Құстар класы.
МАЗМҰНЫ
1. КІРІСПЕ 4
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
2.1 ҚҰСТАР КЛАСЫ. 5
2.1.1 ҚҰСТАР КЛАСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА. 5
2.2 ҚҰС ЖҰМЫРТҚАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ. 7
2.3 ҚҰСТАРДЫ ТОПҚА БӨЛУ. 8
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР 11
2.5 САЯТ ҚҰСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖАРАТЫЛЫСТАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 13
2.6 ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫ 22
2.7 ҚҰСТАРДЫ ҚОРҒАУ 25
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ 26
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА 28
3. ҚОРЫТЫНДЫ 33
1. КІРІСПЕ 4
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
2.1 ҚҰСТАР КЛАСЫ. 5
2.1.1 ҚҰСТАР КЛАСЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА. 5
2.2 ҚҰС ЖҰМЫРТҚАСЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ. 7
2.3 ҚҰСТАРДЫ ТОПҚА БӨЛУ. 8
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР 11
2.5 САЯТ ҚҰСТАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖАРАТЫЛЫСТАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 13
2.6 ҚҰС ШАРУАШЫЛЫҒЫ 22
2.7 ҚҰСТАРДЫ ҚОРҒАУ 25
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ 26
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА 28
3. ҚОРЫТЫНДЫ 33
1. КІРІСПЕ
Қазақ атауының түп-төркінін әртүрлі жорамалдармен түсіндіруге болады. Нақты ешкім осылай түсіндірген дұрыс деп айтып бере алмай отырғаны және рас. Әйткенмен, маған ең жақын жорамал «Қаз-ақ, ақ қаз» ұғымы. Ақ қаздай тізіліп, керуен жетелеп, көшіп жүретін халықты, ақ шаңқан үйлер тігіліп, жағалай қоныс теуіп, жұрт жаңалап отырар ұлтты «қаз-ақ» демегенде, не дер еді. Тағы бір жорамалда арғы бабаларымыздың ақ қаздан тарағанын да айтады. Кім білген? Қалай болғанда да қазақтың құстар әлемімен байланысы тым тереңде жатқандығы осыдан-ақ белгілі. Құстың ұясын бұздырмаған, жұмыртқасын шақтырмаған елдің осы құстардай еркін күн көшуді көксейтіні тарихи тұрғыдан алып қарасаңыз да жасырын емес. Бұл біздің тереңде жатқан болмысымыз. Табиғатпен етене жағдайда тіршілік ету, астарласа өмір сүру, одан өзін бөлек сезінбеу – қазақ пәлсафасының негізгі тіні. Бағзыдағы бабаларымыз ең алғашқы жылқыны қолға үйретуімен ғана емес, құстарды, құс болғанда да қырандарын қолға үйретіп, аспан еркесін баулып, саят құрғаны тарихта айқын таңбаланған. Анау шексіз аспандағы бұлтты жолақты «Құс жолы» атауымыз да сондықтан. Құс жолына қарап, осы бағытпен адаспай ұшады дейтін танымның астарына үңілсек те, біраз нәрсені аңғаруға болады. Құс екеш құстың да адаспауын тілеп, құс қайтқанда дұға қылар ел-жұрт емес пе ек. Күні кешеге дейін.
Қазақ өлең-жырларының, әндерінің дені де осы құстармен байланысты. Ақан серінің «Қара торғайын» тыңдаған жанның жұлын-жүйкесін біртүрлі өксік пен сағыныш кернейтіні несі екен?! Сүйінбайдың «Бозторғайы» бозаң далада әлі де боздап тұрғандай күй кешетініміз неліктен? Сонау үйсін дәуірінен келе жатқан «Аққу» әнінің арғы мәнін қашан түсінер екенбіз? Мейрамбек қаршадайында боздатқан «Бозторғайды», Рамазан Стамғазиев әуелеткен «Дәриға-дәуренді» тыңдап егілмеген жүректі көрген емен. Ән – руханиятымыздың негізгі қайнары екенін мойындар болсақ, бұл әндердің табиғатынан далалық сағыныш есіп тұрғанына куәдүрміз.
Шындығында, кең даламыз бір кездері мың түрлі әуезге шомылып тұратын деседі. Құстардың құйқылжыта, құбылта салатын әндері тұтас даланы кернеп тұратын дейді көнекөз қариялар. Миуалы орман мен шалқар көлдердің үстінен қалықтаған сиқырлы әуен, сұңқылдар мен сымпылдарға бөгіп жатар даланың құс отаны атанар жөні де бар. Құс дауысымен оянып, құлқын сәріде құпиясы мол дүниеге көз жүгірткен халықтың әр таңы қандай нұрлы еді десеңізші… Тіпті, Алакөлдің аралдарында мекен еткен құстардың ақ ұлпа мамық қауырсыны өткен ғасырдың жетпісінші жылдарына дейін айдынын неше түрлі құс мамықтары көмкеріп тастайтын деп еске алу қандай қызық болса, мұңы да сондай басым екен-ау… Марқакөл мен Шайтанкөлде, Бурабай мен Каспийде, Ертіс пен Іледе, Еділ мен Жайықта мекен ететін құстардың санында қисап жоқ еді ғой деп армандайтын адамдар да аз емес. Қарға мен сауысқаннан басқа құсымыз қалмады деп шып-пыр боп жүрген ғалымдарымыз да жетерлік! [1]
Қазақ атауының түп-төркінін әртүрлі жорамалдармен түсіндіруге болады. Нақты ешкім осылай түсіндірген дұрыс деп айтып бере алмай отырғаны және рас. Әйткенмен, маған ең жақын жорамал «Қаз-ақ, ақ қаз» ұғымы. Ақ қаздай тізіліп, керуен жетелеп, көшіп жүретін халықты, ақ шаңқан үйлер тігіліп, жағалай қоныс теуіп, жұрт жаңалап отырар ұлтты «қаз-ақ» демегенде, не дер еді. Тағы бір жорамалда арғы бабаларымыздың ақ қаздан тарағанын да айтады. Кім білген? Қалай болғанда да қазақтың құстар әлемімен байланысы тым тереңде жатқандығы осыдан-ақ белгілі. Құстың ұясын бұздырмаған, жұмыртқасын шақтырмаған елдің осы құстардай еркін күн көшуді көксейтіні тарихи тұрғыдан алып қарасаңыз да жасырын емес. Бұл біздің тереңде жатқан болмысымыз. Табиғатпен етене жағдайда тіршілік ету, астарласа өмір сүру, одан өзін бөлек сезінбеу – қазақ пәлсафасының негізгі тіні. Бағзыдағы бабаларымыз ең алғашқы жылқыны қолға үйретуімен ғана емес, құстарды, құс болғанда да қырандарын қолға үйретіп, аспан еркесін баулып, саят құрғаны тарихта айқын таңбаланған. Анау шексіз аспандағы бұлтты жолақты «Құс жолы» атауымыз да сондықтан. Құс жолына қарап, осы бағытпен адаспай ұшады дейтін танымның астарына үңілсек те, біраз нәрсені аңғаруға болады. Құс екеш құстың да адаспауын тілеп, құс қайтқанда дұға қылар ел-жұрт емес пе ек. Күні кешеге дейін.
Қазақ өлең-жырларының, әндерінің дені де осы құстармен байланысты. Ақан серінің «Қара торғайын» тыңдаған жанның жұлын-жүйкесін біртүрлі өксік пен сағыныш кернейтіні несі екен?! Сүйінбайдың «Бозторғайы» бозаң далада әлі де боздап тұрғандай күй кешетініміз неліктен? Сонау үйсін дәуірінен келе жатқан «Аққу» әнінің арғы мәнін қашан түсінер екенбіз? Мейрамбек қаршадайында боздатқан «Бозторғайды», Рамазан Стамғазиев әуелеткен «Дәриға-дәуренді» тыңдап егілмеген жүректі көрген емен. Ән – руханиятымыздың негізгі қайнары екенін мойындар болсақ, бұл әндердің табиғатынан далалық сағыныш есіп тұрғанына куәдүрміз.
Шындығында, кең даламыз бір кездері мың түрлі әуезге шомылып тұратын деседі. Құстардың құйқылжыта, құбылта салатын әндері тұтас даланы кернеп тұратын дейді көнекөз қариялар. Миуалы орман мен шалқар көлдердің үстінен қалықтаған сиқырлы әуен, сұңқылдар мен сымпылдарға бөгіп жатар даланың құс отаны атанар жөні де бар. Құс дауысымен оянып, құлқын сәріде құпиясы мол дүниеге көз жүгірткен халықтың әр таңы қандай нұрлы еді десеңізші… Тіпті, Алакөлдің аралдарында мекен еткен құстардың ақ ұлпа мамық қауырсыны өткен ғасырдың жетпісінші жылдарына дейін айдынын неше түрлі құс мамықтары көмкеріп тастайтын деп еске алу қандай қызық болса, мұңы да сондай басым екен-ау… Марқакөл мен Шайтанкөлде, Бурабай мен Каспийде, Ертіс пен Іледе, Еділ мен Жайықта мекен ететін құстардың санында қисап жоқ еді ғой деп армандайтын адамдар да аз емес. Қарға мен сауысқаннан басқа құсымыз қалмады деп шып-пыр боп жүрген ғалымдарымыз да жетерлік! [1]
Мазмұны
1. КІРІСПЕ 4
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
2.1 Құстар класы. 5
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама. 5
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы. 7
2.3 Құстарды топқа бөлу. 8
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР 11
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері 13
2.6 Құс шаруашылығы 22
2.7 Құстарды қорғау 25
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ 26
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА 28
3. ҚОРЫТЫНДЫ 33
1. КІРІСПЕ
Қазақ атауының түп-төркінін әртүрлі жорамалдармен түсіндіруге болады.
Нақты ешкім осылай түсіндірген дұрыс деп айтып бере алмай отырғаны және
рас. Әйткенмен, маған ең жақын жорамал Қаз-ақ, ақ қаз ұғымы. Ақ қаздай
тізіліп, керуен жетелеп, көшіп жүретін халықты, ақ шаңқан үйлер тігіліп,
жағалай қоныс теуіп, жұрт жаңалап отырар ұлтты қаз-ақ демегенде, не дер
еді. Тағы бір жорамалда арғы бабаларымыздың ақ қаздан тарағанын да айтады.
Кім білген? Қалай болғанда да қазақтың құстар әлемімен байланысы тым
тереңде жатқандығы осыдан-ақ белгілі. Құстың ұясын бұздырмаған, жұмыртқасын
шақтырмаған елдің осы құстардай еркін күн көшуді көксейтіні тарихи тұрғыдан
алып қарасаңыз да жасырын емес. Бұл біздің тереңде жатқан болмысымыз.
Табиғатпен етене жағдайда тіршілік ету, астарласа өмір сүру, одан өзін
бөлек сезінбеу – қазақ пәлсафасының негізгі тіні. Бағзыдағы бабаларымыз ең
алғашқы жылқыны қолға үйретуімен ғана емес, құстарды, құс болғанда да
қырандарын қолға үйретіп, аспан еркесін баулып, саят құрғаны тарихта айқын
таңбаланған. Анау шексіз аспандағы бұлтты жолақты Құс жолы атауымыз да
сондықтан. Құс жолына қарап, осы бағытпен адаспай ұшады дейтін танымның
астарына үңілсек те, біраз нәрсені аңғаруға болады. Құс екеш құстың да
адаспауын тілеп, құс қайтқанда дұға қылар ел-жұрт емес пе ек. Күні кешеге
дейін.
Қазақ өлең-жырларының, әндерінің дені де осы құстармен байланысты.
Ақан серінің Қара торғайын тыңдаған жанның жұлын-жүйкесін біртүрлі өксік
пен сағыныш кернейтіні несі екен?! Сүйінбайдың Бозторғайы бозаң далада
әлі де боздап тұрғандай күй кешетініміз неліктен? Сонау үйсін дәуірінен
келе жатқан Аққу әнінің арғы мәнін қашан түсінер екенбіз? Мейрамбек
қаршадайында боздатқан Бозторғайды, Рамазан Стамғазиев әуелеткен Дәриға-
дәуренді тыңдап егілмеген жүректі көрген емен. Ән – руханиятымыздың
негізгі қайнары екенін мойындар болсақ, бұл әндердің табиғатынан далалық
сағыныш есіп тұрғанына куәдүрміз.
Шындығында, кең даламыз бір кездері мың түрлі әуезге шомылып тұратын
деседі. Құстардың құйқылжыта, құбылта салатын әндері тұтас даланы кернеп
тұратын дейді көнекөз қариялар. Миуалы орман мен шалқар көлдердің үстінен
қалықтаған сиқырлы әуен, сұңқылдар мен сымпылдарға бөгіп жатар даланың құс
отаны атанар жөні де бар. Құс дауысымен оянып, құлқын сәріде құпиясы мол
дүниеге көз жүгірткен халықтың әр таңы қандай нұрлы еді десеңізші... Тіпті,
Алакөлдің аралдарында мекен еткен құстардың ақ ұлпа мамық қауырсыны өткен
ғасырдың жетпісінші жылдарына дейін айдынын неше түрлі құс мамықтары
көмкеріп тастайтын деп еске алу қандай қызық болса, мұңы да сондай басым
екен-ау... Марқакөл мен Шайтанкөлде, Бурабай мен Каспийде, Ертіс пен Іледе,
Еділ мен Жайықта мекен ететін құстардың санында қисап жоқ еді ғой деп
армандайтын адамдар да аз емес. Қарға мен сауысқаннан басқа құсымыз қалмады
деп шып-пыр боп жүрген ғалымдарымыз да жетерлік! [1]
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Құстар класы.
Құстар класы (птицы) – омыртқалы жануарлардың ұшуға бейімделген тобы.
Денесі қауырсынмен қапталып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қазіргі
кезде дүние жүзінің түрлі аймақтарында құстардың 8 600-ға жуық түрі
таралған. Зоология ғылымының құстарды зерттейтін саласы – орнитология
(грекше "орнитес" – "құс"). Қазақстанда кұстардың 489 түрі мекендейді.
Олардың дене температурасы – тұрақты, жылы қанды әрі жоғары (+41,+43°С).
Құстар барлық құрлықтарда кеңінен таралған. [2]
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама.
Құстардың денесі бас, мойын және тұлға бөлімдеріне бөлінген. Дене
салмағы 1,5 грамнан (колибрилерде), 80-90 килограмға дейін (тұйеқұстарда)
жетеді.Құстардың терісі жұқа, әрі кұрғақ, бездері өте аз. Тек қауырсындарын
майлайтын кұйымшақ безі болады. Терінің қосалқы бөлімдеріне қауырсындар,
тұмсықтарының мүйізді бөлігі, жіліншік, саусақтарындағы мүйізді қабыршақтар
жатады. Құс қауырсындары бүкіл денесін жауып тұрады. Ірі қауырсындардың
теріге еніп тұрған бөлігі қаламша. Мүйізді өзегі – сояуы. Оның екі
бүйіріндегі ұсақ шашақ тәрізді түзілістер – пәрі. Пәрі мұрттан және
мұртшалардан құралады. Қауырсындар құстардың ұшуына жағдай жасайды әрі
денесіндегі жылуды реттейді. Құстардың қаңқасы жеңіл әрі берік. Қаңқасын
бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен қанаттары, жамбас белдеуі мен
аяқтары жөне кеуде қуысы деп бөледі. Бассүйектері бірімен-бірі қосылып
кеткен, көз ұясы үлкен, сондықтан жеңіл болады. Қанаты иық белдеуіне, аяғы
жамбас белдеуіне жатады. Омыртқа жотасының арқа, бел, сегізкөз бөлімдері
жамбас сүйектерімен тұтасып, құстарға тән күрделі сегізкөзді қүрайды.
Омыртқа жотасының мойын бөліміндегі омыртқалар бірімен-бірі өте қозғалмалы
байланысқан. Құстардың кеуде қуысы көлемді. Ол жалпақ төссүйектен,
қабырғалар және арқа омыртқаларынан құралады. Ұшатын, жүзетін құстардың төс
сүйегі алдыңғы жағынан қырланып, қыртөс (киль) түзеді. Қабырғалары бірімен-
бірі берік байланысқан. Қанаттарындағы тоқпан жіліктің ішкі куысы ауа
қапшықтарымен байланысқандықтан, ішінде ауа болады. Аяқтарындағы толарсақ,
табан сүйектері бірігіп, жіліншік сүйегіне айналған. Құстардың көпшілік
түрлері үш не төрт саусақты, тек африка түйеқүсының (страус) саусағы –
екеу. [12]
Құстардың бұлшықеттері жақсы жетілген. Әсіресе төссүйектегі кеуде,
бұғана асты бүлшықеттері (қанаттарын қозғалысқа келтіретін) өте жақсы
дамыған. Бұдан басқа мойын, қабырға аралық және сан бұлшықеттері де жақсы
жетілген.
Құстар жақсүйектерінің сырты тұтас мүйізді тақташалармен қапталған.
Оны құстардың тұмсығы деп атайды. Құс тұмсығы тұмсықүсті, тумсықасты
бөлімдерінен қүралады. Қазіргі қүстардың жақ сүйектерінде тістері болмайды.
Өңештің кеңейген бөлігі жемсау деп аталады, ол дәнмен қоректенетін құстарда
айқын байқалады. Құстардың қарны безді және етті бөлімдерден тұрады.
Қоректік заттар безді қарындағы асқорыту сөлдің әсерінен қорытыла бастайды.
Етті қарындағы ұсақ қиыршық тастардың әсерінен ұсақталады. Етті қарын
тістің қызметін атқарады. Оның қабырғасы қалың бұлшықетті, ішкі жағында
тығыз қатты қабаты қоректі үсақтайды. Аш ішекке бауырдан келетін өт өзегі
және ұйқы безінің өзегі ашылады. Аш ішек пен тоқ ішектің жуандығы бірдей.
Тік ішегі клоакамен аяқталады.
Құстар түрлі қоректермен (бунақденелілермен, үсақ кемірушілермен,
өсімдік тұқымымен, жемісімен, гүл шірнесімен) қоректенеді. Шағала –
балықты, кептер дәнді тұтасымен ұстап, жұтады. Құстар қоректік заттарды тез
қорытатындықтан, тынбай қоректенеді. Етті қарын құстарда ғана болады.
Құстардың тыныс жүйесінде де ұшуға бейімделген белгілері айқын
байқалады. Өкпесінің көлемі шағын, іші ұяшықты болады. Ауатамырлардың ұсақ
тармақтары түйықталып, тері астында, бұлшықеттердің арасында ауа
қапшықтарын қүрайды. Ауа қапшықтарының көлемі өкпеден 10 есе үлкен. Бірақ
ауа қапшықтарында газ алмасу жүрмейді. Ауа қапшықтары ауаның сыйымдылығын
арттырып, ұшу кезінде құс денесін жеңілдетеді. Денесін қызып кетуден
сақтайды. Құстар ұшқан кезде өкпеде ауа құрамындағы оттегіне қан екі рет
(тыныс алған кезде де, тыныс шығарған кезде де) канығады. Құстардың мұндай
тынысалу ерекшелігін қосарлы тынысалу деп атайды. Құстар ағаш басында қонып
отырғанда, жерде жүргенде кеуде қуысының кеңейіп, тарылуына сәйкес тыныс
алады. Құстардың жүрегі үлкен, әрі толық төрт қуысқа (екі жүрекшеге, екі
қарыншаға) бөлінген. Артерия және вена қаны араласпайды. Сол жақ қарыншадан
басталатын оң жақ қолқа доғасы ғана сақталған. Одан үлкен қанайналым
шеңбері басталады. Оң жақ қарыншадан өкпе артерия тамыры түрінде кіші
шеңбер басталады. Құстардың денесіне тек артерия қаны (оттегіне қаныққан)
тарайды. [13]
Құстардың орталық жүйке жүйесі өте жақсы дамыған. Миының көлемі үлкен
және алдыңғы ми айқын ми сыңарларына бөлінген. Оның сыртында ми қыртысы
пайда болған. Осыған сөйкес кұстардың мінез-қылығы күрделенген (жылыстау,
жұп құру, ұя салу, балапандарына қамқорлық жасау, т.б.). Ортаңғы мидың да
көлемі үлкен. Ол көру мүшесінің жақсы дамуына әсер еткен. Мишығының сырты
иірімдерге, сайшаларға бөлінген, ол күрделі қозғалыс қимылдарды реттейді.
Құстардың көзі үлкен, өте жақсы көреді. Көздің айналасында қабағы бар.
Күндізгі жыртқыш құстар мен түнде белсенді тіршілік ететін үкі, жапалақ,
т.б. құстардың көзі өткір, заттың түсін де ажыратады. Есту мүшесі де жақсы
жетілген. Құстарда есту мүшесі ішкі жөне ортаңғы құлақтан тұрады (бүл
жағынан жорғалаушыларға үқсас). Құстардың құлағы өте нәзік дыбыс
тербелістерін қабылдайды. Иіс сезу мүшесі құстарда нашар дамыған. Тек
кейбір құстарда ғана (дауылпаздар, киви, т.б.) дамыған. Олар қорегін иісі
арқылы іздеп табады. Құстардың жамбасқа жақын орналасқан екі бүйрегі жақсы
жетілген. Ол зат алмасудың қарқынды жүруіне тікелей байланысты. Зәр
заттарының құрамында су аз болады. Ұшуға бейімделуіне сәйкес құстарда қуық
болмайды. Бүйректе түзілген зәр қышқылы екі несепағар түтігімен – клоакаға,
одан нәжіспен бірге сыртқа тез шығарылады. Құстар – дара жынысты, іштей
ұрықтанады. Құс мекиенінің аналық безі, жүмыртқа жолы біреу ғана. Ол тек
сол жағында болады. Қораздың жыныс мүшелері (аталық безі, тұқым жолы) –
екеу. Кейбір құстардың сыртқы түріне қауырсындарының түсіне қарап мекиен,
қораздарын бірден ажыратуға болады (қырғауыл, дуадақ, т.б.). Құстар іштей
ұрықтанып, тек ұрықтанған жұмыртқа арқылы көбейеді. Жұмыртқадан балапанның
шығуы үшін белгілі температура, ылғалдылық қажет. Тауық жұмыртқасынан 21
тәуліктен соң балапан шығады. [2]
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы.
Аналық безде жетілген жұмыртқажасушаның сарыуызы мол. Жетілген
жұмыртқажасушасы жүмыртқа жолына түсіп, ұрықтанады. Жұмыртқа жолының
қабырғасындағы бездерден бөлінген қалың нәруызды және өзге де қабықтармен
жүмыртқажасушаның сырты әкқабықпен қапталады. Ондай жұмыртқажасуша
сарыуызының жоғарғы шетінде ұрық табақшасы болады. Ол ашық түсті дақ
тәрізді болып көрінеді. Сарыуыз қабығының екі бүйіріне тығыз нәруыздан
түратын арқаншалар бекиді. Сарыуыздың төменгі бөлігі ауыр болғандықтан,
ұрық табақшасы үнемі сарыуыздың жоғарғы бөлігінде жатады. Сарыуыз құрамында
үрықтың дамуына қажетті қоректік заттар мен
су мол болады. [11]
Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты жұқа екі қабаттан түратын
қабықпен қапталған. Жұмыртқаның доғал ұшында бүл екі қабықтың арасы ауа
қуысын құрайды. Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты – ұрықтың дамуына
қажетті су қоры. Сонымен бірге нәруыз
қабаты ұрықты сыртқы қапелімде зақымданудан қорғайды. Жұмыртқа сыртындағы
әкқабықта көптеген өте үсақ тесіктер (шұрықтар) болады. Мұндай шұрықтар
жұмыртқаның доғал ұшында көбірек шоғырланған. Осы шұрықтар арқылы дамып
жатқан ұрық пен сыртқы орта арасында газ алмасу жүреді. Жұмыртқаның
әкқабығының сыртындағы өте жүқа қабық микробтарды жұмыртқа ішіне
өткізбейді. Жүмыртқаның сыртқы әкқабықтың біраз бөлігі еріп, ұрық қаңқасын
түзуге қатысады.
Құс жұмыртқасының саны, түсі, салмағы да құс түріне сәйкес әр түрлі
болады. Ірі құстар (бүркіттер, пингвиндер, т.б.) – бір-екіден, ал ұсақ
кұстар бірнеше жұмыртқа салады. Құстар жұмыртқаларынан шығатын
балапандардың ерекшеліктеріне байланысты екі топқа бөледі. Олар: қызылшақа
балапан шығаратын құстар, ширақ балапан шығаратын құстар. Қызылшақа
балапандар әлсіз, көзі соқыр, қауырсыны жетілмеген болады. Мүндай балапан
шығаратын қүстарға кептерлер, торғайлар, тоқылдақтар жатады. Ширақ
балапандар атына сәйкес үлпілдек қауырсынды, әрі ширақ, жұмыртқадан шыға
сала, тіршілік әрекетіне көшеді. Ондай құстарға тауықтектестер,
қазтектестер, жыртқыш құстар жатады. Жұмыртқасы, бағалы мамығы,
тыңайтқыштық қасиеті бар саңғырығы өзге өнімдері күнделікті түрмыс
қажетімізді өтейді.
Өте ерте замандарда тіршілік еткен құстардың қаңқа қалдықтары, тасқа
түскен дене таңбалары сақталған. Құстардың ең ежелгі арғы тегінің қаңқасы
бұдан 225 млн. жыл бүрынғы жер қыртысынан табылған. Оны ілкіқұс (протоавис)
деп атайды. Бұда 150 млн. жыл бұрын тіршілік еткен құстардың арғы тегі
көнеқус (археоптерикс) деп аталады. Олардың қазіргі құстардан негізгі
айырмашылығы – жақсүйектерінде тістері болған, құйрық омыртқаларының саны
көп. Қанат саусақтарында мүйізді тырнақтары болған, бірақ төссүйегінде қыр
болмаған. [2]
2.3 Құстарды топқа бөлу.
Құстар – омыртқалы жануарлардың ішінде Жер шарында кеңінен таралған
жануарлар. Құстарды дене құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты 3 топқа
бөледі. Олар: қыртөссіздер (жүгіретін қүстар); жузетін, құстар (пинг-
виндер); қыртөстілер (ұшатын құстар).
Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар. Бұлардың төс сүйегі жалпақ әрі
оның қыры болмайды. Олар үша алмайды, бірақ құрлықта (ашық алаңқай
жерлерде) өте жылдам жүгіреді. Қанат қауырсындары доғалданып келген,
аяқтары өте жақсы жетілген. Бұған барлық құрлықта кездесетін түйеқұстар
жатады. Оларды тіршілік ететін аймақтарына сәйкес жеке отрядтарға
топтастырады. Мысалы: африкалық түйеқұс (страус), америкалықтүйеқұс
(нанду), австралиялықтүйеқұстар (эму, казуар) және Жаңа Зеландияда
кездесетін қанатсыз түйеқұс (киви) деп аталады.
Жүзетін құстар (пингвиндер) – кұстардың ішіндегі ерекше тобы. Олардың
алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Ескек аяқтарының көмегімен суда жақсы
жүзеді әрі жақсы сүңгиді. Төссүйек қыры жақсы жетілген. Ондағы бұлшықеттер
ескек аяқтарын қозғалысқа келтіреді. Олар ұша алмайды, құрлықта теңселіп
әрең қозғалады. Аяқтары қысқа, әрі тұлғасының артқы жағында
орналасқандықтан, денесін тік үстайды.
Қыртөстілер (ұшатын) құстар – қазіргі кездегі құстардың ең түрі көп
тобы. Төссүйекте жақсы жетілген қыр болады. Қанаттары да ұзын, сүйірленіп
келеді. Қаңқа сүйектері жеңіл. Ұшатын құстар тіршілік ететін орта
жағдайларына байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.
Сулы, батпақты жерлердегі құстар құрылысына тән белгілері –
саусақтарының арасында жүзу жарғағы бар. Жақсы жүзіп, жақсы сүңгиді.
Көпшілігінің тұмсықтары жалпақ және тұмсығының жиектерінде араның тісі
тәрізді майда "тісшелері" болады. Тісшелер негізінен қоректі сүзіп ұстау
қызметін атқарады, оны уйрек, қаз тұмсықтарынан айқын көреміз. Дауылпаздар,
шағалалар, сұқсырлар су құстарына жатады. Олардың қорегі – ұсақ су
жануарлары. Қаздар, бірқазандар, дегелектер, қоқиқаздар, тырналар – су
жағалауы мен батпақты жерлерді мекендейтін кұстар. Олардың кейбір түрлері
өсімдіктермен де, жануарлармен де қоректене береді. [14]
Орман кұстарының денелері көбіне шағын, қанаттары сүйірленіп келеді.
Орман құстарына тоқылдақтар, көкектер, тотықустар, жапалақтар, торғайлардың
көпшілігі жатады. Тоқылдақтар тікелей ағашта өрмелеп тіршілік етуге
бейімделген. Тұмсықтары мықты, үшкір. Саусақтары қысқа, тырнақтары имек.
Ағаш діңіне қонып отырғанда екі саусағы алға, екі саусағы артқа қарай
бағытталады. Құйрық қауырсындары қатты. Ол тірек қызметін атқарады. Ұзын,
үшкір тілінің көмегімен ағаш қабығының астындағы жәндіктермен қоректенеді.
Кейде қылқан жапырақты ағаштардың тұқымдарын да қорек етеді. Қазақстанда
қара, шұбар, кіші тоқылдақ кездеседі. Орман құстары зиянды
бунақденелілермен қоректеніп, үлкен пайда келтіреді. [15]
Ашық далалы алқаптардағы құстардың қанаттары кең, қалықтап ұшуға бейім
болады. Кейбір түрлерінің аяқтары жақсы жетілген. Сондықтан олар жылдам
жүгіре де алады. Тұмсықтары қысқа доғал, кейде иіліп келген өткір. Бұлар
(тазқара, бүркіт, жұртшы) – күндізгі жыртқыш құстар. Тауықтектестерге:
бөдене, кекілік, улар, қырғауыл; дуадақтарға: безгелдек, жорға дуадақ;
бұлдырықтар, бозторгайлар жатады.
Қүстардың тіршілігінде жыл маусымдарының алмасуының да ерекше маңызы
зор. Осыған байланысты құстар тіршілігінде елеулі өзгерістер (көбеюі,
жылыстау, т.б.) байқалады. Құстарды жыл құстары, көшпелі құстар және қыстап
шығатын құстар (отырықшы құстар) деп үш топқа бөледі. Құстардың жылыстауын
аяқтарына сақина салу арқылы анықтайды. Қазақстанның оңтүстік еңіріндегі
(Жамбыл облысы Жуалы ауданында) Шақпақтас асуында кұстарға сақина салу
орталығы бар.
Жыл құстары күзде оңтүстіктегі жылы аймақтарға жылыстап, көктемде
елімізге қайтадан оралады. Жұп құрып, ұя салып, жұмыртқадан балапан
өргізіп, көбейеді. Көктемнің алғашқы айында жауған соңғы қарды, құс
қанатының ызғары деп есептейді. Жылы жақтан ең алғаш қараторғайлар,
"тыраулап" тырналар оралады.
Көшпелі құстар (үйектік үкі, кейбір жыртқыш құстар) күзде, қыста ауа
райының қолайсыздығынан солтүстіктен оңтүстікке жылыстайды.
Қыстап шығатын құстар жыл бойы бір аймақта тіршілік етіп, көбейеді.
Ешқайда жылыстамайды. Ондай құстарға қарғалар, торғайлар, сауысқандар,
шымшықтар жатады. Кұстарға қыста қолдан қореқ беріп қамқорлық жасауды
ұмытпаңдар!
Қазакстанның Қызыл кітабына (1996) 11 отрядқа жататын 56 құс түрлері
тіркелген. Ол 6-сыныптың биология оқулығында берілген. Қызғылт жөне бұйра
бірқазан Каспий, Арал, Балқаш, Алакөл, Зайсан, Маркакөл суларында
кездеседі. Ақ жөне қара дегелек, сары жөне кіші құтан, қалбағай, қарабай
барлық жерде мекендейді. Ақ дегелек (жыл кұсы) Қазақстанның оңтүстік
өңірінде ғана (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысында) таралған.
Қазақстанда сирек кездесетін құстың бірі – қоқиқаз ("қызылқаз" деп те
атайды). Аяғы, мойны ерекше ұзын. Тұмсығы имек болады. Топтанып тіршілік
етеді. Каспий жағалауында, Шалқар теңізінде, Теңіз көлдерінде кездеседі.
Қорғалжын корығын "қоқиқаздар мекені" деп атайды. Ол дүниежүзілік мәні бар
батпақты-су айдындарына жатады.
Қараша қаз, қутұмсық қаз, сұңқылдақ және кіші аққу, мәрмәр, шурегей
Қызыл кітапқа тіркелген. Бұлардың ішінде халық аққуды ерекше киелі құс
санайды. Ол туралы аңыздар, әндер, күйлер кеңінен таралған. Аққу пәктіктің,
сұлулықтың, адалдықтың белгісі деп есептеледі. Оның қоразы – "саһар",
балапаны – "көгілдір" деп аталады. [16]
Сүңқартектестер – балықшы тұйғын, жылан-жегіш, бүркіт, кезқұйрық,
аққұйрықты су буркіттер, сақалтай, жұртшы, құмай, ақсұңқар, ителгі,
бидайық, лашын. Бұл құстарды халқымыз ерекше қадірлеп, қыран құстар деп те
атайды. Жыртқыш құстардың тұмсықтары, аяқтарындағы тырнақтары өткір,
қорегін бүріп ұстауға бейімделген. Қыран құстардың қоразы – "шәулі" мекиені
"ұябасар", балапаны – "ақүрпек" деп аталады.
Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі өнерінің бірі – саятшылық.
Қыран құстарды қолға үйретіп баптау, оны аң-құсқа салу адамды табиғатпен
етене жақындастыра түседі. Халық бүркітті жеті қазынаның бірі деп ерекше
қастерлейді. Аспан түстес көгілдір туымыздагы бүркіт бейнесінің болуында да
үлкен мән бар. Саятшылық өнер – қазақ халқының тарихи, әрі дәстүрлі
ескерткіштерінің бірі. Оның танымдық та, тәрбиелік те мәні зор. Этнограф
ғалым Жағда Бабалықұлы саятшылыққа, бүркітке байланысты тілімізде 2000-ға
жуық сөз бар екенін атап көрсетті. Соңғы жылдары елімізде саятшылық өнерді
жандандыру саласында ізгі шаралар қолға алынды. Алматы облысы Еңбекшіқазақ
ауданыңдағы Нүра аулында "Жалайыр Шора атындағы халықаралық құсбегілер
мектебі" ашылды. Мүндай маңызды бастамалар басқа облыстарда да қолға
алынып, саятшылық өнерге ерекше көңіл бөлінуде. Жас достар, сендер де
халқымыздың ата кәсібін, өнерін қастерлей біліңдер!
Тауықтектестерге жататын алтай ұлары биік таулы алқаптарда кездеседі.
"Ұлы тауға шықтың ба, ұлар етін жедің бе?" деген мәтел ұлардың таулы өңірде
таралғанын аңғартады. Ұлар да киелі құс, олар шағын топ құрып тіршілік
етеді. Еті де дәмді.
Тауықтектес кұстардың тұмсықтары қысқа, әрі доғалданып келеді.
Тырнақтары да доғал, жіліншігінің артқы жағында мүйізді өскіні бар. Оны
тепкі деп атайды, қорғаныштық қызмет атқарады.
Тырнатектестердің ақ, сұр, ақбас тырна сулы, батпақты жерлерде
таралған. Дуадақ – ірі кұс, оның салмағы кейде 16 килограмға жетеді. Оны
кейде "тоқтыбалақ" немесе "қозыбалақ" деп те атайды. Ертеде далалы өңірде
көптеп ауланған.
Тарғақ, орақтұмсық және реликті шагалалар (қарамойнақ) Қызыл кітап
тізімінде бар. Реликті шағала Қазақстанда Алакөл көлінде ғана таралған.
Қорғау мақсатында Алакөл қорығы (1998) ұйымдастырылды.
Жапалақтектестерден тек үкі ғана Қызыл кітапқа тіркелген. Халқымызда
үкі – ерекше құрметке бөленген құс. Қолда ұстап, қауырсынын (үкісін)
қадірлеп, бас киімге, домбыраға, үйге, бесікке іліп қою дәстүрі бар.
Торғайтектестердің түрлері көп және кеңінен таралған. Қазакстанда
жорға торғай, көкқұс, үлкен құралай сирек кездеседі. Жорға торғай еліміздің
шөлейтті алқабында мекендейді. Сексеуіл ағаштарының арасында (Іле, Балқаш
өңірінде), жер бетінде жылдам жүгіретіндіктен "жорға торғай" деп аталған.
Сирек кездесетін құстар қорықтарда, қорықшаларда арнайы қорғауға алынған.
[2]
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР
Жыртқыш құстар – тірі жануарларды немесе олардың өлекселерін жеп
тіршілік ететін құстар. Жыртқыш құстардың тұмсығы имек, шеті өткір, кескіш.
Қанаттары ұзын, көбіне ұшты, кеуде тұсы, сан еттері жақсы дамыған. Көру,
есту жүйелері жақсы жетілген. Тырнақтары өткір, имек, жемін бүріп ұстауға,
өлтіруге бейім.
Жыртқыш құстар саны азайып бара жатқан, сирек кездесетін құстар.
Қазақстанда олар кең таралған, бірақ біркелкі емес, кездейсоқ. Жалаңаш және
құз-жартасты тауларды, қыраттарды, қарағайлы және басқа да тоғайларды,
өзендердің жайылмасын, сексеуілді шөлдерді мекендейді. Қазақстандағы жалпы
сандары белгісіз, бұл құстардың көбі Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізілген.
Жыртқыш құстардың санының азаюының негізгі себептері: заңсыз аулау,
қолда өсіру үшін ұядан балапандарын алу, ересек құстардың электр
сымдарында, қақпан моңыңдағы уланған жемдерді жеп өлуі және қақпанға түсуі.
Бұл құстарды қорғауды кеңінен насихаттап, заңды түрде қорғау тәртібін
белгілеп, аңшы құс ретінде қолда бағу жағдайын жасау керек.
Біздің елімізде бүркіттің жеті түрі мекендейді. Олардың арасындағы ең
бір ерекше ғажабы – қыран бүркіт. Ол – қасқырды да алатын, өте күшті, ірі
денелі алып құс. Кавказды, Орта Азия мен Қазақстанды мекендейтін халықтар
ежелдеи бүркіт салып, аң аулайды.
Ең алдымен бүркітші бүркіттің балапанын ұядан алады. Мұмын өзі өте
қауіпті кәсіп. Өйткені, бүркіт өзінің ұясын жан аяқ баспайтын қия жартасқа
салады және аталық (шәулі) бүркіт пен ұябасар бүркіт өз балапандарын жанын
сала қорғайды.
Бүркіт еліміздің оңтүстігіндегі адам аяғы баспаған, ешкім аспаған
мұзарт шыңдар мен қия жартастарды мекендейді. Олар Сібірдің ит тұмсығы
өтпейтін қалың ормалдарында, сондай-ақ еліміздің Европалық бөлігіндегі
ормандарда да кездеседі. Ормандағы бүркіттер елден, жолдап аулақ алыс
түкпірлердегі кәрі ағаштың ұшар басына ұя салады. Өздері өте сақ. Адам
көзіне сирек шалынады.
Тек күздігүні балапандары есейігенде ғана бүркіт ұясымсн топтанып,
шырқау биікте қалықтап жүреді.
Күн суығанда бүркіттер ұясынан алыс жақа сапар шегеді. Жас бүркіттер
қыста қоныс аударған жаңа жерге тұрақтанып, келесі суық түскенге дейін осы
өңірді мекен етеді.
Ал енді кәрі аталық бүркіт пен ұябасар бүркіт өздерінің түпкілікті
мекеніне қайтып оралады. Олар бұрынғы ұяларын жөндеп, мұнда тағы да балапан
басып шығарады.
Дала қыраны – саны қалпына түсіп келе жатқан түр. Евразияның, соның
ішінде Қазақстанның далалық және шөлейтті аймақтарында кең тараған. Әсіресе
Батыс Қазақстан мен құрғақ далалы тау бөктерлерінде көп болған.
Жыртқыштармен күресу кампаниясынан кейін (50-60 жылдар) саны азайып
кетті, екінші себеп – жоғарғы кернеулі электр таратү жүйелерінің сымдарында
өлім-жітімге ұшырауы. Бұл қырандардың жердегі ұялары өте жеңіл бұзылады.
Бүркіттерді және олардың ұяларын қорғауды насихаттау, сонымен қатар электр
жүйесін жеткізетін тіректерді тиымды қорғаныш құрластармен жабдықтау қажет.
Қарақұс – сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Қазақстанда солтүстік
ендік бойынша 53-ші градусқа дейін кең тараған; ол тек биік таулар мен
мүлдем орманы жоқ аудандарда ғана кездеспейді. Саны белгісіз, бірақ 50-60-
шы жылдардағы күрт төмендеуден кейін қайтадан қалпына келуі өте баяу жүрсе,
ал кейбір жерлерде – мүлдем жоқ. Басқа бүркіттер сияқты электр жүйесін
тарату тіректерінде жиі өлім-жітімге ұшырайды, кейде бүркіт орнына аулаушы
қүс ретінде қолда ұстау үшін ұядан да балапандарын алады. Қарақұсты қорғау
үшін үгіт насихатты жандандыру, белгілі ұя салатын орындарды қорғау және
орманы жоқ, аудандарда оларды ұялауға тарту үшін ағаш басына жасанды ұялар
тұғырын жасау қажет.
Жыланжегіш қыран – сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Африка мен
Евразиядо кең тараған, Қазақстанның барлық оңтүстік бөлігіндегі құмды
шөлдерде, шөлді таулар мен құрғақ тау бөктерлерін мекендейді. Саны нақты
анықталған, бірақ соңғы он жылдықтарда оның кемуі жақсы байқалады. Негізгі
себептер: электр тарату жүйелерінің тіректеріндегі өлім-жітім, қасақылардың
тікелей кыруы, ұя маңында мазалау факторлары. Қаратауда, Бетпақдалада және
Қызылқұмда, Іле өзенінің аңғарында қорықтар құру қажет.
Сақалтай – саны тұрақты болғанымен аз, сирек кездесетін түр.
Қазақстандо Талас Ала-тауынан Жоңғар Алатауына дейінгі тау жоталарында
таралған, ұясын таудың жартасты-құзды жерлеріне салады. Санының қанша екені
белгісіз, дегенмен 100-ге жете бермес. Ақсу-Жабағылы және Алматы таулы
қорықтарында 20 шақтысы қорғауға алынған. Олардың қорықтардан тысқары
ұяларын тауып, оны қорғап, саяхатшылардың сақалтайдың ұясы бар шатқалдарға
бармауын қадағалап, қолдан өсіруді жолға қою керек.
Құмай – аз зерттелген, сирек кездесетін құс. Тибет, Гималай, Памир-
Алай жене Тянь-Шаньды мекендейді. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы биік
тау жоталарында, тау орманынан жоғары тіршілік етеді. Санының азаю
себептері анықталмаған, шамамен оған улы жемдерден өлуі және оның қорегі-
жабайы тұяқтылардың азаюы себеп болуы мүмкін. Ұяларын тауып, оларды
қорғауға алу керек, мүмкін, қыста қосымша жемдеуді ұйымдастырып, қолдан
өсіру тәсілдерін табу керек шығар.
Ғылыми-техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер
ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса,
соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан
табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған
қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су
шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде
ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен
өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан
қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы – орны қайта толмайтын нәрсе. Және
де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе-
теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты
қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде
маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін
пайдаланып келді және де өзінің жан-жақты тіршілігінде жануарлар мен
өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге
табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер
етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер
мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Қазіргі кезде Қазақстанда кездесетін жыртқыш құстардың көбі, олар –
Жыланшы қыран, бүркіт, Бақалтақ қыран, Дала қыраны, Қарақұс, Бүркіт, Ақиық
субүркіт, Аққұйрық субүркіт, Жұртшы, Ақсұңқар, Ителгі, Лашын Қызыл кітапқа
енгізілген. [3]
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері
Академик Әлкей Марғұлан... Дала данышпанының таяуда табылған “Саят
құстары” атты зерттеу мақаласы өз өмірінің қысылтаяң тұстарында жазылған.
1934-1939 және 1947-1953 жылдары академиялық іргелі ғылыммен айналысудан
шеттетіліп, қазақ эпосы мен тарихы туралы зерттеулері саяси қағажуға
ұшыраған кезде Әлекең елден бойын аулақ салып, “тасада жүріп” деректер
жинап, ұлтының ұмыт қалған өнерін зерделеп, қағазға түсірген екен. 1954
жылдан кейін тарих, этнография, археология, шоқантану ісіне бүтіндей бет
бұрған кезінде бұл еңбек тартпаның түбінде қалыпты. Жарты ғасыр бойы жарық
көрмесе де мақала саятшылар мен орнитологтар үшін ғылыми мәнін әлі жойған
жоқ. Ал “Саят құстарындағы” атаулар мен сирек сөздер тіліміздің мәйегін
ұйытатыны сөзсіз. Сондықтан да біз бұл еңбекті “Егемен Қазақстанның” қалың
оқырмандарына ұсынып отырмыз.
Тұрсын ЖҰРТБАЙ, “Отырар кітапханасы” ғылыми орталығының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
Саятшылардың анықтауынша, жалпы құс атаулы біріне-бірі қарама-қайшы
жаратылған екі үлкен топқа бөлінеді. Оның бірі – “желбесін құстар”,
екіншісі – “тұяқты құстар”. Бұларды ескі ұғым бойынша бұрын “адал құс”,
“арам құс” деп атап келген.
Желбесін құс дегеніміз – етін жеп, мамық жүнін шаруаға жарататын
пайдалы құстардың тобы. Бұлардың өзі тіршілік етуіне қарай екі жікке
айырылады: суға жүзіп, су ішіндегі неше түрлі жұмсақ жалбыз, балдырған
жапырақ, қазоты секілді шөптер мен минералдарды, құм, сүлік, балық,
молюскаларды жеп күнелтетін құстарды “су құстары” дейді. Олар – аққу,
қоңырқаз, қоқиқаз (қызыл қаз), бірқазан, қалбағай, аққұтан, көкқұтан,
керқұтан, әупілдек, шағалалар, тағы толып жатқан неше алуан құстар.
Ал, суға жүзе алмайтын, қырда жүріп шалғын шөп, бидайық, бетеге, жусан,
тамырдың түбі, ащы кертарлан өсімдіктерді және құрт-құмырсқа, шегіртке,
неше түрлі шыбын-шіркейді қорек етіп, суды сирек ішетін қанаттылар тобын
“қыр құстары” деп атайды. Бұл топқа кіретіндер – дуадақ, жорға дуадақ,
безгелдек, оқпақ, қарабай, тырна, шыңырау, тарғақ, тағы басқалар.
Кейбір құстар тау ішіндегі шытырман сай-саланы, ну орманды, бұталы,
тоғайлы өзен бойларын көбірек сағалап, қыр мен сулы өлкені бірдей жайлап
жүреді. Олар – қырғауыл, құр, шіл, ұлар, тауқұдірет, орақтұмсық, сутауық,
бөдене (бытпылдақ), бұлдырық сияқты қанаттылар. Саятшылық кәсібіне кіретін
құстардың көпшілігі, әсіресе, қопалы көлді, қамысты, желкенді су бойларын,
қақшымақ сорды көбірек мекендейді. Ондай құстардың тобына кіретіндер –
сүңгуір үйректер, сарыалақаз, торыалақаз, италақаз, жылқышы, балшықшы,
қызғыш, қаралақалқа, тағы да басқалар. Қаншыр тұқымдастардың ішіндегі
тырна, қарабай, шыңырау, шағала сияқты құстар болмаса, өзгесінің барлығы да
етін жеп, мамық жүнін шаруаға жаратуға келетін пайдалы желбесін құстар
болып саналады. Тырна, шыңырау, қарабай, шағала тәрізді құстар көбінесе
кесірткі, жылан, бақа сияқты жәндіктерді қорек ететін болғандықтан да
олардың еті өте дәмсіз және улы келеді. Сондықтан да олар жеуге келмейді
және саятшылар олардың соңына түспейді де. Қопалы көлді, өзен бойын
сағалайтын құтан, қалбағай тұқымдас құстардың да бағалы мамық жүні болмаса,
еті онша дәмді бола қоймайды.
Ал енді тұяқты құстарға келсек, олар да өзара екі топтан құралады. Бұлардың
бір тобы – адамның үйретуіне көніп, аңшылық кәсібіне қызмет ететін “қыран
заты” болса, енді бір тобы – не шаруашылыққа, не аңшылық кәсіпке
пайдалануға келмейтін “керексіз заттылар” болып табылады. Бұл соңғыға
қосылатындар: әртүрлі қарақұстар (көкжөре, күшеген, балтақұстар, сақалтақ),
субүркіт, саңқылдақ, сарышағыл, саржала, жаламансары, бөктергі, кезқұйрық,
құладын, күйкентай, ақсары, ақүкі, жапалақ, тағы сол сияқты өлексе, тышқан,
кесірткі, бақа, жылан жеп күнелтетін құстар. Өзінің күнкөріс, тіршілік
әдетіне қарай құзғын, қарға, сауысқан тектес құстар да осы айтқан топқа
кіреді.
Тұяқты құстардың ішіндегі аңшылық кәсіпке ең керектісі әрі пайдалысы –
қыран заттылар. Олар жаратылысынан түйсігі мол, сезгіш жануар болғандықтан
да адамның қолына үйренуге икемді келеді. Тумысынан аң, құс алып, кәделі
қызмет атқаруға лайықталып жаралған қыран құстардың негізгі тұқымы үш
түрлі. Олар: бүркіт, қаршыға, сұңқар тектес қанаттылар. Бұл көрсеткен үш
текті құстың жаратылысы өзге құстан бүтіндей басқа. Олар түз құсының
ішіндегі ең қарулысы, тегеуріндісі әрі ұшқыры және олардың тұяқ, тұмсық
бітісі де басқа құстан өзегеше келеді. Сондықтан да оларды саятшылар
тілінде “қыран құс” деп атайды.
Қыран құстар түзде өз еркімен емін-еркін ұшып жүріп әрқайсысы өзінің болат
тұяқтарына сеніп, оны күшті қару қылып жұмсап, өзіне керек жемін алып
тіршілік жасайды. Бұлардың дағдылы ісі – бір ғана түз аңын жеп күнелту
болғандықтан да олар жапан түз, сары дала демей, ұша береді, өте кезеген
келеді. Қай жерде желбесін құс, аң көп болса – сол жерді баса сағалап,
өмірін көбінесе ұшумен өткізеді. Жердің алыс-жақынына қарамайды. Әбден
жемсіреп, аңға құмартқан кезінде олар көз жетпес қиянға да, сағымды далаға
да жол тарта береді.
Қыран құстардың тіршілігі осы тәрізді ылғи аң аулау әрекетімен байланысты
болғандықтан да олардың дене құрылысы, мүше-бітімдері де өзгеше жаратылған,
талмай ұзақ ұшуға бейімделген. Аспанда үздіксіз ұшқан кезде солқақтамай,
талмай жинақы ұшуы үшін олардың сүйектері жинақы, бірімен-бірі тұтаса, дене
құрылысы жұмыр біткен. Бұл, әрине, саят құстарының ұшу мерзімін ұзартатын
негізгі фактордың бірі. Ұшуға ыңғайлы, жұмыр, жинақы біткен дене бітімі
саят құстарына сыпылдап ұйытқи ұшуына не сыпырма ағыза ұшуына пәлендей
ауырлық келтірмейді, қанатымен денесін еркін ұстап, оны неше аунап құбылтып
отыруына мүмкіндік береді. Оларға кенеттен жоғары қарай атылу, не құдия
төмен сорғалау, не қырындап бұлдырай ұшу ешбір қиындық келтірмейді. Бұл
сипат, әсіресе, қаршыға, лашын, сұңқар тектес құстарда көбірек кездеседі.
Саят құстарының денесінің жинақы болуы көбінесе, олардың арқа
омыртқасы мен құйымшақ, төс сүйегіне тікелей байланысты. Лашын, сұңқар
тұқымдас құстардың арқа мойын омыртқаларында буын болмайды, олар қайнаса
бітеді. Сондықтан бұлар әрі ұшқыр, әрі тегеуірінді келеді. Қыран құстардың
қайсысының да болсын, барлығының да жая, төс сүйектері берік, шымыр және
кең болады. Бұғана сүйектері келдек, әлді болып бітеді. Төс сүйегінің
қабырғамен астасатын шеті жұмыр, ал бауыр жағы тік қырлы келіп, желқайықтың
төсіне ұқсап тұрады. Жалпы, айтқанда, төс сүйек пен арқа омыртқа сүйектері
саят құстарының денесін тұтастырып тұратын орталық мүшелер. Өзге сүйектер
оларға жалғаса бітіп, саят құстарының денесіне ерекше тегеурін бітіреді.
Төс сүйекпен тұтасып бітетін мүшелер бұғана, қарсүйек, жауырын. Саят
құстарының күш алатын ең мықты сүйегінің бірі – бұғана. Ол өте шымыр,
соқталы келіп, оның шодыр бастарының бір ұшы арқа омыртқамен қайнасып, енді
бір ұшы төс сүйекпен жалғаса бітеді. Қазақ саятшылары мұны “төс айшық”
дейді. Екінші сөзбен айтқанда, бұғана мен қабырға сүйектері саят құстарының
арқа мен төс сүйектерін тұтастырып тұратын ең күрделі әрі негізгі
мүшелеріне жатады.
Саят құстарының ұшқырлығына себепкер болатын ең негізгі мүшенің бірі –
иық сүйектері мен қартопшы сүйектері. Оған кіретіндері – жауырын, қарсүйек
не тоқпақ жілік, шынтақ сүйек, білезік сүйектер. Құстар ұшқан кезде қанатын
тежеп күш алып отыруы, көбінесе, осы жоғарыда айтқан қар иық сүйектері мен
топшы сүйектеріне тікелей байланысты.
Қыран құстардың қар сүйегі өте балғын, соқталы келіп, оның жауырын мен
кәрі жілікке (не шынтақ сүйекке) жалғасатын екі басы өте берік, темір
тектеніп бітеді. Дегенмен олардың қар сүйегі денесіне жақын, жауырынмен
тұтасып біткендіктен де оған ұшатын ұзын қанат емес, тек қана мықты, қысқа
қауырсындар ғана өседі. Ұшатын ұзын қанаттар (шалғы) тек топшы мен білек
сүйектерден салаланып шығады. Сондықтан қар сүйектен гөрі топшы сүйектер
әрі ұзын, әрі шымыр, берігірек келеді. Қыран құстардың күшті, шалымды,
ұшқыр болуына, әсіресе, осы топшы сүйектері көп әсер етеді. Ал қанат топшы
сүйектер қағылшаң, берік, ырғақты, қозғалғыш келіп, құстардың ұшуына аса
ыңғайлы жағдай жасайды. Қаршыға, тұйғын, қырғи сияқты құстардың сонша
шапшаң, сыпылдап ұшатыны олардың қанат сүйектерінің өте қолайлы болып
келуіне байланысты.
Саят құстарының бас сүйегіне келсек, ол да құйған болаттай қайнаса
біткен өте шымыр, қағылшаң келіп, желке жағы біраз сыпырықтанып тұрады.
Өткір, қырағы көздері еркін қозғалуы үшін олардың көз ұясы кең, аумақты
болып бітеді. Сондықтан өзгеше біткен жарқабақтары жан-жағына жоғары-төмен
қарауға қолайлы мүмкіндік тудырады. Көз алды шіркеусіз ашық болған соң
іздеген жемін қиядан көреді, қырағы келеді. Қыран құстардың өте қырағы
болуының енді бір себебі, олардың қарақұсындағы сүйегінің желкесіне қарай
шодырая бітуінде. Бұл сүйек саят құстарына айқын бағыт көрсетіп, олардың
көз жаздырмайтын шырағы тәрізденіп тұрады. Қазақ саятшылары құсқа томаға
орнатарда оны қарақұстың осы шодыр басына кигізеді.
Қыран құстардың өз тіршілігіндегі ең мықты қаруының бірі – олардың көк
мүйіз болат тұмсығы. Мүйізді болат тұмсық тек қана аңды боршалап, оның етін
сүйегінен айырып жеу үшін жұмсалады.
Саят құстарының тұмсығы өте берік, кейкі тұмсықтың ішіне қарай имие
біткен үшкір қармағы өте берік келеді. Олардың аузын самқайтын жиектері де
аса өткір, қиғаш, кейбіреуінікі қияқтанып тұрады. Өткір араның тісі сияқты
самқау, жиектері қияқты келеді.
Саят құстарының көз алдының қабығы күс басқан қара қылшықтанып тұрады.
Және олардың әрбірінің тегіне, жасына қарай ол қабық қызыл, жасыл, сарғылт,
көгілдір-қоңыр болып әр тұста кездесіп отырады. Бұл қабық саят құстарының
қай текке жататынын көрсететін негізгі ерекшеліктерінің бірі, сондықтан оны
“көз алдының қабығы” не “кеңсірік қабығы” деп атайды. Сол кеңсірік қабық
пен езудің (самқау) арасын ала көлденеңінен танаудың тесігі орналасқан.
Және әрбір қыран құстарының тегіне қарай олардың танау тесігі де әр алуан
түрде кездеседі. Мәселен, бүркіт, қаршыға тектес құстардың танау тесігі
көлденең тартқан сопақтау, “жарма тесік” болса, сұңқар, лашын тектес
құстардікі дөңгеленіп келген тік не “шұңқыр тесік” түрінде жолығады. Екінші
жағынан, әрбір саят құстарының алатын аңына, жейтін жеміне қарай, олардың
шоқитын тұмсығы да үлкен-кішілі болып кездесіп отырады. Қаршыға, сұңқар
тұқымдас құстардың тұмсығының түп жағы келтелеу, соқталы келіп, имек ұшы
едәуір ұзын, әрі үшкір, жарғыш болады.
Саят құстарының енді бір зор қаруы олардың алмас тұяқтары. Тегеурінді
болат тұяқ көбінесе аңды бұлжытпай ұстап, кенеттен іліп әкету үшін керек.
Тұяқтың атқаратын қызметі осы болған соң оның құрылысы да соған қарай
бейімделе біткен.
Саят құстарының тұяқтары мейлінше тегеурінді, мықты, әрі жарғыш үшкір,
желбесін құстарды бүріп қысса мытып жіберетіндей аса қабілетті келеді.
Олардың тұяқтары тек қана аңды бүріп ұстауға арналған соң, көбінесе салалы
келіп, саусақ сүйектерінің ұшын ала тұрады. Екінші жағынан, саят құстарының
тұяғының әлді болуы олардың аяғының кеспелтек берік жаралуына байланысты.
Олардың аяғы сердиген ұзын болмай, аңды бүріп қысуға бейімделген, өте
ықшам, мықты келеді.
Қыран құстардың саусақтары сырт жағынан шодырайып, күс-күс болып
тұрады. Оның үшеуі алға қарай бейімделе бітсе, енді біреуі артқа қарай
бітеді. Қазақ саятшыларының тілінде оның алға қарай біткені – “жембасар”,
артқа қарай біткені – “тегеурін” деп аталады. Желбесін құстарға түскенде
осы төрт шеңгелді айқастырып, аңды сонымен мұқатады.
Қыран құстардың аяғының құдіретті болуы, әсіресе, олардың бұлшық
етінің аса шымыр бітіп, тарамыс сіңірлерінің берік, айқасып жатуында.
Бұлшық ет пен тарамыс сіңірлер сүйекпен бірге берік байланыса біткен соң,
ол саят құстарының күш алатын үлкен қаруы болып табылады. Тарамыс
сіңірлердің қатты күш көрсететін кезі, әсіресе, саят құстарының жемге
түсіп, аңмен алысатын уақыты. Тарамыс сіңірлер ондай кезде құстың сан етін
создырмайды, оның болат тұяғы аңмен айқасқанда көмек көрсетеді.
Кейде аңғырт жас бүркіттер түлкіге түсіп, қан майдандасып жатқанда,
жырынды саятшылар: құсымның саусағын түлкі шайнап кетпесе еді, болмаса
балақ етін жыртып алмаса еді, не қанатын сындырып кетпесе еді деп қатты
алаңдаумен болады. Өйткені, бұл үш мүшенің үшеуі де саят құстарының
жаратылыс ерекшелігін көрсететін, оның ең күрделі қарулары ғой.
Ылғи аңмен алысып күн өткізетін саят құстарының тарамыс бітісі де
басқа хайуандікінен өзгешерек. Бұлардың тарамысы жембасар мен тегеуріннің
бауырын ала иректеле бітіп, оның әрбір ирегіне шодырайған сіңір қыры дәл
келіп отырады. Сөйтіп, тұяқты қысып-жазғанда мықты тарамыстың ирегіне
буындағы сіңір қырының дәл келіп отыруы құстың тегеурініне ерекше күш
береді. Соның нәтижесінде оның шеңгеліне түскен желбесін құстар темір
қысқыштың арасына түскендей жаншылып отырады.
Қырандардың желбесін құстарды қысып, бауырына басатын саусақтарының ішкі
жағын саятшылар “шеңгел”, не “алақан” болмаса “табан” дейді. Олардың бұл
жері күс-күс, шодыр, құж-құж көріністе болып келеді. Осындағы кіреукелі
қабықтар тұяқтың түбінен балақ жүннің шетіне дейін тұтасып жатады. Бірақ
саят құстарының бәрінің аяғы құжыр аяқ келеді деп айтуға болмайды, кейбір
сұңқар тектес құстардың аяғы жембасардың үстіңгі жиегіне дейін жүнмен
жабылып тұрады. Ол балақ жүн деп аталады.
Саят құстарының тұяғы іліп алуға, қысуға лайықтанған өте үшкір,
шалымды, үш жағы қармақ тәрізді имек келеді. Орта саусағының тұяғы
(жембасар) өзгесінен сәл ұзынырақ, іле түсуге ыңғайлы, үшкір болады. Алған
жемді мытып жаншуға арналған ең мықты тұяқ тегеурін, яғни артқы бармақ тұяқ
өзгелерінен анағұрлым әлдірек келеді. Бүркіт аңға түскенде, осы екі тұяқ
бірімен бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. КІРІСПЕ 4
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ 5
2.1 Құстар класы. 5
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама. 5
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы. 7
2.3 Құстарды топқа бөлу. 8
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР 11
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері 13
2.6 Құс шаруашылығы 22
2.7 Құстарды қорғау 25
2.8 ҚАЗАҚСТАН ҚҰСТАРЫ 26
2.9 ҚҰСТАРҒА ЖЕКЕ СИПАТТАМА 28
3. ҚОРЫТЫНДЫ 33
1. КІРІСПЕ
Қазақ атауының түп-төркінін әртүрлі жорамалдармен түсіндіруге болады.
Нақты ешкім осылай түсіндірген дұрыс деп айтып бере алмай отырғаны және
рас. Әйткенмен, маған ең жақын жорамал Қаз-ақ, ақ қаз ұғымы. Ақ қаздай
тізіліп, керуен жетелеп, көшіп жүретін халықты, ақ шаңқан үйлер тігіліп,
жағалай қоныс теуіп, жұрт жаңалап отырар ұлтты қаз-ақ демегенде, не дер
еді. Тағы бір жорамалда арғы бабаларымыздың ақ қаздан тарағанын да айтады.
Кім білген? Қалай болғанда да қазақтың құстар әлемімен байланысы тым
тереңде жатқандығы осыдан-ақ белгілі. Құстың ұясын бұздырмаған, жұмыртқасын
шақтырмаған елдің осы құстардай еркін күн көшуді көксейтіні тарихи тұрғыдан
алып қарасаңыз да жасырын емес. Бұл біздің тереңде жатқан болмысымыз.
Табиғатпен етене жағдайда тіршілік ету, астарласа өмір сүру, одан өзін
бөлек сезінбеу – қазақ пәлсафасының негізгі тіні. Бағзыдағы бабаларымыз ең
алғашқы жылқыны қолға үйретуімен ғана емес, құстарды, құс болғанда да
қырандарын қолға үйретіп, аспан еркесін баулып, саят құрғаны тарихта айқын
таңбаланған. Анау шексіз аспандағы бұлтты жолақты Құс жолы атауымыз да
сондықтан. Құс жолына қарап, осы бағытпен адаспай ұшады дейтін танымның
астарына үңілсек те, біраз нәрсені аңғаруға болады. Құс екеш құстың да
адаспауын тілеп, құс қайтқанда дұға қылар ел-жұрт емес пе ек. Күні кешеге
дейін.
Қазақ өлең-жырларының, әндерінің дені де осы құстармен байланысты.
Ақан серінің Қара торғайын тыңдаған жанның жұлын-жүйкесін біртүрлі өксік
пен сағыныш кернейтіні несі екен?! Сүйінбайдың Бозторғайы бозаң далада
әлі де боздап тұрғандай күй кешетініміз неліктен? Сонау үйсін дәуірінен
келе жатқан Аққу әнінің арғы мәнін қашан түсінер екенбіз? Мейрамбек
қаршадайында боздатқан Бозторғайды, Рамазан Стамғазиев әуелеткен Дәриға-
дәуренді тыңдап егілмеген жүректі көрген емен. Ән – руханиятымыздың
негізгі қайнары екенін мойындар болсақ, бұл әндердің табиғатынан далалық
сағыныш есіп тұрғанына куәдүрміз.
Шындығында, кең даламыз бір кездері мың түрлі әуезге шомылып тұратын
деседі. Құстардың құйқылжыта, құбылта салатын әндері тұтас даланы кернеп
тұратын дейді көнекөз қариялар. Миуалы орман мен шалқар көлдердің үстінен
қалықтаған сиқырлы әуен, сұңқылдар мен сымпылдарға бөгіп жатар даланың құс
отаны атанар жөні де бар. Құс дауысымен оянып, құлқын сәріде құпиясы мол
дүниеге көз жүгірткен халықтың әр таңы қандай нұрлы еді десеңізші... Тіпті,
Алакөлдің аралдарында мекен еткен құстардың ақ ұлпа мамық қауырсыны өткен
ғасырдың жетпісінші жылдарына дейін айдынын неше түрлі құс мамықтары
көмкеріп тастайтын деп еске алу қандай қызық болса, мұңы да сондай басым
екен-ау... Марқакөл мен Шайтанкөлде, Бурабай мен Каспийде, Ертіс пен Іледе,
Еділ мен Жайықта мекен ететін құстардың санында қисап жоқ еді ғой деп
армандайтын адамдар да аз емес. Қарға мен сауысқаннан басқа құсымыз қалмады
деп шып-пыр боп жүрген ғалымдарымыз да жетерлік! [1]
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Құстар класы.
Құстар класы (птицы) – омыртқалы жануарлардың ұшуға бейімделген тобы.
Денесі қауырсынмен қапталып, алдыңғы аяқтары қанатқа айналған. Қазіргі
кезде дүние жүзінің түрлі аймақтарында құстардың 8 600-ға жуық түрі
таралған. Зоология ғылымының құстарды зерттейтін саласы – орнитология
(грекше "орнитес" – "құс"). Қазақстанда кұстардың 489 түрі мекендейді.
Олардың дене температурасы – тұрақты, жылы қанды әрі жоғары (+41,+43°С).
Құстар барлық құрлықтарда кеңінен таралған. [2]
2.1.1 Құстар класына жалпы сипаттама.
Құстардың денесі бас, мойын және тұлға бөлімдеріне бөлінген. Дене
салмағы 1,5 грамнан (колибрилерде), 80-90 килограмға дейін (тұйеқұстарда)
жетеді.Құстардың терісі жұқа, әрі кұрғақ, бездері өте аз. Тек қауырсындарын
майлайтын кұйымшақ безі болады. Терінің қосалқы бөлімдеріне қауырсындар,
тұмсықтарының мүйізді бөлігі, жіліншік, саусақтарындағы мүйізді қабыршақтар
жатады. Құс қауырсындары бүкіл денесін жауып тұрады. Ірі қауырсындардың
теріге еніп тұрған бөлігі қаламша. Мүйізді өзегі – сояуы. Оның екі
бүйіріндегі ұсақ шашақ тәрізді түзілістер – пәрі. Пәрі мұрттан және
мұртшалардан құралады. Қауырсындар құстардың ұшуына жағдай жасайды әрі
денесіндегі жылуды реттейді. Құстардың қаңқасы жеңіл әрі берік. Қаңқасын
бассүйек, омыртқа жотасы, иық белдеуі мен қанаттары, жамбас белдеуі мен
аяқтары жөне кеуде қуысы деп бөледі. Бассүйектері бірімен-бірі қосылып
кеткен, көз ұясы үлкен, сондықтан жеңіл болады. Қанаты иық белдеуіне, аяғы
жамбас белдеуіне жатады. Омыртқа жотасының арқа, бел, сегізкөз бөлімдері
жамбас сүйектерімен тұтасып, құстарға тән күрделі сегізкөзді қүрайды.
Омыртқа жотасының мойын бөліміндегі омыртқалар бірімен-бірі өте қозғалмалы
байланысқан. Құстардың кеуде қуысы көлемді. Ол жалпақ төссүйектен,
қабырғалар және арқа омыртқаларынан құралады. Ұшатын, жүзетін құстардың төс
сүйегі алдыңғы жағынан қырланып, қыртөс (киль) түзеді. Қабырғалары бірімен-
бірі берік байланысқан. Қанаттарындағы тоқпан жіліктің ішкі куысы ауа
қапшықтарымен байланысқандықтан, ішінде ауа болады. Аяқтарындағы толарсақ,
табан сүйектері бірігіп, жіліншік сүйегіне айналған. Құстардың көпшілік
түрлері үш не төрт саусақты, тек африка түйеқүсының (страус) саусағы –
екеу. [12]
Құстардың бұлшықеттері жақсы жетілген. Әсіресе төссүйектегі кеуде,
бұғана асты бүлшықеттері (қанаттарын қозғалысқа келтіретін) өте жақсы
дамыған. Бұдан басқа мойын, қабырға аралық және сан бұлшықеттері де жақсы
жетілген.
Құстар жақсүйектерінің сырты тұтас мүйізді тақташалармен қапталған.
Оны құстардың тұмсығы деп атайды. Құс тұмсығы тұмсықүсті, тумсықасты
бөлімдерінен қүралады. Қазіргі қүстардың жақ сүйектерінде тістері болмайды.
Өңештің кеңейген бөлігі жемсау деп аталады, ол дәнмен қоректенетін құстарда
айқын байқалады. Құстардың қарны безді және етті бөлімдерден тұрады.
Қоректік заттар безді қарындағы асқорыту сөлдің әсерінен қорытыла бастайды.
Етті қарындағы ұсақ қиыршық тастардың әсерінен ұсақталады. Етті қарын
тістің қызметін атқарады. Оның қабырғасы қалың бұлшықетті, ішкі жағында
тығыз қатты қабаты қоректі үсақтайды. Аш ішекке бауырдан келетін өт өзегі
және ұйқы безінің өзегі ашылады. Аш ішек пен тоқ ішектің жуандығы бірдей.
Тік ішегі клоакамен аяқталады.
Құстар түрлі қоректермен (бунақденелілермен, үсақ кемірушілермен,
өсімдік тұқымымен, жемісімен, гүл шірнесімен) қоректенеді. Шағала –
балықты, кептер дәнді тұтасымен ұстап, жұтады. Құстар қоректік заттарды тез
қорытатындықтан, тынбай қоректенеді. Етті қарын құстарда ғана болады.
Құстардың тыныс жүйесінде де ұшуға бейімделген белгілері айқын
байқалады. Өкпесінің көлемі шағын, іші ұяшықты болады. Ауатамырлардың ұсақ
тармақтары түйықталып, тері астында, бұлшықеттердің арасында ауа
қапшықтарын қүрайды. Ауа қапшықтарының көлемі өкпеден 10 есе үлкен. Бірақ
ауа қапшықтарында газ алмасу жүрмейді. Ауа қапшықтары ауаның сыйымдылығын
арттырып, ұшу кезінде құс денесін жеңілдетеді. Денесін қызып кетуден
сақтайды. Құстар ұшқан кезде өкпеде ауа құрамындағы оттегіне қан екі рет
(тыныс алған кезде де, тыныс шығарған кезде де) канығады. Құстардың мұндай
тынысалу ерекшелігін қосарлы тынысалу деп атайды. Құстар ағаш басында қонып
отырғанда, жерде жүргенде кеуде қуысының кеңейіп, тарылуына сәйкес тыныс
алады. Құстардың жүрегі үлкен, әрі толық төрт қуысқа (екі жүрекшеге, екі
қарыншаға) бөлінген. Артерия және вена қаны араласпайды. Сол жақ қарыншадан
басталатын оң жақ қолқа доғасы ғана сақталған. Одан үлкен қанайналым
шеңбері басталады. Оң жақ қарыншадан өкпе артерия тамыры түрінде кіші
шеңбер басталады. Құстардың денесіне тек артерия қаны (оттегіне қаныққан)
тарайды. [13]
Құстардың орталық жүйке жүйесі өте жақсы дамыған. Миының көлемі үлкен
және алдыңғы ми айқын ми сыңарларына бөлінген. Оның сыртында ми қыртысы
пайда болған. Осыған сөйкес кұстардың мінез-қылығы күрделенген (жылыстау,
жұп құру, ұя салу, балапандарына қамқорлық жасау, т.б.). Ортаңғы мидың да
көлемі үлкен. Ол көру мүшесінің жақсы дамуына әсер еткен. Мишығының сырты
иірімдерге, сайшаларға бөлінген, ол күрделі қозғалыс қимылдарды реттейді.
Құстардың көзі үлкен, өте жақсы көреді. Көздің айналасында қабағы бар.
Күндізгі жыртқыш құстар мен түнде белсенді тіршілік ететін үкі, жапалақ,
т.б. құстардың көзі өткір, заттың түсін де ажыратады. Есту мүшесі де жақсы
жетілген. Құстарда есту мүшесі ішкі жөне ортаңғы құлақтан тұрады (бүл
жағынан жорғалаушыларға үқсас). Құстардың құлағы өте нәзік дыбыс
тербелістерін қабылдайды. Иіс сезу мүшесі құстарда нашар дамыған. Тек
кейбір құстарда ғана (дауылпаздар, киви, т.б.) дамыған. Олар қорегін иісі
арқылы іздеп табады. Құстардың жамбасқа жақын орналасқан екі бүйрегі жақсы
жетілген. Ол зат алмасудың қарқынды жүруіне тікелей байланысты. Зәр
заттарының құрамында су аз болады. Ұшуға бейімделуіне сәйкес құстарда қуық
болмайды. Бүйректе түзілген зәр қышқылы екі несепағар түтігімен – клоакаға,
одан нәжіспен бірге сыртқа тез шығарылады. Құстар – дара жынысты, іштей
ұрықтанады. Құс мекиенінің аналық безі, жүмыртқа жолы біреу ғана. Ол тек
сол жағында болады. Қораздың жыныс мүшелері (аталық безі, тұқым жолы) –
екеу. Кейбір құстардың сыртқы түріне қауырсындарының түсіне қарап мекиен,
қораздарын бірден ажыратуға болады (қырғауыл, дуадақ, т.б.). Құстар іштей
ұрықтанып, тек ұрықтанған жұмыртқа арқылы көбейеді. Жұмыртқадан балапанның
шығуы үшін белгілі температура, ылғалдылық қажет. Тауық жұмыртқасынан 21
тәуліктен соң балапан шығады. [2]
2.2 Құс жұмыртқасының құрылысы.
Аналық безде жетілген жұмыртқажасушаның сарыуызы мол. Жетілген
жұмыртқажасушасы жүмыртқа жолына түсіп, ұрықтанады. Жұмыртқа жолының
қабырғасындағы бездерден бөлінген қалың нәруызды және өзге де қабықтармен
жүмыртқажасушаның сырты әкқабықпен қапталады. Ондай жұмыртқажасуша
сарыуызының жоғарғы шетінде ұрық табақшасы болады. Ол ашық түсті дақ
тәрізді болып көрінеді. Сарыуыз қабығының екі бүйіріне тығыз нәруыздан
түратын арқаншалар бекиді. Сарыуыздың төменгі бөлігі ауыр болғандықтан,
ұрық табақшасы үнемі сарыуыздың жоғарғы бөлігінде жатады. Сарыуыз құрамында
үрықтың дамуына қажетті қоректік заттар мен
су мол болады. [11]
Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты жұқа екі қабаттан түратын
қабықпен қапталған. Жұмыртқаның доғал ұшында бүл екі қабықтың арасы ауа
қуысын құрайды. Сарыуыз сыртындағы қалың нәруыз қабаты – ұрықтың дамуына
қажетті су қоры. Сонымен бірге нәруыз
қабаты ұрықты сыртқы қапелімде зақымданудан қорғайды. Жұмыртқа сыртындағы
әкқабықта көптеген өте үсақ тесіктер (шұрықтар) болады. Мұндай шұрықтар
жұмыртқаның доғал ұшында көбірек шоғырланған. Осы шұрықтар арқылы дамып
жатқан ұрық пен сыртқы орта арасында газ алмасу жүреді. Жұмыртқаның
әкқабығының сыртындағы өте жүқа қабық микробтарды жұмыртқа ішіне
өткізбейді. Жүмыртқаның сыртқы әкқабықтың біраз бөлігі еріп, ұрық қаңқасын
түзуге қатысады.
Құс жұмыртқасының саны, түсі, салмағы да құс түріне сәйкес әр түрлі
болады. Ірі құстар (бүркіттер, пингвиндер, т.б.) – бір-екіден, ал ұсақ
кұстар бірнеше жұмыртқа салады. Құстар жұмыртқаларынан шығатын
балапандардың ерекшеліктеріне байланысты екі топқа бөледі. Олар: қызылшақа
балапан шығаратын құстар, ширақ балапан шығаратын құстар. Қызылшақа
балапандар әлсіз, көзі соқыр, қауырсыны жетілмеген болады. Мүндай балапан
шығаратын қүстарға кептерлер, торғайлар, тоқылдақтар жатады. Ширақ
балапандар атына сәйкес үлпілдек қауырсынды, әрі ширақ, жұмыртқадан шыға
сала, тіршілік әрекетіне көшеді. Ондай құстарға тауықтектестер,
қазтектестер, жыртқыш құстар жатады. Жұмыртқасы, бағалы мамығы,
тыңайтқыштық қасиеті бар саңғырығы өзге өнімдері күнделікті түрмыс
қажетімізді өтейді.
Өте ерте замандарда тіршілік еткен құстардың қаңқа қалдықтары, тасқа
түскен дене таңбалары сақталған. Құстардың ең ежелгі арғы тегінің қаңқасы
бұдан 225 млн. жыл бүрынғы жер қыртысынан табылған. Оны ілкіқұс (протоавис)
деп атайды. Бұда 150 млн. жыл бұрын тіршілік еткен құстардың арғы тегі
көнеқус (археоптерикс) деп аталады. Олардың қазіргі құстардан негізгі
айырмашылығы – жақсүйектерінде тістері болған, құйрық омыртқаларының саны
көп. Қанат саусақтарында мүйізді тырнақтары болған, бірақ төссүйегінде қыр
болмаған. [2]
2.3 Құстарды топқа бөлу.
Құстар – омыртқалы жануарлардың ішінде Жер шарында кеңінен таралған
жануарлар. Құстарды дене құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты 3 топқа
бөледі. Олар: қыртөссіздер (жүгіретін қүстар); жузетін, құстар (пинг-
виндер); қыртөстілер (ұшатын құстар).
Қыртөссіздер немесе жүгіретін құстар. Бұлардың төс сүйегі жалпақ әрі
оның қыры болмайды. Олар үша алмайды, бірақ құрлықта (ашық алаңқай
жерлерде) өте жылдам жүгіреді. Қанат қауырсындары доғалданып келген,
аяқтары өте жақсы жетілген. Бұған барлық құрлықта кездесетін түйеқұстар
жатады. Оларды тіршілік ететін аймақтарына сәйкес жеке отрядтарға
топтастырады. Мысалы: африкалық түйеқұс (страус), америкалықтүйеқұс
(нанду), австралиялықтүйеқұстар (эму, казуар) және Жаңа Зеландияда
кездесетін қанатсыз түйеқұс (киви) деп аталады.
Жүзетін құстар (пингвиндер) – кұстардың ішіндегі ерекше тобы. Олардың
алдыңғы аяқтары ескекке айналған. Ескек аяқтарының көмегімен суда жақсы
жүзеді әрі жақсы сүңгиді. Төссүйек қыры жақсы жетілген. Ондағы бұлшықеттер
ескек аяқтарын қозғалысқа келтіреді. Олар ұша алмайды, құрлықта теңселіп
әрең қозғалады. Аяқтары қысқа, әрі тұлғасының артқы жағында
орналасқандықтан, денесін тік үстайды.
Қыртөстілер (ұшатын) құстар – қазіргі кездегі құстардың ең түрі көп
тобы. Төссүйекте жақсы жетілген қыр болады. Қанаттары да ұзын, сүйірленіп
келеді. Қаңқа сүйектері жеңіл. Ұшатын құстар тіршілік ететін орта
жағдайларына байланысты бірнеше топтарға бөлінеді.
Сулы, батпақты жерлердегі құстар құрылысына тән белгілері –
саусақтарының арасында жүзу жарғағы бар. Жақсы жүзіп, жақсы сүңгиді.
Көпшілігінің тұмсықтары жалпақ және тұмсығының жиектерінде араның тісі
тәрізді майда "тісшелері" болады. Тісшелер негізінен қоректі сүзіп ұстау
қызметін атқарады, оны уйрек, қаз тұмсықтарынан айқын көреміз. Дауылпаздар,
шағалалар, сұқсырлар су құстарына жатады. Олардың қорегі – ұсақ су
жануарлары. Қаздар, бірқазандар, дегелектер, қоқиқаздар, тырналар – су
жағалауы мен батпақты жерлерді мекендейтін кұстар. Олардың кейбір түрлері
өсімдіктермен де, жануарлармен де қоректене береді. [14]
Орман кұстарының денелері көбіне шағын, қанаттары сүйірленіп келеді.
Орман құстарына тоқылдақтар, көкектер, тотықустар, жапалақтар, торғайлардың
көпшілігі жатады. Тоқылдақтар тікелей ағашта өрмелеп тіршілік етуге
бейімделген. Тұмсықтары мықты, үшкір. Саусақтары қысқа, тырнақтары имек.
Ағаш діңіне қонып отырғанда екі саусағы алға, екі саусағы артқа қарай
бағытталады. Құйрық қауырсындары қатты. Ол тірек қызметін атқарады. Ұзын,
үшкір тілінің көмегімен ағаш қабығының астындағы жәндіктермен қоректенеді.
Кейде қылқан жапырақты ағаштардың тұқымдарын да қорек етеді. Қазақстанда
қара, шұбар, кіші тоқылдақ кездеседі. Орман құстары зиянды
бунақденелілермен қоректеніп, үлкен пайда келтіреді. [15]
Ашық далалы алқаптардағы құстардың қанаттары кең, қалықтап ұшуға бейім
болады. Кейбір түрлерінің аяқтары жақсы жетілген. Сондықтан олар жылдам
жүгіре де алады. Тұмсықтары қысқа доғал, кейде иіліп келген өткір. Бұлар
(тазқара, бүркіт, жұртшы) – күндізгі жыртқыш құстар. Тауықтектестерге:
бөдене, кекілік, улар, қырғауыл; дуадақтарға: безгелдек, жорға дуадақ;
бұлдырықтар, бозторгайлар жатады.
Қүстардың тіршілігінде жыл маусымдарының алмасуының да ерекше маңызы
зор. Осыған байланысты құстар тіршілігінде елеулі өзгерістер (көбеюі,
жылыстау, т.б.) байқалады. Құстарды жыл құстары, көшпелі құстар және қыстап
шығатын құстар (отырықшы құстар) деп үш топқа бөледі. Құстардың жылыстауын
аяқтарына сақина салу арқылы анықтайды. Қазақстанның оңтүстік еңіріндегі
(Жамбыл облысы Жуалы ауданында) Шақпақтас асуында кұстарға сақина салу
орталығы бар.
Жыл құстары күзде оңтүстіктегі жылы аймақтарға жылыстап, көктемде
елімізге қайтадан оралады. Жұп құрып, ұя салып, жұмыртқадан балапан
өргізіп, көбейеді. Көктемнің алғашқы айында жауған соңғы қарды, құс
қанатының ызғары деп есептейді. Жылы жақтан ең алғаш қараторғайлар,
"тыраулап" тырналар оралады.
Көшпелі құстар (үйектік үкі, кейбір жыртқыш құстар) күзде, қыста ауа
райының қолайсыздығынан солтүстіктен оңтүстікке жылыстайды.
Қыстап шығатын құстар жыл бойы бір аймақта тіршілік етіп, көбейеді.
Ешқайда жылыстамайды. Ондай құстарға қарғалар, торғайлар, сауысқандар,
шымшықтар жатады. Кұстарға қыста қолдан қореқ беріп қамқорлық жасауды
ұмытпаңдар!
Қазакстанның Қызыл кітабына (1996) 11 отрядқа жататын 56 құс түрлері
тіркелген. Ол 6-сыныптың биология оқулығында берілген. Қызғылт жөне бұйра
бірқазан Каспий, Арал, Балқаш, Алакөл, Зайсан, Маркакөл суларында
кездеседі. Ақ жөне қара дегелек, сары жөне кіші құтан, қалбағай, қарабай
барлық жерде мекендейді. Ақ дегелек (жыл кұсы) Қазақстанның оңтүстік
өңірінде ғана (Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облысында) таралған.
Қазақстанда сирек кездесетін құстың бірі – қоқиқаз ("қызылқаз" деп те
атайды). Аяғы, мойны ерекше ұзын. Тұмсығы имек болады. Топтанып тіршілік
етеді. Каспий жағалауында, Шалқар теңізінде, Теңіз көлдерінде кездеседі.
Қорғалжын корығын "қоқиқаздар мекені" деп атайды. Ол дүниежүзілік мәні бар
батпақты-су айдындарына жатады.
Қараша қаз, қутұмсық қаз, сұңқылдақ және кіші аққу, мәрмәр, шурегей
Қызыл кітапқа тіркелген. Бұлардың ішінде халық аққуды ерекше киелі құс
санайды. Ол туралы аңыздар, әндер, күйлер кеңінен таралған. Аққу пәктіктің,
сұлулықтың, адалдықтың белгісі деп есептеледі. Оның қоразы – "саһар",
балапаны – "көгілдір" деп аталады. [16]
Сүңқартектестер – балықшы тұйғын, жылан-жегіш, бүркіт, кезқұйрық,
аққұйрықты су буркіттер, сақалтай, жұртшы, құмай, ақсұңқар, ителгі,
бидайық, лашын. Бұл құстарды халқымыз ерекше қадірлеп, қыран құстар деп те
атайды. Жыртқыш құстардың тұмсықтары, аяқтарындағы тырнақтары өткір,
қорегін бүріп ұстауға бейімделген. Қыран құстардың қоразы – "шәулі" мекиені
"ұябасар", балапаны – "ақүрпек" деп аталады.
Қазақ халқының ежелден келе жатқан дәстүрлі өнерінің бірі – саятшылық.
Қыран құстарды қолға үйретіп баптау, оны аң-құсқа салу адамды табиғатпен
етене жақындастыра түседі. Халық бүркітті жеті қазынаның бірі деп ерекше
қастерлейді. Аспан түстес көгілдір туымыздагы бүркіт бейнесінің болуында да
үлкен мән бар. Саятшылық өнер – қазақ халқының тарихи, әрі дәстүрлі
ескерткіштерінің бірі. Оның танымдық та, тәрбиелік те мәні зор. Этнограф
ғалым Жағда Бабалықұлы саятшылыққа, бүркітке байланысты тілімізде 2000-ға
жуық сөз бар екенін атап көрсетті. Соңғы жылдары елімізде саятшылық өнерді
жандандыру саласында ізгі шаралар қолға алынды. Алматы облысы Еңбекшіқазақ
ауданыңдағы Нүра аулында "Жалайыр Шора атындағы халықаралық құсбегілер
мектебі" ашылды. Мүндай маңызды бастамалар басқа облыстарда да қолға
алынып, саятшылық өнерге ерекше көңіл бөлінуде. Жас достар, сендер де
халқымыздың ата кәсібін, өнерін қастерлей біліңдер!
Тауықтектестерге жататын алтай ұлары биік таулы алқаптарда кездеседі.
"Ұлы тауға шықтың ба, ұлар етін жедің бе?" деген мәтел ұлардың таулы өңірде
таралғанын аңғартады. Ұлар да киелі құс, олар шағын топ құрып тіршілік
етеді. Еті де дәмді.
Тауықтектес кұстардың тұмсықтары қысқа, әрі доғалданып келеді.
Тырнақтары да доғал, жіліншігінің артқы жағында мүйізді өскіні бар. Оны
тепкі деп атайды, қорғаныштық қызмет атқарады.
Тырнатектестердің ақ, сұр, ақбас тырна сулы, батпақты жерлерде
таралған. Дуадақ – ірі кұс, оның салмағы кейде 16 килограмға жетеді. Оны
кейде "тоқтыбалақ" немесе "қозыбалақ" деп те атайды. Ертеде далалы өңірде
көптеп ауланған.
Тарғақ, орақтұмсық және реликті шагалалар (қарамойнақ) Қызыл кітап
тізімінде бар. Реликті шағала Қазақстанда Алакөл көлінде ғана таралған.
Қорғау мақсатында Алакөл қорығы (1998) ұйымдастырылды.
Жапалақтектестерден тек үкі ғана Қызыл кітапқа тіркелген. Халқымызда
үкі – ерекше құрметке бөленген құс. Қолда ұстап, қауырсынын (үкісін)
қадірлеп, бас киімге, домбыраға, үйге, бесікке іліп қою дәстүрі бар.
Торғайтектестердің түрлері көп және кеңінен таралған. Қазакстанда
жорға торғай, көкқұс, үлкен құралай сирек кездеседі. Жорға торғай еліміздің
шөлейтті алқабында мекендейді. Сексеуіл ағаштарының арасында (Іле, Балқаш
өңірінде), жер бетінде жылдам жүгіретіндіктен "жорға торғай" деп аталған.
Сирек кездесетін құстар қорықтарда, қорықшаларда арнайы қорғауға алынған.
[2]
2.4 ЖЫРТҚЫШ ҚҰСТАР
Жыртқыш құстар – тірі жануарларды немесе олардың өлекселерін жеп
тіршілік ететін құстар. Жыртқыш құстардың тұмсығы имек, шеті өткір, кескіш.
Қанаттары ұзын, көбіне ұшты, кеуде тұсы, сан еттері жақсы дамыған. Көру,
есту жүйелері жақсы жетілген. Тырнақтары өткір, имек, жемін бүріп ұстауға,
өлтіруге бейім.
Жыртқыш құстар саны азайып бара жатқан, сирек кездесетін құстар.
Қазақстанда олар кең таралған, бірақ біркелкі емес, кездейсоқ. Жалаңаш және
құз-жартасты тауларды, қыраттарды, қарағайлы және басқа да тоғайларды,
өзендердің жайылмасын, сексеуілді шөлдерді мекендейді. Қазақстандағы жалпы
сандары белгісіз, бұл құстардың көбі Қазақстанның Қызыл кітабына
енгізілген.
Жыртқыш құстардың санының азаюының негізгі себептері: заңсыз аулау,
қолда өсіру үшін ұядан балапандарын алу, ересек құстардың электр
сымдарында, қақпан моңыңдағы уланған жемдерді жеп өлуі және қақпанға түсуі.
Бұл құстарды қорғауды кеңінен насихаттап, заңды түрде қорғау тәртібін
белгілеп, аңшы құс ретінде қолда бағу жағдайын жасау керек.
Біздің елімізде бүркіттің жеті түрі мекендейді. Олардың арасындағы ең
бір ерекше ғажабы – қыран бүркіт. Ол – қасқырды да алатын, өте күшті, ірі
денелі алып құс. Кавказды, Орта Азия мен Қазақстанды мекендейтін халықтар
ежелдеи бүркіт салып, аң аулайды.
Ең алдымен бүркітші бүркіттің балапанын ұядан алады. Мұмын өзі өте
қауіпті кәсіп. Өйткені, бүркіт өзінің ұясын жан аяқ баспайтын қия жартасқа
салады және аталық (шәулі) бүркіт пен ұябасар бүркіт өз балапандарын жанын
сала қорғайды.
Бүркіт еліміздің оңтүстігіндегі адам аяғы баспаған, ешкім аспаған
мұзарт шыңдар мен қия жартастарды мекендейді. Олар Сібірдің ит тұмсығы
өтпейтін қалың ормалдарында, сондай-ақ еліміздің Европалық бөлігіндегі
ормандарда да кездеседі. Ормандағы бүркіттер елден, жолдап аулақ алыс
түкпірлердегі кәрі ағаштың ұшар басына ұя салады. Өздері өте сақ. Адам
көзіне сирек шалынады.
Тек күздігүні балапандары есейігенде ғана бүркіт ұясымсн топтанып,
шырқау биікте қалықтап жүреді.
Күн суығанда бүркіттер ұясынан алыс жақа сапар шегеді. Жас бүркіттер
қыста қоныс аударған жаңа жерге тұрақтанып, келесі суық түскенге дейін осы
өңірді мекен етеді.
Ал енді кәрі аталық бүркіт пен ұябасар бүркіт өздерінің түпкілікті
мекеніне қайтып оралады. Олар бұрынғы ұяларын жөндеп, мұнда тағы да балапан
басып шығарады.
Дала қыраны – саны қалпына түсіп келе жатқан түр. Евразияның, соның
ішінде Қазақстанның далалық және шөлейтті аймақтарында кең тараған. Әсіресе
Батыс Қазақстан мен құрғақ далалы тау бөктерлерінде көп болған.
Жыртқыштармен күресу кампаниясынан кейін (50-60 жылдар) саны азайып
кетті, екінші себеп – жоғарғы кернеулі электр таратү жүйелерінің сымдарында
өлім-жітімге ұшырауы. Бұл қырандардың жердегі ұялары өте жеңіл бұзылады.
Бүркіттерді және олардың ұяларын қорғауды насихаттау, сонымен қатар электр
жүйесін жеткізетін тіректерді тиымды қорғаныш құрластармен жабдықтау қажет.
Қарақұс – сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Қазақстанда солтүстік
ендік бойынша 53-ші градусқа дейін кең тараған; ол тек биік таулар мен
мүлдем орманы жоқ аудандарда ғана кездеспейді. Саны белгісіз, бірақ 50-60-
шы жылдардағы күрт төмендеуден кейін қайтадан қалпына келуі өте баяу жүрсе,
ал кейбір жерлерде – мүлдем жоқ. Басқа бүркіттер сияқты электр жүйесін
тарату тіректерінде жиі өлім-жітімге ұшырайды, кейде бүркіт орнына аулаушы
қүс ретінде қолда ұстау үшін ұядан да балапандарын алады. Қарақұсты қорғау
үшін үгіт насихатты жандандыру, белгілі ұя салатын орындарды қорғау және
орманы жоқ, аудандарда оларды ұялауға тарту үшін ағаш басына жасанды ұялар
тұғырын жасау қажет.
Жыланжегіш қыран – сирек, саны кеміп бара жатқан түр. Африка мен
Евразиядо кең тараған, Қазақстанның барлық оңтүстік бөлігіндегі құмды
шөлдерде, шөлді таулар мен құрғақ тау бөктерлерін мекендейді. Саны нақты
анықталған, бірақ соңғы он жылдықтарда оның кемуі жақсы байқалады. Негізгі
себептер: электр тарату жүйелерінің тіректеріндегі өлім-жітім, қасақылардың
тікелей кыруы, ұя маңында мазалау факторлары. Қаратауда, Бетпақдалада және
Қызылқұмда, Іле өзенінің аңғарында қорықтар құру қажет.
Сақалтай – саны тұрақты болғанымен аз, сирек кездесетін түр.
Қазақстандо Талас Ала-тауынан Жоңғар Алатауына дейінгі тау жоталарында
таралған, ұясын таудың жартасты-құзды жерлеріне салады. Санының қанша екені
белгісіз, дегенмен 100-ге жете бермес. Ақсу-Жабағылы және Алматы таулы
қорықтарында 20 шақтысы қорғауға алынған. Олардың қорықтардан тысқары
ұяларын тауып, оны қорғап, саяхатшылардың сақалтайдың ұясы бар шатқалдарға
бармауын қадағалап, қолдан өсіруді жолға қою керек.
Құмай – аз зерттелген, сирек кездесетін құс. Тибет, Гималай, Памир-
Алай жене Тянь-Шаньды мекендейді. Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы биік
тау жоталарында, тау орманынан жоғары тіршілік етеді. Санының азаю
себептері анықталмаған, шамамен оған улы жемдерден өлуі және оның қорегі-
жабайы тұяқтылардың азаюы себеп болуы мүмкін. Ұяларын тауып, оларды
қорғауға алу керек, мүмкін, қыста қосымша жемдеуді ұйымдастырып, қолдан
өсіру тәсілдерін табу керек шығар.
Ғылыми-техникалық прогресс адамдардың қолына табиғат әлеміне әсер
ететін күшті құралдар берді. Бұл құралдар қаншалықты пайдалы болса,
соншалықты зиянды. Адамдар көбінесе кейде түсінбей, кейде салақтықтан
табиғатты қалпына келтіру үшін ұзақ уақыт қажет болатынын ойламастан, оған
қалай болса солай қарайды. Сыңсыған орманның орнындағы жанған түбірлер, су
шайып өткен тау беткейлеріндегі жыртылған жерлер, ағаш ағызу кезінде
ластанған өзендер. Осының бәрі сирек кездесетін көптеген бағалы аңдар мен
өсімдіктердің құруына әкеп соғады.
Табиғатта пайда болған әрбір түр өзінші бірегей және ешқашан
қайталанбайды, сондықтан да оның жойылуы – орны қайта толмайтын нәрсе. Және
де бұл жоғалту қауымдастықтың бүтінділігі мен табиғаттағы жалпы тепе-
теңдіктің бұзылуына әкеп соғады. Сондықтан да қазіргі кезде табиғатты
қорғау мәселесі дүниежүзілік мәселеге айналып отыр. Бұл мәселе бүкіл әлемде
маңызды мемлекеттік мәселе ретінде қаралады.
Адамдар мыңдаған жылдар бойы өсімдіктер мен жануарлар дүниесін
пайдаланып келді және де өзінің жан-жақты тіршілігінде жануарлар мен
өсімдіктердің пайдалы қорын қолданып ғана қойған жоқ, сонымен бірге
табиғатты өзгерту арқылы көптеген түрлердің өмір сүру жағдайларына әсер
етті. Табиғатқа антропогенді ықпал етудің әсерінен жер бетінде өсімдіктер
мен жануарлардың кейбір түрлерінің жойылу процесі басталды.
Қазіргі кезде Қазақстанда кездесетін жыртқыш құстардың көбі, олар –
Жыланшы қыран, бүркіт, Бақалтақ қыран, Дала қыраны, Қарақұс, Бүркіт, Ақиық
субүркіт, Аққұйрық субүркіт, Жұртшы, Ақсұңқар, Ителгі, Лашын Қызыл кітапқа
енгізілген. [3]
2.5 Саят құстары және олардың жаратылыстағы ерекшеліктері
Академик Әлкей Марғұлан... Дала данышпанының таяуда табылған “Саят
құстары” атты зерттеу мақаласы өз өмірінің қысылтаяң тұстарында жазылған.
1934-1939 және 1947-1953 жылдары академиялық іргелі ғылыммен айналысудан
шеттетіліп, қазақ эпосы мен тарихы туралы зерттеулері саяси қағажуға
ұшыраған кезде Әлекең елден бойын аулақ салып, “тасада жүріп” деректер
жинап, ұлтының ұмыт қалған өнерін зерделеп, қағазға түсірген екен. 1954
жылдан кейін тарих, этнография, археология, шоқантану ісіне бүтіндей бет
бұрған кезінде бұл еңбек тартпаның түбінде қалыпты. Жарты ғасыр бойы жарық
көрмесе де мақала саятшылар мен орнитологтар үшін ғылыми мәнін әлі жойған
жоқ. Ал “Саят құстарындағы” атаулар мен сирек сөздер тіліміздің мәйегін
ұйытатыны сөзсіз. Сондықтан да біз бұл еңбекті “Егемен Қазақстанның” қалың
оқырмандарына ұсынып отырмыз.
Тұрсын ЖҰРТБАЙ, “Отырар кітапханасы” ғылыми орталығының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор.
Саятшылардың анықтауынша, жалпы құс атаулы біріне-бірі қарама-қайшы
жаратылған екі үлкен топқа бөлінеді. Оның бірі – “желбесін құстар”,
екіншісі – “тұяқты құстар”. Бұларды ескі ұғым бойынша бұрын “адал құс”,
“арам құс” деп атап келген.
Желбесін құс дегеніміз – етін жеп, мамық жүнін шаруаға жарататын
пайдалы құстардың тобы. Бұлардың өзі тіршілік етуіне қарай екі жікке
айырылады: суға жүзіп, су ішіндегі неше түрлі жұмсақ жалбыз, балдырған
жапырақ, қазоты секілді шөптер мен минералдарды, құм, сүлік, балық,
молюскаларды жеп күнелтетін құстарды “су құстары” дейді. Олар – аққу,
қоңырқаз, қоқиқаз (қызыл қаз), бірқазан, қалбағай, аққұтан, көкқұтан,
керқұтан, әупілдек, шағалалар, тағы толып жатқан неше алуан құстар.
Ал, суға жүзе алмайтын, қырда жүріп шалғын шөп, бидайық, бетеге, жусан,
тамырдың түбі, ащы кертарлан өсімдіктерді және құрт-құмырсқа, шегіртке,
неше түрлі шыбын-шіркейді қорек етіп, суды сирек ішетін қанаттылар тобын
“қыр құстары” деп атайды. Бұл топқа кіретіндер – дуадақ, жорға дуадақ,
безгелдек, оқпақ, қарабай, тырна, шыңырау, тарғақ, тағы басқалар.
Кейбір құстар тау ішіндегі шытырман сай-саланы, ну орманды, бұталы,
тоғайлы өзен бойларын көбірек сағалап, қыр мен сулы өлкені бірдей жайлап
жүреді. Олар – қырғауыл, құр, шіл, ұлар, тауқұдірет, орақтұмсық, сутауық,
бөдене (бытпылдақ), бұлдырық сияқты қанаттылар. Саятшылық кәсібіне кіретін
құстардың көпшілігі, әсіресе, қопалы көлді, қамысты, желкенді су бойларын,
қақшымақ сорды көбірек мекендейді. Ондай құстардың тобына кіретіндер –
сүңгуір үйректер, сарыалақаз, торыалақаз, италақаз, жылқышы, балшықшы,
қызғыш, қаралақалқа, тағы да басқалар. Қаншыр тұқымдастардың ішіндегі
тырна, қарабай, шыңырау, шағала сияқты құстар болмаса, өзгесінің барлығы да
етін жеп, мамық жүнін шаруаға жаратуға келетін пайдалы желбесін құстар
болып саналады. Тырна, шыңырау, қарабай, шағала тәрізді құстар көбінесе
кесірткі, жылан, бақа сияқты жәндіктерді қорек ететін болғандықтан да
олардың еті өте дәмсіз және улы келеді. Сондықтан да олар жеуге келмейді
және саятшылар олардың соңына түспейді де. Қопалы көлді, өзен бойын
сағалайтын құтан, қалбағай тұқымдас құстардың да бағалы мамық жүні болмаса,
еті онша дәмді бола қоймайды.
Ал енді тұяқты құстарға келсек, олар да өзара екі топтан құралады. Бұлардың
бір тобы – адамның үйретуіне көніп, аңшылық кәсібіне қызмет ететін “қыран
заты” болса, енді бір тобы – не шаруашылыққа, не аңшылық кәсіпке
пайдалануға келмейтін “керексіз заттылар” болып табылады. Бұл соңғыға
қосылатындар: әртүрлі қарақұстар (көкжөре, күшеген, балтақұстар, сақалтақ),
субүркіт, саңқылдақ, сарышағыл, саржала, жаламансары, бөктергі, кезқұйрық,
құладын, күйкентай, ақсары, ақүкі, жапалақ, тағы сол сияқты өлексе, тышқан,
кесірткі, бақа, жылан жеп күнелтетін құстар. Өзінің күнкөріс, тіршілік
әдетіне қарай құзғын, қарға, сауысқан тектес құстар да осы айтқан топқа
кіреді.
Тұяқты құстардың ішіндегі аңшылық кәсіпке ең керектісі әрі пайдалысы –
қыран заттылар. Олар жаратылысынан түйсігі мол, сезгіш жануар болғандықтан
да адамның қолына үйренуге икемді келеді. Тумысынан аң, құс алып, кәделі
қызмет атқаруға лайықталып жаралған қыран құстардың негізгі тұқымы үш
түрлі. Олар: бүркіт, қаршыға, сұңқар тектес қанаттылар. Бұл көрсеткен үш
текті құстың жаратылысы өзге құстан бүтіндей басқа. Олар түз құсының
ішіндегі ең қарулысы, тегеуріндісі әрі ұшқыры және олардың тұяқ, тұмсық
бітісі де басқа құстан өзегеше келеді. Сондықтан да оларды саятшылар
тілінде “қыран құс” деп атайды.
Қыран құстар түзде өз еркімен емін-еркін ұшып жүріп әрқайсысы өзінің болат
тұяқтарына сеніп, оны күшті қару қылып жұмсап, өзіне керек жемін алып
тіршілік жасайды. Бұлардың дағдылы ісі – бір ғана түз аңын жеп күнелту
болғандықтан да олар жапан түз, сары дала демей, ұша береді, өте кезеген
келеді. Қай жерде желбесін құс, аң көп болса – сол жерді баса сағалап,
өмірін көбінесе ұшумен өткізеді. Жердің алыс-жақынына қарамайды. Әбден
жемсіреп, аңға құмартқан кезінде олар көз жетпес қиянға да, сағымды далаға
да жол тарта береді.
Қыран құстардың тіршілігі осы тәрізді ылғи аң аулау әрекетімен байланысты
болғандықтан да олардың дене құрылысы, мүше-бітімдері де өзгеше жаратылған,
талмай ұзақ ұшуға бейімделген. Аспанда үздіксіз ұшқан кезде солқақтамай,
талмай жинақы ұшуы үшін олардың сүйектері жинақы, бірімен-бірі тұтаса, дене
құрылысы жұмыр біткен. Бұл, әрине, саят құстарының ұшу мерзімін ұзартатын
негізгі фактордың бірі. Ұшуға ыңғайлы, жұмыр, жинақы біткен дене бітімі
саят құстарына сыпылдап ұйытқи ұшуына не сыпырма ағыза ұшуына пәлендей
ауырлық келтірмейді, қанатымен денесін еркін ұстап, оны неше аунап құбылтып
отыруына мүмкіндік береді. Оларға кенеттен жоғары қарай атылу, не құдия
төмен сорғалау, не қырындап бұлдырай ұшу ешбір қиындық келтірмейді. Бұл
сипат, әсіресе, қаршыға, лашын, сұңқар тектес құстарда көбірек кездеседі.
Саят құстарының денесінің жинақы болуы көбінесе, олардың арқа
омыртқасы мен құйымшақ, төс сүйегіне тікелей байланысты. Лашын, сұңқар
тұқымдас құстардың арқа мойын омыртқаларында буын болмайды, олар қайнаса
бітеді. Сондықтан бұлар әрі ұшқыр, әрі тегеуірінді келеді. Қыран құстардың
қайсысының да болсын, барлығының да жая, төс сүйектері берік, шымыр және
кең болады. Бұғана сүйектері келдек, әлді болып бітеді. Төс сүйегінің
қабырғамен астасатын шеті жұмыр, ал бауыр жағы тік қырлы келіп, желқайықтың
төсіне ұқсап тұрады. Жалпы, айтқанда, төс сүйек пен арқа омыртқа сүйектері
саят құстарының денесін тұтастырып тұратын орталық мүшелер. Өзге сүйектер
оларға жалғаса бітіп, саят құстарының денесіне ерекше тегеурін бітіреді.
Төс сүйекпен тұтасып бітетін мүшелер бұғана, қарсүйек, жауырын. Саят
құстарының күш алатын ең мықты сүйегінің бірі – бұғана. Ол өте шымыр,
соқталы келіп, оның шодыр бастарының бір ұшы арқа омыртқамен қайнасып, енді
бір ұшы төс сүйекпен жалғаса бітеді. Қазақ саятшылары мұны “төс айшық”
дейді. Екінші сөзбен айтқанда, бұғана мен қабырға сүйектері саят құстарының
арқа мен төс сүйектерін тұтастырып тұратын ең күрделі әрі негізгі
мүшелеріне жатады.
Саят құстарының ұшқырлығына себепкер болатын ең негізгі мүшенің бірі –
иық сүйектері мен қартопшы сүйектері. Оған кіретіндері – жауырын, қарсүйек
не тоқпақ жілік, шынтақ сүйек, білезік сүйектер. Құстар ұшқан кезде қанатын
тежеп күш алып отыруы, көбінесе, осы жоғарыда айтқан қар иық сүйектері мен
топшы сүйектеріне тікелей байланысты.
Қыран құстардың қар сүйегі өте балғын, соқталы келіп, оның жауырын мен
кәрі жілікке (не шынтақ сүйекке) жалғасатын екі басы өте берік, темір
тектеніп бітеді. Дегенмен олардың қар сүйегі денесіне жақын, жауырынмен
тұтасып біткендіктен де оған ұшатын ұзын қанат емес, тек қана мықты, қысқа
қауырсындар ғана өседі. Ұшатын ұзын қанаттар (шалғы) тек топшы мен білек
сүйектерден салаланып шығады. Сондықтан қар сүйектен гөрі топшы сүйектер
әрі ұзын, әрі шымыр, берігірек келеді. Қыран құстардың күшті, шалымды,
ұшқыр болуына, әсіресе, осы топшы сүйектері көп әсер етеді. Ал қанат топшы
сүйектер қағылшаң, берік, ырғақты, қозғалғыш келіп, құстардың ұшуына аса
ыңғайлы жағдай жасайды. Қаршыға, тұйғын, қырғи сияқты құстардың сонша
шапшаң, сыпылдап ұшатыны олардың қанат сүйектерінің өте қолайлы болып
келуіне байланысты.
Саят құстарының бас сүйегіне келсек, ол да құйған болаттай қайнаса
біткен өте шымыр, қағылшаң келіп, желке жағы біраз сыпырықтанып тұрады.
Өткір, қырағы көздері еркін қозғалуы үшін олардың көз ұясы кең, аумақты
болып бітеді. Сондықтан өзгеше біткен жарқабақтары жан-жағына жоғары-төмен
қарауға қолайлы мүмкіндік тудырады. Көз алды шіркеусіз ашық болған соң
іздеген жемін қиядан көреді, қырағы келеді. Қыран құстардың өте қырағы
болуының енді бір себебі, олардың қарақұсындағы сүйегінің желкесіне қарай
шодырая бітуінде. Бұл сүйек саят құстарына айқын бағыт көрсетіп, олардың
көз жаздырмайтын шырағы тәрізденіп тұрады. Қазақ саятшылары құсқа томаға
орнатарда оны қарақұстың осы шодыр басына кигізеді.
Қыран құстардың өз тіршілігіндегі ең мықты қаруының бірі – олардың көк
мүйіз болат тұмсығы. Мүйізді болат тұмсық тек қана аңды боршалап, оның етін
сүйегінен айырып жеу үшін жұмсалады.
Саят құстарының тұмсығы өте берік, кейкі тұмсықтың ішіне қарай имие
біткен үшкір қармағы өте берік келеді. Олардың аузын самқайтын жиектері де
аса өткір, қиғаш, кейбіреуінікі қияқтанып тұрады. Өткір араның тісі сияқты
самқау, жиектері қияқты келеді.
Саят құстарының көз алдының қабығы күс басқан қара қылшықтанып тұрады.
Және олардың әрбірінің тегіне, жасына қарай ол қабық қызыл, жасыл, сарғылт,
көгілдір-қоңыр болып әр тұста кездесіп отырады. Бұл қабық саят құстарының
қай текке жататынын көрсететін негізгі ерекшеліктерінің бірі, сондықтан оны
“көз алдының қабығы” не “кеңсірік қабығы” деп атайды. Сол кеңсірік қабық
пен езудің (самқау) арасын ала көлденеңінен танаудың тесігі орналасқан.
Және әрбір қыран құстарының тегіне қарай олардың танау тесігі де әр алуан
түрде кездеседі. Мәселен, бүркіт, қаршыға тектес құстардың танау тесігі
көлденең тартқан сопақтау, “жарма тесік” болса, сұңқар, лашын тектес
құстардікі дөңгеленіп келген тік не “шұңқыр тесік” түрінде жолығады. Екінші
жағынан, әрбір саят құстарының алатын аңына, жейтін жеміне қарай, олардың
шоқитын тұмсығы да үлкен-кішілі болып кездесіп отырады. Қаршыға, сұңқар
тұқымдас құстардың тұмсығының түп жағы келтелеу, соқталы келіп, имек ұшы
едәуір ұзын, әрі үшкір, жарғыш болады.
Саят құстарының енді бір зор қаруы олардың алмас тұяқтары. Тегеурінді
болат тұяқ көбінесе аңды бұлжытпай ұстап, кенеттен іліп әкету үшін керек.
Тұяқтың атқаратын қызметі осы болған соң оның құрылысы да соған қарай
бейімделе біткен.
Саят құстарының тұяқтары мейлінше тегеурінді, мықты, әрі жарғыш үшкір,
желбесін құстарды бүріп қысса мытып жіберетіндей аса қабілетті келеді.
Олардың тұяқтары тек қана аңды бүріп ұстауға арналған соң, көбінесе салалы
келіп, саусақ сүйектерінің ұшын ала тұрады. Екінші жағынан, саят құстарының
тұяғының әлді болуы олардың аяғының кеспелтек берік жаралуына байланысты.
Олардың аяғы сердиген ұзын болмай, аңды бүріп қысуға бейімделген, өте
ықшам, мықты келеді.
Қыран құстардың саусақтары сырт жағынан шодырайып, күс-күс болып
тұрады. Оның үшеуі алға қарай бейімделе бітсе, енді біреуі артқа қарай
бітеді. Қазақ саятшыларының тілінде оның алға қарай біткені – “жембасар”,
артқа қарай біткені – “тегеурін” деп аталады. Желбесін құстарға түскенде
осы төрт шеңгелді айқастырып, аңды сонымен мұқатады.
Қыран құстардың аяғының құдіретті болуы, әсіресе, олардың бұлшық
етінің аса шымыр бітіп, тарамыс сіңірлерінің берік, айқасып жатуында.
Бұлшық ет пен тарамыс сіңірлер сүйекпен бірге берік байланыса біткен соң,
ол саят құстарының күш алатын үлкен қаруы болып табылады. Тарамыс
сіңірлердің қатты күш көрсететін кезі, әсіресе, саят құстарының жемге
түсіп, аңмен алысатын уақыты. Тарамыс сіңірлер ондай кезде құстың сан етін
создырмайды, оның болат тұяғы аңмен айқасқанда көмек көрсетеді.
Кейде аңғырт жас бүркіттер түлкіге түсіп, қан майдандасып жатқанда,
жырынды саятшылар: құсымның саусағын түлкі шайнап кетпесе еді, болмаса
балақ етін жыртып алмаса еді, не қанатын сындырып кетпесе еді деп қатты
алаңдаумен болады. Өйткені, бұл үш мүшенің үшеуі де саят құстарының
жаратылыс ерекшелігін көрсететін, оның ең күрделі қарулары ғой.
Ылғи аңмен алысып күн өткізетін саят құстарының тарамыс бітісі де
басқа хайуандікінен өзгешерек. Бұлардың тарамысы жембасар мен тегеуріннің
бауырын ала иректеле бітіп, оның әрбір ирегіне шодырайған сіңір қыры дәл
келіп отырады. Сөйтіп, тұяқты қысып-жазғанда мықты тарамыстың ирегіне
буындағы сіңір қырының дәл келіп отыруы құстың тегеурініне ерекше күш
береді. Соның нәтижесінде оның шеңгеліне түскен желбесін құстар темір
қысқыштың арасына түскендей жаншылып отырады.
Қырандардың желбесін құстарды қысып, бауырына басатын саусақтарының ішкі
жағын саятшылар “шеңгел”, не “алақан” болмаса “табан” дейді. Олардың бұл
жері күс-күс, шодыр, құж-құж көріністе болып келеді. Осындағы кіреукелі
қабықтар тұяқтың түбінен балақ жүннің шетіне дейін тұтасып жатады. Бірақ
саят құстарының бәрінің аяғы құжыр аяқ келеді деп айтуға болмайды, кейбір
сұңқар тектес құстардың аяғы жембасардың үстіңгі жиегіне дейін жүнмен
жабылып тұрады. Ол балақ жүн деп аталады.
Саят құстарының тұяғы іліп алуға, қысуға лайықтанған өте үшкір,
шалымды, үш жағы қармақ тәрізді имек келеді. Орта саусағының тұяғы
(жембасар) өзгесінен сәл ұзынырақ, іле түсуге ыңғайлы, үшкір болады. Алған
жемді мытып жаншуға арналған ең мықты тұяқ тегеурін, яғни артқы бармақ тұяқ
өзгелерінен анағұрлым әлдірек келеді. Бүркіт аңға түскенде, осы екі тұяқ
бірімен бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz