мұғалiмнiң оқу, еңбек, ойын әрекетiндегi әсер етуiне байланысты оқушыларда жанашырлық сезiмi пайда болады. Балада жанашырлық көптеген әдiстердiң әсер етуi арқылы қалыптасады, соның iшiнде қолдаудың маңызы зор.
Жанашырлық - бұл басқа бiр адамның қайғысына ортақтасу, қайғыны басқалармен бiрге көру, сол адамға деген қатынасты бiлдiредi.
Жанашырлықтың дамуы өзiне мынадай күйлердiң диапазонын бiлдiредi: 1-ден қайғысына ортақтасу (жан ашу, басқа адамның қайғысына) және көңiл бiлдiру (сол адамның қайғысына көңiл айту); 2-ден, бұл жанашырлықты да бала елiктеу арқылы үйренедi.
Елiктеу оның iс-әрекетi мен сезiмiн көшiрiп алу арқылы iске асады.
Сезiмге елiктеу физиологиялық және психологиялық механизмдер негiзiнде орындалады.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға көмектесуге деген сезiмiн оятады.
сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар. Құлықтық сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық, жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша, бұл маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде сирек көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе шектеулi екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы - эмоциялар - бұл бiздiң әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз, бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол бiздiң "Менiмiздiң" бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi. Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да байланысты.
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы.
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзғе тақырыптарында арнайы мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдііі туралы мәселелеге тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес. Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік интроспекциялық психологияга тікелей қарсы шығады. Соған орай эмоция тақырыбы негізінен натуралистік бағытга баяндальш, өзге тақырынтармен салыстырғанда өз алдьіна ерекшеленіп, арпа ішіндегі бидай дәніндей болып көрінеді.
Бұлай деп аныктаудың көптеген себептері бар. Осы ретте біз Дарвин іліміне арқа сүйейміз. Ол өзінің Адамның жарасымды қозғалыстарының пайда болуы деген еңбегінде бұрынғы биология ғылымынын дәстүрлерін одан әрі дамыта отырып, адамның сезімі мен эмоциясы хайуанаттар дүниесінің соқыр сезімі мен аффекттік серпілістерімен тығыз байланысты түрде дамып жетіле түсті дейді. Оның жақында орыс тіліне аударылған мақаласында адам бойындағы жарасымды қимыл-қозғалыстарының бәрі эволюциялық даму нәтижесі екендігін баяндай отырып, адамның жан дүниесінің ішкі қасиетті сыры болып табылатын сезімінің пайда болуы, адамның өзі сияқты, жануарлар дүниесінің қылығымен төркіні бір деп жазады. Мәселенің шындығына үңілетін болсақ, Дарвиннің бұл пікірі адамға ұқсас жоғары сатыдағы жануарлар мінез-құлқындағы ұқсастықтардың бар екендігі ешқандай күмән тудырмайды.
Бір тарихшы ғалымның айтуына қарағанда орта ғасырлық діни көзқарастарынан арыла қоймаған ағылшынның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса сақтықпен қараған көзқарасын бетіне перде етіп тұтып, оған жанашырлық кейіп біріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тән адам максат-мүддесін және оған құмарлығын жануарларға тән сезім күйі мен әмоциясының пайда болуын дәлелдеп берді.
Сонымен осы айтылған жайттар психологиялық ойдың екі түрлі бағытта дамуына түрткі болды. Оның бірі Дарвин идеяларын дамытуға үлес қоскан психологтар (біршама үлес қосқан Г.Спенсер) мен оның шәкірттері, француз позитивистері Г.Рибо жәнс оның мектебі, немістің биологиялық бағыттағы психологтары адамның сезімі мен аффектік және хайуанаттрдың соқыр сезімге негізделген идеяларын әрі дарай дамыта түсті. Осы бағыттағы зерттеушілердін эмоция жайындары теория (бұл теорияны тиісті әдебиеттерде рудиментарлық деп атайды) барлық дерлік оқулықтарға, соның ішінде орыс тілінде жазылған құралдарымызға да енгізілді.
Осы теория тұрғысынан алып қарағаида біздін бойымызды қорқыныш билегенде, бет құбылысы мен денеміздегі әр ал) қимыл-қозғалыстар арғы тегіміз жануарлар дүниесінің өз жау- ларынан қорқып, сақтануға бейімдеу әрекетінең не бойымыз ашу-ыза кернеп, өз сезімдеріміздің сыртқы әсерлерге серпінуіне пайда болатын қозғалыстардың бәрі хайуанатардың тіршілігі бейнесінен қалған сипатгар екенін байқатады. Соран орай қорқыныш кезінде бөгеліп аңырып қалу, ашу-ыза кернегенде төбелесу де сезім күйдің (эмоцияның) сыртқы көріністері болып табылады. Басқаша айтқанда, адамның абжыл да, шапшаң қимыл-қозғалыстарының бәрі сол ертедегі жануарлар дүниеси тіршілігінен қалған ерекшеліктер деп саналады. Осыган орай Рибо эмоциялық құбылыстардың бәрі адам психикасында ертеден сақталып қалган бірден-бір қасиет, немесе оның өз сөзімен айтұанда эмоциялар мемлекет ішіндегі мемлекет деп анықтайды. Рибоның бұл салыстырмалы пікірін адамның сезім күйі оның жан дүниесінің билеушісі деген мағынаны білдіріп, ол адам мінезіндегі ертеден қалған ұнамсыз қылық деп есептейді. Осы орайда қазақ халкының мақалы: Ашу-дұшпан, ақыл-дос, ақылына ақыл қос дейді. Рибоның білдірмек болған ойының мәнісі - эмоция жойылып бара жатқан тайпа, не біздің, психикамыздағы сығандар. Шындығында, осы ретте психолог мамандар белгілі бәтуаға келіп, адамның бойын ашу-ыза кернеп, оның қимыл-қозғалыстары мен мінезіндегі жағымсыз қылықтарын бәрінің сырттай көрінісі сол хайуанаттар дүниесінен қалған сарқыт дейді. Осындай сипат адам психикасының дамуында біртіндеп әлсірейді де, ол адамның сырт көрінісінен де, жан дүниесінің ағымынан да өшіп кететін болады.
Сонымен, сезімнін қисық сызығы уақыт озған сайын бәсенси бермек. Егер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3-4
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде ... ... ... ... ...8-16
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17-30
2.2 Эмоция теориялары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30-34
3 Бастауыш мектеп оқушысы қобалжулығының негiзгi көрiнiстерi
3.1. Қобалжулық психологияның зерттеу пәнi ретiнде ... ... ... ... ... ... ... ... 35-40
3.2 Төменгi сыныптағы оқушының қобалжушылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... 40-45
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46- 47
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48-49
Кіріспе
Бұл курстық жұмыста кіші мектеп жасындағы оқушылардың эмоционалдық дамуы, мектепеке, сабаққа деген эмоционалдық көзқарастары қарастырылған.
Қазіргі кезде төменгі сыныпта оқитын балаларда оқу мәселесіне байланысты әр түрлі эмоционалдық жағдайлар көрініс тауып отырады. Осындай жағдайлардың бірі қобалжушылық болып табылады.
Балалардың жағымсыз эмоционалдық жағдайы, олардың бірі уайымшылдық жағдайы болып табылады.
Уайымшылдық қаболжушылық сезімін тудырады, кейіннен ол баланың психикалық дамуының орталық буыны болып қалыптасады. Осы даму жолында баланың қажеттіліктері көрініс табады - оның талпынысы, тілектері, ниеттері және де олардың өзара күрделі байланысы мен олардың қанағаттандыру арақатынасы болып табылады. Сонымен қобалжушылық баланың қажеттілігі мен талпынысына және де оқуының жемісті болуына да әсер етеді. Қобалжушылық әрқашан да балалар педагогикалық психологиясының зерттеу пәні болып келген.
ХХ ғасырдың басынан шетелдік және отандық психологияда бірқатар теріс эмоционалдық жағдайлар, ашу - ыза, агрессия, айыптылық сезімі, қобалжушылық, психикалық ыңғайсыздық, стресс және дистресс секілді жағдайларды зерттеу мәселелері актуальды болып табылады.
Қобалжушылық жағдайды зерттеушілер өте көп болды, олардың қатарында З.Е.Фрейд және К.Корни, Г.С.Салливан, Э.Э.Фромм болды. Сонымен қатар С.Кьеркегор, Л.Г.Сэразон, Х.Хекхаузен, И.Сарасан, К.Э.Изар, Е.Д.Спилбергер, Э.Гельгорн және басқа да зерттеушілер зерттеді.
Қобалжушылық мәселесіне гумманистік бағыттың психологтары да бет аударды - К.Роджерс, А.Маслоу және т.б. Қобалжушылық жаңаша түрде болса да орыс нейрофизиологтарының еңбектерінде де қарастырылды, И.М.Сеченовтың, И.П.Павловтың және В.М.Бехтеревтің еңбектерінде кездеседі.
Жалпы психологияда эмоционалдық жағдай мәселесі Б.Г.Анатьевтің, Л.С.Выготскийдің, П.Я.Гальпериннің, В.К.Вилюнастың, А.Н.Леонтьевтің, А.С.Рубинштейннің және басқалардың еңбектерінде эмоционалдық жағдайлардың базалық теориялық негіздері қарастырылады.
Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін зерттеумен орыс тілінде оқыту М.В.Кузубова (1999), М.С.Искакова (2001) айналысқан, олар сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген. Қазақстанда төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейін орыс тілінде оқыту арқылы зерттеген, М.В.Кузубова (1999), ал сөйлеуі бұзылған балалардың қобалжушылығын зерттеген М.С.Искакова (2001) болып табылады.
Қобалжушылық, тұрақты білім ретінде адамның Мен - концепциясымен, Қатысты - Мен, астамшылдық, өзіндік бақылаушылық қызметке кедергі жасаушы, өзінің уайымдарына көңіл аударумен тығыз байланыста болып келеді. Қобалжушылықтың ерекше сипаттамасы болып, оның белгісіздігі мен қауіп алдында көмексіздігі болып табылады.
Қобалжушылық - жеке ның өзіндік өміріне қажет деп есептейтін құндылықтарына төнетін қауіп ретінде көрініс табады.
Қобалжушылық - жосықсыз болып табылады, өйткені сыртқы әлемнен бөлек, Мен қабылдауы қалыптасатын психикалық құрылымның негізіне соққы береді. Ауыр клиникалық жағдайларда қобалжушылық Мен ұғымының жоғалуымен де байланысты болып келеді.
Әр түрлі жас кезеңдегі балалардың қобалжушылығы зерттелуде, бірақ Қазақстанның төменгі сынып оқушылары зерттелмеген, яғни қазақ балаларының қазақ тілінде оқитын оқушылар санының артуымен байланысты оқу ісіне қатысты эмоционалды көріністерінің ерекшеліктерін анықтау мақсатында осындай балалардың қобалжушылығын зерттеу қажеттілігі пайда болды.
Зерттеу обьектісі - қазақ тілінде оқитын төменгі сынып оқушыларындағы қобалжушылық деңгейінің эмоционалдық көрінісі.
Зерттеу пәні - қобалжушылықтың көрініс табу ерекшеліктері және оның қазақ ұлтының төменгі сынып оқушыларының оқу ісімен байланыстылығы.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тілінде оқитын төртінші сынып оқушыларындағы эмоцияның жеке лық және реактивті қобалжушылық ретінде көрініс табу ерекшеліктерін психологиялық түрде зерттеу.
Зерттеудің пәні мен мақсаты келесі гипоттезаны негіздеді: Төменгі сынып оқушыларының эмоционалдық көрсеткіштері, жеке білімділік және іскерлі үлгерушілікке байланысты бола отырып, оқушының тұрақты мінез - құлқы мотив негізінде көрініс береді.
Жетектеуші ой: балалардың эмоциолық көріністері - төменгі мектеп жасындағы жекелік қобалжушылық, іскерлікпен байланыса отырып оқыту мен тәрбиеге әсер етеді.
Зерттеудің қайнар көздері - психологтар, педагогтар, психиаторлардың зерттеу мәселелері жөніндегі еңбектері, басылымдар, журналдар, авторефераттар.
Зерттеу әдістері: қобалжушылықтың деңгейін анықтауға арналған Ч.Д.Спилбергер - Ю.Л.Ханиннің әдістемесі бойынша психологиялық эксперимент. Бақылау, әңгіме, анкеталау, математикалық және статистикалық өңдеу әдістері, салыстырмалы анализ әдісі.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы мен ғылыми жаңашылдылығы: төменгі сынып оқушыларының қобалжушылық деңгейі оқыту барысы мен оқу іскерлігінің жетістігімен байланысуымен ерекшеленеді.
Жұмыс құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, 2 негізгі бөлім, қорытындыдан, әдебиеттір тізімінен тұрады.
1 Эмоция
1.1 Эмоция жайындағы ілім.
Эмоция деп айналадағы заттар мен құбылыстарға жағымды жағымсыз қатынастын сәулеленуін айтамыз.
Эмоциялар шындықтын жүйкеде сәулеленуін айрықша бір түрі. Сыртқы дүниенің әсері адамның миында тек қана сәулеленіп қоймай, оған толғанып тебіреніп, өзінің қатысын білдіреді. Бұдан адамға жағымды не жағымсыз сезімдер туып отырады. Эмоция адамның сыртқы келбеті, бет әжімі қимылдары, дауысы арқылы айқын көрінеді. Эмоция үшін адам организімің ішкі мүшелері әрекетінің әсері зор . Мысалы қанның жүруі тамырлардың жүрекке ерекше соғуы, бездер әрекетіне Физиологиялық әрекеттерге эмоция үлкен әсер етеді. Эмоция хайуанаттарда да бар олардың эмоциясы, инстикт деп аталады. Олар мұқтаждықтарын биологиялық қанағаттандырумен байланысты, мысалы мысық пен иттің еркеленуі, олардың үйреленіп бір нәрседен қорқуы, олардың сыртқы келбетінен жақсы көрініп тұрады. Адам эмоциялары хайуанат эмоцияларына қарағанда өте бай болып келеді, әрине адамдардың эмоциялары біркелкі болмайды, өйткені олардың айналадағы нәрселерге қатынасы бірдей емес. Әрбір адамның темпераментіне, мінезіне олардың басынан кешкен тәрбиесіне қарай сыртқы дүние әсеріне жауап қайтару түрліше болады. Адам эмоцияларынын бір бірінен айырмашылығы сезімдердің күш жағынан, әрекет ету мерзімінің уақыт мөлшері жағынан, олардың сыртқы қимылдары, бет әжімі арқылы білініп көрініп тұрады. Эмоция адамның тұрмысында үлкен орын алады, олар адамға адамдық сипат беріп, оның әрекетін жылытып көрік беріп отырады.
Эмоция адамның түрлі органикальіқ қажеттіліктеріне байланысты оқтын-оқтын туып отыратын, кейде шағын, кейде күрделі, ситуациялы көріністері. Мәселен, адам қуанғаннан немесе қамыққаннан козіне жас алады, не болмаса бір нәрсеге мәз болып шек сілесі қатқанша күледі, әрине мұндай жағдайдың ұзаққа созылмайтыны белгілі. Бұл сезім мен эмоцияның бірінші ерекшелігі. Сезімдерде мәнерлі қозғалыстар (мимика, пантомимика) жонді байқалмайды, тұрақты терең әсерлі сезім адам психологиясындағы басты белгілердің бірі, ал эмоция болса мәнерлі қозғалыстарға бай келеді, мұнда адам өзін тек организм тұрғысынан көрсете алады. Эмоция ұғымының төркіні-емовера латын сөзінен, эмоцион дейтін француз сөзінен шыққан. Қазақша мәні- тітіркену,толқу. Эмоция- жан дүниесінің сыртқы және ішкі салдарынан ызалану, қаhарлану, қорқу мен шаттану сияқты жағдайларының көрініс беруі. Бұл- адамдар мен жануарлар дүнйесінде көрініс беретін кейіп. Эмоциялық күй адамды іс-әрекеттерге шабыттандырып, тиісті нәтижелерге жеткізеді немесе көңіл-күйін жабырқатып, іс-әрекетін бейбірекетсіздікке ұшыратады. Эмоция адам есімен де тығыз байланысты. Біздің алған барлық әсерлеріміз яғни белгілі бір сезіммен қабылдасақ, есімізде жақсы қалса, онда өткендерді еске алудың өзі де бізде қандайда бір сезім туғызады. Сезіммен эмоцияның адам іс-әрекеті мен көңіл-күйіне ұнамды әсер етуі стеникалық - күшті сезім тудырса, ал ұнамсыз не теріс әсер етуі астеникалық - әлсіз, жағымсыз сезім дудырады. Стеникалық сезім жүйке жүйесіндегі қозуды күшейтсе, астеникалық сезім жүйкеге тежелу.
жасап, адамның әрекетшілдігін әлсіретеді. Сөйтіп, адамның сезім күйі және оның қысқа мерзімді айқын көрінісі эмоция жан дүниесінің жандануы мен тіршілік ағымында айтарлықтай маңызы бар психикалық процесс. Сонымен, эмоция дегеніміз- адамның органикалық мұқтаждықтарын қанағаттандыру не қанағаттандырмауға байланысты туатын психикалық туатын күйлер.
Эмоция да адамның айналасындағы өмір шындығына және өз басына деген қарым-қатынасы болып табылады. Және оның жүзеге асуына сезімдей әсер етеді. Жалпы, осы эмоция мен сезім ұғым-дарының өзіндік айыр-машылықтары бар. Эмоцияда мәнерлі қозғалыстар (адамның сырт пішінінен байқала-тын ым-ишаралар) көбірек байқалады. Мұнда адам өзін тек ағза тұрғысынан көрсете алады.
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзге тақырыптарында арнайы мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдік туралы мәселелеге тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес. Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік интроспекциялық психологияға тікелей қарсы шығады. Біздің өмірімізде болып жатқан әр түрлі өзгерістер эмоциялар мен сезімдердің қайнар көзі екені мәлім. Тек, бір жағдайдың, бір заттың әр адамға әрқилы әсер ететін де кездер болады. Біз олардың кейбіріне тоқталсақ: шөлдегенде ішкен бір стақан су адамның жанын рахат сезіміне бөлейді. Ал енді шөлдемеген кісіге зорлап ішкізсе, оның бойында ашу, наразылық сезімін туғызады. Әрбір адам музыканы тыңдағанда сүйсініп, етжүрегі елжірегенімен, жақсы сезімдер құшағында бол-ғанымен, барған концерті тым ұзаққа созылып кетсе, қалжырап, жалығып кететіні өтірік пе? Яғни, эмоция мен сезімнің өзіндік ерекшеліктері бар. Ол адамның еркімен, ниетімен, мінезінің ерекшелігімен, талап-тілегімен әр түрлі көріністе, сипатта анықталады. Олай болса, эмоция мен сезім әлемі өте күрделі, алуан түрлі, таңғажайып сырларға толы. Зерттеуші мамандардың пайымдауынша, адамның эмоциясы мен сезімі қоғамдық-тарихи сипатта болса, жануарлардың эмоциясы биологиялық күйде, тек есте болатын бір жағдай, адам сезімдеріне лайықты көріністер жануарлар психикасында ұшыраспайды. Оның сәл ұшқыны сезілгенімен, ол адамның сезімдеріндей нәзік те ұзақ, ұлы емес. . Егер біздер эмоцияны биологиялық жағынан іздестіріп, оның психикалық тіршіліктің тұтас бір саласы ретінде жойылып бара жатқандығына көз жіберетін болсақ оңда тікелей жүргізілген психологиялық тәжірибелер, онан кейінгі тәжірибелік зерттеулер мұндай ойдың құрғақ сандырақ екенін әшкерелейді.
Бастауыш мектеп оқушыларының эмоцияларының басты ерекшелігі - тұрақсыз, тұрлаусыз, нақтылы да мәнерлі қозғалыстарға толы келетіндігі. Мектепке түсу бала сезімдерін жүйелі, жоспарлы түрде тәрбиелеудің негізгі жолы болып табылады. Төменгі сынып оқушылары да (әсіресе 1-2 сыныптағылар) аса сезімтал, эмоциялы келеді. Бұл балалар сергек те жайдары, аң көңіл де сенгіш, аңқау да әділ болып келеді. Олар кез келген нәрселердің бәрін қабылдап, қызықтап таңырқайды және өзінің қатынасын белсенділікпен білдіріп отырады. Бала сабақ, үстінде де бір қалыпты отыра алмайды, өйткені, өзіне ие бола алмай сезімінің жетегінде еріп кетеді. Мәселен, бірінші класс оқушыларының арасынан сабақ үстінде қатты дауыспен күлетін не жылап жіберетін оқушыларды кездестіруге болады. Бұлар - жүйкесі қозғыш, өздерін ұстай алмайтын балалар. сыныбы жоғарылап, есейген сайын оқушы мұндай қылықтарынан арыла бастайды. Осы жастағылар да бірінің істегенін екіншісі де істегісі келетін бір қасиет бар. Мектепте баланың жоғары сезімдерінің негізі мектепке дейінгі тәрбиеде қаланады. Осы кезде бала біреуді жақсы көреді. Бала жақсы адамдардай болғысы келеді. 3-4 сынып оқушыларының сезімдері бірте-бірте күрделене түседі, олар көңіл-күйін бір қалыпты етіп ұстауға үйренеді [5, 123 б].
Интеллектік сезімдердің дамуы баланың рухани қажеттерінің өсуі үшін аса қажет. Егер бала оқыған кітабынан, өз бетімен шығарған есебінен ләззат алып отырмаса, оның эмоциясы көрінбейтін болса, оқуға қызықпайтын жаман әдет қалыптасуы мүмкін. Мұғалім осы жайды әр кез есіне қатты ұстауы қажет. Сабақ үстінле. сабақтан тыс жерлерде оқушылардың эстетикалық сезімдер::-: тәрбиелеп отырудың да қаншама маңызды нәрсе екендігі белгілі. Оқу кітаптарының бетіндегі түрлі суретгер мен иллюстрациялар, мұражайларға, саяхатқа апару т.б. -сынып оқушыларының эстетикалық сезімдерік тәрбиелеуде таптырмайтын әдістер. Бала эмоциялары мен сезімдерін тек құрғақ сөзбен жалаң үгіт арқылы тәрбиелеуге болмайды. Мүмкіндігінше бұл сезімдерді бала өз басынан кешіруі тиіс. Сезімдерді тәрбиелеудегі басты жолдардың бірі - балаларды өз эмоцияларын басқара алуға, өзінің аффектерін тежей білуге дағдыландыру. Олардың өмірінде іс-әрекетінде шынайы жақсы сезімдер орын тепсе, балаға да үлгі-өнеге болатын табиғи нәрсе. Бала еліктеуге жарарлық үлгі-өнеге көрмесе, оның сезімдері де дұрыс дамымайтын болады. Оқу - тәрбие жұмысында сезімнің қаншалықты маңызды екендігі педагогтың есінде болуы қажет. Мектеп оқушыларын немқұрайлылық туғызатын сабақтан гөрі, оларда күшті жағымды эмоция туғызатын білім тез де баянды игеріледі. Сабаққа үлгірімі және тәртібі үшін мақтау алудан балада, әдетте жақсы сезім пайда болады, ол оқуын одан әрі күшейте түсуге жақсы ықпал жасайды: құптамау, ұрысу, жазалаудан, әдетте, оқушыларла жағымсыз эмоциялық жағдай туады, осындай ренішті істі қайталамауға итермелейді. Тәжірибелі мұғалім, тиісті әдетті сақтай отырып, балалардың жағымсыз эмоциясын да пайдаланады. Әдебиет, ән-күй, музыка ерлік істерге ұмтылдырады, бос уақытты қызықты етіп, көңілін шаттандырады. Оқушылардың кластан және мектептен тыс жүргізетін өнерпаздың жұмысының түрлері көп. Бұларға хор, оркестр, балалар театры, бейнелеу студиясы, сөзді мәнерлеп оқу және әдебиет үйірмелері жатады. Эстетикалық тәрбие беру ісінде - өмір мен өнердегі әдепсіздік пен талғамсыздықтық көріністерін айыра білетін етіп тәрбиелеу басты орын алады.жесінің жоғары екендігінің айғағы болмақ. Еңбекшілерге, Отанға, отбасына деген сүйіспеншілік сезім, жолдастық және достық сезім, ұжымдық, патриотизм, гуманизм, мейірімділік, қайырымдылық сияқты жоғары адамгершілік сапаларына ауысады.
1.2. Эмоция баланың жекелік дамуындағы негізгі этап ретінде.
Эмоция сөзі, латынның еmovere, толқыту, қоздыру деген мағынаны білдіреді. Уақыт өте бұл сөздің мағынасы шамамен өзгерген, қазір эмоция - бұл, әртүрлі экзогендік (қоршаған ортадан шығатын) және эндогендік (өзіндік органдардан ұлпалардан шығатын) сигналдарға жауап ретінде пайда болатын, міндетті түрде организмде айқын физиологиялық өзгерістерді алып жүретін, сезімдер реакциясының жалпыламасы. (15,31,37,42,18 бет)
К.К.Платонов көрсетуі бойынша эмоция шындық әлемінің заттары мен құбылысын көрсетпейді, сол заттар мен құбылыстардың адам ағзасына тигізетін әсерін көрсетеді. Эмоция таным процесінің формасы болса да, ол санамызда, сол зат немесе құбылысқа әсерленушілікті білдіреді.
Эмоция - ой сияқты - шынымен объективті (әділ) өмір сүретін құбылыс. Бұның диапазоны мен формалары өте кең. Қауныш және қайға, рахаттану және жиіркенушілік, ашу және қорқыныш, сағыныш және қанағаттанушылық, үрей және түңілу - осының бәрі әртүрлі эмоциялық күйлер.
Эмоция - мотивация мен әуестенушілік, талаптанушылық немесе И.П.Павлов айтқандай, рефлекс мақсатымен тығыз байланысты. Элементарлы эмоциялар адамға ерте сәбилік шақтан бастап тән. Нәрестенің ең алғаш дүниеге жылап келуін эмоционалдық өмірінің ең алғашқы басқышы деп есептеуге болады. Әрбір адамның эмоционалдық өмірі шектеусіз және бір мөлшерде жұмбақ. И.Канттың ұсыныстарына қарай эмоцияны стеникалық (гректің стенос - күш), сергіткіш, қоздырғыш, энергиялық әрекетпен қамсыздандыратын, астеникалық (а жалғауы қарсылықты білдіреді) - сөндіруші, адамның белсенділігіне кедергі келтіретін, тежейтін, босаңсытатын, мақсатқа жету жолында қиындықты жеңуге кедергі келтіретін, етіп бөлуге болады. Осы классификацияны отандық ғалымдарда мойындайды.
Стеникалық эмоцияға, қуаныш, ашу, ыза кірсе, астеникалыққа - сағыныш, үрей, аққөңілдік кіреді.
Стеникалық және астеникалық эмоциялар адамның саналы бағалауына қарай жағымды және жағымсыз болуы мүмкін. Эмоцияның көп түрлігінен басқа оны: көңіл күй, құштарлық және аффект деп білдіреді.
Көңіл - күй - бұл қатты білінбейтін, тұрақты эмоционалды қалып. Көңіл - күй түсіңкі немесе сабырлы, қобалжулы немесе жабырқаңқы, салтанатты немесе көңілді болуы мүмкін. Бұл эмоционалды қалыптың - эмоциялық фоны болып табылады.
Құштарлық - күшті және терең ұзақ мерзімді эмоциялық қалып. Құштарлық адамның ойы мен әрекетінің бағытын басқара отырып, тілегін қажеттіліктерін қанағаттандыратын әрекет.
Аффект - бұл айқын байқалатын, эмоцияның қарқынды жарқ ететін ашу, ыза, шаттық үрей т.б. көрінетін, эмоцияналдық қозудың жоғарғы дәрежесі (44).
Эмоция түйсік секілді - шындықты бейнелеу формасы.
Сондықтан адамның уайымсыздануы, басқада психикалық әрекет секілді, тәуелсіз, және шындықпен байланысты.
Эмоция И.П. Павловтың көрсетуі бойынша үлкен мен сыңары жарты шарлары қабығының қайнар күші болып есептеледі.
П.К.Анохин 4 негізгі факторды көрсетті, олар эмоцияның жоғарғы қозу деңгейінен, ұзақ уақыттың, ұю қалпына өтуінің міндетті физиологиялық шарты болады, артынша аурудың дамуына әкеп соғады.
1 . Берілген жүйке клеткаларының қозуының биологиялық оптимумына (жақсы жағдайлар жиынтығы) және тиггерлі механизмдердің сынуына шыдау. Осы қозудың жоғарғы деңгейін құлыптау немесе оның ұзақ уақытқа созылуы,
2. Алғашқы және шамадан тыс қозған жүйке элементтерін, жүйке құрылысына одан әрі немесе кең көлемді енгізе;
3. Қан арналарындағы сергітетін гормондардың талпына жоғарылауы, алғашқы қозған жүйке элементтерін қамшылауға әкелді, және патологиялық эмоция ағым формасын созылмалы кесірлі шеңбер түріне ауыстырады.
4. Қоршаған орта факторларының бас ми сығарларына әсер ету арқылы, қабық асты потологиялық комплексінің жіңішкерген және біршама кеңіген сигналдармен байланысты қалыптасады. Осы кезіңнен бастап патологиялық эмоция, психикалық құрылымы бұзылған, психологиядық комплекске айналады.
П.К. Анохин пікірінше адамға жағымды эмоцияналды сфера қалпын туғызу үшін жағымсыз эмоция тудыратын стимулдарды болдырмау арқылы, немесе сол стимул мен эмоция арасына жағымсыз эмоцияны болдырмауға тырысатын интеллект, логиканы кіргізу жолдары арқылы ... Соңғысы тәрбиелік жұмысқа да кіреді, эмоция мәдениетін қалыптастырады.
Қалыпты өсіп, келе жатқан нәресте өте эмоцияналды. Ол үшін өмір жаңалыққа тола; білетіні аз болғандықтан оған барлық нәрсе өзгеше және маңызды болып тұрады. Ересектер тарапынан көп көңіл бөлінбесе оған қатты әсер етіп, эмоционалдық сферасының қалыптасуына әсер етуі мүмкін. Нәресте жанұядағы психологиялық жағдайды ықыласпен қабылдайды, қоршаған ортадағы тез қаунып, тез қайғысын өзінікі сияқты қабылдай алады. Ол қайғыға ортақтаса біледі, және жаны аши алады. Жылдар өте келе өзгеретін бұл әсершілдікті қолдап, нәрестенің осал, нәзік, таза, мөлдір эмоцияналдық өмірінің құламауына көмектесу керек.
Әсіресе белгілі бір заттар мен, мысалы егер жыласаң бір кісі алып кетеді, қорқыту, ұрып шошыну эмоцияналды сферасының құрылуына жаман әсер етеді. Балаларды қорқыту, оларда өзіне деген сенімсіздікті, қорқақтығы, қараңғыдан, жалғыздықтан қорқуды қалыптастырады.
Біздің эмоцияналдық қалпымыз аз өмір сүретін, жұмыс істейтін, еңбек ететін, дем алатын жағдайымызға және біздің қоршаған заттарға да байланысты.
И.Гете былай жазды: Түстер адамның жанына әсер етеді: олар сезімді көтереді, эмоцияны және ойды оятады, бізді қуандырады да, қобалжыта да, мұнайта да алады
Сонымен, эмоция - біздің әрқайсысымызға тән жақсы, жаман психологиялық реакция тудыратын, біздің қуанышымыз және қорқынышымыз, мұңаюымыз және рахаттануымыз. Эмоция бізді жаңашылдыққа, көңіл білдірулікке, қоршаған ортаға деген қызығушылықты сақтап қалуға көмектеседі.
Эмоция біздің психологиялық іскерлігіміздің, біздің меніміздің бір бөлігін құрайды. Оның сипаттамасы сыртқы орта әсерлерімен, сигналымен, сонымен қатар ойлау мен байланыстылығы бізге көбінесе біліне бермейді.
Мидың бөліктері мен ми жарты шарларының арасындағы кең екі жақты байланыстар эмоция мен ойлаудың өзіндік байланыстымен түсіндіріледі. (40)
Эмоциональдық қалып вегетативті жүйке жүйесі және ішкі секреция біздерінің функциясының өзгеруімен сәйкестеледі.
Егер эмоционалдық қозу вегетативтік реакциямен, ішкі секреция бездерінің өзгерісі ұзақ мерзімге созылса, оның қорытындысы ішкі органдар мен ұлпалардың тітіркенуіне әкеп соғып, ауруға шалдықтырады. Көбінесе жағымсыз эмоциялар ауруға әкеп соғады, жағымдысы, қанағаттану мен рахатқа бөлеп, еңбекте табыс әкеледі.
Советтік психологиясының классигі Л.С. Выгодский көптеген шетелдік және отандық психологтардың еңбектерін анализдей отырып, адамның организммен қоршаған орта арасындағы өзара әрекет бар екенін айтты. Ол эмоцияны былай түсінді: Эмоция қиын қыстау кезінде көрінетін реакция, оның қорытынды нәтижесі, әрекет деп түсіну керек
Эмоцияналды сферада адамдар арасында ерекше анық жекелік өзгешеліктер байқалады.Оның жеке лық ерекшеліктері, интелекті, оның басқаларға деген қызығушылықтары, эмоция мен сезімде жарық көрінеді.
Жеке ның эмоцияналды сферасындағы негізгі өзгешеліктер: оның адамилық сезімдеріне, оның басқа объекттерге бағытталуына байланысты. Адам сезімдері арасындағы өзіндік қайғыруы кезінде оның дүниетанымдық, идеялогиялық, сонымен қатар өмірге деген, адамдарға деген қатынасы көрінеді.
Жеке ның эмоцияналдық түр ерекшелігі былай көрінеді:
1) жоғары немесе әлсіз эмоционалдық қозу;
2) жоғары немесе төмен эмоцияналдық тұрақтылық.
Эмоцияналдық қозу мен тұрақтылықтың айырмашылығы адамның темпераментін сипаттайды. Бірден тұтанып және тез басылатын, сонымен қатар сезімі бірдей жанбайтын, бірақ тұтанған соң, тез басылмайтын адамдар бар. Одан соң оларды: күшіне және интенсивтігіне, сезіміне және оның тереңділігіне қарай бөлуге болады.
Эмоцияның дамуы, бүтіндей жеке ның дамуымен үздіксіз байланысты.
Адамның даму кезінде көрінетін эмоция мен сезімдер эмоцияның ары қарай дамуына әсер етеді. Эмоция өздігінен дамымайды. Оларды өзіндік даму тарихы болмайды: жеке тулғаның ұстанымы, өмірге көзқарасы өзгеріп, іскерлігі қалыптасса, бұл санаға әсер етіп сонымен қатар эмоция қайта құрылады. Тұйық қатардағы эмоциядан эмоция дамымайды. Белгілі бір кезең кезіндегі сезімдер болып өткен кезеңдегі сезімдер, болып өткен кезеңдегі сезімдермен тығыз байланыста емес.
Жаңа сезімдер ескі, әлсіреген сезімнің орнына келеді. Адамның өміріндегі белгілі бір эпоха өтіп, орнына жаңасы келген кезде, сонымен қатар эмоция жүйесі де басқамен аусады. Бірақ сезімнің бір кезеңнен екіншісіне өтуі жеке тулғаның бүкіл дамуымен байланысты (48)
Эмоция үнемі сезінетін, қабылдайтын, ойлайтын нәрселердің мазмұнын сиппатайды, суреттейді. Эмоцияның заттық танымдық образға міндетті бағытталуы - оның эмоция мәселесін шешу кезінде, қажетті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін негізгі пастулатынан орын алуы - капиталды феноменологиялық факт.
Біріншіден, бұл факт эмоцияның психикалық құрылымындағы, танымдық процестерге спецификалық қатынасының жағдайын бейнелейді.
Екіншіден, ол жетерліктей анық; эмоцияның әртүрлі концепцияларындан осындай тұрақтылықпен туындап отырады.
С.Л. Рубинштейн психикалық құрылымын туралы көзқарасын анық құрастырған: Бүтіндей алынған психикалық процестер - бұл тек танымдық емес, сонымен қатар аффективті эмоционалды - еріктік процестер: Олар құбылыс туралы білімді ғана білдірмей, оған деген қатынасты білдіреді; Онда тек құбылыс көрініп қана қоймай, субъектіге деген, оның өмірі мен әрекетіне деген маңыздылығы көрінеді. Бұл өзіне екі бір - біріне қарама - қарсы компонеттерді біріктіреді - білім және қатынас, интелектуалдылық және аффективтілік осының ішінде біреу басымырақ көрінеді (1957 ж. 264 бет) Сонымен шын эмоцияда аффективті компоненті бар психикалық құбылысты - эмоцияналдық эмоциясының бір сәті және бір жағы деп көрсетуге болады, және бұл бөлік көрсетуді С.А. Рубинштейн міндетті деп есептейді (1946 469 бет).
Келтірілген мәлімет келесі маңызды терминологиялық айырмашылықты көрсетеді. Бүтіндей эмоцияналдық құбылыс өзіне үнемі екі моментті біріктіреді: бір жағынан кейбір мазмұнының бейнеленуін, ал екіншіден - толық эмоцияналдық қобалжушылықты.
Эмоцияналды әсерленушіліктің туындауы, басқа эмоционалды әсерленушіліктің туындау пәні б.т., әсіресе егер екіншісі рефлективті түрде көрінсе, олар бірге туындай отырып, адам санасында араласады (адам қатты қуанып тұрып, оның көңіл күйі өзіне ұнамауы мүмкін) (9).
Егер мотивке ешқандай кедергісіз жетсек, әсіресе табысқа күтпеген жағдайда қол жеткізсек - біз қуанамыз, ал күтпеген кедергілер кездесе - біз жағдайға байланысты қобалжыймыз, ренжиміз. Бұндай феноменологиялық құбылыстарды анализдеу арқылы, эмоцияның табысқа жетуге керісінше болуы жағдайда байланысты туындайтын көрсетеді.
Макк Дауголлдың көрсетуінше осы секілді кез - келген әрекеттті ұқсас уайымшылдықтың туындау мүмкіндігі сәттілік - сәтсізден эмоциясын әмбебаптылығынан туындап отырады және де қандай қажеттілікті қанағаттандыруына тәуелсіз туындайды. Сондай - ақ, бүкіл тіршілікті пайдалы заттарға бағытап, ағзадан зияндығын шығаруға бағыттайтын сол эмоцияларда тәуелдігі, қайталауны - оның пайда болуы болып табылады.
П.К. Анохиннің (1964) эмоцияның биологиялық теориясы эмоциянның сәтті - сәтсіз болуын әсерленушіліктің физиологиялық механизмнің пайда болуымен түсіндіру.
П.К. Анохин бойынша қулықтың мақсатқа бағытталушылық ерекше физиологиялық біліммен қамтамасыз етіледі.
Эмоцияның сәттілігі мен сәтсіздігі қарсы аффентацияның салыстырмалы қорытындысында туындады және осы - қажет етілген және алынған - сәйкестене пайда болған екі әрекеттен күтілген эффект пайда болғандықтан сигналдайды.
Мак Дауголл жәнке П.К. Анохинның концепциясындағы теоретикалық жағдай, эмоциялық сәтсіздік пен сәттілік әрекетін жалпы түрде сипаттайды.
ІІІ - ІV сыныпқа барлығы тұрған оқушылармен, мектеп табылдырығын енді аттайын деп жатқан баланың психикалық түр әлпетінде үлкен айырмашылық бар. Сондықтан төменгі сынып оқушысының эмоционалдық өмірінің сипаттамасы еріксіз ұқсастау болды. Бірақ барлық айырмашылықтарды ескере отырып, бірінші сынып оқушысы мен сынып бітірушісінің эмоциялық айырмашылығының ең нақтыларын анықтауға болады. (32)
сынып оқушысы бір қатар маңызды мектеп талаптарын орындауға тиіс, соның нәтижесіне сай мұғалім баға қояды, сынып коллективінің, отбасының өзіне деген қатынасына ие болады. Осының барлығы балаға бірқатар әсерленушілікті тудырады: қанағаттанушылық, мақтаудан туындайтын қуаныш, қайғыру, өзіне көңіл толмаушылық, құрдастарымен салыстыру арқылы кемшіліктерін уайымдауы және т.б. тапсырманы орындау кезіндегі сәтсіздік кейбір балаларда өзіне қоршаған ортасына деген, мақтау естіген жолдастарына ықылассыздықты тудырады, мұғалім мен сыныпқа қиянат жасауға дейін барады.
Егер бұл сәтсіздіктер ұзақ уақытқа созылмаса және бала топтың қолдауын қажет етсе, бұл әдетте оның сыныпта немесе үйдегі лайықты орынға ие болуына ұмтылуына, жақсы оқып, табысқа жетуге талпынуына әсер етеді.
Бұл жағдайда бұндай тапсырмалар, әсерленушіліктін, толқудың өзіне деген сенімсіздіктің, табысқа жету жолындағы қуаныштың, тапсырманы орындау одан әрі қалай болатыны туралы ойлардың негізі болады.
сынып оқушысының жазбаша бақылау жұмысы және ауызша сауалнама кезіндегі әсерленушілігі, оның сәттілік пен сәтсіздікке деген немқұрайлы қарамайтындығын білдіреді.
Әсіресе бірінші сынып оқушыларына бөлектеу құбылыстар қарқынды әсер етуі мүмкін. Төменгі сынып оқушыларының эмоционалды қимыл әрекеттері, олар спектакль көріп отырған кезде айқындау байқалады: бұл жерде оның кейіпкерге деген ықылас білдірушілікті, жанашырлығы, сәтсіздік кезіндегі бірге қайғыруы, табыс кезіндегі қуануы;
Қозғалғыштың, әртүрлі жесттер, қорқыныштан қуанышқа бірден ауысу, мимикасындағы бірден болатын өзгерістер, балаға ерекше әсер етіп, оның эмоционалды құбылыстары қалыптасады. Бұл сол сәттердегі, оның эмоцияналды әрекеті жаңа белгілерді қалыптастырады: ол өз эмоцияларын ұстамды көрсете алады - көңіл толмаушылық, тітіркенушілік сынып коллективін көре алмаушылық, ұстамсыздық сезімдері, ескерту естуіне алып келеді. Өз сезімдерін басқара алушылығы жылдан жылға дамиды: мысалы оның ызасы мен тіркендігіштігі моторлық формада (ол төбелеске ұмтылмайды) ауызша көрінеді. Ашу мен ұялушылық қобалжушылықтары көбірек, дегенмен қоршаған ортаға жұмбақтау байқалатыны айқын.
Сөйлеу мен мимиканың құралуы, жаңашылдықтың дамуымен сипатталады. Бірінші сыныптағылар мен үшінші сыныптағылар жанашырлықтың деңгейінің арасында айырмашылық байқалады. Сондай - ақ эмоциясы анық байқалған суретті көрген кезде, 4-7 жастағы балалар өз ызасын дұрыс бағалайды, бірақ қорқыныш мен шошынуды 9 - 10 жастағылар дұрыс бағалайды. Кішкентай оқушылар жеке адамның және кинокартинадағы адамның эмоциясының жеке бөліктерін қабылдау кезінде айтарлықтай қателіктер жіберді.
Алғашқы мектеп жасында балада әдептілік сезімдері үдемелі дамиды - жолдастық сезім, сыныпқа деген жауапкершілік, ортасына деген жанашырлық, біреудің әділетсіздігіін дұрыстамаушылық. Бұндай сезімдерге әсерленуі өте маңызды - егер баланың эмоциясына бір қойған нормалары есіне түссе, ол сол әсерленушіліктің өткірлігін түсінеді. Сезімдер мінез - құлық сияқты төменгі сынып оқушыларының өмірінде үлкен орын алады. Мектепке дейінгі баланікіне қарағанда өзгеше формада болады.
Күштірек әрекетшіл болып, әртүрлі іс - әрекет мотивтері кезінде дұрыс әсерленушілік негізінде жатады (жанашырлық, орналасушылдық, бауыр басушылдық) сынып оқушылары мектепке дейінгі жастағы балалар секілді қабаған иттер, бұқадан, тышқаннан, жыланнан қатты қорқады, кейде оған қорқынышты түстер көреді. Дегенмен оларға қорқуына жаңа себеп пайда болады. Оған коллективтің және топтың қарым - қатынасы ересектердің ол туралы пікірлері өте маңызды болады. Осыған байланысты бала бірқатар қорқыныштарға ие болады: ол басқаларға күлкілі қорқақ, өтірікші болып көрінуден қорқады.
сынып оқушысының эмоцияналды өмірі жетерліктей әртүрлі. Мұндағы толқу, спорттық ойынмен байланысты жолдастарымен қатынас, қуаныш пен ренішпен байланысты, әдептілік әсерленушілік, орта адамдарының ақ - қөңілдігімен немесе керісінше әділетсіздігімен байланысты.
сынып оқушысы адам мінез - құлқындағы құлықтық шарттарды түсінеді. Ауру адамға көмектесу, қарт адамға көмектесу, жараланған жануарға аяушылық білдіру, басқаларға ойыншығын немесе кітабын беру.
Мектептегі әртүрлі шеңбердегі білімді жеңістікпен меңгеруі, сынып оқушысында эмоцияналдық сезімнің жақсы қалыптасуына қамтамасыз етеді.
Оқу процесі кезінде баланың сезім мазмұны өзгеріп, одан әрі дамиды, тұрақты, ұстамды болады. Мектепке келумен қатар оның эмоциясы мен сезімдері, ойын әрекетіндегі, оқу процесі мен оның қорытындысы, оның сәттілігі мен сәтсіздігіндегі бағанының қатынасы, қоршаған ортаның өзіне қатынасын анықтай бастайды.
Н.Л. Лейтес және П.М. Якобсонның зерттеуінше 7 жасар бала өзінің ызасын, қорқыныш, шошынуын жиі дұрыс қабылдай алмай қалады. Сондықтан өз сезімдерін қабылдау мен түсіне алуы, ересектердің сезім көріністеріне еліктеумен сипатталады. Кейде қарым - қатынастың жағымды немесе жағымсыз стилі балаға еліктеу арқылы беріледі.
ІІ - ІІІ сыныптарға қарай сезім көріністерінде ұстамдылық байқалады. Бала күнделікті мектеп талаптарына сай, мұғалім шарттарына, сынып коллективіне сай өз сезімін басқара алуы керек. Моторлы импульсті реакциялар көбіне мектепке дейінгі балаларға бірінші сынып оқушыларына тән, соңынан олар сөздікпен аусады.
ІІІ сыныпта мәнерлеп сөйлеу дамиды, интонация өзгереді.
І сынып оқушысы өзінің қатты толқуымен күресуге тырысады, өзінің ықыласынсыз, шарттарға бағынуына тура келеді, сонымен бірге бұл оның сезім сферасына әсер етеді. сынып оқушысының бүтіндей көңіл күйі жарқын ширақ, қуанышты. Бұл - эмоцияналды өмірдің осы жасқа тән нормасы.
Л.С. Славинаның зерттеулері бойынша кейбір оқушыларда осы жас кезеңінде өткір аффективті күйлерге басымдылық байқалады, зерттеу мәлімет бойынша, бұл баланың өз қажеттіліктерін қанағаттандырумен сипатталады. Мысалы: жаңа коллективте балаға әдеттегідей жоғары бағаға ие болу, жекелік қасиеттерін, мүмкіншіліктерін көрсете алу, құрдастары тарапынан жақсы қарым - қатынасқа ие болу оңайға түспейді. Осы жағдайдын бәрі - деп жазды Л.С.Славина - шамасы жоқтығы туралы ой болады өткір аффективі әсерленушілік туғызады: ондай күй дөрекілік, ашушаңдық, эмоцияналдық тұрақсыздық, адекватты емес, күшті қарсы эмоционалды реакциялары кезінде көрінеді.
Үлгерушілігі нашар оқушыларды жекелік зерттеу кезінде кейбір эмоцияналды ерекшеліктер көрсетілді. Эмоцияналдық тұрақтылығы тән оқушылар, оқуға деген дұрыс қатынас сақтап қалуға бейім.
Үлгерімі төмен қобалжулығы жоғары деңгейде сезімталдығы көтеріңкі және ұстамсыз балаларда көп жағдайда мұғалімге және сабақтарға деген жағымсыз қатынас байқалады. Бұндай оқушылардың мінез - құлықтары көбіне конфликтіге әкеп соғады. (10)
Оқушының жоғары сезімдері бара - бара терең, негізделген бола бастайды: өнегелілік, интелектуалдылық, эстетикалық.
ІІІ сыныпта өнегелік сезімін сезінуі оның дос таңдауында көрінеді.
Ол досты кездейсоқ сыртқы жағдайына байланысты таңдамайды, (қатар тұрады, бiрге үйге қайтады) сыртқы өнегелiлiк белгiлерiне қарап, өзiне жақын тартуына қарап таңдайды.
Оның бұл сананы ажырата алуы, сөзсiз онда тағы бiр сезiмнiң қалыптасқандығын көрсетедi.
Құлықтық сезiмiн сезiне алуы, әрекетшiлдiгi оның iс-әрекетiнде қалыптасады, байқалады.
Мұғалiмнiң оқу, еңбек, ойын әрекетiндегi әсер етуiне байланысты оқушыларда жанашырлық сезiмi пайда болады. Балада жанашырлық көптеген әдiстердiң әсер етуi арқылы қалыптасады, соның iшiнде қолдаудың маңызы зор.
Жанашырлық - бұл басқа бiр адамның қайғысына ортақтасу, қайғыны басқалармен бiрге көру, сол адамға деген қатынасты бiлдiредi.
Жанашырлықтың дамуы өзiне мынадай күйлердiң диапазонын бiлдiредi: 1-ден қайғысына ортақтасу (жан ашу, басқа адамның қайғысына) және көңiл бiлдiру (сол адамның қайғысына көңiл айту); 2-ден, бұл жанашырлықты да бала елiктеу арқылы үйренедi.
Елiктеу оның iс-әрекетi мен сезiмiн көшiрiп алу арқылы iске асады.
Сезiмге елiктеу физиологиялық және психологиялық механизмдер негiзiнде орындалады.
Жолдастық сезiммен қатар, коллективизм сезiмi де дамиды. Өз коллективiнiң жетiстiкке жетуiне жауапкершiлiкте болуы, артта қалушыларға көмектесуге деген сезiмiн оятады.
сынып оқушысының құлықтық сезiмдерiнң 3 даму деңгейi бар. Құлықтық сезiмi жоғары балаларға тұрақтылық және әрекетшiлдiк, нақтылық, жауапкершiлiк, қайрымдылық және кеңпейiлдiлiк тән.
Құлықтық сезiмi орташа балаларда осы сапалар көрiнедi, бiрақ достарына деген қарым-қатынаста ғана.
Бұндай сезiмдерi төмен балалар, зерттеу көрсеткiшi бойынша, бұл маңызды оқу тобы, оларда бұл сапалар құрдастарымен қатынас кезiнде сирек көрiнедi.
Сезiмiн тәрбиелеу кезiнде сынып оқушысының құлықтық тәжiрибе шектеулi екенiн ескеру керек. Сондықтан балада жеке лық құлықтық тәжiрибе қалыптастыру үшiн мұғалiмнiң жүйеленген жұмысы жүргiзiлуi қажет. Бұл баланың құлықтық тәжiрибесiн толықтырады және кеңейтедi.
Баланың жекелiк дамуының негiзгi этапы - эмоциялар - бұл бiздiң әрқайсымызға тән жақсыға және жаманға деген психологиялық реакцияларымыз, бұл бiздiң қобалжуымыз және қуанышымыз, бiздiң түңiлуiмiз және ләззаттануымыз. Эмоция бiздi жанашырлыққа, өмiрге деген көзқарасымызды қолдауға, қоршаған ортаға деген қатынасымызды орнатуға көмектеседi. Ол бiздiң "Менiмiздiң" бiр бөлiгiн құрайды. Оның мiнезi сыртқы орта әсерлерiмен, сигналдарымен, сонымен қатар ойлаумен темперамент арқылы анықталады. Бұл факторлармен байланыстылығы бiзге көбiнесе бiлiне бермейдi. Бiздiң эмоционалдық қалпымыз бiз өмiр сүретiн, жұмыс iстейтiн, еңбек ететiн, дем алатын жағдайларымызға және бiздi қоршаған заттарға да байланысты.
2 Эмоция және оның балалық шақта дамуы.
2.1 Н.Н.Ланге мен У.Джемстің теориясы.
Қазіргі кезде психологияда эмоция жайындағы ілім және оның теориялық дамуы жалпы психологияның өзге тақырыптарымен салыстырып қарағанда өзіндік сипаты бар күрделі мәселелер қатарына жатады.
Эмоцияға арналған тақырыптарға психологияның өзғе тақырыптарында арнайы мәселе ретінде сөз болмаған, таза натурализм үстемдііі туралы мәселелеге тоқталамыз. Бұл тақырып эмоцияға натуралистік теорияаіын еңуімен психологиядағы бихевиоризм және мінез-құлық туралы бағыттардың пайда болуымен сабақтас. Осы тұрғыдан іздестірсек бұрынғы психологиядары эмоция тақырыбы методологиялық жағынан белгілі бір жағдайда бихевиоризммен жіптес. Өйткені психологиядағы бихевиористік бағыт бұрынғы спиртуалистік интроспекциялық психологияга тікелей қарсы шығады. Соған орай эмоция тақырыбы негізінен натуралистік бағытга баяндальш, өзге тақырынтармен салыстырғанда өз алдьіна ерекшеленіп, арпа ішіндегі бидай дәніндей болып көрінеді.
Бұлай деп аныктаудың көптеген себептері бар. Осы ретте біз Дарвин іліміне арқа сүйейміз. Ол өзінің Адамның жарасымды қозғалыстарының пайда болуы деген еңбегінде бұрынғы биология ғылымынын дәстүрлерін одан әрі дамыта отырып, адамның сезімі мен эмоциясы хайуанаттар дүниесінің соқыр сезімі мен аффекттік серпілістерімен тығыз байланысты түрде дамып жетіле түсті дейді. Оның жақында орыс тіліне аударылған мақаласында адам бойындағы жарасымды қимыл-қозғалыстарының бәрі эволюциялық даму нәтижесі екендігін баяндай отырып, адамның жан дүниесінің ішкі қасиетті сыры болып табылатын сезімінің пайда болуы, адамның өзі сияқты, жануарлар дүниесінің қылығымен төркіні бір деп жазады. Мәселенің шындығына үңілетін болсақ, Дарвиннің бұл пікірі адамға ұқсас жоғары сатыдағы жануарлар мінез-құлқындағы ұқсастықтардың бар екендігі ешқандай күмән тудырмайды.
Бір тарихшы ғалымның айтуына қарағанда орта ғасырлық діни көзқарастарынан арыла қоймаған ағылшынның бір психолог маманы Дарвиннің идеяларына аса сақтықпен қараған көзқарасын бетіне перде етіп тұтып, оған жанашырлық кейіп біріп былай депті: Дарвин адам тіршілігіне тән адам максат-мүддесін және оған құмарлығын жануарларға тән сезім күйі мен әмоциясының пайда болуын дәлелдеп берді.
Сонымен осы айтылған жайттар психологиялық ойдың екі түрлі бағытта дамуына түрткі болды. Оның бірі Дарвин идеяларын дамытуға үлес қоскан психологтар (біршама үлес қосқан Г.Спенсер) мен оның шәкірттері, француз позитивистері Г.Рибо жәнс оның мектебі, немістің биологиялық бағыттағы психологтары адамның сезімі мен аффектік және хайуанаттрдың соқыр сезімге негізделген идеяларын әрі дарай дамыта түсті. Осы бағыттағы зерттеушілердін эмоция жайындары теория (бұл теорияны тиісті әдебиеттерде рудиментарлық деп атайды) барлық дерлік оқулықтарға, соның ішінде орыс тілінде жазылған құралдарымызға да енгізілді.
Осы теория тұрғысынан алып қарағаида біздін бойымызды қорқыныш билегенде, бет құбылысы мен денеміздегі әр ал) қимыл-қозғалыстар арғы тегіміз жануарлар дүниесінің өз жау- ларынан қорқып, сақтануға бейімдеу әрекетінең не бойымыз ашу-ыза кернеп, өз сезімдеріміздің сыртқы әсерлерге серпінуіне пайда болатын қозғалыстардың бәрі хайуанатардың тіршілігі бейнесінен қалған сипатгар екенін байқатады. Соран орай қорқыныш кезінде бөгеліп аңырып қалу, ашу-ыза кернегенде төбелесу де сезім күйдің (эмоцияның) сыртқы көріністері болып табылады. Басқаша айтқанда, адамның абжыл да, шапшаң қимыл-қозғалыстарының бәрі сол ертедегі жануарлар дүниеси тіршілігінен қалған ерекшеліктер деп саналады. Осыган орай Рибо эмоциялық құбылыстардың бәрі адам психикасында ертеден сақталып қалган бірден-бір қасиет, немесе оның өз сөзімен айтұанда эмоциялар мемлекет ішіндегі мемлекет деп анықтайды. Рибоның бұл салыстырмалы пікірін адамның сезім күйі оның жан дүниесінің билеушісі деген мағынаны білдіріп, ол адам мінезіндегі ертеден қалған ұнамсыз қылық деп есептейді. Осы орайда қазақ халкының мақалы: Ашу-дұшпан, ақыл-дос, ақылына ақыл қос дейді. Рибоның білдірмек болған ойының мәнісі - эмоция жойылып бара жатқан тайпа, не біздің, психикамыздағы сығандар. Шындығында, осы ретте психолог мамандар белгілі бәтуаға келіп, адамның бойын ашу-ыза кернеп, оның қимыл-қозғалыстары мен мінезіндегі жағымсыз қылықтарын бәрінің сырттай көрінісі сол хайуанаттар дүниесінен қалған сарқыт дейді. Осындай сипат адам психикасының дамуында біртіндеп әлсірейді де, ол адамның сырт көрінісінен де, жан дүниесінің ағымынан да өшіп кететін болады.
Сонымен, сезімнін қисық сызығы уақыт озған сайын бәсенси бермек. Егер, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz