Араб халифатындағы феодалдық қатынастардың қалыптасуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия. 6
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы. 7
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары. 8
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары. 9
1.5 Халифаттың ыдырауы. 10
1.6 Арабтар мәдениеті. 11
2. X . XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы. 14
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы. 14
2.3 X.XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі кезіндегі кресшілермен, монғолдармен күрес. 16
2.4 Бейбарыс сұлтан билігі кезіндегі Египет. 22
2.5 X . XV ғғ. араб мемлекеттерінің мәдениеті. 22
3. КЕЙІНГІ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ ЕЛДЕРІ.
3.1 Түрік османдардың араб елдерін жаулап алуы. 24
3.2 Осман империясының құрамындағы Ирак. 25
3.3 Сирия мен Ливан . Осман империясының құрамында. 25
3.4 Түріктер қол астындағы Солтүстік Африка. 26
3.5 Түріктер қол астындағы Египетте кейінгі орта ғасырларда қолөнері мен сауданың дамуы. 28
3.6 Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдерінің мәдениеті. 29
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ 3
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия. 6
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы. 7
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары. 8
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары. 9
1.5 Халифаттың ыдырауы. 10
1.6 Арабтар мәдениеті. 11
2. X . XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы. 14
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы. 14
2.3 X.XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі кезіндегі кресшілермен, монғолдармен күрес. 16
2.4 Бейбарыс сұлтан билігі кезіндегі Египет. 22
2.5 X . XV ғғ. араб мемлекеттерінің мәдениеті. 22
3. КЕЙІНГІ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ ЕЛДЕРІ.
3.1 Түрік османдардың араб елдерін жаулап алуы. 24
3.2 Осман империясының құрамындағы Ирак. 25
3.3 Сирия мен Ливан . Осман империясының құрамында. 25
3.4 Түріктер қол астындағы Солтүстік Африка. 26
3.5 Түріктер қол астындағы Египетте кейінгі орта ғасырларда қолөнері мен сауданың дамуы. 28
3.6 Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдерінің мәдениеті. 29
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ
Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады: Мұхаммед пайғамбар (570 – 632 ж.ж.) мен алғашқы төрт халифтің (Әбу Бәкір (632 – 634 ж.ж.), Омар (634 – 644 ж.ж.), Осман (644 – 656 ж.ж.)) Әли (656 – 661 ж.ж.), билігі; Омейядтар династиясының билігі (661–750 ж.ж.); Аббасидтер династиясының билігі (750 – 1258 ж.ж.).
VII ғасырда араб тайпаларында рулық – тайпалық қатынастардың ыдырауы басталды. Араб тайпаларының негізгі бөлігін малшы – көшпенділер (бедуиндер) мен сулы жерлерде, қалаларда өмір сүрген жер өңдеушілердің аз бөлігі құрады. Аталған уақыттан бастап әлеуметтік теңсіздікке алып келген мүліктік теңсіздік басталды. Шейхтар (тайпа басшылары) мен саидтар (тайпа ақсақалдары) жақсы сулы жерлер мен малдың көптеген бөлігін өздеріне иемденіп алды. Рулық – тайпалық ыдыраушылықты жеңу мен біртұтас араб мемлекетін құру талпынысы әртүрлі уағыздаушылардың көбеюіне алып келді. Олардың ішіндегі аса әйгілісі – ислам дінінің негізін қалаушы Мұхаммед пайғамбар болды. Мұхаммед барлық арабтарды бір дінге және пайғамбары – “жер бетіндегі жалғыз құдайдың жердегі елшісі” басында тұрған теократиялық мемлекетке (діни қауым түріндегі) бірігуге шақырды.
VII ғасырдың ортасында Аравияның бір исламдық мемлекетке – халифатқа бірігуі аяқталды.
Омейядтардың басқару жылдарында халифаттың қуатты әрі гүлдену кезеңі болды, көптеген елдер жауланып, ислам дініне тартылды.
640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы бүкіл Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды бағындырды. 658 жылы Арменияны, Грузияның бір бөлігін, Азербайджанды, ал Кавказдың арғы жағынан Хазар жерлеріне де қол жеткізді. 715 жыды Хорезмді толығымен және Мауераннахрдың (Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығы) басым көпшілік аумағын жаулап алды. 751 жылы Орта Азияны өздеріне бағындырды. 712 жылы Үндістанға басып кіріп, Синд қаласын жаулап алды. 711 жылы Испанияны өздеріне бағындырды. Арабтармен жаулап алынған ұлан – ғайыр аумақта халықаралық тіл болып араб тілі танылды. Ислам құқығы – шариғат жергілікті әдет – ғұрып нормалары мен институттарына еніп, оларды да өзінің бойына сіңіре бастады. Ислам халифаттың бүкіл аумағында үстемдік құрушы дінге айналды.
Халифаттың мемлекеттік құрылымы. Мемлекеттік билік орталықтандырылған сипатта болатын. Мемлекет басында жоғарғы діни (имамат) және мемлекеттік (эмират) билікті жүзеге асыратын халиф тұрды. Мемлекеттік басқарудың орталық органдары ретінде диуандар (ведомстволар) қызмет етті:
1. диуан - әл – джунд - әскерді қаруландыру мен жабдықтау бойынша ведомствосы;
2. диуан - әл – харадж – қаржылық – фискальдық (салықтық) ведомствосы;
3. диуан - әл – барид – жол және пошта бойынша ведомствосы.
Жоғарғы шенеунік болып уәзір табылды, ол тек халифтың алдында ғана есеп беретін болған. Провинцияларды әмірлер басқарған. Кез келген империя
Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады: Мұхаммед пайғамбар (570 – 632 ж.ж.) мен алғашқы төрт халифтің (Әбу Бәкір (632 – 634 ж.ж.), Омар (634 – 644 ж.ж.), Осман (644 – 656 ж.ж.)) Әли (656 – 661 ж.ж.), билігі; Омейядтар династиясының билігі (661–750 ж.ж.); Аббасидтер династиясының билігі (750 – 1258 ж.ж.).
VII ғасырда араб тайпаларында рулық – тайпалық қатынастардың ыдырауы басталды. Араб тайпаларының негізгі бөлігін малшы – көшпенділер (бедуиндер) мен сулы жерлерде, қалаларда өмір сүрген жер өңдеушілердің аз бөлігі құрады. Аталған уақыттан бастап әлеуметтік теңсіздікке алып келген мүліктік теңсіздік басталды. Шейхтар (тайпа басшылары) мен саидтар (тайпа ақсақалдары) жақсы сулы жерлер мен малдың көптеген бөлігін өздеріне иемденіп алды. Рулық – тайпалық ыдыраушылықты жеңу мен біртұтас араб мемлекетін құру талпынысы әртүрлі уағыздаушылардың көбеюіне алып келді. Олардың ішіндегі аса әйгілісі – ислам дінінің негізін қалаушы Мұхаммед пайғамбар болды. Мұхаммед барлық арабтарды бір дінге және пайғамбары – “жер бетіндегі жалғыз құдайдың жердегі елшісі” басында тұрған теократиялық мемлекетке (діни қауым түріндегі) бірігуге шақырды.
VII ғасырдың ортасында Аравияның бір исламдық мемлекетке – халифатқа бірігуі аяқталды.
Омейядтардың басқару жылдарында халифаттың қуатты әрі гүлдену кезеңі болды, көптеген елдер жауланып, ислам дініне тартылды.
640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы бүкіл Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды бағындырды. 658 жылы Арменияны, Грузияның бір бөлігін, Азербайджанды, ал Кавказдың арғы жағынан Хазар жерлеріне де қол жеткізді. 715 жыды Хорезмді толығымен және Мауераннахрдың (Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығы) басым көпшілік аумағын жаулап алды. 751 жылы Орта Азияны өздеріне бағындырды. 712 жылы Үндістанға басып кіріп, Синд қаласын жаулап алды. 711 жылы Испанияны өздеріне бағындырды. Арабтармен жаулап алынған ұлан – ғайыр аумақта халықаралық тіл болып араб тілі танылды. Ислам құқығы – шариғат жергілікті әдет – ғұрып нормалары мен институттарына еніп, оларды да өзінің бойына сіңіре бастады. Ислам халифаттың бүкіл аумағында үстемдік құрушы дінге айналды.
Халифаттың мемлекеттік құрылымы. Мемлекеттік билік орталықтандырылған сипатта болатын. Мемлекет басында жоғарғы діни (имамат) және мемлекеттік (эмират) билікті жүзеге асыратын халиф тұрды. Мемлекеттік басқарудың орталық органдары ретінде диуандар (ведомстволар) қызмет етті:
1. диуан - әл – джунд - әскерді қаруландыру мен жабдықтау бойынша ведомствосы;
2. диуан - әл – харадж – қаржылық – фискальдық (салықтық) ведомствосы;
3. диуан - әл – барид – жол және пошта бойынша ведомствосы.
Жоғарғы шенеунік болып уәзір табылды, ол тек халифтың алдында ғана есеп беретін болған. Провинцияларды әмірлер басқарған. Кез келген империя
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Большаков О.Г. История халифата. В 4 – х томах. – М., Наука, 1989.
2. Ирмияева Т.Ю. История мусульманского мира. От халифата до блистательной Порты. – Перьм, Урал ЛТД, 2000.
3. История Востока. Т2:Восток в средние века. – М.: Восточная литература РАН, 1995. – 102-130; 222 – 224 бб.
4. Василье Л.С. История Востока: В 2 –х т., т. 1. – М.: Высшая школа, 1998. – 260 – 280 бб.
5. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки – потрясатели вселенной. – Новосибирск, 2001.
6. Большаков О.Е. История халифата. – М: Восточная литература РАН, 2000.
7. Босворт К.Э. История стран зарубежного Востока в средние века. – M., 1970.
8. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу. – A.: “Балауса”, 1992.
9. Cтэнли Лэн – Пуль. Мусульманские династии. – М.Т.Б., 1996.
10. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750 - 1517). – М.: ИД “Муравей Гайд”, 1999.
11. История Востока Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени XVI – XVIII вв. – М.:Восточная литература РАН, 1999. – 67 – 98 бб.
12. Видясова М.Ф. Социальные структуры доколониального Магриба: Генезис и типология. – М.: 1987.
13. Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран (1516 - 1574). – М.: Наука, 1984.
14. C.Ә. Тортаев Орта ғасырлардағы Азия және Африка тарихы. Алматы 2009 ж.
15. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оқу - әдістемелік құрал. Алматы 2004 ж.
1. Большаков О.Г. История халифата. В 4 – х томах. – М., Наука, 1989.
2. Ирмияева Т.Ю. История мусульманского мира. От халифата до блистательной Порты. – Перьм, Урал ЛТД, 2000.
3. История Востока. Т2:Восток в средние века. – М.: Восточная литература РАН, 1995. – 102-130; 222 – 224 бб.
4. Василье Л.С. История Востока: В 2 –х т., т. 1. – М.: Высшая школа, 1998. – 260 – 280 бб.
5. Безертинов Р.Н. Татары, тюрки – потрясатели вселенной. – Новосибирск, 2001.
6. Большаков О.Е. История халифата. – М: Восточная литература РАН, 2000.
7. Босворт К.Э. История стран зарубежного Востока в средние века. – M., 1970.
8. Гумилев Л.Н. Қиял патшалығын іздеу. – A.: “Балауса”, 1992.
9. Cтэнли Лэн – Пуль. Мусульманские династии. – М.Т.Б., 1996.
10. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750 - 1517). – М.: ИД “Муравей Гайд”, 1999.
11. История Востока Т. III. Восток на рубеже средневековья и нового времени XVI – XVIII вв. – М.:Восточная литература РАН, 1999. – 67 – 98 бб.
12. Видясова М.Ф. Социальные структуры доколониального Магриба: Генезис и типология. – М.: 1987.
13. Иванов Н.А. Османское завоевание арабских стран (1516 - 1574). – М.: Наука, 1984.
14. C.Ә. Тортаев Орта ғасырлардағы Азия және Африка тарихы. Алматы 2009 ж.
15. Булгакова Д.А., Истаев А.Ж. Мемлекет және құқықтың жалпы тарихы. Оқу - әдістемелік құрал. Алматы 2004 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия. 6
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы. 7
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары. 8
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары. 9
1.5 Халифаттың ыдырауы. 10
1.6 Арабтар мәдениеті. 11
2. X – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы. 14
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы. 14
2.3 X–XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі 16
кезіндегі кресшілермен, монғолдармен күрес.
2.4 Бейбарыс сұлтан билігі кезіндегі Египет. 22
2.5 X – XV ғғ. араб мемлекеттерінің мәдениеті. 22
3. КЕЙІНГІ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ ЕЛДЕРІ.
3.1 Түрік османдардың араб елдерін жаулап алуы. 24
3.2 Осман империясының құрамындағы Ирак. 25
3.3 Сирия мен Ливан – Осман империясының құрамында. 25
3.4 Түріктер қол астындағы Солтүстік Африка. 26
3.5 Түріктер қол астындағы Египетте кейінгі орта ғасырларда қолөнері 28
мен сауданың дамуы.
3.6 Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдерінің мәдениеті. 29
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ
Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады:
Мұхаммед пайғамбар (570 – 632 ж.ж.) мен алғашқы төрт халифтің (Әбу Бәкір
(632 – 634 ж.ж.), Омар (634 – 644 ж.ж.), Осман (644 – 656 ж.ж.)) Әли (656 –
661 ж.ж.), билігі; Омейядтар династиясының билігі (661–750 ж.ж.);
Аббасидтер династиясының билігі (750 – 1258 ж.ж.).
VII ғасырда араб тайпаларында рулық – тайпалық қатынастардың ыдырауы
басталды. Араб тайпаларының негізгі бөлігін малшы – көшпенділер (бедуиндер)
мен сулы жерлерде, қалаларда өмір сүрген жер өңдеушілердің аз бөлігі
құрады. Аталған уақыттан бастап әлеуметтік теңсіздікке алып келген мүліктік
теңсіздік басталды. Шейхтар (тайпа басшылары) мен саидтар (тайпа
ақсақалдары) жақсы сулы жерлер мен малдың көптеген бөлігін өздеріне
иемденіп алды. Рулық – тайпалық ыдыраушылықты жеңу мен біртұтас араб
мемлекетін құру талпынысы әртүрлі уағыздаушылардың көбеюіне алып келді.
Олардың ішіндегі аса әйгілісі – ислам дінінің негізін қалаушы Мұхаммед
пайғамбар болды. Мұхаммед барлық арабтарды бір дінге және пайғамбары – “жер
бетіндегі жалғыз құдайдың жердегі елшісі” басында тұрған теократиялық
мемлекетке (діни қауым түріндегі) бірігуге шақырды.
VII ғасырдың ортасында Аравияның бір исламдық мемлекетке – халифатқа
бірігуі аяқталды.
Омейядтардың басқару жылдарында халифаттың қуатты әрі гүлдену кезеңі
болды, көптеген елдер жауланып, ислам дініне тартылды.
640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы бүкіл
Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды бағындырды. 658 жылы
Арменияны, Грузияның бір бөлігін, Азербайджанды, ал Кавказдың арғы жағынан
Хазар жерлеріне де қол жеткізді. 715 жыды Хорезмді толығымен және
Мауераннахрдың (Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығы) басым көпшілік
аумағын жаулап алды. 751 жылы Орта Азияны өздеріне бағындырды. 712 жылы
Үндістанға басып кіріп, Синд қаласын жаулап алды. 711 жылы Испанияны
өздеріне бағындырды. Арабтармен жаулап алынған ұлан – ғайыр аумақта
халықаралық тіл болып араб тілі танылды. Ислам құқығы – шариғат жергілікті
әдет – ғұрып нормалары мен институттарына еніп, оларды да өзінің бойына
сіңіре бастады. Ислам халифаттың бүкіл аумағында үстемдік құрушы дінге
айналды.
Халифаттың мемлекеттік құрылымы. Мемлекеттік билік орталықтандырылған
сипатта болатын. Мемлекет басында жоғарғы діни (имамат) және мемлекеттік
(эмират) билікті жүзеге асыратын халиф тұрды. Мемлекеттік басқарудың
орталық органдары ретінде диуандар (ведомстволар) қызмет етті:
1. диуан - әл – джунд - әскерді қаруландыру мен жабдықтау бойынша
ведомствосы;
2. диуан - әл – харадж – қаржылық – фискальдық (салықтық) ведомствосы;
3. диуан - әл – барид – жол және пошта бойынша ведомствосы.
Жоғарғы шенеунік болып уәзір табылды, ол тек халифтың алдында ғана
есеп беретін болған. Провинцияларды әмірлер басқарған. Кез келген империя
сияқты халифатқа да бірнеше ұсақ мемлекеттерге бөлінуге тура келді, оған
сонымен қатар халифаттың тұрғылықты халықтарының үздіксіз көтерілістері де
әсер етті. Жергілікті әмірлер қол астындағы әскери күштерін нығайтып,
өздерін дербес басы ретінде жариялауға тырысты. Мұндай жағдайда Хорасандағы
(Иранның бір бөлігі) тахиридтарда, Орта Азиядағы саманидтарда, Египеттегі
тулунидтарда, Армениядағы және Грузияның бір бөлігіндегі багратидтарда,
Ирандағы буидтарда кездесті. X ғасырдың басында Аббасидтердің қолында тек
Араб Ирағы мен орталығы Бағдаттағы Батыс Иран ғана қалды, мұның алдында,
VIII ғасырдың аяғында Испаниядағы Кордова әмірлігі (астанасы Кордова
қаласы) бөлініп шықты. Нәтижесінде Аббасид халифтері саяси биліктен
айырылды, оларда тек қана діни билік сақталып қалды.
Халифаттың құқығы. Шариғаттың діни ережелер жиынтығы екенін ескере
отырып, шариғатты құқық пен діннің тоғысуы ретінде түсінуге болады.
Шариғаттың негізгі қайнар көздері болып мыналар табылған:
Құран – діни – моральдық ережелерден құралған, мұсылмандардың басты
қасиетті кітабы;
Сүннет – Мұхаммед пайғамбардың өмірі мен жүріс – тұрысы туралы
хадистердің (аңыздардың) жиынтығы, мұнда отбасылық – мұрагерлік және сот
құқығының ережелері көрініс тапқан, ол белгілі бір дәрежеде сот
прецендентіне ұқсас болып келеді, яғни, Мұхаммед пайғамбардың белгілі бір
істерге қатысты шығарған шешімдері кейінгі соған ұқсас істерге үлгі ретінде
қолданылатын;
Иджма – беделді ислам заңгерлерінің шығарған шешімдері, ол жоғарыда
аталған қайнар көздер қамтымай өткен мәселелерге қатысты шығарылатын, бұл
жағдайда судьялардың (иджтихад) дербес қалауы қолданылатын.
Фетва – қоғамдық өмірдің жекелеген мәселелеріне қатысты ақсүйектер
билігінің шығарған шешімдеріне қатысты беделді жоғарғы дінбасыларының
жазбаша қорытындысы.
Шариғаттың ережелері жеткіліксіз болған жағдайда, әдет құқығын
(әсіресе, бағындырылған жерлерде) немесе исламға қайшы келмейтін басқа да
жергілікті заңдарды қолдануға рұқсат етілетін. Мұсылманның әрекеттері
төмендегідей болып бөлінетін: қатаң міндетті (орындауға міндетті діни
рәсімдер және ережелер); қалаулы (діни тұрғыдағы жағымды жүріс - тұрыс);
рұқсат етілген (мысалы, исламның жауларын өлтіру); қалаусыз, алайда
жазаланбайтын (мысалы, әйелін ұрып - соғу); тыйым салынған және қатаң
жазаланатын (діни нанымға қарсы және дінге қарсы басқа да қылмыстар).
Исламның басты құндылықтары болып дін, өмір, сана, жеке меншік және отбасы
табылған.
Жауапкершілік сипатына қарай барлық қылмыстар шартты түрде үш топқа
бөлінген:
1. дінге, отбасына, жеке меншіккке және мемлекетке қарсы қылмыстар, олар
үшін қылмыскер дене жазаларымен немесе өмірімен жауап беретін. Мысалы,
ұрлық қолды шабумен жазаланатын; әйелдің зинақорлығы, құдайға күмән
келтіру - өлім жазасымен жазаланатын. Мұндай қылмыстар үшін нақты жазалар
– хадд қолданылған;
2. жекелеген тұлғаларға қарсы қылмыстар, бұлар үшін әдетте айыппұл немесе
құн төлеу (қан үшін төлем) түріндегі жазалар қолданылатын. Қылмыстардың
бұл түріне, ең алдымен, қасақана және абайсызда адам өлтіру, дене
жарақаттары мен зақым келтіру жататын. Қан үшін кек алу рұқсат етілетін,
бірақ, аса кең қолдау таппаған – бұған қарағанда құн төлеу жөн деп
саналатын.
3. жазасы соттың қарауымен тағайындалатын (тазир) қылмыстар мен
құқықбұзушылықтар.
Шариғатта міндеттемелік құқық жақсы дамыған. Шарттан шығатын
міндеттемелер екі топқа бөліп қарастырылады: бірінші топқа – затты біреудің
пайдалануына берумен байланысты міндеттемелер, оған айырбас, қарыз, сыйға
беру, жалға алу, сату – сатып алу шарттары жатады; екінші топқа – затты
біреудің пайдалануына беру міндеті жоқ шарттар жатады, ол сақтау,
серіктестік және тапсырыс шарттары. Исламдағы меншік құқығының өз
ерекшелігі бар. Мұнда меншік иесінің мүлікті пайдалану және билік ету
құқығы бар, ал иелік ету құқығы тек құдыретті құдайға ғана берілген.
Отбасылық қатынаста шариғат еркек пен әкенің билік жүргізуін толық
қолдаған. Ер адамдарға заңды некемен төрт әйелге дейін және саны
шектелмеген некеден тыс әйелдерді алуға рұқсат берілген. Мұрагерлік
қатынаста мұра беруші мүліктің тек үштен бір бөлігімен билік еткен, сонымен
қатар, мұрагерлерге мұра қалдырушының міндеттері емес, тек құқықтары ғана
беріліп отырған, яғни, қайтыс болған адамның мүлкі барлық қарыздары өтелген
соң ғана берілетін. Сонымен, мұраның үштен екі бөлігі заңға сәйкес
мұрагерлікке (заңды мұрагерлеріне) және үштен бір бөлігі мұра берушінің
тілегі бойынша (өсиет бойынша) берілетін.
Жердің құқықтық режимі де мәртебесінің әртүрлілігімен ерекшеленетін:
1. хиджаз – Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген жерлер, ол жерде тұратын
мұсылмандардан ондық салық алынатын;
2. вакуф – діни мұсылман ұйымдарына тиесілі жерлер;
3. мүлік – мұсылмандардың жеке жерлері;
4. икта–қызметі үшін уақытша берілген жерлер, бұл жерлерді пайдаланғаны
үшін халықтан салық алынатын.
Сот өндірісі кәсіби судьялармен – кадилармен жүргізілетін. Судья қатаң
іс жүргізушілік ережелерін сақтамайтын. Исламдың іс жүргізуде прокурор мен
адвокат болмаған. Cудья барлық істерді өзі дербес шешетін. Осыған сәйкес
кассациялық және апелляциялық инстанциялар мұсылман құқығында орын алмаған.
Дәлелдемелердің ішінде ант беру, куәлардың көрсетулері мен айыпталушының
мойындауы ерекше маңызға ие еді. Куә ретінде әдетте ер адам ғана қатыса
алатын, әйелдер мен басқа дін өкілдері куә ретінде көрсете бере алмайтын,
үкімнің айыптылығын анықтауда ұқсастық бойынша талқылануға рұқсат етілетін.
Анттар қасиетті кітапты ұстай тұрып берілетін, және әдетте шынайы болып
табылатын, себебі, бұл жерде мұсылмандардың құдайдан қорқумен сипатталатын
дүниетанымы мен түсінігі көрініс табатын.
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия.
Ұлан – ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км². Ол шөл дала, құмды
жер. Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VI ғасырда арабтар
1) көшпелі мал шаруашылығымен айналысушыларға және 2) отырықшы диқандарға
бөлінетін, оның ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын
көшпелілер болатын. Олар бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі,
түйе өсірілетін. Шонжар бедуиндердің қора – қора малы, үйір – үйір асыл
тұқымды жылқылары болды. Әр тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де
жеткілікті еді. Олар көбінесе кесіртке мен жабайы құрманы қорек етті.
Тайпалар руға бөлінетін. Рудың бақуатты отбасылары кедей туысқандарына
қарайласуы керек болды. “Қанға - қан” деген кек алу дәстүрлі болды. Тайпа
басшысы шейх, ру басшысы – саидтар өз қалауы бойынша басқарды (барлық
мәселені өзі шешетін).
Қолөнері, егіншілігі Аравияның оңтүстік – батысында – Иеменде жақсы
дамыды. Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында делдалдық рөл атқаруы
әсер етті. Ол Египет пен Палестинаның, Сирияның арасында, ал II ғасырдан
бастап бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.
Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген тауарлар Иеменде түсіріліп,
түйелерге артылып, Палестина, Сирия арқылы Батыс Еуропа елдеріне дейін
жетіп жататын.
Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда
үлкен сауда – саттық қаласы – Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге
жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің
орталық алаңында да куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті
“қара тас” тұрды, ал айналасында араб тайпаларының құдайларының мүсіндері
қойылған болатын. Әр тайпа өз құдайына құлшылық етті. Бұл арабтар арасында
алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыстартысқа, ұрыс –
керістерге қатаң тыйым салынды.
V – VI ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық құрылыспен қатар,
құлдық қоғам да орын алды. Бірақ құл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді.
Алғашқы қауымдық құрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса
бастады.
Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін – ақ көршілес
Палестина, Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың
Гассанид патшалығы да құрылған болатын. IV ғасырға қарай Месопотамия мен
Сирия шекарасында Лахмидтер әулеті басқарған араб патшалығы құрылды. Ол VII
ғасырдың басына дейін сасанидтік Иранға вассалдық тәуелділікте болды.
Біздің заманымызға дейінгі I ғасырда арабтар Египетке де қоныс
аударды. Мысалы, Копт қаласындағы тұрғындардың жартысына жуығы арабтар
болды. Бұл жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.
Шонжар арабтар көршілес бай елдерді – Сирияны, Египетті, Иранды жаулап
алуды аңсады. Бұл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді.
Бұл елдердің байлығына қызықтырып, өз кедей – кепшіктерін жорыққа әкетуге
тырысты. Соғысты ойдағыдай жүргізу үшін бүкіл араб тайпаларын біріктіру
керек болды.
Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені VII ғасырдың басында
Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды,
ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Сауда барған сайын
нашарлай берді. Көпес керуендері Қызыл теңіз жағасына сирек кететін болды.
Сондықтан да бай көпестер бұрынғы сауда жолдарын қалпына келтіру және жаңа
жолдар басып алу үшін араб халықтарын біріктіріп, жорыққа аттандыруға
мүдделі болды.
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы.
Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін
шонжарлар жаңа дінді – ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мұхаммед
пайғамбар қалады.
Мұхаммед пайғамбар 570 (571) – 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде
үстемдік құрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген.
Әкесінің аты – Абдулла, анасының аты - Әмина. Ана құрсағында пайда
болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мұхаммед пайғамбар туғанда
күн шықпай тұрып – ақ оның жүзіне рисалат нұры құйылған (жамандықтан
айырылтушы сәуле) делінеді.
Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз
үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны
атасы Абдулмүтәлип қолына алды. Бірақ анасы қайтыс болғаннан кейінгі екі
жылдан соң, сегіз жасқа келгенде атасы да дүниеден өтті. Бұл жолы ол немере
ағасы Әбутәлиптің жанында қалды.
Жиырма бес жазында Хұбайлид қызы Хадиша–Кубраға (Аллаға сыйынушылар
анасы) үйленеді: Хадиша анамыз Мұхамедтен 15 жас үлкен болған. Мұхаммед
пайғамбар Хадишамен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала Мұхаммед
пайғамбарға құранды – мұсылмандардың қасиетті кітабын – ол қырық жасқа
келгенде жібере бастады делінеді.
Мұхаммед пайғамбарға Алла тағала атынан Кәрімнің уағыздарын біртіндеп
төбе періштелерінің бірі Жәбірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп тұрған деп,
құран 23 жыл ішінде түсіп болған деп есептеледі. Құранда 114 сүре бар. Ол
сүрелер меккелік және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің
саны – 90, ал мединелік сүрелердің саны – 24. Сүрелер аяттардан тұрады.
Аяттар (өлеңді сөз жолдары) саны әрқайсысында әртүрлі. Мысалы, “Фатиха” деп
аталатын бастаушы сүреде жеті аят болса, ең ұзақ екінші сүре “Бахарада” 286
аят бар.
“Мұхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз
бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мұсылмандарды
“кари” деп атаған. Алайда, Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін
қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір халиф
Мұхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәид ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін
жинап, кітап етіп құрастыруды аманаттайды. Үшінші Халиф тұсында Зәид ибн
Сәбит көмекшілерімен бірге Құранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман
Халиф бұл төрт дана кітапты заңды Құран деп жариялап, Медине, Димашық,
Куфа, Басыра қаларында сақтауға әмір етеді”.
Өз уағызын 610 жылы бастаған Мұхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке
(Медине) қоныс аударуға мәжбүр болды. Осы жыл – 622 жыл – мұсылмандардың
бірінші жылы болып саналады. Бұл “хижра”, яғни “көшу” жылы деп аталады.
Ясриб сол жылдан бері Медина – “пайғамбар қаласы” деп аталады.
Айша – Мұхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында
үйленген. Мұхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рұқия (Ұрқия),
Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш ұлы болды: Ибраһим,
Қасым, Абдулла. Мухаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп аталады.
Ислам деген сөз құдайға құлшылық дегенді білдіреді. Ол дінді ұстанушылар
мүсілімдер, мұсылмандар деп аталады.
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары.
Мұхаммед пайғамбар арабтарды бір ғана құдайға табынуға, өзара
жауласуды тоқтатуға, бірігуге шақырды. 630 – жыл шамасында араб
тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдады, Мұхаммед өкіметін мойындады.
Мекке мұсылман дінінің орталығына, бүкіл мұсылмандардың “қасиетті” қаласына
айналды. Мұхаммед мемлекет пен мұсылман мешітінің басқарушысы болды.
Мұхаммед өлгеннен (632) кейін көп ұзамай, мұсылмандар бүкіл Аравияны
өздеріне бағындырып алды. Араб мемлекетін “халифтар” (“пайғамбардың
орынбасары”) басқарды. Арабтар Византия мен Иранға шабуыл жасады. Ол
елдердің көптеген қалалары жаулаушыларға ұрыссыз берілді. Арабтар 636 жылы
Ярмуктегі шайқастан кейін Византияның аса бай провинциялары – Сирия мен
Египетті – басып алып, 637 – 651 жылдары Иранды жаулап алды. Араб әскерлері
Константинопольды бірнеше рет қоршап, шабуылдағанымен, оны ала алмады.
Мұхаммедтің үшінші мирасқоры халиф Осман (644 - 656) өте кәрі шал еді.
Ол Мекке ақсүйектерінің өкілі болатын. Оны Сирия арабтары да қолдайтын.
Сирияның әкімі – Муавия әмір оның жақын туысы болатын. Мединеліктер жек
көретін кәрі халиф Османды қастандық жасаушылар (656) өлтірді. Оның орнына
Мұхаммедтің күйеу баласы Әлі халиф болды (Фатиманың күйеуі). 661 жылы ол да
қастандықшылар қолынан қаза тапты. Енді Муавия өзін халиф деп жариялады.
Бірақ ол халифатты Меккеге де, Мединеге де бармай, Дамаскіден басқара
берді. Сөйтіп, араб халифатының жаңа тарихи кезеңі басталды. Арабтардың
саяси өмірінің орталығы араб қаларынан Сирия қалаларына ауысты.
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары.
Дамаск халифаты 661 жылдан 750 жылға дейін өмір сүрді. Бұл тоқсан
жылдық билік Омеядтар халифаты деп аталды. Бұл кезде халифаттың иелігі
орасан зор ұлғайды. VIII ғасырдың басына қарай бүкіл Солтүстік Африка
жаулап алынды. 711 жылы арабтар Гибралтар бұғазы арқылы вестготтардың
әлсіреп қалған мемлекеті орналасқан Пириней түбегіне өтті.
Олар бірнеше жылдың ішінде Испанияны түгелдей дерлік жаулап алды. Оның
тек солтүстік таулы бөлігінің тұрғындары ғана бағынбай, күресе берді. Одан
соң арабтың атты әскері Пириней тауларын басып өтіп, франктер корольдігіне
бас салды. Бірақ Пуатье түбінде болған 732 жылғы жойқын соғыста франктер
арабтарды жеңіп, оларды оңтүстікке ығыстырып тастады.
750 – 754 жылға дейін Аббул – Аббас тақта отырды. Ол 1055 жылға дейін
билік құрған аббаситтер әулетінің негізін қалады. Жаңа халифаттың астанасы
Бағдад қаласы болды. Оны 768 жылдан бастап халиф Мансұр (754 - 775)
тұрғызды.
Осы аббасидтер тұсында Араб мемлекеті өзінің шырқау шегіне жетті. Араб
мемлекетінің гүлденуіне зор еңбек сіңірген халифтер: Мансұр (754
- 755), Харун – ар – Рашид (786 - 809), Аль – Мамун (813 - 833), Мұтадид
(892 - 902) болды. Мұтадидтен кейін халифаттың құлдырауы басталады.
Халифаттағы барлық жер әуелде халифтың меншігі болып есептелді. Ол елді
наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын мерзіміне
қарай пйадалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың есебінен
ол чиновниктер мен әскер ұстады. Бертін келе халиф жердің бір бөлігін
шонжарлардың тұрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілікпен
суармалы жерлерде ғана шұғылдануға болатын еді. “Сусыз жер - өлі жер” –
дейді араб мақалы. Үлкен суландыру құрылыстары салынды.
Халифатта тұтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды: олар кен қазу
жұмыстарында істеді, батпақтарды құрғатты, каналдар салды. Құлдар
шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ
еңбекшілер бұқарасының басым көпшілігі құлдар емес, тәуелді шаруалар еді.
Халиф өз әскер басшыларымен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер
үлестіріп беріп отырды. Ол үлес “ихта” деп аталды. Ихта үшін оның иесі
салық төлейтін болса, Омар халиф (634 - 644) ол иелекті игеруді міндеттеді.
Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бұқара халық ұшыр (құшыр),
зекет, харадж (қалан) т.б. салықтар төледі. Ұшыр – жан басынан жиналатын
жер салығы. Ислам дініне еңбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі.
Егер мұсылман болса, бұл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол
жиналған өнімнің үштен бірін құрайтын. Зекет – шариғатқа негізделген, мешіт
үшін салынатын мал салығы.
Жаулап алынған елдердің тұрғын халқына қару асынуға рұқсат етілмеді.
Олар өздерінің киген киімдерден де арабтарға ұқсамауға тиісті болатын.
Жаулап алушылар мұсылман емес халықтарының бәріне қосымша салықтар салды
және өз әскерлерін азық – түлікпен қамтамасыз етуді міндеттеді.
VIII – IX ғасырларда жаулап алынған жерлерде арабтарға қарсы халық
көтерілістерінің толдыны етек алды. 776 жылы Орта Азиядағы Мары қаласы
маңында Хашим – ибн – Хаким басқарған көтеріліс болды. Оны халық Муканна
деп атап кеткен. Ол көтеріліске қатысушылар маздакидтер ықпалында болып,
дүние мүлік теңдігін талап етті.
816 жылы Әзербайжанда көтеріліс басталды, Оны Бабек басқарды.
Көтерілісшілер халифтың алты армисын талқандады. Көтеріліс Әзербайжаннан
Армения мен Иранға ауысты. Араб тарихшысының айтуынша, халифат астанасын
“қатты үрей мен қорқыныш басты”. Бабектің басы үшін орасан зор сыйлық
белгіленді. Бабектің өзіне де егер берілетін болса, кешірім жасалады деп
уәде етілді. Бұған: “40 жыл бейшара, құл болғанша, бір күнгі бас
бостандығым артық” деген тәкаппар жауап қайтарылды. Сөйтіп, көтеріліс 20
жылдан соң әрең басылды. Бабек өлтірілді. Халиф көтеріліс жасаушыларға
қарсы өзінің негізгі әскерін жіберді. Жақсы қаруланған әскер
көтерілісшілерді талқандады. Бабек баспана сұраған жергілікті тұрғындардың
бірі оны халифке ұстап берді. Ол 837 жылы азаптап өлтірілді. Халифаттың
басқа аймақтарында да қуатты көтерілістер болды.
1.5 Халифаттың ыдырауы.
Атлант мұхитының жағалауынан бастап, Үндістан мен Қытай шекарасына
дейінгі жерді алып жатқан орасан зор халифаты онша берік болмады.
Бағындырылған халықтар тарапынан жүргізілген көтерілістер оның күш – қуатын
әлсірете берді. Феодалдық құрылыстың дамуына байланысты жер – жерде ірі
феодалдар күшейе бастады. Аймақтардың наместниктері өздерінің атақ мансабын
пайдалануға алған жерлерімен қоса, өз ұрпағына мирасқа қалдыра бастады.
Өздерінің қарамағындағы әскер күшіне сүйене отырып, олар халифқа бағынудан
бас тартты, сөйтіп, өздерінше тәуелсіз билік жүргізушілер болып алды.
Халифаттың ыдырауы VIII ғасырдың ортасында басталды. 756 жылы Кордова
эмираты бөлініп кетіп, ол 929 жылы жеке халифатқа айналды. VIII ғасырдың
аяғы – IX ғасырдың басында Марокко мен Тунис бөлініп шықты. IX ғасырдың
ортасында Египет тәуелсіздік алды. Мұнда алғаш Тулунилер, ал X ғасырда
Әлінің Фатимилер деп аталған ұрпақтары билік құрды. 969 жылы Фатимилер
Египетті егемен Каир халифатына айналдырды. IX ғасырда Шығыс Иран
(Хорасан), X ғасырда Батыс Иран да Араб халифатынан бөлініп шықты.
Амударияның шығысындағы Мәуереннахрда Саманилер мемлекеті құрылды
(Мәуереннахр – “өзеннің арғы жағы”). Оның астанасы Бұқара қаласы болды.
Басқа үлкен қалалары Самарқанд мен Ходжент болды. X ғасырдың басында
Ауғанстан бөлініп шықты. Бағдат халифаттының қарамағында Месопотамия ғана
қалды. Бірақ оны да Иран әміршісі өзіне бағындырып алды.
1055 жылы Бағдатты Орта Азиядан аулап келген көшпенділер - түрік –
селжүктер жаулап алды. Олардың қолбасшысы Ер Тоғрыл (Тоғрыл бек) сұлтан деп
жарияланды. Енді халифтердің қолында діни билік қана қалды. Ол билік те
1258 жылға дейін, монғол жаулап алушылығына дейін сақталды.
Сөйтіп, қоғамдық бірліктің, ынтымақтың ұйтқысы болған жаңа ислам
дінінің рухани беделі араб халифатының құрылуына, зор табыстарға жетуіне
себеп болды. Ал IX ғасырға қарай ислам басшыларының пайғамбар өсиеттері
бойынша жүре алмай, әділеттілік жолынан ауытқып кетулері жеке феодалдардың
күшеюіне, ақырында – халифаттың ыдырауына әкеліп соқты.
1.6 Арабтар мәдениеті.
Арабтардың мәдениеті VII – X ғасырларда дүние жүзіндегі ең озық
мәдениет болды. Еуропадағы ең алғашқы университеттері – Кордовада – арабтар
ашқан. Ондай университеттерді арабтар Бағдадта, Каирде де ашқан. “Адамның
ең басты көркі - білім” – дейтін араб ғалымдары. Халифатта математика,
астрономия, география тәрізді ғалымдар өте жоғары дәрежеде дамыды.
Дамаскіде, Бағдад пен Каир сияқты қалаларда үлкен обсерваториялар
ашылды. Араб астрономдары көптеген жаңа жұлдыздар ашып, аспан әлемінің өте
құнды картасын жасады. Күрделі аспаптарды пайдалана отырып, араб
астрономдары жер шарының көлемін шамамен есептеп шығара алды, аспан
әлемінде көзге көрінетін жұлздыздардың орналасу тіртібін сипаттап жазды.
Орта Азия ғалымы әл – Бируни (973 - 1048) жер күнді айналады деп дана
болжам айтты.
Арабтарда медицина да жемісті түрде дамыды. Орта Азияда араб тілінде
білім алған ұлы ғалым тәжік Ибн Сина (980 - 1037) өмір сүрді. Оның әсіресе
дәрігер ретінде даңқы шықты. Ол өзіне дейін айырып болмайтын көптеген
аурудың белгілерін баяндап жазды. Оның қаламынан жүздеген ғылыми еңбек
шықты. Шығыста Ибн Синаны “ғылымдардың атасы” деп атады. Біздің жерлесіміз,
әйгілі философ, энциклопедист ғалым әл – Фараби (870 - 950) да араб тілінде
оқып, білім алған.
Арабтар алгебра (алджебр – “есеп” деген сөзінен “алгебра” сөзі шыққан)
мен геометрияны, тригонометрияны дамытты. Олар үнді цифрлар жүйесін
жетілдірді, ең алғаш “ноль” (0) белгісі ойлап тапты.
Арабтар географияны қатты құрметтеді. Бұған арабтың “Ғылым іздеп,
сапар шеккен адамның алдынан жұмақ есігі ашылады” деген мақалы дәлел бола
алады. Географтар өзге елдер жайында жазылған кітаптарды ғана оқып қойған
жоқ, қауіпті алыс сапарларға аттанып, ол елдерде болып қайтты. Сондай араб
географы, тарихшыларының бірі Масуди (890 - 956) болды. Ол халифаттың
барлый аймақтарын, сондай – ақ Индия мен Қытайды аралап шықты. Сол
саяхаттарының нәтижесін “Алтын алқаптар” деген еңбегінде тұжырымдады. Ибн –
Даст, Ибн – Фадлан т.б. араб саяхатшылары славян елдеріне барып қайтты,
олар туралы қызықты мәліметтер қалдырды. Араб географтары өздеріне белгілі
елдер мен теңіздердің карталарын жасады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың басындағы араб тарихшыларының ішінде
әсіресе Табари деген ғалымның (923 жылы өлді) шоқтығы биік болды. Ол
“Пайғамбарлар мен патшалар тарихын” жазып қалдырды.
Көпестер мен түйекештер басқа елдерден қымбат тауарларға қоса,
таңғажайып ертегілерді де әкеліп отырды. Олар халиф пен шонжар
сарайларында, Бағдадтың базарларында, көшелері мен үйлерінде айтылды. Халық
таңғажайып саясаттар мен керемет оқиғалар туралы хикаяларды қызыға тыңдады.
Осы ертегілерден кейінірек бүкіл әлемге әйгілі “Мың бір түн” жинағы
құрастырылды.
Араб ақындары өздерінің өлеңдерінде көшпенділердің тұрмыс салты мен
батырлардың соғыстағы ерліктерін жырға қосты. Поэзия, әсіресе Иран мен Орта
Азияда жемісті түрде дамыды. Мұндағы ақындар өз шығармаларын әдетте тәжік –
парсы тілдерінде жазды.
Ең атақты ақындардың бірі - Әбу–л–Касим Фирдоуси (935 - 1020) болды.
Ол “Шахнама” (“Патшалар кітабы”) поэмасын жазып шығару үшін отыз жылдан
астам уақыт жұмсады. Алпыс мыңнан астам өлеңнен тұратын бұл шығармада иран
халқының өз елін жаулап алушыларға қарсы жүргізген күресі баяндалды. Аттары
аңызға айналған батырлардың ерліктері мадақталды. Ақын “өзінің өмірлік
нанын өз еңбегімен табушылар” туралы құрмет тұта жазды. Ол ел басшыларын
өзара қырқысу соғыстарын тоқтатып, елді көркейтуге шақырды.
Халифатта өнер түрлерінің ішінде, әсіресе сәулет өнері аса үлкен
табыстарға жетті. Құрылысшылар тамаша сарайлар, мазарлар мен қамалдар
салды.
Испан әміршілерінің Гранададағы Альгамбра сарайы (XIII – ғасырдың
аяғы–XIV ғасырдың ортасы) бүкіл дүние жүзіне танылды. Араб сәулетшілері
мұсылман храмдарын – мешіттер салды. Мешіттің төрт бұрышты үйінің төбесі
көбінесе күмбезделіп шығарылды. Оның ішкі жағында көптеген колонналары
галереямен қоршалған бассейні бар үлкен ауласы болды, зал соған
тіркестіріле салынды. Мешіттің қасына дін ұстанушылардың намаз оқуға тазан
айтып шақыратын биік мұнара – минарет салынды. Ертеректегі сондай араб
сәулет өнерінің бір ескерткішті – 688 жылы Омеядтер әулеті салдырған
Иерусалимдегі Омар мешіті. Ол қазірге дейін сақталған.
Арабтардың үйлері тасқа қашалған ою - өрнектермен, ал олардың
қабырғалары мен едендері жалтыраған кірпіштермен, мозаикалармен бай түрде
әшекеленді. Үйдің қабырғалары арабескалармен (өрмелі сызықтармен)
безендірілді. Шілтер тәрізді оюлар мен алуан түсті суреттер тастың өзін
салмағынан айырғандай әсер етеді.
Мұсылман діні адамдар мен жануарларды бейнелеуге тыйым салды. Осы
себепті де Халифат елдерінде мүсін мен сурет өнері орта ғасырлардың алғашқы
жүз жылдықтарында тіпті дамымады десе де болады. Кейінірек кітаптарға халық
тұрмысынан алынған көріністер, халиф сарайындағы оқиғалар, аңдары мен
құстарына дейін таңғажайып елдер бейнеленген миниатюраларды қосатын болды.
Қорыта айтқанда жоғары сатыда дамыған араб мәдениетімен еуропалықтар
көптеген бағалы ғылыми білімдер алды. Араб математиктері мен
астрономдарының еңбектерін орта ғасырлық Еуропа ғалымдары басшылыққа алды.
Еуропалықтар арабтардан цифрларды ғана емес, сонымен бірге астрономияға
байланысты білімдерді, оның ішінде көптеген жұлдыздардың да атауларын алды.
Олар арабтардан карталар сызуды, компас пен глобусты пайдалануды үйренді.
Авиценнаның латын тіліне аударылған медицина жөніндегі шығармалары XVII
ғасырға дейін Еуропа дәрігерлерінің қолдан тастамайтын кітабы болды.
Еуропалықтар халифат елдерінің мәдениетімен негізінен арабтар жаулап
алған Испания арқылы танысты. Кордовада көптеген жоғары оқу орындары болды.
Оларда аса көрнекті ғалымдар дәріс оқыды. Мұндағы орасан үлкен
кітапханаларда көне қолжазбалар сақталды. Еуропада ежелгі грек ғалымдары
мен жазушыларының еңбектері араб аудармалары арқылы белгілі болды.
2. X – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы.
Араб халифатының ыдырауы VIII ғасырдың екінші жартысында басталған
болатын. Оның ыдырауына бірнеше себептер ықпал етті. Біріншіден
бағындырылған халықтардың тәуелсіздікке ұмтылуы халифаттың күш – қуатын
әлсіретті. Екіншіден феодалдық құрылыстың дамуына байланысты жер – жерде
ірі феодалдар күшейе бастады.
756 ж. Кордова Эмираты бөлініп кетіп, ол 929 ж. жеке халифатқа
айналды. Ол халифат 1031 жылдан кейін ыдырап кетті. X ғасырдың басында
Марокко мен Тунис бөлініп шықты. IX ғасырдың екінші жартысында Египет
тәуелсіздік алды. Мұнда алғаш Тулун әулеті, ал X ғасырда Әлінің фатимилер
деп аталған ұрпақтары билік құрды. 969 ж. фатимилер Египеттегі егемен Каир
халифатына айналдырды.
IX – Ғасырда Шығыс Иран (Хорасан), X – ғасырда – Батыс Иран да Араб
халифатынан бөлініп шықты.
Амударияның шығысындағы Мәуереннахрда Саманидтер мемлекеті құрылды
(“Мәуереннахр - өзеннің арғы жағы” деген сөз). Оның астанасы Бұқара қаласы
болды. Басқа үлкен қалалары Самарқанд мен Ходжент болды.
X ғасырдың басында Ауғаныстан бөлініп шықты. Бағдад Халифаттың
қарамағында тек Месопотамия ғана қалды. Бірақ оны да Иран әміршісі өзіне
бағындырып алды.
Тунис пен Египеттің араб халифатынан бөлініп шығуы негізінен фатимилер
әулетінің атымен тығыз байланысты.
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы.
Исмаилшыл имамдар 893 ж. Әбу Абдаллах деген миссионерді Ифрикияға
(Тунис) жіберді. Ол өзі құрған шииттік қауымды күшті әскерге айналдырды.
Оған жан – тәнімен берілген берберлер жеті әскери құрамаға бөлінді. Олардың
басшылары ақсақалдар Кеңесін құрды. Өмір теңдік және әділеттілік принципіне
негізделді. Берберлерді аббастық наместниктердің билікті заңсыз басып
алғандығы ызаландырды. Олар билікті фатиманың ұрпағы, саламилік имам
Убайдуллахқа алып беру үшін күресті.
Убайдуллах пен оның баласы кезекті уағыз кезінде тұтқындалып, түрмеге
қамалған болатын. Оны босату үшін Абу Абдаллах 909 ж. берберлер отрядымен
Магрибке (батыстағы облыстар) аттанды. Убайдуллах пен оның баласы түрмеден
босатылды. Убайдуллахтың басшылығымен тек Әли мен Фатиманың ұрпақтарын ғана
имам деп мойындайтын шииттік – исмаилилік “Фатимииа” сектасы құрылды. 910
ж. қаңтарда Убайдуллах (ол өзін Әли мен Фатиманың ұрпағы деп санаған)
“махди” (әділетсіздіктен құтқарушы) деген атақ алып, “діндарлар әмірі” деп
жарияланды.
Бербер тайпаларының көмегімен Әбу Абдаллах Солтүстік Африканың
Тахерте, Сиджилмас, т.б. аудандарын басып алды. Сиджилмаста Әбу Абдаллах
халыққа: “Мынау Махди. Мен сендерді оған бағынуға шақырамын!”, - деген
үндеу тастады. Ал Махдидің Әли мен Фатиманың ұрпағы екендігі жалған еді.
“Тарих ал - Кайруан” деген кітабында ибн Халликан ол (Убайдуллах)
Саламилік иудей еді, ол Саид деген ұста еді дейді.
Убайдуллах берберлердің үмітін ақтамады. Ол салық мөлшерін ұлғайта
түсті. Қарсы шыққандарды өлім жазасына кесіп отырды. Ал Әбу Абдаллахтың
халық арасындағы беделі күшті болды. Ол өзі жариялаған теңдік пен
әділеттілік принциптерін жүзеге асыруға тырысты. Бұл принциптері Махдидің
саясатымен сыйыспады. 911 ж. Әбу Абдаллах Махдидің бұйрығымен өлтірілді.
Оған жауап ретінде берберлер көтеріліске шықты. Бірақ көтеріліс басып
тасталды.
914 ж. Махди Египетті жаулап алу әрекетін жасап, сәтсіздікке ұшырады.
Мұндай сәтсіз әрекеттер 919, 935, 945, 966 жылдары қайталанды.
969 ж. Египетте ашаршылық болды. Сәуір айында шыққан тегі славяндық
қолбасшы Жауһар басқарған 100 мыңдық фатимилік әскер Египетке аттанды.
Онымен бірге аш отырған Египет халқы үшін егін тиелген кемелер де келді.
Шілде айында египеттік әскер талқандалды. 969 ж. 9 шілдеде фатимилік халиф
– Муизздың атына мешітте Хұтба оқылды. Ол Египеттің халифы деп жарияланды.
Cөйтіп, Египет фатимилік мемлекеттік құрамына қосып алынды да, оның негізгі
аумағына айналды. Cол жылы жаңа астана – Каир қаласының негізі қаланды. 973
ж. оған Муизз халиф көшіп келді.
974 ж. фатимилер Дамасқ қаласын баспы алды.
Фатимилер Египетте жер реформасын жүргізді. Ол бағдаттық еврей Йакуб
ибн Киллис пен оның көмекшісі Услудж ибн Хасанның атымен байланысты.
Империядағы барлық жердің ең жоғарғы иесі фатимилік халиф деп саналды. Ол
мемлекеттік қордан ірі шенеуніктер мен әскер басшыларына ихта ретінде жер
үлесін беріп отырды. Ихта берумен арнаулы диван (кеңсе) айналысты. Ихта
иелері өкіметке солдат беріп отырды. Лендердің көлемі оны иемденушінің
қызметінң үлкенді – кішілігіне байланысты болды. Лен қызмет істеп жүрген
кезіне ғана берілді.
Мемлекеттік табыстың басты көзі жер салығы–харадж болды. Ол ақшалай
да, азық – түлікпен де өтеле беретін. Харадждың есеп–қисабын екі диван
жүргізді. Біреуі–төменгі, екіншісі – жоғарғы Египеттің жер салығымен
айналысты.
Муызз (Абу–Темим Маадд) (953 - 975) бен Азиз (Әбу Мансур Низар) (975 -
996) халифтардың билігі кезінде фатимилер билігінің қуаттылығы шырқау
шегіне жетті. Фатимилер түрік және негр гулямдарын көптеп сатып алды.
Фатимилер әртүрлі елдердің халықтарынан күшті мемлекет құрды. Олар, К.Э.
Босворттың айтуынша феллахтарды жұмыс күші, христиандарды – шенеуніктер,
еврейлерді – делдал көпестер ретінде шебер пайдалана білді. Еврейлер
Үндістанмен және Батыс Еуропамен сауда қатынасын қайта жандандырды.
Түріктер мен негрлерден ұлан құрылса, бербер – арабтардан жасақшылар
құрылатын.
996 ж. таққа Хаким отырды. Ол 1021 жылға дейін билік құрды. Хаким
исмаилшылар мойындайтын исламның барлық дәстүрлі әдет – ғұрыптарына бас
тартты, Каабаға жапқыш жіберуді тоқтатты, қажылыққа баруға кедергі жасап
бақты. Оның қолөнерімен, саудамен күндіз айналысуға, әйелдердің үйден
далаға шығуына тыйым салуы ақыр заманның алғашқы белгісі деп қабылданды.
1011 ж. алдымен христиандарды, сонан кейін сунниттерді қудалау
басталды. Мамлюк негрлер мен түріктердің қақтығысы орын алды. Шәлкес деспот
халиф Хаким 1021 ж. із – түзсіз жоғалды. Оның орнын басқан халиф Зәкір
(1021 - 1036) Хакимнің жарлықтарын жойды. Зәкірден кейін Мустансир (1036 -
1094) халиф болды.
1055 ж. Бағдадты Тоғрыл – бек сұлтан басқарған – селжүк түріктері
басып алды. Олар сунниттер болатын. Сондықтан да селжүк түріктері күпірлер
деп санаған каирлік халифатты жоюды көздеді.
Фатимилер тұсында Египеттің әскері ақын, әрі саяхатшы Насир – и
Хосроудың айтуынша, судандық негрлерден, түріктер мен славяндардан құрылған
60 мыңдық гулямдардан, Магрибтік берберлер мен Хиджаздық арабтардан
құрылған 135 мыңдық жасақтан тұратын.
1062 ж. маусым айында негр гулямдар мен түрік гулямдарының арасында
қақтығыс болды. Негр гулямдар жеңілді. 1073 ж. халиф Мустансир әскердегі
қолбасщылыққа Бадр әл – Джамали деген армянды тағайындады. Армян және
сириялық әскер қулықпен түріктік әскер басшыларын қолға түсіріп, қырды.
1064 ж. селжүктер Сирияға басып кірді. 1071 ж. Атсыз басқарған
селжүктер Иерусалимді басып алды. Сирия мен Палестинада селжүктер
империясына вассалдық тәуелділіктегі сұлтанаттар құрылды. Олардың арасында
жиі – жиі қақтығыстар болып тұрды. Осындай жағдайды пайдаланып, фатимилер
Акканы, Тирді және бірнеше теңіз жағалық қалаларды басып алды (1089 ж.).
2.3 X–XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі кезіндегі
кресшілермен, монғолдармен күрес.
Фатимиліктердің әлсіреуі, селжүктер империясының ыдырауы кресшілердің
Таяу Шығысқа жорықтарына жол ашты.
1098 ж. қараша айында кресшілер Антиохиядан Иерусалимге қарай бет
алды. Босфор бұғазынан өтіп шыққан 700 мыңдық әскерден Иерусалимге 25 мың
адам ғана жетті.
Бұл кезде фатимилер Иерусалимді селжүктерден тартып алған болатын.
Фатимилер халифы Хаким кресшілердің Иерусалимге қарусыз, шағын топпен
табынуға келіп тұруларына рұқсат берді. Бірақ кресшілер бұл шартқа көнбей,
шабуылмен қаланы басып алды.
Бірінші крест жорығы үш жылға созылды. Оның нәтижесінде кресшілер
Эдессаны, Антиохияны, Триполи мен Иерусалимді басып алды. Бұл табыс
еуропалық басқыншыларды жігерлендіре түсті. 1101 ж. көктемде еуропадан
кресшілердің жаңа легі келіп жетті. Жарты миллионға жуық кресшілер үш топқа
бөлінді. Раймонд Тулузский басқарған 260 мыңдық кресшілерді селжүк
түріктері Ғалиса өзенінің бойында талқандады.
Кресшілердің екінші тобын селжүктер Тавр тауының етегінде талқандап,
бытыратып жіберді.
100 мыңға жуық үшінші кресшілер тобын түріктер Гераклея маңында жеңді.
1101 жылғы крест жорығы осылай күрейді. Алып үш армияны селжүк түріктері
құртып жіберді.
1147 ж. жазда әрқайсысы 70 мыңнан тұратын неміс және француз әскерлері
екінші крест жорығына аттанды. 1148 ж. Палестинаға ол әскердің жартысына
жуығы ғана жетті. Қалғанын жолда түріктер жойып жіберді.
Иерусалимдік кресшілер батыстан келген кресшілердің жаңа тобынан
құтылу үшін оларға Дамаскіні жаулап алуды ұсынды. Кресшілер ол қаланы
қоршауға алған кезде Дамаскіге көмекке Атабек жіберген түрік әскері келе
жатыр екен деген хабар тарады. Иерусалимдік кресшілер үшін Дамаскінің
арабтар қолында қала бергені тиімді еді. Сол себепті олар енді еуропалық
рыцарларды Дамаскіні қоршауды тоқтатуға көндірді. Еуропалық кресшілер кейін
шегініп, ақыры елдеріне қайтты. Сөйтіп, екінші крест жорығы зор шығынға
ұшырап, сәтсіз аяқталды.
1154 ж. Дамаск солтүстік Ирактың қол астына көшті. Сәтсіз аяқталған
екінші жорықтан кейін де еуропалық рыцарьлар шығысқа көз тігуін тоқтатқан
жоқ. Оларды, әсіресе Египет қатты қызықтырып, өзіне қарай тарта берді.
Ондағы экономикалық құлдырау саяси анархияға ұласып жатты. Фатимилік
мемлекеттің ішкі ыдырауы күшейді. Ол өз байлығын тиімді пайдалана алмады.
Исмаилизмнің ел ішіндегі тірегі берік болмады. Cарайлық төңкерістер,
көшелердегі қырқысулар, т.б. тәртіпсіздіктер XII ғасырдағы фатимилік
Египетті қатты қалжыратты.
Фатимилік халифаттың мұндай жағдайы кресшілер үшін пайдалы болды:
оларға оңтүстіктен қауіп төнбеді. Бірақ өкімет басына айюбилер әулеті
келген соң жағдай күрт өзгерді.
1171 ж. халиф Адид өлген соң билікті оның уәзірі Салах – ад – дин
басып алды. Ол шыққан тегі жағынан курд (равадия тайпасынан) болатын.
Сириялық әскер басшылығынан 1169 ж. фатимилер халифының уәзірлігіне
тағайындалған еді. Билік басына келген әулеттің Айюблер деп аталуының
себебі Салах – ад – диннің әкесінің аты Айюб ибн Шади болатын. Бұл әулет
кресшілерге қарсы күресті басқарды. Әулет 1250 жылға дейін билік құрды.
Таққа отырысымен Салах – ад – дин Египеттің аумағын ұлғайтуға кірісті.
1172 – 1173 жж. Ол Барку мен Триполиді, ал 1174 ж. Иеменді бағындырды. Сол
жылы Сириядан Дамаск, Хама, т.б. жерлер басып алынды. Сирияның наместнигі
етіп Салах – ад – дин өзінің інісі Тураншахты тағайындады.
1182 ж. египет әскері Халебті басып алды. Тонаушылықпен айналысып
отырған Иерусалимдік рыцарьларға енді оңтүстіктен де, шығыстан да қауіп
төнді. Салах – ад – дин рыцарьларды 1177 ж. Аскалон маңында 1179 ж. Иордан
жағасында жеңді. 1184 ж. келісім жасалды. Ол бойынша кресшілер
мұсылмандарға шабуыл жасамауға, көпестерді тонамауға уәде берді. Ал Салах –
ад – дин оларға тимеуге келісті.
Бірінші болып уәделерін рыцарьлар бұзды. Олар Иорданның жағасындағы
Керакты басып алды, Дамаскіден Аравияға бара жатқан сауда керуенін тонады.
Келісімді бұзғаны үшін Салах – ад – дин кресшілерге соғыс жариялап,
Иерусалим корольдігіне шабуыл бастады. Жарты күнге созылған шайқастан соң
рыцарьлар талқандалды. Иерусалим королі мен тамлиерлер гроссмейстері
тұтқынға түсті. Корольдің басы кесілді.
Бірнеше аптаның ішінде Иерусалим мен Тирден басқа корольдіктің
қалалары Салах – ад – динге берілді. Сонан кейін ол Иерусалимді де басып
алып, құнын төлеген қала тұрғындарын тұтқыннан босатты.
Иерусалимнің мұсылмандар қолына көшуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия. 6
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы. 7
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары. 8
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары. 9
1.5 Халифаттың ыдырауы. 10
1.6 Арабтар мәдениеті. 11
2. X – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы. 14
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы. 14
2.3 X–XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі 16
кезіндегі кресшілермен, монғолдармен күрес.
2.4 Бейбарыс сұлтан билігі кезіндегі Египет. 22
2.5 X – XV ғғ. араб мемлекеттерінің мәдениеті. 22
3. КЕЙІНГІ ОРТА ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ ЕЛДЕРІ.
3.1 Түрік османдардың араб елдерін жаулап алуы. 24
3.2 Осман империясының құрамындағы Ирак. 25
3.3 Сирия мен Ливан – Осман империясының құрамында. 25
3.4 Түріктер қол астындағы Солтүстік Африка. 26
3.5 Түріктер қол астындағы Египетте кейінгі орта ғасырларда қолөнері 28
мен сауданың дамуы.
3.6 Кейінгі орта ғасырлардағы араб елдерінің мәдениеті. 29
ҚОРЫТЫНДЫ 30
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 35
КІРІСПЕ
Араб халифатының тарихын шартты түрде 3 кезеңге бөлуге болады:
Мұхаммед пайғамбар (570 – 632 ж.ж.) мен алғашқы төрт халифтің (Әбу Бәкір
(632 – 634 ж.ж.), Омар (634 – 644 ж.ж.), Осман (644 – 656 ж.ж.)) Әли (656 –
661 ж.ж.), билігі; Омейядтар династиясының билігі (661–750 ж.ж.);
Аббасидтер династиясының билігі (750 – 1258 ж.ж.).
VII ғасырда араб тайпаларында рулық – тайпалық қатынастардың ыдырауы
басталды. Араб тайпаларының негізгі бөлігін малшы – көшпенділер (бедуиндер)
мен сулы жерлерде, қалаларда өмір сүрген жер өңдеушілердің аз бөлігі
құрады. Аталған уақыттан бастап әлеуметтік теңсіздікке алып келген мүліктік
теңсіздік басталды. Шейхтар (тайпа басшылары) мен саидтар (тайпа
ақсақалдары) жақсы сулы жерлер мен малдың көптеген бөлігін өздеріне
иемденіп алды. Рулық – тайпалық ыдыраушылықты жеңу мен біртұтас араб
мемлекетін құру талпынысы әртүрлі уағыздаушылардың көбеюіне алып келді.
Олардың ішіндегі аса әйгілісі – ислам дінінің негізін қалаушы Мұхаммед
пайғамбар болды. Мұхаммед барлық арабтарды бір дінге және пайғамбары – “жер
бетіндегі жалғыз құдайдың жердегі елшісі” басында тұрған теократиялық
мемлекетке (діни қауым түріндегі) бірігуге шақырды.
VII ғасырдың ортасында Аравияның бір исламдық мемлекетке – халифатқа
бірігуі аяқталды.
Омейядтардың басқару жылдарында халифаттың қуатты әрі гүлдену кезеңі
болды, көптеген елдер жауланып, ислам дініне тартылды.
640 жылы арабтар Сирияны, Палестинаны, Египетті, ал 649 жылы бүкіл
Солтүстік Африканы жаулап алды. 651 жылы Иранды бағындырды. 658 жылы
Арменияны, Грузияның бір бөлігін, Азербайджанды, ал Кавказдың арғы жағынан
Хазар жерлеріне де қол жеткізді. 715 жыды Хорезмді толығымен және
Мауераннахрдың (Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығы) басым көпшілік
аумағын жаулап алды. 751 жылы Орта Азияны өздеріне бағындырды. 712 жылы
Үндістанға басып кіріп, Синд қаласын жаулап алды. 711 жылы Испанияны
өздеріне бағындырды. Арабтармен жаулап алынған ұлан – ғайыр аумақта
халықаралық тіл болып араб тілі танылды. Ислам құқығы – шариғат жергілікті
әдет – ғұрып нормалары мен институттарына еніп, оларды да өзінің бойына
сіңіре бастады. Ислам халифаттың бүкіл аумағында үстемдік құрушы дінге
айналды.
Халифаттың мемлекеттік құрылымы. Мемлекеттік билік орталықтандырылған
сипатта болатын. Мемлекет басында жоғарғы діни (имамат) және мемлекеттік
(эмират) билікті жүзеге асыратын халиф тұрды. Мемлекеттік басқарудың
орталық органдары ретінде диуандар (ведомстволар) қызмет етті:
1. диуан - әл – джунд - әскерді қаруландыру мен жабдықтау бойынша
ведомствосы;
2. диуан - әл – харадж – қаржылық – фискальдық (салықтық) ведомствосы;
3. диуан - әл – барид – жол және пошта бойынша ведомствосы.
Жоғарғы шенеунік болып уәзір табылды, ол тек халифтың алдында ғана
есеп беретін болған. Провинцияларды әмірлер басқарған. Кез келген империя
сияқты халифатқа да бірнеше ұсақ мемлекеттерге бөлінуге тура келді, оған
сонымен қатар халифаттың тұрғылықты халықтарының үздіксіз көтерілістері де
әсер етті. Жергілікті әмірлер қол астындағы әскери күштерін нығайтып,
өздерін дербес басы ретінде жариялауға тырысты. Мұндай жағдайда Хорасандағы
(Иранның бір бөлігі) тахиридтарда, Орта Азиядағы саманидтарда, Египеттегі
тулунидтарда, Армениядағы және Грузияның бір бөлігіндегі багратидтарда,
Ирандағы буидтарда кездесті. X ғасырдың басында Аббасидтердің қолында тек
Араб Ирағы мен орталығы Бағдаттағы Батыс Иран ғана қалды, мұның алдында,
VIII ғасырдың аяғында Испаниядағы Кордова әмірлігі (астанасы Кордова
қаласы) бөлініп шықты. Нәтижесінде Аббасид халифтері саяси биліктен
айырылды, оларда тек қана діни билік сақталып қалды.
Халифаттың құқығы. Шариғаттың діни ережелер жиынтығы екенін ескере
отырып, шариғатты құқық пен діннің тоғысуы ретінде түсінуге болады.
Шариғаттың негізгі қайнар көздері болып мыналар табылған:
Құран – діни – моральдық ережелерден құралған, мұсылмандардың басты
қасиетті кітабы;
Сүннет – Мұхаммед пайғамбардың өмірі мен жүріс – тұрысы туралы
хадистердің (аңыздардың) жиынтығы, мұнда отбасылық – мұрагерлік және сот
құқығының ережелері көрініс тапқан, ол белгілі бір дәрежеде сот
прецендентіне ұқсас болып келеді, яғни, Мұхаммед пайғамбардың белгілі бір
істерге қатысты шығарған шешімдері кейінгі соған ұқсас істерге үлгі ретінде
қолданылатын;
Иджма – беделді ислам заңгерлерінің шығарған шешімдері, ол жоғарыда
аталған қайнар көздер қамтымай өткен мәселелерге қатысты шығарылатын, бұл
жағдайда судьялардың (иджтихад) дербес қалауы қолданылатын.
Фетва – қоғамдық өмірдің жекелеген мәселелеріне қатысты ақсүйектер
билігінің шығарған шешімдеріне қатысты беделді жоғарғы дінбасыларының
жазбаша қорытындысы.
Шариғаттың ережелері жеткіліксіз болған жағдайда, әдет құқығын
(әсіресе, бағындырылған жерлерде) немесе исламға қайшы келмейтін басқа да
жергілікті заңдарды қолдануға рұқсат етілетін. Мұсылманның әрекеттері
төмендегідей болып бөлінетін: қатаң міндетті (орындауға міндетті діни
рәсімдер және ережелер); қалаулы (діни тұрғыдағы жағымды жүріс - тұрыс);
рұқсат етілген (мысалы, исламның жауларын өлтіру); қалаусыз, алайда
жазаланбайтын (мысалы, әйелін ұрып - соғу); тыйым салынған және қатаң
жазаланатын (діни нанымға қарсы және дінге қарсы басқа да қылмыстар).
Исламның басты құндылықтары болып дін, өмір, сана, жеке меншік және отбасы
табылған.
Жауапкершілік сипатына қарай барлық қылмыстар шартты түрде үш топқа
бөлінген:
1. дінге, отбасына, жеке меншіккке және мемлекетке қарсы қылмыстар, олар
үшін қылмыскер дене жазаларымен немесе өмірімен жауап беретін. Мысалы,
ұрлық қолды шабумен жазаланатын; әйелдің зинақорлығы, құдайға күмән
келтіру - өлім жазасымен жазаланатын. Мұндай қылмыстар үшін нақты жазалар
– хадд қолданылған;
2. жекелеген тұлғаларға қарсы қылмыстар, бұлар үшін әдетте айыппұл немесе
құн төлеу (қан үшін төлем) түріндегі жазалар қолданылатын. Қылмыстардың
бұл түріне, ең алдымен, қасақана және абайсызда адам өлтіру, дене
жарақаттары мен зақым келтіру жататын. Қан үшін кек алу рұқсат етілетін,
бірақ, аса кең қолдау таппаған – бұған қарағанда құн төлеу жөн деп
саналатын.
3. жазасы соттың қарауымен тағайындалатын (тазир) қылмыстар мен
құқықбұзушылықтар.
Шариғатта міндеттемелік құқық жақсы дамыған. Шарттан шығатын
міндеттемелер екі топқа бөліп қарастырылады: бірінші топқа – затты біреудің
пайдалануына берумен байланысты міндеттемелер, оған айырбас, қарыз, сыйға
беру, жалға алу, сату – сатып алу шарттары жатады; екінші топқа – затты
біреудің пайдалануына беру міндеті жоқ шарттар жатады, ол сақтау,
серіктестік және тапсырыс шарттары. Исламдағы меншік құқығының өз
ерекшелігі бар. Мұнда меншік иесінің мүлікті пайдалану және билік ету
құқығы бар, ал иелік ету құқығы тек құдыретті құдайға ғана берілген.
Отбасылық қатынаста шариғат еркек пен әкенің билік жүргізуін толық
қолдаған. Ер адамдарға заңды некемен төрт әйелге дейін және саны
шектелмеген некеден тыс әйелдерді алуға рұқсат берілген. Мұрагерлік
қатынаста мұра беруші мүліктің тек үштен бір бөлігімен билік еткен, сонымен
қатар, мұрагерлерге мұра қалдырушының міндеттері емес, тек құқықтары ғана
беріліп отырған, яғни, қайтыс болған адамның мүлкі барлық қарыздары өтелген
соң ғана берілетін. Сонымен, мұраның үштен екі бөлігі заңға сәйкес
мұрагерлікке (заңды мұрагерлеріне) және үштен бір бөлігі мұра берушінің
тілегі бойынша (өсиет бойынша) берілетін.
Жердің құқықтық режимі де мәртебесінің әртүрлілігімен ерекшеленетін:
1. хиджаз – Мұхаммед пайғамбар өмір сүрген жерлер, ол жерде тұратын
мұсылмандардан ондық салық алынатын;
2. вакуф – діни мұсылман ұйымдарына тиесілі жерлер;
3. мүлік – мұсылмандардың жеке жерлері;
4. икта–қызметі үшін уақытша берілген жерлер, бұл жерлерді пайдаланғаны
үшін халықтан салық алынатын.
Сот өндірісі кәсіби судьялармен – кадилармен жүргізілетін. Судья қатаң
іс жүргізушілік ережелерін сақтамайтын. Исламдың іс жүргізуде прокурор мен
адвокат болмаған. Cудья барлық істерді өзі дербес шешетін. Осыған сәйкес
кассациялық және апелляциялық инстанциялар мұсылман құқығында орын алмаған.
Дәлелдемелердің ішінде ант беру, куәлардың көрсетулері мен айыпталушының
мойындауы ерекше маңызға ие еді. Куә ретінде әдетте ер адам ғана қатыса
алатын, әйелдер мен басқа дін өкілдері куә ретінде көрсете бере алмайтын,
үкімнің айыптылығын анықтауда ұқсастық бойынша талқылануға рұқсат етілетін.
Анттар қасиетті кітапты ұстай тұрып берілетін, және әдетте шынайы болып
табылатын, себебі, бұл жерде мұсылмандардың құдайдан қорқумен сипатталатын
дүниетанымы мен түсінігі көрініс табатын.
1. АРАБ ХАЛИФАТЫНДАҒЫ ФЕОДАЛДЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ.
1.1 Мұсылмандыққа дейінгі Аравия.
Ұлан – ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км². Ол шөл дала, құмды
жер. Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VI ғасырда арабтар
1) көшпелі мал шаруашылығымен айналысушыларға және 2) отырықшы диқандарға
бөлінетін, оның ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын
көшпелілер болатын. Олар бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі,
түйе өсірілетін. Шонжар бедуиндердің қора – қора малы, үйір – үйір асыл
тұқымды жылқылары болды. Әр тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де
жеткілікті еді. Олар көбінесе кесіртке мен жабайы құрманы қорек етті.
Тайпалар руға бөлінетін. Рудың бақуатты отбасылары кедей туысқандарына
қарайласуы керек болды. “Қанға - қан” деген кек алу дәстүрлі болды. Тайпа
басшысы шейх, ру басшысы – саидтар өз қалауы бойынша басқарды (барлық
мәселені өзі шешетін).
Қолөнері, егіншілігі Аравияның оңтүстік – батысында – Иеменде жақсы
дамыды. Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында делдалдық рөл атқаруы
әсер етті. Ол Египет пен Палестинаның, Сирияның арасында, ал II ғасырдан
бастап бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.
Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген тауарлар Иеменде түсіріліп,
түйелерге артылып, Палестина, Сирия арқылы Батыс Еуропа елдеріне дейін
жетіп жататын.
Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда
үлкен сауда – саттық қаласы – Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге
жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің
орталық алаңында да куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті
“қара тас” тұрды, ал айналасында араб тайпаларының құдайларының мүсіндері
қойылған болатын. Әр тайпа өз құдайына құлшылық етті. Бұл арабтар арасында
алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыстартысқа, ұрыс –
керістерге қатаң тыйым салынды.
V – VI ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық құрылыспен қатар,
құлдық қоғам да орын алды. Бірақ құл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді.
Алғашқы қауымдық құрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса
бастады.
Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін – ақ көршілес
Палестина, Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың
Гассанид патшалығы да құрылған болатын. IV ғасырға қарай Месопотамия мен
Сирия шекарасында Лахмидтер әулеті басқарған араб патшалығы құрылды. Ол VII
ғасырдың басына дейін сасанидтік Иранға вассалдық тәуелділікте болды.
Біздің заманымызға дейінгі I ғасырда арабтар Египетке де қоныс
аударды. Мысалы, Копт қаласындағы тұрғындардың жартысына жуығы арабтар
болды. Бұл жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.
Шонжар арабтар көршілес бай елдерді – Сирияны, Египетті, Иранды жаулап
алуды аңсады. Бұл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді.
Бұл елдердің байлығына қызықтырып, өз кедей – кепшіктерін жорыққа әкетуге
тырысты. Соғысты ойдағыдай жүргізу үшін бүкіл араб тайпаларын біріктіру
керек болды.
Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені VII ғасырдың басында
Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды,
ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Сауда барған сайын
нашарлай берді. Көпес керуендері Қызыл теңіз жағасына сирек кететін болды.
Сондықтан да бай көпестер бұрынғы сауда жолдарын қалпына келтіру және жаңа
жолдар басып алу үшін араб халықтарын біріктіріп, жорыққа аттандыруға
мүдделі болды.
1.2 Ислам дінінің қалыптасуы.
Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін
шонжарлар жаңа дінді – ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мұхаммед
пайғамбар қалады.
Мұхаммед пайғамбар 570 (571) – 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде
үстемдік құрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген.
Әкесінің аты – Абдулла, анасының аты - Әмина. Ана құрсағында пайда
болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мұхаммед пайғамбар туғанда
күн шықпай тұрып – ақ оның жүзіне рисалат нұры құйылған (жамандықтан
айырылтушы сәуле) делінеді.
Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз
үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны
атасы Абдулмүтәлип қолына алды. Бірақ анасы қайтыс болғаннан кейінгі екі
жылдан соң, сегіз жасқа келгенде атасы да дүниеден өтті. Бұл жолы ол немере
ағасы Әбутәлиптің жанында қалды.
Жиырма бес жазында Хұбайлид қызы Хадиша–Кубраға (Аллаға сыйынушылар
анасы) үйленеді: Хадиша анамыз Мұхамедтен 15 жас үлкен болған. Мұхаммед
пайғамбар Хадишамен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала Мұхаммед
пайғамбарға құранды – мұсылмандардың қасиетті кітабын – ол қырық жасқа
келгенде жібере бастады делінеді.
Мұхаммед пайғамбарға Алла тағала атынан Кәрімнің уағыздарын біртіндеп
төбе періштелерінің бірі Жәбірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп тұрған деп,
құран 23 жыл ішінде түсіп болған деп есептеледі. Құранда 114 сүре бар. Ол
сүрелер меккелік және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің
саны – 90, ал мединелік сүрелердің саны – 24. Сүрелер аяттардан тұрады.
Аяттар (өлеңді сөз жолдары) саны әрқайсысында әртүрлі. Мысалы, “Фатиха” деп
аталатын бастаушы сүреде жеті аят болса, ең ұзақ екінші сүре “Бахарада” 286
аят бар.
“Мұхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз
бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мұсылмандарды
“кари” деп атаған. Алайда, Мұхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін
қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір халиф
Мұхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәид ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін
жинап, кітап етіп құрастыруды аманаттайды. Үшінші Халиф тұсында Зәид ибн
Сәбит көмекшілерімен бірге Құранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман
Халиф бұл төрт дана кітапты заңды Құран деп жариялап, Медине, Димашық,
Куфа, Басыра қаларында сақтауға әмір етеді”.
Өз уағызын 610 жылы бастаған Мұхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке
(Медине) қоныс аударуға мәжбүр болды. Осы жыл – 622 жыл – мұсылмандардың
бірінші жылы болып саналады. Бұл “хижра”, яғни “көшу” жылы деп аталады.
Ясриб сол жылдан бері Медина – “пайғамбар қаласы” деп аталады.
Айша – Мұхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында
үйленген. Мұхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рұқия (Ұрқия),
Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш ұлы болды: Ибраһим,
Қасым, Абдулла. Мухаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп аталады.
Ислам деген сөз құдайға құлшылық дегенді білдіреді. Ол дінді ұстанушылар
мүсілімдер, мұсылмандар деп аталады.
1.3 Арабтардың тақуа халифтар кезіндегі жаулап алушылықтары.
Мұхаммед пайғамбар арабтарды бір ғана құдайға табынуға, өзара
жауласуды тоқтатуға, бірігуге шақырды. 630 – жыл шамасында араб
тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдады, Мұхаммед өкіметін мойындады.
Мекке мұсылман дінінің орталығына, бүкіл мұсылмандардың “қасиетті” қаласына
айналды. Мұхаммед мемлекет пен мұсылман мешітінің басқарушысы болды.
Мұхаммед өлгеннен (632) кейін көп ұзамай, мұсылмандар бүкіл Аравияны
өздеріне бағындырып алды. Араб мемлекетін “халифтар” (“пайғамбардың
орынбасары”) басқарды. Арабтар Византия мен Иранға шабуыл жасады. Ол
елдердің көптеген қалалары жаулаушыларға ұрыссыз берілді. Арабтар 636 жылы
Ярмуктегі шайқастан кейін Византияның аса бай провинциялары – Сирия мен
Египетті – басып алып, 637 – 651 жылдары Иранды жаулап алды. Араб әскерлері
Константинопольды бірнеше рет қоршап, шабуылдағанымен, оны ала алмады.
Мұхаммедтің үшінші мирасқоры халиф Осман (644 - 656) өте кәрі шал еді.
Ол Мекке ақсүйектерінің өкілі болатын. Оны Сирия арабтары да қолдайтын.
Сирияның әкімі – Муавия әмір оның жақын туысы болатын. Мединеліктер жек
көретін кәрі халиф Османды қастандық жасаушылар (656) өлтірді. Оның орнына
Мұхаммедтің күйеу баласы Әлі халиф болды (Фатиманың күйеуі). 661 жылы ол да
қастандықшылар қолынан қаза тапты. Енді Муавия өзін халиф деп жариялады.
Бірақ ол халифатты Меккеге де, Мединеге де бармай, Дамаскіден басқара
берді. Сөйтіп, араб халифатының жаңа тарихи кезеңі басталды. Арабтардың
саяси өмірінің орталығы араб қаларынан Сирия қалаларына ауысты.
1.4 Омейядтар мен аббастар халифаттары.
Дамаск халифаты 661 жылдан 750 жылға дейін өмір сүрді. Бұл тоқсан
жылдық билік Омеядтар халифаты деп аталды. Бұл кезде халифаттың иелігі
орасан зор ұлғайды. VIII ғасырдың басына қарай бүкіл Солтүстік Африка
жаулап алынды. 711 жылы арабтар Гибралтар бұғазы арқылы вестготтардың
әлсіреп қалған мемлекеті орналасқан Пириней түбегіне өтті.
Олар бірнеше жылдың ішінде Испанияны түгелдей дерлік жаулап алды. Оның
тек солтүстік таулы бөлігінің тұрғындары ғана бағынбай, күресе берді. Одан
соң арабтың атты әскері Пириней тауларын басып өтіп, франктер корольдігіне
бас салды. Бірақ Пуатье түбінде болған 732 жылғы жойқын соғыста франктер
арабтарды жеңіп, оларды оңтүстікке ығыстырып тастады.
750 – 754 жылға дейін Аббул – Аббас тақта отырды. Ол 1055 жылға дейін
билік құрған аббаситтер әулетінің негізін қалады. Жаңа халифаттың астанасы
Бағдад қаласы болды. Оны 768 жылдан бастап халиф Мансұр (754 - 775)
тұрғызды.
Осы аббасидтер тұсында Араб мемлекеті өзінің шырқау шегіне жетті. Араб
мемлекетінің гүлденуіне зор еңбек сіңірген халифтер: Мансұр (754
- 755), Харун – ар – Рашид (786 - 809), Аль – Мамун (813 - 833), Мұтадид
(892 - 902) болды. Мұтадидтен кейін халифаттың құлдырауы басталады.
Халифаттағы барлық жер әуелде халифтың меншігі болып есептелді. Ол елді
наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын мерзіміне
қарай пйадалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың есебінен
ол чиновниктер мен әскер ұстады. Бертін келе халиф жердің бір бөлігін
шонжарлардың тұрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілікпен
суармалы жерлерде ғана шұғылдануға болатын еді. “Сусыз жер - өлі жер” –
дейді араб мақалы. Үлкен суландыру құрылыстары салынды.
Халифатта тұтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды: олар кен қазу
жұмыстарында істеді, батпақтарды құрғатты, каналдар салды. Құлдар
шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ
еңбекшілер бұқарасының басым көпшілігі құлдар емес, тәуелді шаруалар еді.
Халиф өз әскер басшыларымен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер
үлестіріп беріп отырды. Ол үлес “ихта” деп аталды. Ихта үшін оның иесі
салық төлейтін болса, Омар халиф (634 - 644) ол иелекті игеруді міндеттеді.
Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бұқара халық ұшыр (құшыр),
зекет, харадж (қалан) т.б. салықтар төледі. Ұшыр – жан басынан жиналатын
жер салығы. Ислам дініне еңбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі.
Егер мұсылман болса, бұл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол
жиналған өнімнің үштен бірін құрайтын. Зекет – шариғатқа негізделген, мешіт
үшін салынатын мал салығы.
Жаулап алынған елдердің тұрғын халқына қару асынуға рұқсат етілмеді.
Олар өздерінің киген киімдерден де арабтарға ұқсамауға тиісті болатын.
Жаулап алушылар мұсылман емес халықтарының бәріне қосымша салықтар салды
және өз әскерлерін азық – түлікпен қамтамасыз етуді міндеттеді.
VIII – IX ғасырларда жаулап алынған жерлерде арабтарға қарсы халық
көтерілістерінің толдыны етек алды. 776 жылы Орта Азиядағы Мары қаласы
маңында Хашим – ибн – Хаким басқарған көтеріліс болды. Оны халық Муканна
деп атап кеткен. Ол көтеріліске қатысушылар маздакидтер ықпалында болып,
дүние мүлік теңдігін талап етті.
816 жылы Әзербайжанда көтеріліс басталды, Оны Бабек басқарды.
Көтерілісшілер халифтың алты армисын талқандады. Көтеріліс Әзербайжаннан
Армения мен Иранға ауысты. Араб тарихшысының айтуынша, халифат астанасын
“қатты үрей мен қорқыныш басты”. Бабектің басы үшін орасан зор сыйлық
белгіленді. Бабектің өзіне де егер берілетін болса, кешірім жасалады деп
уәде етілді. Бұған: “40 жыл бейшара, құл болғанша, бір күнгі бас
бостандығым артық” деген тәкаппар жауап қайтарылды. Сөйтіп, көтеріліс 20
жылдан соң әрең басылды. Бабек өлтірілді. Халиф көтеріліс жасаушыларға
қарсы өзінің негізгі әскерін жіберді. Жақсы қаруланған әскер
көтерілісшілерді талқандады. Бабек баспана сұраған жергілікті тұрғындардың
бірі оны халифке ұстап берді. Ол 837 жылы азаптап өлтірілді. Халифаттың
басқа аймақтарында да қуатты көтерілістер болды.
1.5 Халифаттың ыдырауы.
Атлант мұхитының жағалауынан бастап, Үндістан мен Қытай шекарасына
дейінгі жерді алып жатқан орасан зор халифаты онша берік болмады.
Бағындырылған халықтар тарапынан жүргізілген көтерілістер оның күш – қуатын
әлсірете берді. Феодалдық құрылыстың дамуына байланысты жер – жерде ірі
феодалдар күшейе бастады. Аймақтардың наместниктері өздерінің атақ мансабын
пайдалануға алған жерлерімен қоса, өз ұрпағына мирасқа қалдыра бастады.
Өздерінің қарамағындағы әскер күшіне сүйене отырып, олар халифқа бағынудан
бас тартты, сөйтіп, өздерінше тәуелсіз билік жүргізушілер болып алды.
Халифаттың ыдырауы VIII ғасырдың ортасында басталды. 756 жылы Кордова
эмираты бөлініп кетіп, ол 929 жылы жеке халифатқа айналды. VIII ғасырдың
аяғы – IX ғасырдың басында Марокко мен Тунис бөлініп шықты. IX ғасырдың
ортасында Египет тәуелсіздік алды. Мұнда алғаш Тулунилер, ал X ғасырда
Әлінің Фатимилер деп аталған ұрпақтары билік құрды. 969 жылы Фатимилер
Египетті егемен Каир халифатына айналдырды. IX ғасырда Шығыс Иран
(Хорасан), X ғасырда Батыс Иран да Араб халифатынан бөлініп шықты.
Амударияның шығысындағы Мәуереннахрда Саманилер мемлекеті құрылды
(Мәуереннахр – “өзеннің арғы жағы”). Оның астанасы Бұқара қаласы болды.
Басқа үлкен қалалары Самарқанд мен Ходжент болды. X ғасырдың басында
Ауғанстан бөлініп шықты. Бағдат халифаттының қарамағында Месопотамия ғана
қалды. Бірақ оны да Иран әміршісі өзіне бағындырып алды.
1055 жылы Бағдатты Орта Азиядан аулап келген көшпенділер - түрік –
селжүктер жаулап алды. Олардың қолбасшысы Ер Тоғрыл (Тоғрыл бек) сұлтан деп
жарияланды. Енді халифтердің қолында діни билік қана қалды. Ол билік те
1258 жылға дейін, монғол жаулап алушылығына дейін сақталды.
Сөйтіп, қоғамдық бірліктің, ынтымақтың ұйтқысы болған жаңа ислам
дінінің рухани беделі араб халифатының құрылуына, зор табыстарға жетуіне
себеп болды. Ал IX ғасырға қарай ислам басшыларының пайғамбар өсиеттері
бойынша жүре алмай, әділеттілік жолынан ауытқып кетулері жеке феодалдардың
күшеюіне, ақырында – халифаттың ыдырауына әкеліп соқты.
1.6 Арабтар мәдениеті.
Арабтардың мәдениеті VII – X ғасырларда дүние жүзіндегі ең озық
мәдениет болды. Еуропадағы ең алғашқы университеттері – Кордовада – арабтар
ашқан. Ондай университеттерді арабтар Бағдадта, Каирде де ашқан. “Адамның
ең басты көркі - білім” – дейтін араб ғалымдары. Халифатта математика,
астрономия, география тәрізді ғалымдар өте жоғары дәрежеде дамыды.
Дамаскіде, Бағдад пен Каир сияқты қалаларда үлкен обсерваториялар
ашылды. Араб астрономдары көптеген жаңа жұлдыздар ашып, аспан әлемінің өте
құнды картасын жасады. Күрделі аспаптарды пайдалана отырып, араб
астрономдары жер шарының көлемін шамамен есептеп шығара алды, аспан
әлемінде көзге көрінетін жұлздыздардың орналасу тіртібін сипаттап жазды.
Орта Азия ғалымы әл – Бируни (973 - 1048) жер күнді айналады деп дана
болжам айтты.
Арабтарда медицина да жемісті түрде дамыды. Орта Азияда араб тілінде
білім алған ұлы ғалым тәжік Ибн Сина (980 - 1037) өмір сүрді. Оның әсіресе
дәрігер ретінде даңқы шықты. Ол өзіне дейін айырып болмайтын көптеген
аурудың белгілерін баяндап жазды. Оның қаламынан жүздеген ғылыми еңбек
шықты. Шығыста Ибн Синаны “ғылымдардың атасы” деп атады. Біздің жерлесіміз,
әйгілі философ, энциклопедист ғалым әл – Фараби (870 - 950) да араб тілінде
оқып, білім алған.
Арабтар алгебра (алджебр – “есеп” деген сөзінен “алгебра” сөзі шыққан)
мен геометрияны, тригонометрияны дамытты. Олар үнді цифрлар жүйесін
жетілдірді, ең алғаш “ноль” (0) белгісі ойлап тапты.
Арабтар географияны қатты құрметтеді. Бұған арабтың “Ғылым іздеп,
сапар шеккен адамның алдынан жұмақ есігі ашылады” деген мақалы дәлел бола
алады. Географтар өзге елдер жайында жазылған кітаптарды ғана оқып қойған
жоқ, қауіпті алыс сапарларға аттанып, ол елдерде болып қайтты. Сондай араб
географы, тарихшыларының бірі Масуди (890 - 956) болды. Ол халифаттың
барлый аймақтарын, сондай – ақ Индия мен Қытайды аралап шықты. Сол
саяхаттарының нәтижесін “Алтын алқаптар” деген еңбегінде тұжырымдады. Ибн –
Даст, Ибн – Фадлан т.б. араб саяхатшылары славян елдеріне барып қайтты,
олар туралы қызықты мәліметтер қалдырды. Араб географтары өздеріне белгілі
елдер мен теңіздердің карталарын жасады.
IX ғасырдың аяғы мен X ғасырдың басындағы араб тарихшыларының ішінде
әсіресе Табари деген ғалымның (923 жылы өлді) шоқтығы биік болды. Ол
“Пайғамбарлар мен патшалар тарихын” жазып қалдырды.
Көпестер мен түйекештер басқа елдерден қымбат тауарларға қоса,
таңғажайып ертегілерді де әкеліп отырды. Олар халиф пен шонжар
сарайларында, Бағдадтың базарларында, көшелері мен үйлерінде айтылды. Халық
таңғажайып саясаттар мен керемет оқиғалар туралы хикаяларды қызыға тыңдады.
Осы ертегілерден кейінірек бүкіл әлемге әйгілі “Мың бір түн” жинағы
құрастырылды.
Араб ақындары өздерінің өлеңдерінде көшпенділердің тұрмыс салты мен
батырлардың соғыстағы ерліктерін жырға қосты. Поэзия, әсіресе Иран мен Орта
Азияда жемісті түрде дамыды. Мұндағы ақындар өз шығармаларын әдетте тәжік –
парсы тілдерінде жазды.
Ең атақты ақындардың бірі - Әбу–л–Касим Фирдоуси (935 - 1020) болды.
Ол “Шахнама” (“Патшалар кітабы”) поэмасын жазып шығару үшін отыз жылдан
астам уақыт жұмсады. Алпыс мыңнан астам өлеңнен тұратын бұл шығармада иран
халқының өз елін жаулап алушыларға қарсы жүргізген күресі баяндалды. Аттары
аңызға айналған батырлардың ерліктері мадақталды. Ақын “өзінің өмірлік
нанын өз еңбегімен табушылар” туралы құрмет тұта жазды. Ол ел басшыларын
өзара қырқысу соғыстарын тоқтатып, елді көркейтуге шақырды.
Халифатта өнер түрлерінің ішінде, әсіресе сәулет өнері аса үлкен
табыстарға жетті. Құрылысшылар тамаша сарайлар, мазарлар мен қамалдар
салды.
Испан әміршілерінің Гранададағы Альгамбра сарайы (XIII – ғасырдың
аяғы–XIV ғасырдың ортасы) бүкіл дүние жүзіне танылды. Араб сәулетшілері
мұсылман храмдарын – мешіттер салды. Мешіттің төрт бұрышты үйінің төбесі
көбінесе күмбезделіп шығарылды. Оның ішкі жағында көптеген колонналары
галереямен қоршалған бассейні бар үлкен ауласы болды, зал соған
тіркестіріле салынды. Мешіттің қасына дін ұстанушылардың намаз оқуға тазан
айтып шақыратын биік мұнара – минарет салынды. Ертеректегі сондай араб
сәулет өнерінің бір ескерткішті – 688 жылы Омеядтер әулеті салдырған
Иерусалимдегі Омар мешіті. Ол қазірге дейін сақталған.
Арабтардың үйлері тасқа қашалған ою - өрнектермен, ал олардың
қабырғалары мен едендері жалтыраған кірпіштермен, мозаикалармен бай түрде
әшекеленді. Үйдің қабырғалары арабескалармен (өрмелі сызықтармен)
безендірілді. Шілтер тәрізді оюлар мен алуан түсті суреттер тастың өзін
салмағынан айырғандай әсер етеді.
Мұсылман діні адамдар мен жануарларды бейнелеуге тыйым салды. Осы
себепті де Халифат елдерінде мүсін мен сурет өнері орта ғасырлардың алғашқы
жүз жылдықтарында тіпті дамымады десе де болады. Кейінірек кітаптарға халық
тұрмысынан алынған көріністер, халиф сарайындағы оқиғалар, аңдары мен
құстарына дейін таңғажайып елдер бейнеленген миниатюраларды қосатын болды.
Қорыта айтқанда жоғары сатыда дамыған араб мәдениетімен еуропалықтар
көптеген бағалы ғылыми білімдер алды. Араб математиктері мен
астрономдарының еңбектерін орта ғасырлық Еуропа ғалымдары басшылыққа алды.
Еуропалықтар арабтардан цифрларды ғана емес, сонымен бірге астрономияға
байланысты білімдерді, оның ішінде көптеген жұлдыздардың да атауларын алды.
Олар арабтардан карталар сызуды, компас пен глобусты пайдалануды үйренді.
Авиценнаның латын тіліне аударылған медицина жөніндегі шығармалары XVII
ғасырға дейін Еуропа дәрігерлерінің қолдан тастамайтын кітабы болды.
Еуропалықтар халифат елдерінің мәдениетімен негізінен арабтар жаулап
алған Испания арқылы танысты. Кордовада көптеген жоғары оқу орындары болды.
Оларда аса көрнекті ғалымдар дәріс оқыды. Мұндағы орасан үлкен
кітапханаларда көне қолжазбалар сақталды. Еуропада ежелгі грек ғалымдары
мен жазушыларының еңбектері араб аудармалары арқылы белгілі болды.
2. X – XV ҒАСЫРЛАРДАҒЫ АРАБ МЕМЛЕКЕТТЕРІ.
2.1 Араб халифатының ыдырай бастауы.
Араб халифатының ыдырауы VIII ғасырдың екінші жартысында басталған
болатын. Оның ыдырауына бірнеше себептер ықпал етті. Біріншіден
бағындырылған халықтардың тәуелсіздікке ұмтылуы халифаттың күш – қуатын
әлсіретті. Екіншіден феодалдық құрылыстың дамуына байланысты жер – жерде
ірі феодалдар күшейе бастады.
756 ж. Кордова Эмираты бөлініп кетіп, ол 929 ж. жеке халифатқа
айналды. Ол халифат 1031 жылдан кейін ыдырап кетті. X ғасырдың басында
Марокко мен Тунис бөлініп шықты. IX ғасырдың екінші жартысында Египет
тәуелсіздік алды. Мұнда алғаш Тулун әулеті, ал X ғасырда Әлінің фатимилер
деп аталған ұрпақтары билік құрды. 969 ж. фатимилер Египеттегі егемен Каир
халифатына айналдырды.
IX – Ғасырда Шығыс Иран (Хорасан), X – ғасырда – Батыс Иран да Араб
халифатынан бөлініп шықты.
Амударияның шығысындағы Мәуереннахрда Саманидтер мемлекеті құрылды
(“Мәуереннахр - өзеннің арғы жағы” деген сөз). Оның астанасы Бұқара қаласы
болды. Басқа үлкен қалалары Самарқанд мен Ходжент болды.
X ғасырдың басында Ауғаныстан бөлініп шықты. Бағдад Халифаттың
қарамағында тек Месопотамия ғана қалды. Бірақ оны да Иран әміршісі өзіне
бағындырып алды.
Тунис пен Египеттің араб халифатынан бөлініп шығуы негізінен фатимилер
әулетінің атымен тығыз байланысты.
2.2 Бағдатты Буидтердің, кейін селжук түріктерінің басып алуы.
Исмаилшыл имамдар 893 ж. Әбу Абдаллах деген миссионерді Ифрикияға
(Тунис) жіберді. Ол өзі құрған шииттік қауымды күшті әскерге айналдырды.
Оған жан – тәнімен берілген берберлер жеті әскери құрамаға бөлінді. Олардың
басшылары ақсақалдар Кеңесін құрды. Өмір теңдік және әділеттілік принципіне
негізделді. Берберлерді аббастық наместниктердің билікті заңсыз басып
алғандығы ызаландырды. Олар билікті фатиманың ұрпағы, саламилік имам
Убайдуллахқа алып беру үшін күресті.
Убайдуллах пен оның баласы кезекті уағыз кезінде тұтқындалып, түрмеге
қамалған болатын. Оны босату үшін Абу Абдаллах 909 ж. берберлер отрядымен
Магрибке (батыстағы облыстар) аттанды. Убайдуллах пен оның баласы түрмеден
босатылды. Убайдуллахтың басшылығымен тек Әли мен Фатиманың ұрпақтарын ғана
имам деп мойындайтын шииттік – исмаилилік “Фатимииа” сектасы құрылды. 910
ж. қаңтарда Убайдуллах (ол өзін Әли мен Фатиманың ұрпағы деп санаған)
“махди” (әділетсіздіктен құтқарушы) деген атақ алып, “діндарлар әмірі” деп
жарияланды.
Бербер тайпаларының көмегімен Әбу Абдаллах Солтүстік Африканың
Тахерте, Сиджилмас, т.б. аудандарын басып алды. Сиджилмаста Әбу Абдаллах
халыққа: “Мынау Махди. Мен сендерді оған бағынуға шақырамын!”, - деген
үндеу тастады. Ал Махдидің Әли мен Фатиманың ұрпағы екендігі жалған еді.
“Тарих ал - Кайруан” деген кітабында ибн Халликан ол (Убайдуллах)
Саламилік иудей еді, ол Саид деген ұста еді дейді.
Убайдуллах берберлердің үмітін ақтамады. Ол салық мөлшерін ұлғайта
түсті. Қарсы шыққандарды өлім жазасына кесіп отырды. Ал Әбу Абдаллахтың
халық арасындағы беделі күшті болды. Ол өзі жариялаған теңдік пен
әділеттілік принциптерін жүзеге асыруға тырысты. Бұл принциптері Махдидің
саясатымен сыйыспады. 911 ж. Әбу Абдаллах Махдидің бұйрығымен өлтірілді.
Оған жауап ретінде берберлер көтеріліске шықты. Бірақ көтеріліс басып
тасталды.
914 ж. Махди Египетті жаулап алу әрекетін жасап, сәтсіздікке ұшырады.
Мұндай сәтсіз әрекеттер 919, 935, 945, 966 жылдары қайталанды.
969 ж. Египетте ашаршылық болды. Сәуір айында шыққан тегі славяндық
қолбасшы Жауһар басқарған 100 мыңдық фатимилік әскер Египетке аттанды.
Онымен бірге аш отырған Египет халқы үшін егін тиелген кемелер де келді.
Шілде айында египеттік әскер талқандалды. 969 ж. 9 шілдеде фатимилік халиф
– Муизздың атына мешітте Хұтба оқылды. Ол Египеттің халифы деп жарияланды.
Cөйтіп, Египет фатимилік мемлекеттік құрамына қосып алынды да, оның негізгі
аумағына айналды. Cол жылы жаңа астана – Каир қаласының негізі қаланды. 973
ж. оған Муизз халиф көшіп келді.
974 ж. фатимилер Дамасқ қаласын баспы алды.
Фатимилер Египетте жер реформасын жүргізді. Ол бағдаттық еврей Йакуб
ибн Киллис пен оның көмекшісі Услудж ибн Хасанның атымен байланысты.
Империядағы барлық жердің ең жоғарғы иесі фатимилік халиф деп саналды. Ол
мемлекеттік қордан ірі шенеуніктер мен әскер басшыларына ихта ретінде жер
үлесін беріп отырды. Ихта берумен арнаулы диван (кеңсе) айналысты. Ихта
иелері өкіметке солдат беріп отырды. Лендердің көлемі оны иемденушінің
қызметінң үлкенді – кішілігіне байланысты болды. Лен қызмет істеп жүрген
кезіне ғана берілді.
Мемлекеттік табыстың басты көзі жер салығы–харадж болды. Ол ақшалай
да, азық – түлікпен де өтеле беретін. Харадждың есеп–қисабын екі диван
жүргізді. Біреуі–төменгі, екіншісі – жоғарғы Египеттің жер салығымен
айналысты.
Муызз (Абу–Темим Маадд) (953 - 975) бен Азиз (Әбу Мансур Низар) (975 -
996) халифтардың билігі кезінде фатимилер билігінің қуаттылығы шырқау
шегіне жетті. Фатимилер түрік және негр гулямдарын көптеп сатып алды.
Фатимилер әртүрлі елдердің халықтарынан күшті мемлекет құрды. Олар, К.Э.
Босворттың айтуынша феллахтарды жұмыс күші, христиандарды – шенеуніктер,
еврейлерді – делдал көпестер ретінде шебер пайдалана білді. Еврейлер
Үндістанмен және Батыс Еуропамен сауда қатынасын қайта жандандырды.
Түріктер мен негрлерден ұлан құрылса, бербер – арабтардан жасақшылар
құрылатын.
996 ж. таққа Хаким отырды. Ол 1021 жылға дейін билік құрды. Хаким
исмаилшылар мойындайтын исламның барлық дәстүрлі әдет – ғұрыптарына бас
тартты, Каабаға жапқыш жіберуді тоқтатты, қажылыққа баруға кедергі жасап
бақты. Оның қолөнерімен, саудамен күндіз айналысуға, әйелдердің үйден
далаға шығуына тыйым салуы ақыр заманның алғашқы белгісі деп қабылданды.
1011 ж. алдымен христиандарды, сонан кейін сунниттерді қудалау
басталды. Мамлюк негрлер мен түріктердің қақтығысы орын алды. Шәлкес деспот
халиф Хаким 1021 ж. із – түзсіз жоғалды. Оның орнын басқан халиф Зәкір
(1021 - 1036) Хакимнің жарлықтарын жойды. Зәкірден кейін Мустансир (1036 -
1094) халиф болды.
1055 ж. Бағдадты Тоғрыл – бек сұлтан басқарған – селжүк түріктері
басып алды. Олар сунниттер болатын. Сондықтан да селжүк түріктері күпірлер
деп санаған каирлік халифатты жоюды көздеді.
Фатимилер тұсында Египеттің әскері ақын, әрі саяхатшы Насир – и
Хосроудың айтуынша, судандық негрлерден, түріктер мен славяндардан құрылған
60 мыңдық гулямдардан, Магрибтік берберлер мен Хиджаздық арабтардан
құрылған 135 мыңдық жасақтан тұратын.
1062 ж. маусым айында негр гулямдар мен түрік гулямдарының арасында
қақтығыс болды. Негр гулямдар жеңілді. 1073 ж. халиф Мустансир әскердегі
қолбасщылыққа Бадр әл – Джамали деген армянды тағайындады. Армян және
сириялық әскер қулықпен түріктік әскер басшыларын қолға түсіріп, қырды.
1064 ж. селжүктер Сирияға басып кірді. 1071 ж. Атсыз басқарған
селжүктер Иерусалимді басып алды. Сирия мен Палестинада селжүктер
империясына вассалдық тәуелділіктегі сұлтанаттар құрылды. Олардың арасында
жиі – жиі қақтығыстар болып тұрды. Осындай жағдайды пайдаланып, фатимилер
Акканы, Тирді және бірнеше теңіз жағалық қалаларды басып алды (1089 ж.).
2.3 X–XV ғасырлардағы Магрибтегі фатимилер мен мәмлүктер билігі кезіндегі
кресшілермен, монғолдармен күрес.
Фатимиліктердің әлсіреуі, селжүктер империясының ыдырауы кресшілердің
Таяу Шығысқа жорықтарына жол ашты.
1098 ж. қараша айында кресшілер Антиохиядан Иерусалимге қарай бет
алды. Босфор бұғазынан өтіп шыққан 700 мыңдық әскерден Иерусалимге 25 мың
адам ғана жетті.
Бұл кезде фатимилер Иерусалимді селжүктерден тартып алған болатын.
Фатимилер халифы Хаким кресшілердің Иерусалимге қарусыз, шағын топпен
табынуға келіп тұруларына рұқсат берді. Бірақ кресшілер бұл шартқа көнбей,
шабуылмен қаланы басып алды.
Бірінші крест жорығы үш жылға созылды. Оның нәтижесінде кресшілер
Эдессаны, Антиохияны, Триполи мен Иерусалимді басып алды. Бұл табыс
еуропалық басқыншыларды жігерлендіре түсті. 1101 ж. көктемде еуропадан
кресшілердің жаңа легі келіп жетті. Жарты миллионға жуық кресшілер үш топқа
бөлінді. Раймонд Тулузский басқарған 260 мыңдық кресшілерді селжүк
түріктері Ғалиса өзенінің бойында талқандады.
Кресшілердің екінші тобын селжүктер Тавр тауының етегінде талқандап,
бытыратып жіберді.
100 мыңға жуық үшінші кресшілер тобын түріктер Гераклея маңында жеңді.
1101 жылғы крест жорығы осылай күрейді. Алып үш армияны селжүк түріктері
құртып жіберді.
1147 ж. жазда әрқайсысы 70 мыңнан тұратын неміс және француз әскерлері
екінші крест жорығына аттанды. 1148 ж. Палестинаға ол әскердің жартысына
жуығы ғана жетті. Қалғанын жолда түріктер жойып жіберді.
Иерусалимдік кресшілер батыстан келген кресшілердің жаңа тобынан
құтылу үшін оларға Дамаскіні жаулап алуды ұсынды. Кресшілер ол қаланы
қоршауға алған кезде Дамаскіге көмекке Атабек жіберген түрік әскері келе
жатыр екен деген хабар тарады. Иерусалимдік кресшілер үшін Дамаскінің
арабтар қолында қала бергені тиімді еді. Сол себепті олар енді еуропалық
рыцарларды Дамаскіні қоршауды тоқтатуға көндірді. Еуропалық кресшілер кейін
шегініп, ақыры елдеріне қайтты. Сөйтіп, екінші крест жорығы зор шығынға
ұшырап, сәтсіз аяқталды.
1154 ж. Дамаск солтүстік Ирактың қол астына көшті. Сәтсіз аяқталған
екінші жорықтан кейін де еуропалық рыцарьлар шығысқа көз тігуін тоқтатқан
жоқ. Оларды, әсіресе Египет қатты қызықтырып, өзіне қарай тарта берді.
Ондағы экономикалық құлдырау саяси анархияға ұласып жатты. Фатимилік
мемлекеттің ішкі ыдырауы күшейді. Ол өз байлығын тиімді пайдалана алмады.
Исмаилизмнің ел ішіндегі тірегі берік болмады. Cарайлық төңкерістер,
көшелердегі қырқысулар, т.б. тәртіпсіздіктер XII ғасырдағы фатимилік
Египетті қатты қалжыратты.
Фатимилік халифаттың мұндай жағдайы кресшілер үшін пайдалы болды:
оларға оңтүстіктен қауіп төнбеді. Бірақ өкімет басына айюбилер әулеті
келген соң жағдай күрт өзгерді.
1171 ж. халиф Адид өлген соң билікті оның уәзірі Салах – ад – дин
басып алды. Ол шыққан тегі жағынан курд (равадия тайпасынан) болатын.
Сириялық әскер басшылығынан 1169 ж. фатимилер халифының уәзірлігіне
тағайындалған еді. Билік басына келген әулеттің Айюблер деп аталуының
себебі Салах – ад – диннің әкесінің аты Айюб ибн Шади болатын. Бұл әулет
кресшілерге қарсы күресті басқарды. Әулет 1250 жылға дейін билік құрды.
Таққа отырысымен Салах – ад – дин Египеттің аумағын ұлғайтуға кірісті.
1172 – 1173 жж. Ол Барку мен Триполиді, ал 1174 ж. Иеменді бағындырды. Сол
жылы Сириядан Дамаск, Хама, т.б. жерлер басып алынды. Сирияның наместнигі
етіп Салах – ад – дин өзінің інісі Тураншахты тағайындады.
1182 ж. египет әскері Халебті басып алды. Тонаушылықпен айналысып
отырған Иерусалимдік рыцарьларға енді оңтүстіктен де, шығыстан да қауіп
төнді. Салах – ад – дин рыцарьларды 1177 ж. Аскалон маңында 1179 ж. Иордан
жағасында жеңді. 1184 ж. келісім жасалды. Ол бойынша кресшілер
мұсылмандарға шабуыл жасамауға, көпестерді тонамауға уәде берді. Ал Салах –
ад – дин оларға тимеуге келісті.
Бірінші болып уәделерін рыцарьлар бұзды. Олар Иорданның жағасындағы
Керакты басып алды, Дамаскіден Аравияға бара жатқан сауда керуенін тонады.
Келісімді бұзғаны үшін Салах – ад – дин кресшілерге соғыс жариялап,
Иерусалим корольдігіне шабуыл бастады. Жарты күнге созылған шайқастан соң
рыцарьлар талқандалды. Иерусалим королі мен тамлиерлер гроссмейстері
тұтқынға түсті. Корольдің басы кесілді.
Бірнеше аптаның ішінде Иерусалим мен Тирден басқа корольдіктің
қалалары Салах – ад – динге берілді. Сонан кейін ол Иерусалимді де басып
алып, құнын төлеген қала тұрғындарын тұтқыннан босатты.
Иерусалимнің мұсылмандар қолына көшуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz