Тарихи өлкетану курсының жұмыс бағдарламасы.
.сынып Тарихи өлкетану бағдарламасы (үйірме)
(барлығы 34 сағат, аптасына 1 сағат)
№ Тақырыптар Оқыту түрі Сағат саны күні
1 Курсқа кіріспе. «Өлкетану» курсының мақсат.міндеттерімен танысу Дәріс, деректер жинау 1
2 Тарихи өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. Өлкетану негіздері. Өзіндік жұмыс 1
3 Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке тарихындағы рөлі.
Өзіндік жұмыс
4 Қазақстанның археологиялық деректері және оларды өлкетану жұмысында пайдалану.
Өзіндік жұмыс 1
5 Қазақстан тарихы бойынша этнографиялық деректер. Дәріс, деректер жинау 1
6 Этнология, оның туған өлке тарихын оқып.білудегі рөлі.
Өлке туралы дерек жинау 1
7 Сәулеткерлік және өнер ескерткіштері туған өлкенің дерек көздері.
Дәріс, деректер жинау 1
8 Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер
Әңгіме, Іздестіру. Саяхат 1
9 Туған өлкенің ауызша деректері.
деректер жинау 1
10 Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы. ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің Қазақстан тарихын және өлкетанудағы үлесі.
деректер жинау 1
11 Қазақстанның зерттеудің Қоғамы . Қазақстан Республикасындағы . өлкетану зертеудің орталығы. әңгімелеу, этнографиялық материалдар жинақтау, ауылдың тұрғындарымен әңгімелесу 1
12 Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Кеш ұйымдастыру 1
13 Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Зерттеу 1
14 Өлкетану дерек ретінде. ХІХғ екінші жартысымен ХХ ғ. басындағы қазақтардың баспасөз кітабы және олардың басылымдары.
Қорытындылау, атқарылған жұмыстардың нәтижесін талқылау
15 Қазақ баспасөзі өлкетану дереккөздері Өзіндік жұмыс 1
16 Тарихи.өлкетану мұражайларының қалыптасуы. Дәріс 1
17 Қазақстан Республикалық мұрағат құжаттары Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
18 Мектептегі өлкетану. Мектептегі өлкетанудың міндеті Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
19 Тарих және уақыт Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
20 Мәдениет және Өркениет Дәріс, зерттеу 1
21 Мәдени мұра бағдарламасы Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
22 Ауылымның тарихы . тұнған шежіре Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
23 Жер.су аттарына шолу Зерттеу, саяхаттау 1
24 Батырлар рухы өшпейді Зерттеу 1
25 Шежірелер сыр шерткенде Дәріс, 1
26 Менің әулетімнің тарихы
Дәріс, зерттеу 1
27 Облысымыздан шыққан күрестен олимпиада жеңімпаздары Дәріс, зерттеу, кездесу 1
28 Облысымыздан шыққан актерлер
Дәріс, зерттеу, кездесу 1
29
Ауданнан шыққан жазушылар Дәріс, зерттеу, кездесу 1
30 Ауданнан шыққан ақындар мәліметтер жинақтау 1
31 Ауданнан шыққан әншілер Дәріс 1
32 Бокстан олимпиада чемпиондары Тіркеу, зерттеу 1
33 Қайталау Бақылау сұрақтары 1
34 Қорытынды Атқарылған жұмыс нәтижелерінен жоба жазу 1
(барлығы 34 сағат, аптасына 1 сағат)
№ Тақырыптар Оқыту түрі Сағат саны күні
1 Курсқа кіріспе. «Өлкетану» курсының мақсат.міндеттерімен танысу Дәріс, деректер жинау 1
2 Тарихи өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. Өлкетану негіздері. Өзіндік жұмыс 1
3 Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке тарихындағы рөлі.
Өзіндік жұмыс
4 Қазақстанның археологиялық деректері және оларды өлкетану жұмысында пайдалану.
Өзіндік жұмыс 1
5 Қазақстан тарихы бойынша этнографиялық деректер. Дәріс, деректер жинау 1
6 Этнология, оның туған өлке тарихын оқып.білудегі рөлі.
Өлке туралы дерек жинау 1
7 Сәулеткерлік және өнер ескерткіштері туған өлкенің дерек көздері.
Дәріс, деректер жинау 1
8 Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер
Әңгіме, Іздестіру. Саяхат 1
9 Туған өлкенің ауызша деректері.
деректер жинау 1
10 Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы. ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің Қазақстан тарихын және өлкетанудағы үлесі.
деректер жинау 1
11 Қазақстанның зерттеудің Қоғамы . Қазақстан Республикасындағы . өлкетану зертеудің орталығы. әңгімелеу, этнографиялық материалдар жинақтау, ауылдың тұрғындарымен әңгімелесу 1
12 Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Кеш ұйымдастыру 1
13 Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Зерттеу 1
14 Өлкетану дерек ретінде. ХІХғ екінші жартысымен ХХ ғ. басындағы қазақтардың баспасөз кітабы және олардың басылымдары.
Қорытындылау, атқарылған жұмыстардың нәтижесін талқылау
15 Қазақ баспасөзі өлкетану дереккөздері Өзіндік жұмыс 1
16 Тарихи.өлкетану мұражайларының қалыптасуы. Дәріс 1
17 Қазақстан Республикалық мұрағат құжаттары Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
18 Мектептегі өлкетану. Мектептегі өлкетанудың міндеті Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
19 Тарих және уақыт Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
20 Мәдениет және Өркениет Дәріс, зерттеу 1
21 Мәдени мұра бағдарламасы Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
22 Ауылымның тарихы . тұнған шежіре Дәріс, зерттеу, материал жинақтау 1
23 Жер.су аттарына шолу Зерттеу, саяхаттау 1
24 Батырлар рухы өшпейді Зерттеу 1
25 Шежірелер сыр шерткенде Дәріс, 1
26 Менің әулетімнің тарихы
Дәріс, зерттеу 1
27 Облысымыздан шыққан күрестен олимпиада жеңімпаздары Дәріс, зерттеу, кездесу 1
28 Облысымыздан шыққан актерлер
Дәріс, зерттеу, кездесу 1
29
Ауданнан шыққан жазушылар Дәріс, зерттеу, кездесу 1
30 Ауданнан шыққан ақындар мәліметтер жинақтау 1
31 Ауданнан шыққан әншілер Дәріс 1
32 Бокстан олимпиада чемпиондары Тіркеу, зерттеу 1
33 Қайталау Бақылау сұрақтары 1
34 Қорытынды Атқарылған жұмыс нәтижелерінен жоба жазу 1
Тарихи өлкетану» курсының жұмыс бағдарламасы.
Бағдарламаға жалпы сипаттама. ХХІ ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым саласында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасы соңғы 20 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындадаы. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарында көрсетілген. Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің тарихы аз жазылған, толық зерттелмеген мәліметтер көп. Сондықтан оқушыларға болашақта мектепте сабақтан тыс уақытта өлке тарихын оқуға мән берулері қажет.
Бағдарламаның өзектілігі. Тарихи өлкетану оқушылардың туған жер туралы білімін байыту, оған деген сүйіспеншілігін арттырудың бірдер-бір көзі болып табылады. Тарихи және мәдени ескерткіштер сол өлкенің немесе республика өміріндегі маңызды оқиғалар жөнінде сыр шертеді. Өлкенің тарихы мен мәдениеті өлкенің тарихын білудің маңызды қайнаркөзі, оқушыларға эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру, оқыту барысында көрнекілік қағидаттарын іске асыру құралы. Тарих пен мәдениетті зерделеуде оқу экскурсиялары басты әдіс болып табылады. Ақпараттар жинақтау кезінде оқушылар өздерінің Кіші Отандарының пайда болу себептері мен уақыты, авторы және оны құрған тұлғалар туралы, белгілі адамдары туралы мәліметтер алуы тиіс.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. Табиғатты зерттеу барысында жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін зерттей отырып танымдық қабілеттерін арттыру;
2. Жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін, оның байлықтарын таныта отырып география ғылымына тың жаңалықтар енгізуге талпындыру;
3. Өлкемізді зерттей отырып оқушы бойында туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, ғылымға қызығушылығын ояту;
4. Жүйелілігі мен бірізділігінің сақталуы;
Тарихи өлкетану - мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану-мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін (жол ашатын) бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану курсы базалық курсқа қатысты қосымша, көмекші курс болып табылады, оқушылардың білімін толықтырып кеңейтеді, практикалық-бағдарлық сипатта болып, тарихи жеке тұлғалардың тарихи еңбектері негізінде туған өлкенің тарихы жөнінде баяндайды. Өлке тарихын зерделеу оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша алған білімдерін тереңдетіп және бір жүйеге түсіріп қана қоймайды, сонымен бірге олардың назарларын жаңа мазмұндарға бағыттап отыруға да септігін тигізеді.
Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
Мақсаты:1. Өздерінің Отандары туралы, туған өлкесі жайлы атақты адамдары, Қарағандының тарихи маңызды жерлері туралы, оқушылардың білімдерін қорыту, жеке тұлғалардың тыныс-тіршілігімен танысуы барысында рефлекциясы үшін жағдайлар тудыру;
2. Дәлелді құрастыру үшін салыстырмалы түрде талдай білуін, жүйелі ұстанымдарын дамыту;
3. Оқушылардың ұлттық сана-сезімі мен азаматтық тұлғасын, рухани-адамгершілік мәдениеті негіздерін қалыптастыру.
Міндеттері: Оқушылар туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты
Бағдарламаға жалпы сипаттама. ХХІ ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым саласында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасы соңғы 20 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындадаы. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарында көрсетілген. Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің тарихы аз жазылған, толық зерттелмеген мәліметтер көп. Сондықтан оқушыларға болашақта мектепте сабақтан тыс уақытта өлке тарихын оқуға мән берулері қажет.
Бағдарламаның өзектілігі. Тарихи өлкетану оқушылардың туған жер туралы білімін байыту, оған деген сүйіспеншілігін арттырудың бірдер-бір көзі болып табылады. Тарихи және мәдени ескерткіштер сол өлкенің немесе республика өміріндегі маңызды оқиғалар жөнінде сыр шертеді. Өлкенің тарихы мен мәдениеті өлкенің тарихын білудің маңызды қайнаркөзі, оқушыларға эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру, оқыту барысында көрнекілік қағидаттарын іске асыру құралы. Тарих пен мәдениетті зерделеуде оқу экскурсиялары басты әдіс болып табылады. Ақпараттар жинақтау кезінде оқушылар өздерінің Кіші Отандарының пайда болу себептері мен уақыты, авторы және оны құрған тұлғалар туралы, белгілі адамдары туралы мәліметтер алуы тиіс.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. Табиғатты зерттеу барысында жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін зерттей отырып танымдық қабілеттерін арттыру;
2. Жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін, оның байлықтарын таныта отырып география ғылымына тың жаңалықтар енгізуге талпындыру;
3. Өлкемізді зерттей отырып оқушы бойында туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, ғылымға қызығушылығын ояту;
4. Жүйелілігі мен бірізділігінің сақталуы;
Тарихи өлкетану - мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану-мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін (жол ашатын) бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану курсы базалық курсқа қатысты қосымша, көмекші курс болып табылады, оқушылардың білімін толықтырып кеңейтеді, практикалық-бағдарлық сипатта болып, тарихи жеке тұлғалардың тарихи еңбектері негізінде туған өлкенің тарихы жөнінде баяндайды. Өлке тарихын зерделеу оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша алған білімдерін тереңдетіп және бір жүйеге түсіріп қана қоймайды, сонымен бірге олардың назарларын жаңа мазмұндарға бағыттап отыруға да септігін тигізеді.
Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
Мақсаты:1. Өздерінің Отандары туралы, туған өлкесі жайлы атақты адамдары, Қарағандының тарихи маңызды жерлері туралы, оқушылардың білімдерін қорыту, жеке тұлғалардың тыныс-тіршілігімен танысуы барысында рефлекциясы үшін жағдайлар тудыру;
2. Дәлелді құрастыру үшін салыстырмалы түрде талдай білуін, жүйелі ұстанымдарын дамыту;
3. Оқушылардың ұлттық сана-сезімі мен азаматтық тұлғасын, рухани-адамгершілік мәдениеті негіздерін қалыптастыру.
Міндеттері: Оқушылар туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қ.Орманов. «Өлкетану тарихи атаулардан басталады» / /Ана тілі .№37.2006ж.
2. Қ.Оспанова. «Мұражай ғасырлар зердесі» //Қостанай таңы. 9 маусым.2006ж.
3. Б.Қойшыбайұлы. «Ұжымдастырудың ащы сабағы.» //Қостанай таңы. 8 тамыз. 1999ж.
4. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,1985.
5. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985
6. Қазақстан тарихы.3 томдық, «Атамұра» баспасы, Алматы, 2002.
7. Ә. Әбдәкімұлы. Қазақстан тарихы. «Қазақстан», Алматы, 2005.
8. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007.
9. Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане,А-А., 1982.
10. Матюшин Г.Н. Историческое краеведение.М.: «Просвещение». 1987.
11. Ащурков В.Н,. КацюбаД.В., Матюшин Г.Н. Историческое краеведение М.1980.
12. Горфрейн М.,Шепелов Л. Архивоведение. М.1981.
13. Левкин К.Г. Музееведение. М.,1988.
1. Қ.Орманов. «Өлкетану тарихи атаулардан басталады» / /Ана тілі .№37.2006ж.
2. Қ.Оспанова. «Мұражай ғасырлар зердесі» //Қостанай таңы. 9 маусым.2006ж.
3. Б.Қойшыбайұлы. «Ұжымдастырудың ащы сабағы.» //Қостанай таңы. 8 тамыз. 1999ж.
4. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. Алматы,1985.
5. Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. Алматы, 1985
6. Қазақстан тарихы.3 томдық, «Атамұра» баспасы, Алматы, 2002.
7. Ә. Әбдәкімұлы. Қазақстан тарихы. «Қазақстан», Алматы, 2005.
8. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов. Қазақстан тарихы. Алматы, 2007.
9. Ахметова С.Ш. Историческое краеведение в Казахстане,А-А., 1982.
10. Матюшин Г.Н. Историческое краеведение.М.: «Просвещение». 1987.
11. Ащурков В.Н,. КацюбаД.В., Матюшин Г.Н. Историческое краеведение М.1980.
12. Горфрейн М.,Шепелов Л. Архивоведение. М.1981.
13. Левкин К.Г. Музееведение. М.,1988.
Тарихи өлкетану курсының жұмыс бағдарламасы.
Бағдарламаға жалпы сипаттама. ХХІ ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым саласында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасы соңғы 20 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындадаы. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарында көрсетілген. Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің тарихы аз жазылған, толық зерттелмеген мәліметтер көп. Сондықтан оқушыларға болашақта мектепте сабақтан тыс уақытта өлке тарихын оқуға мән берулері қажет.
Бағдарламаның өзектілігі. Тарихи өлкетану оқушылардың туған жер туралы білімін байыту, оған деген сүйіспеншілігін арттырудың бірдер-бір көзі болып табылады. Тарихи және мәдени ескерткіштер сол өлкенің немесе республика өміріндегі маңызды оқиғалар жөнінде сыр шертеді. Өлкенің тарихы мен мәдениеті өлкенің тарихын білудің маңызды қайнаркөзі, оқушыларға эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру, оқыту барысында көрнекілік қағидаттарын іске асыру құралы. Тарих пен мәдениетті зерделеуде оқу экскурсиялары басты әдіс болып табылады. Ақпараттар жинақтау кезінде оқушылар өздерінің Кіші Отандарының пайда болу себептері мен уақыты, авторы және оны құрған тұлғалар туралы, белгілі адамдары туралы мәліметтер алуы тиіс.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. Табиғатты зерттеу барысында жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін зерттей отырып танымдық қабілеттерін арттыру;
2. Жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін, оның байлықтарын таныта отырып география ғылымына тың жаңалықтар енгізуге талпындыру;
3. Өлкемізді зерттей отырып оқушы бойында туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, ғылымға қызығушылығын ояту;
4. Жүйелілігі мен бірізділігінің сақталуы;
Тарихи өлкетану - мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану-мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін (жол ашатын) бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану курсы базалық курсқа қатысты қосымша, көмекші курс болып табылады, оқушылардың білімін толықтырып кеңейтеді, практикалық-бағдарлық сипатта болып, тарихи жеке тұлғалардың тарихи еңбектері негізінде туған өлкенің тарихы жөнінде баяндайды. Өлке тарихын зерделеу оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша алған білімдерін тереңдетіп және бір жүйеге түсіріп қана қоймайды, сонымен бірге олардың назарларын жаңа мазмұндарға бағыттап отыруға да септігін тигізеді.
Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
Мақсаты:1. Өздерінің Отандары туралы, туған өлкесі жайлы атақты адамдары, Қарағандының тарихи маңызды жерлері туралы, оқушылардың білімдерін қорыту, жеке тұлғалардың тыныс-тіршілігімен танысуы барысында рефлекциясы үшін жағдайлар тудыру;
2. Дәлелді құрастыру үшін салыстырмалы түрде талдай білуін, жүйелі ұстанымдарын дамыту;
3. Оқушылардың ұлттық сана-сезімі мен азаматтық тұлғасын, рухани-адамгершілік мәдениеті негіздерін қалыптастыру.
Міндеттері: Оқушылар туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты міндет. Оқу-тәрбиелік міндеттермен қатар тарихи өлкетану қоғам мүддесіндегі міндеттерді де шешеді. Ол, өз кезегінде, оқушылардың бойында қоғамдық пайдалы істерге деген дағдыларды қалыптастырып, сонымен бірге, оларды тарихи жәдігерлерді қорғауға ынталандырады.
Оқушы белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген тарихи өлкетану бойынша негізгі тақырыптық мәселелерді білуі, сондай-ақ, жоғары оқу орнында оқытылатын тарих курсы мен туған өлкені зерттеп-тану барысында алған білімдері мен дағдылары арасындағы байланыстарды бақылап, айқындай алуы қажет. Сол сияқты, өлкенің тарих және мәдени ескерткіштерін өз бетімен ғылыми зерттеу тұрғысынан тану жұмыстары дағдыларын меңгеру. Географиялық ортадағы орындарын белгілей білу, ауданның белгілі бір бөлігінің қоныстану тарихы туралы, сол ауданның топонимикасы туралы түсініктерді меңгеру, жекелеген аудан немесе облысқа сипат дарытатын ерекшеліктерді ажыратып, айқындай білу әдістемесін меңгеріп практикалық жұмыс барысында қолдана білу осылардың барлығы оқушының өлкетану бойынша білімін құрайды.
Бағдарламаның маңыздылығы. Оқу қызметін ұтымды ұйымдастыру: өзіндік білімін көтеруге және өзін-өзі дамытуға, оқушылар бойында тұрақты жағымды оқыту мотивациясын қалыпастыруға мүмкіндік береді.
Күтілетін нәтижелер:
1. Тарихи процесте жеке бастың мотивациялық-құндылық қатынастары дамиды.
2. Ақпараттық мәдениеті дамиды.
3. Оқушылардың қосымша әдебиетпен, зерттеу мәдениетімен жеке жұмыс істеу дағдылары дамиды.
4. Танымдық қызығушылығы мен шығармашылық белсенділігі дамиды.
5. Өлкенің тарихын біледі.
6. Өз Отанын сүйетін, оның тарихын, тілін, әдет-ғұрпын құрметтейтін тұлға тәрбиеленеді.
7. Оқушылардың туған өлкеге деген қадір-құрметін оята отырып, сол арқылы туып-өскен өлкеге, Отанға деген сүйіспеншілік қалыптастырады.
8. Оқушылар мүмкін болғанша зерттеу жұмыстарына қатысады.
9. Оқушыларда қоршаған ортаны бақылай алу білігі қалыптасады, олардың күнделікті қажетті істерге қатысу қабілеті дамиды.
10. Отанымыздың тарихына жаңа беттер қосылады.
Тарихи өлкетану бағдарламасының негізгі тұжырымдамасы:
1. Мектепте тарихи-өлкетану жұмысын жүргізу
2. Өлке тарихын, Отан тарихын меңгерген тарихи сананы қалыптастыру
3. Оқушыны өзіндік іс-әрекет жасауға үйрету, оның интеллектісін дамыту
Бағдарлама бағыттары:
1. Оқушының пәнге деген сүйіспеншілігін артырып, келешек мамандық таңдауына көмектесу;
2. Оқушыларды туған жердің табиғатын зерттей отырып экологиялық білім беру;
3. Оқушыларды адамгершілікке баулу, ойын нақты, тапқыр сөйлеуге, ақылды, салмақты ой айтуға баулу;
4. Қазақстанның келешек өркендеп өсуіне өз үлесін қосатын жеке тұлға тәрбиелеу;
5. Оқушылардың ғылыми - техникалық прогресс жетістіктерін меңгеріп, жергілікті жердің экономикасын арттыруға үлес қосу;
6. Оқушылардың жеке зерттеушілік жобаларын қорғай отырып оқушы шығармашылығын, дарындылығын дамыту;
Тақырып №1. Курсқа кіріспе. Өлкетану курсының мақсат-міндеттерімен танысу
Мақсаты:Жалпы оқушыларға тарихи өлкетану сабағының мақсаты мен міндетімен таныстыру
Жоспары:
1.Өлкетану түсінігі, зерттеу обьектісі, міндеттері.
2.Тарихи өлкетанудың ерекшеліктері, деректері және әдістемелік негіздері
3.Тарихи және мәдени ескерткіштердің жүйелері.
Тарихи өлкетану жалпы өлкетанудың бір саласы ретінде өзіндік тарихи пән болып табылады. Ол сондықтан екі ерекшелікке ие: 1) тарихи оқиғаларды жекешелей қарайды және 2) өзіндік жеке сала болып табылады. Бұл тарихи -өлкетану саласындағы әр түрлі бағыттар бойынша бөлінеді: танушылық, қайта қараушылық, бағалы-бағыттылығы, коммуникативтік.
Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде тарихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде және оның механизмі ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі себептермен зерттеушінің қызығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы - бұл өте күрделі өлкетанушылық жұмысты талап етеді, жұмыстың көптігімен, уақыт кезеңінде де өте күрделі болып келеді. Өлкетануды зерттеудің негізі жергілікті жердің тарихы болып табылады.
Тақырып №2. Тарихи өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. Өлкетану негіздері.
Мақсаты:тарихи өлкетанудың қалыптасу және даму тарихына тоқталып, оны тарихи дерек ретінде қарастыру
Жоспары:
1. Өлкетану ғылымдар жиынтығының кешені. Тарихи өлкетанудың ұйымдастыру формасы.
2. Өлкетану бойынша деректер (Геродот, Страбон, Ибн-Хордадбек, Максиди, Ибн Хаукаль, Ибн-Фадлан, Ал-Бируни, Джувайни, Елюй Чу-Цай, Чань-Чунь және т.б.)
3. Қазақстанды зерттеудегі Европа саяхатшылары мен елшілері. Иоанн де Плано Карпини, Вильгельм де Рубрук.
Өлкетанудың негізгі анықтамасы - әр елдің өзіндік жеке тарихы болып табылады. А.С.Барковтың берген ғылыми анықтамасы бойынша Өлкетану бұл бірнеше ғылымның кешенді жиынтығы, әртүрлі әдістері мен мазмұнына қарамастан, барлық жиынтығы өлкенің тарихын жан-жақты қарастыруға бағытталады.
Ғылыми пән ретінде өлкетану өзінің зерттеу объектісі бар - табиғат, халық, экономика, тарих, өлкенің өнері. Негізгі дерек ретінде өлкенің библиографиясы, баспа деректері, статистикалық мәліметтер, тарихи ескерткіштер және т.б.
Деректер әр түрліі материалдық, жазба, ауызша болып бөлінеді. Өлкетанушы-мұғалімнің міндеті: 1. не іздеу керек. 2. қалай іздеу керек. 3. қалай қағазға түсіру керек.
Өлкетану жұмыс ұйымдастыру мәселесі бойынша мемлекеттік, қоғамдық және мектептік болып бөлінеді. Өлкетанудың негізінде қажеттілік және білуге құштарлық болып табылады. Өлкетану негізі тарихи зерттеумен байланысты. Өлкетанудың бастаулары халықтық өлкетануға қатысты қалыптасқа. Олар өлкенің білгірлері болып табылады. Мысалы, өлкенің алғашқы деректері ауызша тарихи деректермен тікелей байланысты.
ХҮІІІ ғ. өлкеге Ресей тарапынан бірнеше академиялық экспедициялар ұйымдастыруға байланысты бірнеше мәрте әр түрлі деңгейлерде зерттеулер жүргізіле бастады. Орыс дерекетрімен қатар өлкенің тарихына қатысты шығыс деректері;Ғ парсы, араб тіліндегі тарихи жазбалардың мазмұны өте құнды. Өлкетану мәселесінде Ш.Уәлихановтың еңбегі зор.
Тақырып №3. Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке тарихындағы рөлі.
Мақсаты:Қазақ халқының мәдениетіне байланысты көне және ортағасырлық деректермен таныстыру
Жоспары:
1. Қазақстан халықтарының мәдени өміріндегі көне және ортағасырлық жазбалардың маңызы. (Әл-Фараби, Ұлықбек, Қадірғали, Баласағұни, Яссауи трактаттарының ерекшеліктері және оларды зерттеудегі қиыншылықтар).
2. Қазақ халықына қатысты көне жазбалар (Оғыз-Наме, Қорқыт туралы аңыз, Алпамыс поэмасы және т.б.)
Орта Азия және Қазақстан халықтарының арасында жазба ертеден пайда болды. Бірнеше ғасырлық тарихында жазбаның бірнеше түрін басынан кешірді: көнетүріктік, хорезмдік, соғдылық, ұйғыр, араб, латын тілдері болды. Көне жазбалардың бірі бұл көнетүріктік жазба болды, оның негізіне Орта Азия, Поволжья, Кавказ және Қазақстан халықтарынң тілдері енді. Ол б.д. ҮІ-ҮІІ ғғ. Орта Азияда қалыптасты. Көнетүрік жазба ескерткіштері руникалық жазба ретінде Монғолияда (33, ескерткіш), Орхон мен Енисей (85 жазба), Шығыс Түркістанда, Таласта (12 жазба), Ферғанада, Шығыс Европада қалыптасқан. Есік қорғанындағы жазба толық ашылмаған (б.д. ҮІ-ІҮғғ.)
Руникалық жазбалар өзінің мазмұны жағынан алты топқа бөлуге болады: тарихи-биографиялық (Мөңке-хан, Куль-тегин...), эпитафиялық, с.с. қабірлердегі жазбалар, жартастағы жазбалар, құрылыстардағы, магиялық және ритуалды жазулар, заңды құжаттар, тұрмыстық заттағы белгілер. Бұл 38 әріптен тұратын ХІ-ІХ ғғ. дейін пайдаланып келген.
Араб жазбасы Орта Азия мен қазақстанда медресе, діни мектептерде қолданылады. Ол Х ғ-дан 1929 ж. дейін қолданып келді. Араб одан кейін парсы тілдері орта ғасырларда халықаралық тілдер қатарына жатқызылды. Осы тілде шығыстың ұлы ғұламалары: Әл-Фараби, Бируни, Фирдоуси, Хайям жазды. Өздерінің шығармашылығын түрік тілінде: МахмудҚашғари, Алишер Навои, Әбілғазы-хан және Әл-Фараби, Ұлықбек, Қыдырали, Баласағұни, Яссауи трактаттары кеңінен таралды.
Көптеген қолжазбалар арасында қазақ халқының тарихына тікелей қатысты жазбалар да болады: Оғыз-наме (Огуз-хан жайындағы эпос), Қорқыт ата жайындағы әңгімелер мен аңыздар, Алпамыс поэмасы, Манас жыры және т.б.
Көне және ортағасырлық жазбалар Орта Азия және Қазақстан халықтарынң мәдениетіндегі ықпалы өте зор болды.
Тақырып № 4. Қазақстанның археологиялық деректері және оларды өлкетану жұмысында пайдалану.
Мақсаты:Археологияны өлкетану сабағында пайдалануды үйрену
Жоспары:
1. Археология түсінігі.
2. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлері.
3. Археологиялық ескерткіш - өлкетанудың дерек көзі
Археология (ол гректің archaіos - ескі, logos - ғылым деген сөздерінің қосылуынан шыққан) термині біздің заманымыздан бұрынғы 4 ғасырда көне заманды зерттейтін ғылым ретінде (Платон) қолданыла бастағанымен, ғылыми археологиялық зерттеулер Еуропада қайта өркендеу дәуірінде ғана жүргізілді. 15 - 16 ғасырларда Италияда ежелгі сәулет өнерінің мұраларын іздеуге, 18 - 19 ғасырларда Қосөзен бойында көне мәдени мұраларды зерттеуге бағытталған қазба жұмыстары жүзеге асырылды. 19 ғасырдың 1-жартысында Ресейде Қара теңіз жағалауындағы көне грек қалаларының қалдықтары мен скиф обаларын жүйелі түрде зерттеу басталды. Қазақстан мен Орта Азияда археологиялық зерттеулер 19 ғасырдың 70-жылдарында бастау алды және олар Василий Радлов, Николай Веселовский, Петр Лерх, Василий Бартольд есімдерімен байланысты. 1920 - 30 ж. Әлкей Марғұлан, Сергей Руденко, Александр Бернштам, т. б. басқарған экспедициялар Қазақстан жерінде күрделі археологиялық барлау, қазба жұмыстарын жүргізді.Археологиялық ескерткіштер әр кезеңге қатысты әр түрлі Қазақстан территориясында олардың негізгі түрлері ретінде: қоныстар, тұрақтар және бекініс қорғандар, жерлеу рәсімдері, қорғандар, мавзолейлер, қоймалар, петроглифтер, тастағы таңбалар, тау жыныстары, су каналдары және т.б.
Көне, ерте ортағасыр, жартылай ортағасыр кезеңдері үшін археологиялық материалдар негізгі дерек ретінде тарихта қайта қарауға негізгі дерек болып табылады. Археологиялық деректерді пайдалана отырып өлкетанушы өлкенің көне кезеңінен бастап, кейінгі кезеңіне дейін бір бағытта зерттеп шығуына болады.
Тақырып №5. Қазақстан тарихы бойынша этнографиялық деректер.
Мақсаты:Қазақстан тарихындағы этнографиялық деректердің орнын анықтау
Жоспары:
1. Этнография түсінігі. Этнологиялық материалдарды жинақтаудық әдістері.
2. Этнологиялық терминология, жергілікті жердің этнологиялық деректері.
3. Халық тұрмысы мен шығармашылығын зерттеу
Этнография - тарихи ғылымның жеке бөлімі, халықтардың мәдениетін, тұрмысын және мәдениетін зерттейді. Этнография термині гр. этнос - халық, графос - жазамын, яғни халықты сипаттау, халықтану болып табылады. Этнографиялық зерттеудің негізгі әдістемесі - әлем халықтарының тұрмысы мен өмірін тікелей бақылау, олардың қоныстануы, тарихи-мәдени қарым-қатынасын зерттеу. Соңғы онжылдықта этнография термині, ғылым саласы ретінде этнология терминімен алмасты. Көптеген шетелдерде этнография (этнология) жалпы адамзатты танып-білетін - антропология саласының бірі ретінде қарастырылады.
Этнография ғылым саласы ретінде ХІХ ғ., ортасында бөлініп шықты, осыған дейін тарихи зерттеулердің бір саласы ретінде қолданыста болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. белгісіз халықтардың өмірін зерттеу мақсатында бірнеше экспедициялар жарақталды. Олар өз зерттеулерінде Ресейдің көршілес елдерін зерттеумен айналысты. Ғылым Академиясының экспедициясы Сібір, Орал, Орта Азия және басқа да аудандарды зерттеумен айналысты. Кейде этнографиялық алғашқы ғылыми еңбектерде жарыққа шығып жатты. Солардың бір бөлігі Қазақстанға айналды. Міне, нақты осы кезеңде қазақ халқының дәстүрлері, салттары жайында алғашқы жазбалар пайда болды. Олар өлкенің тарихи, табиғи ерекшелігін сипаттады.
Этнографиялық өлкетанудың объектісі ретінде мәдени өміріне тұрмыстық ерекшеліктер, олардың шығу тектері, өзгерістер ескерілді. Қоныстардың орындары, олардың сыртқы құрылымдары тұрғын үйдің ішкі ерекшеліктері, әртүрлі қоныстар зерттелінді.
Этнографиялық бақылаулардың негізгі міндеті өткен кезеңнің оқиғаларын өзгертпей баяндау, сонымен қатар қандай жаңа өзгерістер келді. Халықтың тұрмыс-тіршілігі этнографиялық зерттеудің басты объектісі болып табылды.
Тақырып №6.Этнология, оның туған өлке тарихын оқып-білудегі рөлі.
Мақсаты:жалпы этнология сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Этнология және оның әдістері.
2. Этнологияның Қазақстанда дамуы.
Этнология (грек. ethos - тайпа, халық және logos - ғылым, ілім, сөз) - қоғамдық ғылымдардың тайпалар мен халықтарды зерттейтін саласы. Этнология қазіргі халықтарды және ертеде өмір сүрген көне этностық топтардың шығу тегін, ру-тайпалық құрамын, қонысын, олардың өзіндік ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ жайларды, тарихи және мәдени қарым-қатынастарын, күнделікті тұрмысын, кәсібін, қоғамдық және отбасылық қарым-қатынастарын, рухани мәдениетін жан-жақты ғыл. негізде зерттейді (қ. Тарихи этнография). Өткен өмір мағлұматтарын соңғы деректермен салыстыра зерттеп, этнолог халық тұрмысы мен мәдениетінің тарихи даму үрдісін анықтайды. Халық өмірінің өткен кезеңдерінің ең көне дәуірі палеоэтнология деп аталады. Мыс., халықтардың шығу тегін зерттеуде Этнология үнемі археол. деректерге сүйенсе, археология өзінің зерттеу жұмыстарында археол. ескерткіштердің қандай этн. топтарға жататындығын анықтау барысында әр дайым этнол. деректерді кеңінен пайдаланады.
Қазақстанда Этнологиялық ізденістердің дамуы ілкі замандардан бастау алған. Ерте темір дәуірінен басталған мол Этнологиялық материалдар ғасырлар бойы жинақтала берді. [[ҚазақҚазақтар]] туралы нақтылы этнол. деректерді патшалық Ресей тұсында Қазақстанға келген орыс шенеуніктері жинастырды. Әсіресе, бұл салада П.С. Паллас, И.Г. Георги, И.П. Фальк, И.Г. Андреев, А. Левшин сынды зерттеушілердің еңбектері зор. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ Э-сына елеулі үлес қосқандар Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин, М.Бабажанов болды. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың бас кезінде қазақ Этнологиясына Н.Гродеков, Н.Аристов, Ә.Диваев, Г.Н. Потанин, Шәкерім, І.Қостанаев, т.б. елеулі үлес қосты. 20 ғ-дың 20-жылдарының соңында С.И. Руденко бастаған ғыл. экспед. құрылып, оның құрамында Ә.Х. Марғұлан жұмыс істеді. Бұл экспед. "Қазақтар" деген атпен бірнеше жинақтар шығарды. 1946 ж. Қазақстан ҒА құрамында Тарих және этнология институты ашылғаннан кейін ел арасынан дерек көздерін жинастыру, ғыл. талдау жүргізу жұмыстары жолға қойылды. Жинақталған мағлұматтар негізінде қазақ халқын этнол. тұрғыда зерттеу тарихы (Е.Масанов), ру-тайпалық құрамы (В.Востров, М. Мұқанов, Х.Арғынбаев), ұлттық киімдері (И.Захарова, Р.Ходжаева), басқа өңірлердегі қазақтардың тұрмысы (У.Шалекенов), неке және отбасы, ұлттық қолөнер (С.Қасиманов), ұлттық тағамдар, т.б. көптеген тақырыптар төңірегінде көлемді зерттеулер жүргізілді. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін республикада этнол. ізденістер тарихи шындық тұрғысынан түзіле бастады. Республиканың түкпір-түкпірлерінде ғыл. ошақтар өркендеп, бірқатар зерттеушілер (Ә.Төлеубаев, С.Әжіғали, Ж.Артықбаев, Ш.Тоқтабаева, т.б.) этнол. мәселелерді жаңа қырынан қарастыруда. Ғалымдар мемл. "Мәдени мұра" бағдарламасы бойынша да тың зерттеулер жүргізіп келеді. Д. Сүлейменұлы
Тақырып №7. Сәулеткерлік және өнер ескерткіштері туған өлкенің дерек көздері.
Мақсаты:жалпы архитектура сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Архитектура түсінігі. Архитектураның шығу кезеңі.
2. Қазақстандағы сәулет өнерінің қалыптасу тарихы
Архитектура, сәулет өнері - құрылысты жобалау, салу, оған көркемдік бейне беру өнері. Архитектура латынша archіtectura, ал грекше аrchіtekton, яғни құрылысшы деген мағынаны білдіреді. Архитектура туындылары адамның күнбе-күнгі тіршілік ортасын қалыптастырады. Олар: әр түрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын үйлер, қоғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер. Сәулет өнері - техниканың, ғылымның және өнердің тоғысқан жері. Адамзат баласы көне заманнан бастап құрылыспен айналысқан. Адамдар неолит кезінде үйді ағаштан, қамыстан, талдан және балшықтан салды. Су айдынында, қағылған қазықтың үстіне тұрғызылған үйлер де болған. Біздің заманымыздан бұрынғы 2-мыңжылдықтың ортасында ірі тастардан қаланған монументті құрылыстар: кромлехтер, менгирлер мен дольмендер пайда болды.
Қазақстан аумағында сәулет өнері жоғары палеолит кезеңінде пайда болды. Ол кздегі алғашқы тұрғын үй құрылыстарының іздері сақталып қалған (олар Орталық Қазақстан облысы аумағында табылды). Қола заманындағы темірден жасалған қаруларды пайдалану кең-байтақ дала байлықтарын игеруге жағдай жасады. Қола дәуіріндегі ғимараттар тік бұрышты формада жасалып, олар тұрғын және шаруашылық бөлімдерінен тұрды.
Кейінірек дөңгелек формадағы үйлер мен киіз үйлер пайда болды. Сондай-ақ, қабірдің де формалары өзгеріп отырды. Қабір басына 30 метрге жететін күмбездердің салынуы жиі кездеседі. Кейінірек олар тік бұрышты тақталармен қоршалды.
Оңтүстік Қазақстандағы 802 ескерткіштер ішінде : 528 археология ескерткіштері; 42 тарихи ескерткіштер; 226 сәулет ескерткіштері болып есептеледі. Ең қызық археологиялық ескерткіштер IX -XII ғасырлардағы қараханидтер кезеңіне жатады. Бұл кезең Ұлы Жібек Жолы өркендеп келе жатқан кездегі әйгілі Отырар қаласы, яғни археологиялық қазбалар арқасында, тарихи-мәдени қорық болып, Отырар жазирасына ұласып, атақты туристік нысанға айналды. Сонымен қатар бұл жерде моңғолдар шапқыншылығынан зардап шеккен тамаша тарихи мұражай нысандар да бар. XII-XX ғасырға жататын ескерткіш Арыстан Баб атақты киелі көріпкелге арнаған.
Тақырып №8. Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер
Мақсаты:жалпы архитектура сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Қожа Ахмет Яссауи,Алаша хан
2. Айша Бибі, Қарахан, және т.б.
Ахмет Ясауи кесенесі -- Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи ғимараты - орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Яссауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.
Айша бибі кесенесі -- ХІ-XII ғасырлардағы сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Жамбыл облысыЖамбыл ауданындаАйша бибі ауылында орналасқан. Сырты керамикалық плиталармен қаланып, ойып жасалған өрнектің сән-салтанаты мен сан түрлілігі жағынан Қазақстандағы басқа мемориалдық-дәстүрлік ескерткіштер ішінде оған тең келетіні жоқ. Ескерткішті қалаған кірпіштердің әртүрлілігінің өзі таң қалдырады. Оның алғашқы қалпы біздің уақытымызға дейін тек батыс қабырғасында сақталған.
Тараз қаласынан 18 км қашықтықта басқа да діни ескерткіш орналасқан. (XI- XIIғғ.) Қазіргі кезде ол кесене ЮНЕСКО қатарына алынған. Кесене құрылысын 1897 жылы В.А. Каллаур, 1938 -- 39 жылы А.Н. Бернштам бастаған КСРО ҒА Қазақ филиалының тарих және материалдық мәдениет экспедициясы, 1953 жылы Қазақстан ҒА-ның экспедициясы зерттеген.
Алаша хан кесенесі -- ХІІ -- ХІІІ ғғ. халық шеберлерінің қолымен салынған Қазақстандағы бірден-бір ерекше архитектуралық мазар.Ол Қаракеңгір өзенінің оң жақ аңғарында, Малшыбай кешенінен 2 km жерде салынған.Мазар төрт бұрышты етіп қызыл кірпіштен қаланған, күмбезді. Сырт көрінісі кірпіштен әр түрлі-кескінді өрнекпен қаланған. Өрнектің түрлері әсіресе кіреберіс бетінде шығыс кілемнің суретімен безендірілген.
Қарахан кесенесі - ҚазақстандаХІ ғасырдан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазіргі Тараз қаласының батыс шетінде. Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Ша-Махмуд Бұғра Қарахан қабірінің басына орнатылған. Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы 19 ғасырдың 90-жылдарына шейін сақталған. 1905 жылы оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салынған.
Тақырып №9. Туған өлкенің ауызша деректері.
Мақсаты: Ауызша деректердің түрлерін анықтап, олардың мазмұнын ашу. Анықтамаларға түсініктеме беру.
Жоспары:
1. Ономастика.
2. Топонимика.
3. Антропонимика.
Ономастика (грек onomastіke - ат беру өнері) - тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы. Жалқы есімдерге кісі, жануарлар аттары, халық, ұлт, ру-тайпа атаулары, жер-су, аспан денелері жатады.Ономастика атаулардың шығу, қалыптасу жайын тексереді.
Топонимика -- ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын (этимологиясын), мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі. Бұл гректің топос -- орын, жер, онома -- атау деген екі сөзінен тұрады, яғни жер-су атаулары деген сөз.
Топонимдер, яғни жер-су аттары, негізінен үш бағытта зерттеледі:
1. семантикасы (мағынасы);
2. жасалу жолдары;
3. этимологиясы.
Антропонимика (гр.anthropos - адам, опута ат) -- адамдардың өзіне меншікті есімдерін, аты-жөнін, жалған, бүркеншік, жасырын аттарын, ру аттарын -- антропонимді зерттейтін ономастиканынтармағы. Антропонимика сонымен бірге әдеби шығармалардағы антропонимдер мен ауыз әдебиетіндегі кейіпкерлердін аттарын зерттейді. Антропонимика халықтық және канондык есімдерді, сол сияқты бір есімнің әдеби және диалектілік, ресми және биресми түрлерін ажыратып қарастырады. Әрбір этностың әр дәуірде өзіне тән антропонимиконы (есімдер тізімі) қалыптасады. Антропонимдердін жиынтығы а н т р о п о н и м и я деп аталады.
Тақырып №10. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы. ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің Қазақстан тарихын және өлкетанудағы үлесі.
Мақсаты:Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы мен дамуына тоқталу.
Жоспары:
1. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. ХІХ ғ. зерттеушілердің өлкетануға қосқан үлесі.
2. Өлкетанудың дерек көздерінің бастауы.
3. Жергілікті тарихты зерттеуге орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының үлесі.
Орталық Қазақстанның өте құнды археологиялық ескерткіштеріне ертеден-ақ саяхатшыларының назарын аударған болатын. Олар туралы өз еңбектерінде шығыс тарихшылары (араб, иран) Х-ХҮІ ғасырларды жазып кетті. Олар Ибн Фадлан, Әл-Бируни, Мұхаммед Хайдар және т.б. болды.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері туралы Тобольскіден Түркістанға дейін Солтүстік және Орталық Қазақстан далалары арқылы барған Петр біріншінің Тәукеге жіберген елшілері Ф.Скибин мен М.Гринин айтады. Осы даланың оба қазыналары туралы алғаш рет қоғам қайраткері Крижинович хабарлайды.
Осы өңірдің ескерткіштеріне Г.Миллер де баса назар аударды. Оны әсіресе сол кезде толық сақталып тұрған ертедегі балқыту пештері, тас құрылыстар қызықтырды.
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап бұл жерлерге көптеген зернттеушілер келеді. Осы аймақта екінші академиялық экспедицияның мүшелері, оның ішінде И.П.Фальк, Х.Барденес, И.Г.Георги, П.С.Паллас, П.И.Рычков және басқалар болды. Қазақстанды археологиялық зерттеулер жұмысын 1768-1774 жылдар екінші академиялық экспедициясын жалғасытырды.
Қазақстанның географиясын зерттеуде Н.П.Рычклвтың үлесі зор. Орталық Қазақстанның археологиялсы туралы деректерге байланысты оның Топография Оренбургская атты еңбегінде аталып өтеді. 1771 жылы Торғай және Есіл өзендері бойында жасаған саяхат күнделігінде, Ұлытау және Атбасар аудандарының ескерткіштеріне сипаттама береді. Қараторғай өзені бойындағы үлкен қорғандар оны таң қалдырады. Ол былай деп жазады: Ежелгі қарапайым халықтың молалары жай жермен көміліп, 15 құлашқа дейінгі биіктікке көтерілген, ал ол үлкен моланы 135 кіші қорған қоршап жатыр.
Орталық Қазақстанға алғашқылардың бірі болып, 1815 жылы тау-кен инженері Б.Герман келді. Оның экспедициясы Үй қорғанынан Арғанатты тауына дейінгі, Қараторғай өзенінің жоғарғы ағасымен жүріп өтті. Қараторғай өзені, Арғанаты тауының, солтүстік Ұлытау етектеріндегі тарихи ескерткіштерге арнайы мақала жазған А.Генс басқарған экспедиция болды. Ол остатки зданий и целых поселениях, о развалинах замков, крепостей служивших убежищем для владельцев, - деп жазып, ортағасырлық қалалардың бір бейнесін көз алдымызға әкеледі.
Ал осы ғасырдың екінші жартысында археологиялық нақты мәліметтерді Н.М.Ядринцев, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Н.М.Коншин сияқты зертеушілер жүргізді. В.В.Радлов Орталық Қазақстандағы археологиялық зерттеуде арнайы ғылыми тәсіл қолданды және сараптау бойынша кезеңдерге бөлуде нақты жұмыс жасады. Орта ғасырлық ескерткіштер тас үйінділер және орта ғасырлық құрылымдар жайлы мәліметтерді В.Никитиннің еңбектерінен кездестіреміз.
Тақырып №11. Қазақстанның зерттеудің Қоғамы - Қазақстан Республикасындағы - өлкетану зертеудің орталығы.
Мақсаты:Қазақстанның зерттеу қоғамымен, оның міндеті мен тапсырмасымен таныстыру
Жоспары:
1. Қазақстанды зерттеудің қоғамының құрылуы.
2. Қазақстанды зерттеуді қоғамның міндеті мен тапсырмасы.
3. Алғашқы өлкетану-ғылыми съезінің қорытындысы мен маңызы
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары алғашқы археологиялық 1933 жылы құрылған ГАИМК-нің (Государственная Академия истории материальной культуры)Нұра экспедициясы жүргізді. Оның құрамында белгілі археологтар П.С.Рычков, М.И.Артомонов, И.В.Синицын болды. Экспедицияның басты міндеті Шерубай-Нұра өзені бойындағы, Қарағанды қаласынан оңтүстікке 60 км жердегі Дәндібай мәдениетін ашу болды. Бұл ескерткішті қазу кезінде қола кезеңдеріне тән емес, құрылыс типтері мен керамикалық материалдарды берді.
Орталық Қазақстанның археологиялық зерттеуіне геология және жаратылыстану ғалымдарының өкілдері, оның ішінде П.Л.Драверт, Қ.И.Сәтбаев, В.А.Селевин, А.В.Мухля, А.Н.Фомозов, Г.Н.Щерба т.б. басқалары баға жетпес үлес қосты.
Академик Қ.И.Сәтбаев, археология және ежелгі кен орындарының кей сұрақтарына жауап іздеді.
Бірақ ХХ ғасырдың 40 жылдарының басына дейін бұл аймақта кең және жүйелі түрде зерттеу бола қойған жоқ.
Орталық Қазақстанның тарихын нақты және кеңінен зерттеудің жаңа кезеңі Ұлы Отан соғысынан кейін басталды және Қазақ КСр-ы Ғылым Академиясының құрылуымен байланысты болджы. Ғылым Академиясының жанынан Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы құрылды, оған ғылыми жетекшілікті 30 жылдан астам академик Ә.Х.Марғұлан жүргізді. Ғылыми зерттеу бағыттарын анық белгілеу, қысқа уақыт ішінде бірнеше кезеңдегі ескерткіштерді ашуға мүмкіндік берді.
Орталық Қазақстан экспедициясы үш бөліктен тұрды. Біріншісін А.М.Оразбаев, екіншісін, Ә.Х.Марғұлан, үшіншісін М.К.Қадырбаев басқарды. Алғашқы зерттеу-барлау жұмыстарынан кейін экспедиция өз назарын Жаңаарқа, Шет, Ақтоғай, Қарқаралы аудандарына аударды. Экспедиция жүргізген қазба жұмыстары мен барлау жұмыстары мен барлау жұмыстары тек қамтылған территориялық ауқымымен ғана емес, сонымен қатар, зерттелген ескерткіштердің хронологиялық диапозонымен де ерекшеленді.
Тақырып №12. Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Мақсаты:Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметін көрсету.
Жоспары:
1. Ш. Уәлиханов - шығыстанушы, этнограф, тарихшы және саяхатшы.Еңбектерін көрсету.
2. Ә.Бөкейханов
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқанның қазақ халқының құрылуы, ХҮІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік және саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы проблемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бүкіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясын мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты.
Әлихан Бөкейханов Орыс географиялық қоғамында, оның Батыс-Сібір бөлімінде өзінің ғылыми ынта-ықыласын мейлінше толық көрсете білді. Мәселен, революцияға дейінгі Рсейдегі іргелі еңбектердің бірі - Ресей. Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы, ХҮІІІ т. Қазақ өлкесі еңбегі авторларының бірі болған Ә.Бөкейханов бүкіл Ресейдің қалың оқырмандарына қазақ халқының тарихи өткен кездің дұрыс көрінісін, оның мәдениетін жеткізе білді. Ә.Бөкейханов сол кездегі қазақ қоғамы өмірінің терең ғылыми көрінісін жасады, орыстың қалың оқырмандарын Абайдың өмірімен және қызметімен тұңғыш рет таныстырды, сол кезеңдегі орыс өмірінің проблемаларына зор түсінікпен қарады.
Оның ізінше ғылыми қоғамдық еңбектерінде Ж.Акбаевтың, М.Шормановтың басқа да бірқатар қазақ тілшілерінің мақалалары жарияланды.
Тақырып №13. Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Мақсаты:Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметін көрсету.
Жоспары:
1. Абайдың қазақ мәдениеті мен тарихындағы рөлі
2. Ы. Алтынсариннің қазақ топографиясы мен қазақ әдебиетіне қосқан үлесі.
Абай (Ибраһим) Құнанбаев Құнанбайұлы (1845-1904) -- ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер[1], либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған Қара сөздері - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құндыАбай 10 тамыз1845 ж. қазіргі Семей облысыныңШыңғыс тауларындаҚарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған.
Ыбырай Алтынсарин (шын аты -- Ибраһим, 1841 -- 1889) -- қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы.Туып-өскен жері -- Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай ауылы. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857 -- 1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады.1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгілінеді.
Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады.
Тақырып №14. Өлкетану дерек ретінде. ХІХғ екінші жартысымен ХХ ғ. басындағы қазақтардың баспасөз кітабы және олардың басылымдары.
Мақсаты:ХІХғ.екінші жартысы мен ХХғ. басындағы қазақ баспасөз кітабы мен басылымдарымен танысу.
Жоспары:
1. Қазақ тілінде баспа кітаптардың пайда болуы.
2. Қазандағы Азиялық типография. Қазақстанда кітап басудың дамуы.
Өлкетанудың библиографиясы - өткен кезең мен қазіргі кезеңдегі әдебиеттердің ақпарат жиынтығы оның міндеті жаңадан шыққан әдебиеттерді анықтау, есебін жасау, өлкетануға қатысты әдебиетті насихаттау болып табылады.
Өлкетанудың библиографиясының объектісіне - баспасөз материалдары, кітаптар, карталар, сирек қолжазбалар және басқалар жатады.
Баспа түрлері: библигорафиялық көрсеткіштер, жергілікті кітапханалардағы баспа катологтар, кітаптың ішкі библиографиялық көрсеткіші, пайдаланған әдебиет тізімі, көрсеткіші, мақалалар библиографиясы. Баспасөз материалдары ішінде күнделікті баспа және өткен кезеңнің баспа деректерін алынады. Өлкетану библиографиялық орталықтары болып - республикалық, облыстық, қалалық, аудандық кітапханалар болып табылады.
Өлкеге қатысты негізгі дерек - кітаптар, баспасөз материалдары, жаңадан шығып жатқан баспа материалдары. Өлкетанушыға үлкен көмекті анықтамалық баспалар көрсетеді. Баспа материалдарынан көптеген әртүрлі бағыттағы материалдарды алуға болады.
Негізгі дерек көзінің бірі - мемлекеттік статистика, картографиялық көрсеткіштер.
Өлкетануға қатысты маңызды деректер ХІХ ғасырдың аяғындағы - ХХ ғ. басындағы баспасөз материалдары, сирек кітаптар, қолжазбалар, карталар болып табылады.
Тақырып №15. Қазақ баспасөзі өлкетану дереккөздері
Мақсаты:ХХғ. басындағы қазақ баспасөз кітабы мен басылымдарымен танысу.
Жоспары:
1.Айқап журналы
2. Қазақ газеті
Ай - қап журналы бұдан 100 жыл бұрын Троицк қаласында (Челябі облысы) жарық көр - ді. Кейбір жарияланымдарда жур - нал атауы ай, айна деген сөздер - ден шыққан деп жорамалданып жүр. Мұның нақты жауабын осы журналдың редакторы - бас - қарушы, бастырушы Мұха - мед - жан Сералиннің: Журналға Ай - - қап деп есім бердік. Бұл сөзге түсінген де болар, түсінбеген де табылар. Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ici бар?!. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журна - лы - мыз да өкінішімізге лайық Ай - қап болды, - деген сөз - дерінен табуға болады. Демек, Айқап - ХХ ғасыр басындағы қалың қазақтың талай нәрседен қа - пы қалып, сан соғып, Әй, қап! деп өкінген өмірін өз аты - мен бейнелеген тұңғыш журналы.1911 жылдың басында Троицкіде шыққан Ай - - қап жур - налы 1913 жылы Орын - борда бірінші нөмірі ба - сылған Қазақ газетінің жарық көруін тездетті деуге болады. Қазақтың осы бір журналы мен бір газеті ақпараттық кеңістікте бірер жыл қатар жүрді. Оқырман Айқап - ты қазақтың тұңғыш ұлы деп таныды, Қазақ газетін оның тетелес інісі деп білді.
Қазақ газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 ақпанда шыққан. 1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы - Азамат серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газетрәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл - қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне Қазақдеп жазылды. Қазақ газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы - А.Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М.Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлы, М.Шоқай, Мұхаметжан Тынышбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, Р.Мәрсеков,Ж.Тілеулин, Ғ.Мұсағалиев, М.Жұмабаев, Х.Болғанбаев, Х.Ғаббасов, Ж.Ақпаев, Ж.Сейдалин, С.Торайғыров, А.Мәметов, С.Дөнентайұлы, Х.Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып тұрды.
Тақырып №16. Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуы.
Мақсаты:Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуын көрсету, дамуына тоқталу.
Жоспары:
1.Орталық мемлекеттік мұражай.
2. Қазақстандағы мұражайлар тарихы.
Тақырыптың хронологиялық шеңберінде Семей мұражайының жұмысына тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс географиялық қоғамымен көп дәрежеде байланысты. Мұражайдың өзі 1883 жылы облыстық, статистика комитетінің ағартушылық жұмысы шеңберінде пайда болды. 1893 жылы ол бастауыш білім туралы Қамқоршылық қоғамына берілді. 1902 жылы мұражайды Семей бөлімшесі қабылдап алды. К. Рычковтың атап өткендей, Бөлімше мұражайды тәртіпке келтілірді, - бар заттар көрме қоры тізіміне топтастырылып, өз кезегінде, олар бес бөлімге бөлінді.
ХХ ғ. басында зиялылар халықтық оқулар ұйымдастыру жөніндегі салауаттылық қоғамдарының ашылуы туралы шешімді зор жігермен қарсы алды, сондықтан орыс географиялық қоғамның қайраткерлері оларға белсене қатысты.
Жұмыстың мұндай нысандарымен қоса, қоғам мен оның бөлімдері алуан түрлі көрмелер ұйымдастыру мен өткізуге үнемі және қызу қатысты. ХІХ ғ. аяғы - ХХ ғ. басында жұмыстың бұл нысаны тәжірибе алмасуға да, ғылыми жұмыста жаңа бағыттар іздестіруге де, зерттеу жұмысындағы жетістіктерді көрсетуге де қызмет етті. П.П. Семеновтың пікірі бойынша, Батыс Сібір далалық тобы коллекцияларының тамаша толықтығы ерекше болып, келушілерді көптеп тартқан.
Тақырып №17. Қазақстан Республикалық мемлекеттік мұрағат құжаттары
Мақсаты:Мұрағат құжаттарының түрлері мен мазмұнын ашып көрсету.
Жоспары:
1.Революцияға дейінгі мұрағаттар.
2.Мемлекеттік мұрағаттар. мұрағаттар мазмұны олардың жеке өзіндік мекемелер ретінде
немесе бөлімдерінің өлкетану ісінде мақсаты мен міндеті, мекемелерде құжаттар жұмысы жеке қоғамдардың істері,жалпы өлкетану саласындағы қызметтер.
3.Облыстық мұрағаттар.
Мұрағаттар бұл жеке өзіндік мекеме болып табылады. Мұрағаттар құжаттық материалдар, баспасөз материалдары сақталады. Дерек құжаттары мемелекеттік мекемелерінің іс-қағаздары сақталады. Мұрағаттың міндеті жалпы қоғамның ақпараттық талабына жауап беру. Басты міндет ұлттық бағалық құндылықтарды сақтау, тарихи сана ретінде қалыптастыру болып табылады.
Құжаттар ең аса маңызды ақпарат көзі болып есептеледі. Құжаттық материалдар қайталанбайтын ерекше болып келеді. Қазақстан мұрағаттар өзінің қалыптасуы тарихын 1794 жылы Бөкей ордасының мұрағатымен басталады, сол жылдан бастап мемлекет қарамағына алынды.
1921 жылдың 1 қыркүйегінде Орынбор губерндік архиві негізінде Орталық өлке архиві құрылды, кейін мемлекеттік архив болып қайта құрылды.
Қазақстан Республикасы мәдениет және ақпарат министрлігінің мұрағаты:
oo ҚР ұлттық архиві
oo ҚР ОМА
oo ҚР КФФҚ (кино-фотоқұжаттар)
oo ҚР ҒТМ (ғылыми-техникалық құжаттар)
oo ҚР Президантінің мұрағаты
oo Облыстық мемлекеттік мұрағаты
oo Қалалық және аудандық мұрағаты
Тақырып №18Мектептегі өлкетану. Мектептегі өлкетанудың міндеті
Мақсаты:Өлкетану мектебі жайында түсінік алу.
Жоспары:
1. Өлкетану мектептегі тарих сабағында. Өлкетану сабақтарының негізгі түрлері.
2. Өлкетануға қатысты факультатив сабақтарының бағыттары. Өлкетану үйірмесін ұйымдастыру.
Тарихи өлкетану мектеп бағдарламасында кеңінен қолданылады және жалпы білім беретін мектепте ақпарат беретін негізгі сала болып табылады. Өлкетану оқушылардың аөзқарастарын кеңейтеді, отанщылдық тәрбие қалыптастырады.
Өлкетану мектеп қабырғасындағы тәрбиелік маңызы бар пәннің бірі болып табылады. Оқушыларды іздену жұмыстары дамытады. Тарихи өлкетану мектепте факультативтік сабақ ретінде өтіледі, мектептен тыс тапсырмалар беріледі. Жергілікті материалдар Отандық тарихтың бөлінбес бір бөлігі болып табылады.
Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдыық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде таихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі студенттерінен зерттеушінің қызыығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы - бұл әдептігімен, уақыт кезенінде де өте күрделі болып келеді.
Тарих мұғалімі оқушыларда өткеге қатысты білоім қалыптасуна тырысу керек. Басты нәрсе өлкеге қатысты жан-жақты ақпарат беру.
Тақырып №19Тарих және уақыт
Мақсаты:Тарих жайлы жалпы түсінік беру
Жоспары:
1. Тарих термині
2. Уақыт
Тарих (көне грек. ἱστορία -- сұрастыру, зерттеу) -- адамзат баласының өткенін зерттейтін қоғамдық ғылым. Тарихтың негізгі пәні ретінде - адам рухы қарастырылады, соған байланысты тарихтың мақсаты адамдарға тек өткенін ғана білгізу емес, рухани дүниесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бағдарламаға жалпы сипаттама. ХХІ ғасыр жаңарған, дамыған реформалар ғасыры болып тарих сахнасына енуде. Сондықтан оқу-ағарту, ғылым саласында жаңа реформалар жасалуда. Әр елдің ұлттық салт-дәстүрі терең зерттеліп, соны игеруге мол мүмкіндік туды. Қазақстан Республикасы соңғы 20 жыл ішінде әлем таныған ел болды. Қазіргі жастарға зор міндеттер жүктелді, білімді ұрпақ қажеттілігі туындадаы. Қазақ халқының көне тарихын, мол мұрасын оқып үйрену жаңа буын оқулықтарында көрсетілген. Соған қарамастан, қазіргі тарих оқулықтарында жергілікті өлкеміздің тарихы аз жазылған, толық зерттелмеген мәліметтер көп. Сондықтан оқушыларға болашақта мектепте сабақтан тыс уақытта өлке тарихын оқуға мән берулері қажет.
Бағдарламаның өзектілігі. Тарихи өлкетану оқушылардың туған жер туралы білімін байыту, оған деген сүйіспеншілігін арттырудың бірдер-бір көзі болып табылады. Тарихи және мәдени ескерткіштер сол өлкенің немесе республика өміріндегі маңызды оқиғалар жөнінде сыр шертеді. Өлкенің тарихы мен мәдениеті өлкенің тарихын білудің маңызды қайнаркөзі, оқушыларға эстетикалық және адамгершілік тәрбие беру, оқыту барысында көрнекілік қағидаттарын іске асыру құралы. Тарих пен мәдениетті зерделеуде оқу экскурсиялары басты әдіс болып табылады. Ақпараттар жинақтау кезінде оқушылар өздерінің Кіші Отандарының пайда болу себептері мен уақыты, авторы және оны құрған тұлғалар туралы, белгілі адамдары туралы мәліметтер алуы тиіс.
Бағдарламаның ерекшеліктері:
1. Табиғатты зерттеу барысында жергілікті жердің табиғат ерекшеліктерін зерттей отырып танымдық қабілеттерін арттыру;
2. Жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін, оның байлықтарын таныта отырып география ғылымына тың жаңалықтар енгізуге талпындыру;
3. Өлкемізді зерттей отырып оқушы бойында туған жерге деген сүйіспеншілігін арттыра отырып, ғылымға қызығушылығын ояту;
4. Жүйелілігі мен бірізділігінің сақталуы;
Тарихи өлкетану - мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану-мазмұны мен жекелеген зерттеу әдістері бойынша бір-бірінен ерекшеленетін, бірақ, бір тақырыптық жиынтықты құрай отырып, өлкені ғылыми тұрғыдан жан-жақты тануға мүмкіндік беретін (жол ашатын) бірнеше ғылыми пәндер кешені. Өлкетану курсы базалық курсқа қатысты қосымша, көмекші курс болып табылады, оқушылардың білімін толықтырып кеңейтеді, практикалық-бағдарлық сипатта болып, тарихи жеке тұлғалардың тарихи еңбектері негізінде туған өлкенің тарихы жөнінде баяндайды. Өлке тарихын зерделеу оқушылардың Қазақстан тарихы бойынша алған білімдерін тереңдетіп және бір жүйеге түсіріп қана қоймайды, сонымен бірге олардың назарларын жаңа мазмұндарға бағыттап отыруға да септігін тигізеді.
Бағдарламаның мақсаттары мен міндеттері
Мақсаты:1. Өздерінің Отандары туралы, туған өлкесі жайлы атақты адамдары, Қарағандының тарихи маңызды жерлері туралы, оқушылардың білімдерін қорыту, жеке тұлғалардың тыныс-тіршілігімен танысуы барысында рефлекциясы үшін жағдайлар тудыру;
2. Дәлелді құрастыру үшін салыстырмалы түрде талдай білуін, жүйелі ұстанымдарын дамыту;
3. Оқушылардың ұлттық сана-сезімі мен азаматтық тұлғасын, рухани-адамгершілік мәдениеті негіздерін қалыптастыру.
Міндеттері: Оқушылар туған өлке тарихы бойынша белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген нақты білім беру-басты міндет. Оқу-тәрбиелік міндеттермен қатар тарихи өлкетану қоғам мүддесіндегі міндеттерді де шешеді. Ол, өз кезегінде, оқушылардың бойында қоғамдық пайдалы істерге деген дағдыларды қалыптастырып, сонымен бірге, оларды тарихи жәдігерлерді қорғауға ынталандырады.
Оқушы белгілі бір ғылыми принциптерге негізделген тарихи өлкетану бойынша негізгі тақырыптық мәселелерді білуі, сондай-ақ, жоғары оқу орнында оқытылатын тарих курсы мен туған өлкені зерттеп-тану барысында алған білімдері мен дағдылары арасындағы байланыстарды бақылап, айқындай алуы қажет. Сол сияқты, өлкенің тарих және мәдени ескерткіштерін өз бетімен ғылыми зерттеу тұрғысынан тану жұмыстары дағдыларын меңгеру. Географиялық ортадағы орындарын белгілей білу, ауданның белгілі бір бөлігінің қоныстану тарихы туралы, сол ауданның топонимикасы туралы түсініктерді меңгеру, жекелеген аудан немесе облысқа сипат дарытатын ерекшеліктерді ажыратып, айқындай білу әдістемесін меңгеріп практикалық жұмыс барысында қолдана білу осылардың барлығы оқушының өлкетану бойынша білімін құрайды.
Бағдарламаның маңыздылығы. Оқу қызметін ұтымды ұйымдастыру: өзіндік білімін көтеруге және өзін-өзі дамытуға, оқушылар бойында тұрақты жағымды оқыту мотивациясын қалыпастыруға мүмкіндік береді.
Күтілетін нәтижелер:
1. Тарихи процесте жеке бастың мотивациялық-құндылық қатынастары дамиды.
2. Ақпараттық мәдениеті дамиды.
3. Оқушылардың қосымша әдебиетпен, зерттеу мәдениетімен жеке жұмыс істеу дағдылары дамиды.
4. Танымдық қызығушылығы мен шығармашылық белсенділігі дамиды.
5. Өлкенің тарихын біледі.
6. Өз Отанын сүйетін, оның тарихын, тілін, әдет-ғұрпын құрметтейтін тұлға тәрбиеленеді.
7. Оқушылардың туған өлкеге деген қадір-құрметін оята отырып, сол арқылы туып-өскен өлкеге, Отанға деген сүйіспеншілік қалыптастырады.
8. Оқушылар мүмкін болғанша зерттеу жұмыстарына қатысады.
9. Оқушыларда қоршаған ортаны бақылай алу білігі қалыптасады, олардың күнделікті қажетті істерге қатысу қабілеті дамиды.
10. Отанымыздың тарихына жаңа беттер қосылады.
Тарихи өлкетану бағдарламасының негізгі тұжырымдамасы:
1. Мектепте тарихи-өлкетану жұмысын жүргізу
2. Өлке тарихын, Отан тарихын меңгерген тарихи сананы қалыптастыру
3. Оқушыны өзіндік іс-әрекет жасауға үйрету, оның интеллектісін дамыту
Бағдарлама бағыттары:
1. Оқушының пәнге деген сүйіспеншілігін артырып, келешек мамандық таңдауына көмектесу;
2. Оқушыларды туған жердің табиғатын зерттей отырып экологиялық білім беру;
3. Оқушыларды адамгершілікке баулу, ойын нақты, тапқыр сөйлеуге, ақылды, салмақты ой айтуға баулу;
4. Қазақстанның келешек өркендеп өсуіне өз үлесін қосатын жеке тұлға тәрбиелеу;
5. Оқушылардың ғылыми - техникалық прогресс жетістіктерін меңгеріп, жергілікті жердің экономикасын арттыруға үлес қосу;
6. Оқушылардың жеке зерттеушілік жобаларын қорғай отырып оқушы шығармашылығын, дарындылығын дамыту;
Тақырып №1. Курсқа кіріспе. Өлкетану курсының мақсат-міндеттерімен танысу
Мақсаты:Жалпы оқушыларға тарихи өлкетану сабағының мақсаты мен міндетімен таныстыру
Жоспары:
1.Өлкетану түсінігі, зерттеу обьектісі, міндеттері.
2.Тарихи өлкетанудың ерекшеліктері, деректері және әдістемелік негіздері
3.Тарихи және мәдени ескерткіштердің жүйелері.
Тарихи өлкетану жалпы өлкетанудың бір саласы ретінде өзіндік тарихи пән болып табылады. Ол сондықтан екі ерекшелікке ие: 1) тарихи оқиғаларды жекешелей қарайды және 2) өзіндік жеке сала болып табылады. Бұл тарихи -өлкетану саласындағы әр түрлі бағыттар бойынша бөлінеді: танушылық, қайта қараушылық, бағалы-бағыттылығы, коммуникативтік.
Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде тарихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде және оның механизмі ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі себептермен зерттеушінің қызығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы - бұл өте күрделі өлкетанушылық жұмысты талап етеді, жұмыстың көптігімен, уақыт кезеңінде де өте күрделі болып келеді. Өлкетануды зерттеудің негізі жергілікті жердің тарихы болып табылады.
Тақырып №2. Тарихи өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. Өлкетану негіздері.
Мақсаты:тарихи өлкетанудың қалыптасу және даму тарихына тоқталып, оны тарихи дерек ретінде қарастыру
Жоспары:
1. Өлкетану ғылымдар жиынтығының кешені. Тарихи өлкетанудың ұйымдастыру формасы.
2. Өлкетану бойынша деректер (Геродот, Страбон, Ибн-Хордадбек, Максиди, Ибн Хаукаль, Ибн-Фадлан, Ал-Бируни, Джувайни, Елюй Чу-Цай, Чань-Чунь және т.б.)
3. Қазақстанды зерттеудегі Европа саяхатшылары мен елшілері. Иоанн де Плано Карпини, Вильгельм де Рубрук.
Өлкетанудың негізгі анықтамасы - әр елдің өзіндік жеке тарихы болып табылады. А.С.Барковтың берген ғылыми анықтамасы бойынша Өлкетану бұл бірнеше ғылымның кешенді жиынтығы, әртүрлі әдістері мен мазмұнына қарамастан, барлық жиынтығы өлкенің тарихын жан-жақты қарастыруға бағытталады.
Ғылыми пән ретінде өлкетану өзінің зерттеу объектісі бар - табиғат, халық, экономика, тарих, өлкенің өнері. Негізгі дерек ретінде өлкенің библиографиясы, баспа деректері, статистикалық мәліметтер, тарихи ескерткіштер және т.б.
Деректер әр түрліі материалдық, жазба, ауызша болып бөлінеді. Өлкетанушы-мұғалімнің міндеті: 1. не іздеу керек. 2. қалай іздеу керек. 3. қалай қағазға түсіру керек.
Өлкетану жұмыс ұйымдастыру мәселесі бойынша мемлекеттік, қоғамдық және мектептік болып бөлінеді. Өлкетанудың негізінде қажеттілік және білуге құштарлық болып табылады. Өлкетану негізі тарихи зерттеумен байланысты. Өлкетанудың бастаулары халықтық өлкетануға қатысты қалыптасқа. Олар өлкенің білгірлері болып табылады. Мысалы, өлкенің алғашқы деректері ауызша тарихи деректермен тікелей байланысты.
ХҮІІІ ғ. өлкеге Ресей тарапынан бірнеше академиялық экспедициялар ұйымдастыруға байланысты бірнеше мәрте әр түрлі деңгейлерде зерттеулер жүргізіле бастады. Орыс дерекетрімен қатар өлкенің тарихына қатысты шығыс деректері;Ғ парсы, араб тіліндегі тарихи жазбалардың мазмұны өте құнды. Өлкетану мәселесінде Ш.Уәлихановтың еңбегі зор.
Тақырып №3. Көне түрік жазбаларының ескерткіштері және олардың өлке тарихындағы рөлі.
Мақсаты:Қазақ халқының мәдениетіне байланысты көне және ортағасырлық деректермен таныстыру
Жоспары:
1. Қазақстан халықтарының мәдени өміріндегі көне және ортағасырлық жазбалардың маңызы. (Әл-Фараби, Ұлықбек, Қадірғали, Баласағұни, Яссауи трактаттарының ерекшеліктері және оларды зерттеудегі қиыншылықтар).
2. Қазақ халықына қатысты көне жазбалар (Оғыз-Наме, Қорқыт туралы аңыз, Алпамыс поэмасы және т.б.)
Орта Азия және Қазақстан халықтарының арасында жазба ертеден пайда болды. Бірнеше ғасырлық тарихында жазбаның бірнеше түрін басынан кешірді: көнетүріктік, хорезмдік, соғдылық, ұйғыр, араб, латын тілдері болды. Көне жазбалардың бірі бұл көнетүріктік жазба болды, оның негізіне Орта Азия, Поволжья, Кавказ және Қазақстан халықтарынң тілдері енді. Ол б.д. ҮІ-ҮІІ ғғ. Орта Азияда қалыптасты. Көнетүрік жазба ескерткіштері руникалық жазба ретінде Монғолияда (33, ескерткіш), Орхон мен Енисей (85 жазба), Шығыс Түркістанда, Таласта (12 жазба), Ферғанада, Шығыс Европада қалыптасқан. Есік қорғанындағы жазба толық ашылмаған (б.д. ҮІ-ІҮғғ.)
Руникалық жазбалар өзінің мазмұны жағынан алты топқа бөлуге болады: тарихи-биографиялық (Мөңке-хан, Куль-тегин...), эпитафиялық, с.с. қабірлердегі жазбалар, жартастағы жазбалар, құрылыстардағы, магиялық және ритуалды жазулар, заңды құжаттар, тұрмыстық заттағы белгілер. Бұл 38 әріптен тұратын ХІ-ІХ ғғ. дейін пайдаланып келген.
Араб жазбасы Орта Азия мен қазақстанда медресе, діни мектептерде қолданылады. Ол Х ғ-дан 1929 ж. дейін қолданып келді. Араб одан кейін парсы тілдері орта ғасырларда халықаралық тілдер қатарына жатқызылды. Осы тілде шығыстың ұлы ғұламалары: Әл-Фараби, Бируни, Фирдоуси, Хайям жазды. Өздерінің шығармашылығын түрік тілінде: МахмудҚашғари, Алишер Навои, Әбілғазы-хан және Әл-Фараби, Ұлықбек, Қыдырали, Баласағұни, Яссауи трактаттары кеңінен таралды.
Көптеген қолжазбалар арасында қазақ халқының тарихына тікелей қатысты жазбалар да болады: Оғыз-наме (Огуз-хан жайындағы эпос), Қорқыт ата жайындағы әңгімелер мен аңыздар, Алпамыс поэмасы, Манас жыры және т.б.
Көне және ортағасырлық жазбалар Орта Азия және Қазақстан халықтарынң мәдениетіндегі ықпалы өте зор болды.
Тақырып № 4. Қазақстанның археологиялық деректері және оларды өлкетану жұмысында пайдалану.
Мақсаты:Археологияны өлкетану сабағында пайдалануды үйрену
Жоспары:
1. Археология түсінігі.
2. Археологиялық деректердің жүйелері мен зерттеулердің түрлері.
3. Археологиялық ескерткіш - өлкетанудың дерек көзі
Археология (ол гректің archaіos - ескі, logos - ғылым деген сөздерінің қосылуынан шыққан) термині біздің заманымыздан бұрынғы 4 ғасырда көне заманды зерттейтін ғылым ретінде (Платон) қолданыла бастағанымен, ғылыми археологиялық зерттеулер Еуропада қайта өркендеу дәуірінде ғана жүргізілді. 15 - 16 ғасырларда Италияда ежелгі сәулет өнерінің мұраларын іздеуге, 18 - 19 ғасырларда Қосөзен бойында көне мәдени мұраларды зерттеуге бағытталған қазба жұмыстары жүзеге асырылды. 19 ғасырдың 1-жартысында Ресейде Қара теңіз жағалауындағы көне грек қалаларының қалдықтары мен скиф обаларын жүйелі түрде зерттеу басталды. Қазақстан мен Орта Азияда археологиялық зерттеулер 19 ғасырдың 70-жылдарында бастау алды және олар Василий Радлов, Николай Веселовский, Петр Лерх, Василий Бартольд есімдерімен байланысты. 1920 - 30 ж. Әлкей Марғұлан, Сергей Руденко, Александр Бернштам, т. б. басқарған экспедициялар Қазақстан жерінде күрделі археологиялық барлау, қазба жұмыстарын жүргізді.Археологиялық ескерткіштер әр кезеңге қатысты әр түрлі Қазақстан территориясында олардың негізгі түрлері ретінде: қоныстар, тұрақтар және бекініс қорғандар, жерлеу рәсімдері, қорғандар, мавзолейлер, қоймалар, петроглифтер, тастағы таңбалар, тау жыныстары, су каналдары және т.б.
Көне, ерте ортағасыр, жартылай ортағасыр кезеңдері үшін археологиялық материалдар негізгі дерек ретінде тарихта қайта қарауға негізгі дерек болып табылады. Археологиялық деректерді пайдалана отырып өлкетанушы өлкенің көне кезеңінен бастап, кейінгі кезеңіне дейін бір бағытта зерттеп шығуына болады.
Тақырып №5. Қазақстан тарихы бойынша этнографиялық деректер.
Мақсаты:Қазақстан тарихындағы этнографиялық деректердің орнын анықтау
Жоспары:
1. Этнография түсінігі. Этнологиялық материалдарды жинақтаудық әдістері.
2. Этнологиялық терминология, жергілікті жердің этнологиялық деректері.
3. Халық тұрмысы мен шығармашылығын зерттеу
Этнография - тарихи ғылымның жеке бөлімі, халықтардың мәдениетін, тұрмысын және мәдениетін зерттейді. Этнография термині гр. этнос - халық, графос - жазамын, яғни халықты сипаттау, халықтану болып табылады. Этнографиялық зерттеудің негізгі әдістемесі - әлем халықтарының тұрмысы мен өмірін тікелей бақылау, олардың қоныстануы, тарихи-мәдени қарым-қатынасын зерттеу. Соңғы онжылдықта этнография термині, ғылым саласы ретінде этнология терминімен алмасты. Көптеген шетелдерде этнография (этнология) жалпы адамзатты танып-білетін - антропология саласының бірі ретінде қарастырылады.
Этнография ғылым саласы ретінде ХІХ ғ., ортасында бөлініп шықты, осыған дейін тарихи зерттеулердің бір саласы ретінде қолданыста болды.
ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. белгісіз халықтардың өмірін зерттеу мақсатында бірнеше экспедициялар жарақталды. Олар өз зерттеулерінде Ресейдің көршілес елдерін зерттеумен айналысты. Ғылым Академиясының экспедициясы Сібір, Орал, Орта Азия және басқа да аудандарды зерттеумен айналысты. Кейде этнографиялық алғашқы ғылыми еңбектерде жарыққа шығып жатты. Солардың бір бөлігі Қазақстанға айналды. Міне, нақты осы кезеңде қазақ халқының дәстүрлері, салттары жайында алғашқы жазбалар пайда болды. Олар өлкенің тарихи, табиғи ерекшелігін сипаттады.
Этнографиялық өлкетанудың объектісі ретінде мәдени өміріне тұрмыстық ерекшеліктер, олардың шығу тектері, өзгерістер ескерілді. Қоныстардың орындары, олардың сыртқы құрылымдары тұрғын үйдің ішкі ерекшеліктері, әртүрлі қоныстар зерттелінді.
Этнографиялық бақылаулардың негізгі міндеті өткен кезеңнің оқиғаларын өзгертпей баяндау, сонымен қатар қандай жаңа өзгерістер келді. Халықтың тұрмыс-тіршілігі этнографиялық зерттеудің басты объектісі болып табылды.
Тақырып №6.Этнология, оның туған өлке тарихын оқып-білудегі рөлі.
Мақсаты:жалпы этнология сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Этнология және оның әдістері.
2. Этнологияның Қазақстанда дамуы.
Этнология (грек. ethos - тайпа, халық және logos - ғылым, ілім, сөз) - қоғамдық ғылымдардың тайпалар мен халықтарды зерттейтін саласы. Этнология қазіргі халықтарды және ертеде өмір сүрген көне этностық топтардың шығу тегін, ру-тайпалық құрамын, қонысын, олардың өзіндік ерекшеліктері мен бәріне бірдей ортақ жайларды, тарихи және мәдени қарым-қатынастарын, күнделікті тұрмысын, кәсібін, қоғамдық және отбасылық қарым-қатынастарын, рухани мәдениетін жан-жақты ғыл. негізде зерттейді (қ. Тарихи этнография). Өткен өмір мағлұматтарын соңғы деректермен салыстыра зерттеп, этнолог халық тұрмысы мен мәдениетінің тарихи даму үрдісін анықтайды. Халық өмірінің өткен кезеңдерінің ең көне дәуірі палеоэтнология деп аталады. Мыс., халықтардың шығу тегін зерттеуде Этнология үнемі археол. деректерге сүйенсе, археология өзінің зерттеу жұмыстарында археол. ескерткіштердің қандай этн. топтарға жататындығын анықтау барысында әр дайым этнол. деректерді кеңінен пайдаланады.
Қазақстанда Этнологиялық ізденістердің дамуы ілкі замандардан бастау алған. Ерте темір дәуірінен басталған мол Этнологиялық материалдар ғасырлар бойы жинақтала берді. [[ҚазақҚазақтар]] туралы нақтылы этнол. деректерді патшалық Ресей тұсында Қазақстанға келген орыс шенеуніктері жинастырды. Әсіресе, бұл салада П.С. Паллас, И.Г. Георги, И.П. Фальк, И.Г. Андреев, А. Левшин сынды зерттеушілердің еңбектері зор. 19 ғ-дың 2-жартысында қазақ Э-сына елеулі үлес қосқандар Ш.Уәлиханов пен Ы.Алтынсарин, М.Бабажанов болды. 19 ғ-дың соңы мен 20 ғ-дың бас кезінде қазақ Этнологиясына Н.Гродеков, Н.Аристов, Ә.Диваев, Г.Н. Потанин, Шәкерім, І.Қостанаев, т.б. елеулі үлес қосты. 20 ғ-дың 20-жылдарының соңында С.И. Руденко бастаған ғыл. экспед. құрылып, оның құрамында Ә.Х. Марғұлан жұмыс істеді. Бұл экспед. "Қазақтар" деген атпен бірнеше жинақтар шығарды. 1946 ж. Қазақстан ҒА құрамында Тарих және этнология институты ашылғаннан кейін ел арасынан дерек көздерін жинастыру, ғыл. талдау жүргізу жұмыстары жолға қойылды. Жинақталған мағлұматтар негізінде қазақ халқын этнол. тұрғыда зерттеу тарихы (Е.Масанов), ру-тайпалық құрамы (В.Востров, М. Мұқанов, Х.Арғынбаев), ұлттық киімдері (И.Захарова, Р.Ходжаева), басқа өңірлердегі қазақтардың тұрмысы (У.Шалекенов), неке және отбасы, ұлттық қолөнер (С.Қасиманов), ұлттық тағамдар, т.б. көптеген тақырыптар төңірегінде көлемді зерттеулер жүргізілді. Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін республикада этнол. ізденістер тарихи шындық тұрғысынан түзіле бастады. Республиканың түкпір-түкпірлерінде ғыл. ошақтар өркендеп, бірқатар зерттеушілер (Ә.Төлеубаев, С.Әжіғали, Ж.Артықбаев, Ш.Тоқтабаева, т.б.) этнол. мәселелерді жаңа қырынан қарастыруда. Ғалымдар мемл. "Мәдени мұра" бағдарламасы бойынша да тың зерттеулер жүргізіп келеді. Д. Сүлейменұлы
Тақырып №7. Сәулеткерлік және өнер ескерткіштері туған өлкенің дерек көздері.
Мақсаты:жалпы архитектура сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Архитектура түсінігі. Архитектураның шығу кезеңі.
2. Қазақстандағы сәулет өнерінің қалыптасу тарихы
Архитектура, сәулет өнері - құрылысты жобалау, салу, оған көркемдік бейне беру өнері. Архитектура латынша archіtectura, ал грекше аrchіtekton, яғни құрылысшы деген мағынаны білдіреді. Архитектура туындылары адамның күнбе-күнгі тіршілік ортасын қалыптастырады. Олар: әр түрлі қажеттіліктерді атқаруға арналған және адамның эстетикалық талғамына жауап бере алатындай болып салынған тұрғын үйлер, қоғамдық ғимараттар, өнеркәсіптік кешендер. Сәулет өнері - техниканың, ғылымның және өнердің тоғысқан жері. Адамзат баласы көне заманнан бастап құрылыспен айналысқан. Адамдар неолит кезінде үйді ағаштан, қамыстан, талдан және балшықтан салды. Су айдынында, қағылған қазықтың үстіне тұрғызылған үйлер де болған. Біздің заманымыздан бұрынғы 2-мыңжылдықтың ортасында ірі тастардан қаланған монументті құрылыстар: кромлехтер, менгирлер мен дольмендер пайда болды.
Қазақстан аумағында сәулет өнері жоғары палеолит кезеңінде пайда болды. Ол кздегі алғашқы тұрғын үй құрылыстарының іздері сақталып қалған (олар Орталық Қазақстан облысы аумағында табылды). Қола заманындағы темірден жасалған қаруларды пайдалану кең-байтақ дала байлықтарын игеруге жағдай жасады. Қола дәуіріндегі ғимараттар тік бұрышты формада жасалып, олар тұрғын және шаруашылық бөлімдерінен тұрды.
Кейінірек дөңгелек формадағы үйлер мен киіз үйлер пайда болды. Сондай-ақ, қабірдің де формалары өзгеріп отырды. Қабір басына 30 метрге жететін күмбездердің салынуы жиі кездеседі. Кейінірек олар тік бұрышты тақталармен қоршалды.
Оңтүстік Қазақстандағы 802 ескерткіштер ішінде : 528 археология ескерткіштері; 42 тарихи ескерткіштер; 226 сәулет ескерткіштері болып есептеледі. Ең қызық археологиялық ескерткіштер IX -XII ғасырлардағы қараханидтер кезеңіне жатады. Бұл кезең Ұлы Жібек Жолы өркендеп келе жатқан кездегі әйгілі Отырар қаласы, яғни археологиялық қазбалар арқасында, тарихи-мәдени қорық болып, Отырар жазирасына ұласып, атақты туристік нысанға айналды. Сонымен қатар бұл жерде моңғолдар шапқыншылығынан зардап шеккен тамаша тарихи мұражай нысандар да бар. XII-XX ғасырға жататын ескерткіш Арыстан Баб атақты киелі көріпкелге арнаған.
Тақырып №8. Қазақстан территориясындағы ірі архитектуралық ескерткіштер
Мақсаты:жалпы архитектура сөзінің шығу кезеңін, тарихын қарастыру.
Жоспары:
1. Қожа Ахмет Яссауи,Алаша хан
2. Айша Бибі, Қарахан, және т.б.
Ахмет Ясауи кесенесі -- Түркістан қаласында XIV ғасырдың соңында тұрғызылған архитектуралық ғимарат. Қожа Ахмет Ясауи дүние салғаннан кейін халықтың көп жиылуымен өзіне арнап соғылған кішкене мазарға жерленеді. Кейін бұл кесене мұсылмандардың жаппай тәуеп ету орнына айналды.Түркістан қаласындағы Ахмет Яссауи ғимараты - орта ғасырлық сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Ол XII ғасырда өмір сүрген бүкіл Шығысқа аты әйгілі көне түркі ақыны, софизмді уағыздаушы Ахмет Яссауидің (Яссы-дан шыққан деген мағынада) бейітінің басына орнатылған.
Айша бибі кесенесі -- ХІ-XII ғасырлардағы сәулет өнерінің көрнекті ескерткіші. Жамбыл облысыЖамбыл ауданындаАйша бибі ауылында орналасқан. Сырты керамикалық плиталармен қаланып, ойып жасалған өрнектің сән-салтанаты мен сан түрлілігі жағынан Қазақстандағы басқа мемориалдық-дәстүрлік ескерткіштер ішінде оған тең келетіні жоқ. Ескерткішті қалаған кірпіштердің әртүрлілігінің өзі таң қалдырады. Оның алғашқы қалпы біздің уақытымызға дейін тек батыс қабырғасында сақталған.
Тараз қаласынан 18 км қашықтықта басқа да діни ескерткіш орналасқан. (XI- XIIғғ.) Қазіргі кезде ол кесене ЮНЕСКО қатарына алынған. Кесене құрылысын 1897 жылы В.А. Каллаур, 1938 -- 39 жылы А.Н. Бернштам бастаған КСРО ҒА Қазақ филиалының тарих және материалдық мәдениет экспедициясы, 1953 жылы Қазақстан ҒА-ның экспедициясы зерттеген.
Алаша хан кесенесі -- ХІІ -- ХІІІ ғғ. халық шеберлерінің қолымен салынған Қазақстандағы бірден-бір ерекше архитектуралық мазар.Ол Қаракеңгір өзенінің оң жақ аңғарында, Малшыбай кешенінен 2 km жерде салынған.Мазар төрт бұрышты етіп қызыл кірпіштен қаланған, күмбезді. Сырт көрінісі кірпіштен әр түрлі-кескінді өрнекпен қаланған. Өрнектің түрлері әсіресе кіреберіс бетінде шығыс кілемнің суретімен безендірілген.
Қарахан кесенесі - ҚазақстандаХІ ғасырдан сақталған сәулет өнері ескерткіші. Қазіргі Тараз қаласының батыс шетінде. Кесене Қарахан әулетінен шыққан белгілі хан Ша-Махмуд Бұғра Қарахан қабірінің басына орнатылған. Күмбезі ғана құлаған кесененің төрт қабырғасы мен жылтыр кірпішпен өрнектелген қос мұнарасы 19 ғасырдың 90-жылдарына шейін сақталған. 1905 жылы оның құлаған бөлігі түгелдей бұзып алынып, орнына 1906 жылы жаңа кесене салынған.
Тақырып №9. Туған өлкенің ауызша деректері.
Мақсаты: Ауызша деректердің түрлерін анықтап, олардың мазмұнын ашу. Анықтамаларға түсініктеме беру.
Жоспары:
1. Ономастика.
2. Топонимика.
3. Антропонимика.
Ономастика (грек onomastіke - ат беру өнері) - тіл білімінің жалқы есімдерді зерттейтін саласы. Жалқы есімдерге кісі, жануарлар аттары, халық, ұлт, ру-тайпа атаулары, жер-су, аспан денелері жатады.Ономастика атаулардың шығу, қалыптасу жайын тексереді.
Топонимика -- ономастиканың жер-су, елді мекен атауларының шығуы мен пайда болуын (этимологиясын), мағынасын, құрылымының дамуын, таралу аймағын, қазіргі жағдайын, грамматикалық, фонетикалық пішінін, жазылуы мен екінші бір тілде берілуін зерттейтін құрамдас бөлігі. Бұл гректің топос -- орын, жер, онома -- атау деген екі сөзінен тұрады, яғни жер-су атаулары деген сөз.
Топонимдер, яғни жер-су аттары, негізінен үш бағытта зерттеледі:
1. семантикасы (мағынасы);
2. жасалу жолдары;
3. этимологиясы.
Антропонимика (гр.anthropos - адам, опута ат) -- адамдардың өзіне меншікті есімдерін, аты-жөнін, жалған, бүркеншік, жасырын аттарын, ру аттарын -- антропонимді зерттейтін ономастиканынтармағы. Антропонимика сонымен бірге әдеби шығармалардағы антропонимдер мен ауыз әдебиетіндегі кейіпкерлердін аттарын зерттейді. Антропонимика халықтық және канондык есімдерді, сол сияқты бір есімнің әдеби және диалектілік, ресми және биресми түрлерін ажыратып қарастырады. Әрбір этностың әр дәуірде өзіне тән антропонимиконы (есімдер тізімі) қалыптасады. Антропонимдердін жиынтығы а н т р о п о н и м и я деп аталады.
Тақырып №10. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы және дамуы. ХІХ ғ. Орыс зерттеушілерінің Қазақстан тарихын және өлкетанудағы үлесі.
Мақсаты:Қазақстанда өлкетанудың қалыптасуы мен дамуына тоқталу.
Жоспары:
1. Қазақстанда өлкетанудың қалыптасу кезеңдері. ХІХ ғ. зерттеушілердің өлкетануға қосқан үлесі.
2. Өлкетанудың дерек көздерінің бастауы.
3. Жергілікті тарихты зерттеуге орыс зерттеушілері мен саяхатшыларының үлесі.
Орталық Қазақстанның өте құнды археологиялық ескерткіштеріне ертеден-ақ саяхатшыларының назарын аударған болатын. Олар туралы өз еңбектерінде шығыс тарихшылары (араб, иран) Х-ХҮІ ғасырларды жазып кетті. Олар Ибн Фадлан, Әл-Бируни, Мұхаммед Хайдар және т.б. болды.
Орталық Қазақстанның бай археологиялық ескерткіштері туралы Тобольскіден Түркістанға дейін Солтүстік және Орталық Қазақстан далалары арқылы барған Петр біріншінің Тәукеге жіберген елшілері Ф.Скибин мен М.Гринин айтады. Осы даланың оба қазыналары туралы алғаш рет қоғам қайраткері Крижинович хабарлайды.
Осы өңірдің ескерткіштеріне Г.Миллер де баса назар аударды. Оны әсіресе сол кезде толық сақталып тұрған ертедегі балқыту пештері, тас құрылыстар қызықтырды.
ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысынан бастап бұл жерлерге көптеген зернттеушілер келеді. Осы аймақта екінші академиялық экспедицияның мүшелері, оның ішінде И.П.Фальк, Х.Барденес, И.Г.Георги, П.С.Паллас, П.И.Рычков және басқалар болды. Қазақстанды археологиялық зерттеулер жұмысын 1768-1774 жылдар екінші академиялық экспедициясын жалғасытырды.
Қазақстанның географиясын зерттеуде Н.П.Рычклвтың үлесі зор. Орталық Қазақстанның археологиялсы туралы деректерге байланысты оның Топография Оренбургская атты еңбегінде аталып өтеді. 1771 жылы Торғай және Есіл өзендері бойында жасаған саяхат күнделігінде, Ұлытау және Атбасар аудандарының ескерткіштеріне сипаттама береді. Қараторғай өзені бойындағы үлкен қорғандар оны таң қалдырады. Ол былай деп жазады: Ежелгі қарапайым халықтың молалары жай жермен көміліп, 15 құлашқа дейінгі биіктікке көтерілген, ал ол үлкен моланы 135 кіші қорған қоршап жатыр.
Орталық Қазақстанға алғашқылардың бірі болып, 1815 жылы тау-кен инженері Б.Герман келді. Оның экспедициясы Үй қорғанынан Арғанатты тауына дейінгі, Қараторғай өзенінің жоғарғы ағасымен жүріп өтті. Қараторғай өзені, Арғанаты тауының, солтүстік Ұлытау етектеріндегі тарихи ескерткіштерге арнайы мақала жазған А.Генс басқарған экспедиция болды. Ол остатки зданий и целых поселениях, о развалинах замков, крепостей служивших убежищем для владельцев, - деп жазып, ортағасырлық қалалардың бір бейнесін көз алдымызға әкеледі.
Ал осы ғасырдың екінші жартысында археологиялық нақты мәліметтерді Н.М.Ядринцев, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Н.М.Коншин сияқты зертеушілер жүргізді. В.В.Радлов Орталық Қазақстандағы археологиялық зерттеуде арнайы ғылыми тәсіл қолданды және сараптау бойынша кезеңдерге бөлуде нақты жұмыс жасады. Орта ғасырлық ескерткіштер тас үйінділер және орта ғасырлық құрылымдар жайлы мәліметтерді В.Никитиннің еңбектерінен кездестіреміз.
Тақырып №11. Қазақстанның зерттеудің Қоғамы - Қазақстан Республикасындағы - өлкетану зертеудің орталығы.
Мақсаты:Қазақстанның зерттеу қоғамымен, оның міндеті мен тапсырмасымен таныстыру
Жоспары:
1. Қазақстанды зерттеудің қоғамының құрылуы.
2. Қазақстанды зерттеуді қоғамның міндеті мен тапсырмасы.
3. Алғашқы өлкетану-ғылыми съезінің қорытындысы мен маңызы
ХХ ғасырдың 30-шы жылдары алғашқы археологиялық 1933 жылы құрылған ГАИМК-нің (Государственная Академия истории материальной культуры)Нұра экспедициясы жүргізді. Оның құрамында белгілі археологтар П.С.Рычков, М.И.Артомонов, И.В.Синицын болды. Экспедицияның басты міндеті Шерубай-Нұра өзені бойындағы, Қарағанды қаласынан оңтүстікке 60 км жердегі Дәндібай мәдениетін ашу болды. Бұл ескерткішті қазу кезінде қола кезеңдеріне тән емес, құрылыс типтері мен керамикалық материалдарды берді.
Орталық Қазақстанның археологиялық зерттеуіне геология және жаратылыстану ғалымдарының өкілдері, оның ішінде П.Л.Драверт, Қ.И.Сәтбаев, В.А.Селевин, А.В.Мухля, А.Н.Фомозов, Г.Н.Щерба т.б. басқалары баға жетпес үлес қосты.
Академик Қ.И.Сәтбаев, археология және ежелгі кен орындарының кей сұрақтарына жауап іздеді.
Бірақ ХХ ғасырдың 40 жылдарының басына дейін бұл аймақта кең және жүйелі түрде зерттеу бола қойған жоқ.
Орталық Қазақстанның тарихын нақты және кеңінен зерттеудің жаңа кезеңі Ұлы Отан соғысынан кейін басталды және Қазақ КСр-ы Ғылым Академиясының құрылуымен байланысты болджы. Ғылым Академиясының жанынан Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы құрылды, оған ғылыми жетекшілікті 30 жылдан астам академик Ә.Х.Марғұлан жүргізді. Ғылыми зерттеу бағыттарын анық белгілеу, қысқа уақыт ішінде бірнеше кезеңдегі ескерткіштерді ашуға мүмкіндік берді.
Орталық Қазақстан экспедициясы үш бөліктен тұрды. Біріншісін А.М.Оразбаев, екіншісін, Ә.Х.Марғұлан, үшіншісін М.К.Қадырбаев басқарды. Алғашқы зерттеу-барлау жұмыстарынан кейін экспедиция өз назарын Жаңаарқа, Шет, Ақтоғай, Қарқаралы аудандарына аударды. Экспедиция жүргізген қазба жұмыстары мен барлау жұмыстары мен барлау жұмыстары тек қамтылған территориялық ауқымымен ғана емес, сонымен қатар, зерттелген ескерткіштердің хронологиялық диапозонымен де ерекшеленді.
Тақырып №12. Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Мақсаты:Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметін көрсету.
Жоспары:
1. Ш. Уәлиханов - шығыстанушы, этнограф, тарихшы және саяхатшы.Еңбектерін көрсету.
2. Ә.Бөкейханов
Ш.Уәлихановтың ғылыми мұрасы Қазақстанның және көп ұлтты Ресейдің басқа да халықтары проблемаларының өзекті тұстарын қамтиды. Шоқанның қазақ халқының құрылуы, ХҮІІ-ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік және саяси тарихы, қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауы, Орта Азия мен Шығыс Түркістан халықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы проблемаларына арналған ғылыми зерттеулері Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тұрмысын зерттеуге аса бағалы үлес болып қосылып, замандастарының орасан зор ынтасын туғызды. Ол бүкіл Орта Азия мен оған іргелес жатқан аймақтар халықтарының географиясын, этнографиясын мен фольклорын зерттеуге үлкен үлес қосты.
Әлихан Бөкейханов Орыс географиялық қоғамында, оның Батыс-Сібір бөлімінде өзінің ғылыми ынта-ықыласын мейлінше толық көрсете білді. Мәселен, революцияға дейінгі Рсейдегі іргелі еңбектердің бірі - Ресей. Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы, ХҮІІІ т. Қазақ өлкесі еңбегі авторларының бірі болған Ә.Бөкейханов бүкіл Ресейдің қалың оқырмандарына қазақ халқының тарихи өткен кездің дұрыс көрінісін, оның мәдениетін жеткізе білді. Ә.Бөкейханов сол кездегі қазақ қоғамы өмірінің терең ғылыми көрінісін жасады, орыстың қалың оқырмандарын Абайдың өмірімен және қызметімен тұңғыш рет таныстырды, сол кезеңдегі орыс өмірінің проблемаларына зор түсінікпен қарады.
Оның ізінше ғылыми қоғамдық еңбектерінде Ж.Акбаевтың, М.Шормановтың басқа да бірқатар қазақ тілшілерінің мақалалары жарияланды.
Тақырып №13. Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметі.
Мақсаты:Туған өлкені зерттеудегі қазақ ғалымдары, ағартушыларының рөлі және қызметін көрсету.
Жоспары:
1. Абайдың қазақ мәдениеті мен тарихындағы рөлі
2. Ы. Алтынсариннің қазақ топографиясы мен қазақ әдебиетіне қосқан үлесі.
Абай (Ибраһим) Құнанбаев Құнанбайұлы (1845-1904) -- ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер[1], либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор. Абай ақындық шығармаларында қазақ халқының әлеуметтік, қоғамдық, моральдық мәселелерін арқау еткен.Абай Шығыс пен Батыс мәдениеті мен өркениетін жетік білген. Бірқатар әлем ойшылдарының еңбектерімен жақсы таныс болған. Философиялық трактаттар стилінде жазылған Қара сөздері - тақырып ауқымдылығымен, дүниетанымдық тереңдігімен, саяси-әлеуметтік салмақтылығымен құндыАбай 10 тамыз1845 ж. қазіргі Семей облысыныңШыңғыс тауларындаҚарқаралының аға сұлтаны Құнанбайдың төрт әйелінің бірі, екінші әйелі Ұлжаннан туған.Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады. Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен: Ырғызбай, Көтібақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын, шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған.
Ыбырай Алтынсарин (шын аты -- Ибраһим, 1841 -- 1889) -- қазақтың аса көрнекті ағартушы-педагогы, жазушы, этнограф, фольклоршы.Туып-өскен жері -- Қостанай облысының Қостанай ауданы, Арқарағай ауылы. Осы өңірде, Тобыл өзенінің жағасынан топырақ бұйырған.1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекара комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады (1857 -- 1859). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады.1860 жылы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгілінеді.
Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі осылай басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жылы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтанатты түрде ашады.
Тақырып №14. Өлкетану дерек ретінде. ХІХғ екінші жартысымен ХХ ғ. басындағы қазақтардың баспасөз кітабы және олардың басылымдары.
Мақсаты:ХІХғ.екінші жартысы мен ХХғ. басындағы қазақ баспасөз кітабы мен басылымдарымен танысу.
Жоспары:
1. Қазақ тілінде баспа кітаптардың пайда болуы.
2. Қазандағы Азиялық типография. Қазақстанда кітап басудың дамуы.
Өлкетанудың библиографиясы - өткен кезең мен қазіргі кезеңдегі әдебиеттердің ақпарат жиынтығы оның міндеті жаңадан шыққан әдебиеттерді анықтау, есебін жасау, өлкетануға қатысты әдебиетті насихаттау болып табылады.
Өлкетанудың библиографиясының объектісіне - баспасөз материалдары, кітаптар, карталар, сирек қолжазбалар және басқалар жатады.
Баспа түрлері: библигорафиялық көрсеткіштер, жергілікті кітапханалардағы баспа катологтар, кітаптың ішкі библиографиялық көрсеткіші, пайдаланған әдебиет тізімі, көрсеткіші, мақалалар библиографиясы. Баспасөз материалдары ішінде күнделікті баспа және өткен кезеңнің баспа деректерін алынады. Өлкетану библиографиялық орталықтары болып - республикалық, облыстық, қалалық, аудандық кітапханалар болып табылады.
Өлкеге қатысты негізгі дерек - кітаптар, баспасөз материалдары, жаңадан шығып жатқан баспа материалдары. Өлкетанушыға үлкен көмекті анықтамалық баспалар көрсетеді. Баспа материалдарынан көптеген әртүрлі бағыттағы материалдарды алуға болады.
Негізгі дерек көзінің бірі - мемлекеттік статистика, картографиялық көрсеткіштер.
Өлкетануға қатысты маңызды деректер ХІХ ғасырдың аяғындағы - ХХ ғ. басындағы баспасөз материалдары, сирек кітаптар, қолжазбалар, карталар болып табылады.
Тақырып №15. Қазақ баспасөзі өлкетану дереккөздері
Мақсаты:ХХғ. басындағы қазақ баспасөз кітабы мен басылымдарымен танысу.
Жоспары:
1.Айқап журналы
2. Қазақ газеті
Ай - қап журналы бұдан 100 жыл бұрын Троицк қаласында (Челябі облысы) жарық көр - ді. Кейбір жарияланымдарда жур - нал атауы ай, айна деген сөздер - ден шыққан деп жорамалданып жүр. Мұның нақты жауабын осы журналдың редакторы - бас - қарушы, бастырушы Мұха - мед - жан Сералиннің: Журналға Ай - - қап деп есім бердік. Бұл сөзге түсінген де болар, түсінбеген де табылар. Біздің қазақтың Әй, қап! демейтұғын қай ici бар?!. Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журна - лы - мыз да өкінішімізге лайық Ай - қап болды, - деген сөз - дерінен табуға болады. Демек, Айқап - ХХ ғасыр басындағы қалың қазақтың талай нәрседен қа - пы қалып, сан соғып, Әй, қап! деп өкінген өмірін өз аты - мен бейнелеген тұңғыш журналы.1911 жылдың басында Троицкіде шыққан Ай - - қап жур - налы 1913 жылы Орын - борда бірінші нөмірі ба - сылған Қазақ газетінің жарық көруін тездетті деуге болады. Қазақтың осы бір журналы мен бір газеті ақпараттық кеңістікте бірер жыл қатар жүрді. Оқырман Айқап - ты қазақтың тұңғыш ұлы деп таныды, Қазақ газетін оның тетелес інісі деп білді.
Қазақ газеті - 1913-1918 жылдары Орынбор қаласында жарияланып тұрған қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени басылым. №1 номері 1913 жылы 2 ақпанда шыққан. 1915 жылға дейін аптасына бір рет, одан кейін екі рет шыққан. Бастырушысы - Азамат серіктігі. Газетке қаржылай көмектескендердің көшбасында Мұстафа Оразайұлы бар. Жалпы 265 нөмірі жарық көрген. Газетрәміздік-бейне ретінде киіз үйді ұсынды. Бұл - қазақ ұлты деген ұғымды берді. Оның түндігі батыстан ашылып, есігіне Қазақдеп жазылды. Қазақ газетін шығаруды ұйымдастырушы, редакторы - А.Байтұрсынұлы, оның өкілетті өкілі М.Дулатұлы болды. 1918 жылы газетті Жанұзақ Жәнібекұлы басқарды. Басылымда А.Байтұрсынұлы, Ә.Бөкейхан, М.Дулатұлы, М.Шоқай, Мұхаметжан Тынышбайұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, Р.Мәрсеков,Ж.Тілеулин, Ғ.Мұсағалиев, М.Жұмабаев, Х.Болғанбаев, Х.Ғаббасов, Ж.Ақпаев, Ж.Сейдалин, С.Торайғыров, А.Мәметов, С.Дөнентайұлы, Х.Досмұхамедұлы т.б. авторлардың мақалалары жарияланып тұрды.
Тақырып №16. Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуы.
Мақсаты:Тарихи-өлкетану мұражайларының қалыптасуын көрсету, дамуына тоқталу.
Жоспары:
1.Орталық мемлекеттік мұражай.
2. Қазақстандағы мұражайлар тарихы.
Тақырыптың хронологиялық шеңберінде Семей мұражайының жұмысына тоқталып өту қажет, өйткені оның жұмысы Орыс географиялық қоғамымен көп дәрежеде байланысты. Мұражайдың өзі 1883 жылы облыстық, статистика комитетінің ағартушылық жұмысы шеңберінде пайда болды. 1893 жылы ол бастауыш білім туралы Қамқоршылық қоғамына берілді. 1902 жылы мұражайды Семей бөлімшесі қабылдап алды. К. Рычковтың атап өткендей, Бөлімше мұражайды тәртіпке келтілірді, - бар заттар көрме қоры тізіміне топтастырылып, өз кезегінде, олар бес бөлімге бөлінді.
ХХ ғ. басында зиялылар халықтық оқулар ұйымдастыру жөніндегі салауаттылық қоғамдарының ашылуы туралы шешімді зор жігермен қарсы алды, сондықтан орыс географиялық қоғамның қайраткерлері оларға белсене қатысты.
Жұмыстың мұндай нысандарымен қоса, қоғам мен оның бөлімдері алуан түрлі көрмелер ұйымдастыру мен өткізуге үнемі және қызу қатысты. ХІХ ғ. аяғы - ХХ ғ. басында жұмыстың бұл нысаны тәжірибе алмасуға да, ғылыми жұмыста жаңа бағыттар іздестіруге де, зерттеу жұмысындағы жетістіктерді көрсетуге де қызмет етті. П.П. Семеновтың пікірі бойынша, Батыс Сібір далалық тобы коллекцияларының тамаша толықтығы ерекше болып, келушілерді көптеп тартқан.
Тақырып №17. Қазақстан Республикалық мемлекеттік мұрағат құжаттары
Мақсаты:Мұрағат құжаттарының түрлері мен мазмұнын ашып көрсету.
Жоспары:
1.Революцияға дейінгі мұрағаттар.
2.Мемлекеттік мұрағаттар. мұрағаттар мазмұны олардың жеке өзіндік мекемелер ретінде
немесе бөлімдерінің өлкетану ісінде мақсаты мен міндеті, мекемелерде құжаттар жұмысы жеке қоғамдардың істері,жалпы өлкетану саласындағы қызметтер.
3.Облыстық мұрағаттар.
Мұрағаттар бұл жеке өзіндік мекеме болып табылады. Мұрағаттар құжаттық материалдар, баспасөз материалдары сақталады. Дерек құжаттары мемелекеттік мекемелерінің іс-қағаздары сақталады. Мұрағаттың міндеті жалпы қоғамның ақпараттық талабына жауап беру. Басты міндет ұлттық бағалық құндылықтарды сақтау, тарихи сана ретінде қалыптастыру болып табылады.
Құжаттар ең аса маңызды ақпарат көзі болып есептеледі. Құжаттық материалдар қайталанбайтын ерекше болып келеді. Қазақстан мұрағаттар өзінің қалыптасуы тарихын 1794 жылы Бөкей ордасының мұрағатымен басталады, сол жылдан бастап мемлекет қарамағына алынды.
1921 жылдың 1 қыркүйегінде Орынбор губерндік архиві негізінде Орталық өлке архиві құрылды, кейін мемлекеттік архив болып қайта құрылды.
Қазақстан Республикасы мәдениет және ақпарат министрлігінің мұрағаты:
oo ҚР ұлттық архиві
oo ҚР ОМА
oo ҚР КФФҚ (кино-фотоқұжаттар)
oo ҚР ҒТМ (ғылыми-техникалық құжаттар)
oo ҚР Президантінің мұрағаты
oo Облыстық мемлекеттік мұрағаты
oo Қалалық және аудандық мұрағаты
Тақырып №18Мектептегі өлкетану. Мектептегі өлкетанудың міндеті
Мақсаты:Өлкетану мектебі жайында түсінік алу.
Жоспары:
1. Өлкетану мектептегі тарих сабағында. Өлкетану сабақтарының негізгі түрлері.
2. Өлкетануға қатысты факультатив сабақтарының бағыттары. Өлкетану үйірмесін ұйымдастыру.
Тарихи өлкетану мектеп бағдарламасында кеңінен қолданылады және жалпы білім беретін мектепте ақпарат беретін негізгі сала болып табылады. Өлкетану оқушылардың аөзқарастарын кеңейтеді, отанщылдық тәрбие қалыптастырады.
Өлкетану мектеп қабырғасындағы тәрбиелік маңызы бар пәннің бірі болып табылады. Оқушыларды іздену жұмыстары дамытады. Тарихи өлкетану мектепте факультативтік сабақ ретінде өтіледі, мектептен тыс тапсырмалар беріледі. Жергілікті материалдар Отандық тарихтың бөлінбес бір бөлігі болып табылады.
Туған өлкені зерттеу ерекше қанағаттандырлық алатын, қоғамдыық ой-пікірді қалыптастыратын сала болып табылады. Жергілікті материалдар негізінде таихи өлкетанудың тәрбиелік маңызы бар. Басты тәрбиелік дерек ретінде жергілікті дәстүр болып табылады. Яғни ол әр түрлі студенттерінен зерттеушінің қызыығушылығын туғызады. Өлкенің тарихы - бұл әдептігімен, уақыт кезенінде де өте күрделі болып келеді.
Тарих мұғалімі оқушыларда өткеге қатысты білоім қалыптасуна тырысу керек. Басты нәрсе өлкеге қатысты жан-жақты ақпарат беру.
Тақырып №19Тарих және уақыт
Мақсаты:Тарих жайлы жалпы түсінік беру
Жоспары:
1. Тарих термині
2. Уақыт
Тарих (көне грек. ἱστορία -- сұрастыру, зерттеу) -- адамзат баласының өткенін зерттейтін қоғамдық ғылым. Тарихтың негізгі пәні ретінде - адам рухы қарастырылады, соған байланысты тарихтың мақсаты адамдарға тек өткенін ғана білгізу емес, рухани дүниесін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz