Несие беру механизімі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Несие нысандары, олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Несиелеу объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.НЕСИЕ БЕРУ МЕХАНИЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Несиелік механизм және несиелік процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі ... ... ... ... ... ...20
3. ӘЛЕМДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Несие нысандары, олардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Несиелеу объектілері мен субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2.НЕСИЕ БЕРУ МЕХАНИЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.1 Несиелік механизм және несиелік процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару кезеңі ... ... ... ... ... ...20
3. ӘЛЕМДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
КІРІСПЕ
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экномика ғылымының алдында бір жағынан теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарыстырмау керек екені түсінікті. Барлық теориялық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері мен заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны француз экономистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды. Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты капиталды құрамайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелді екенін дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін
салушы, ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы” деген атауға ие болды.Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінің ұмытып кетті.
1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа, табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.
Батыс және Еуропамен 24–тен астам дамыған елдердің қамтитын Еуропа Одағы АҚШ–тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының жеке сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай–ақ ол енді-енді қалыптасып келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық базасы жасалуда.Бірақ,бұл нарықты әзірге даму сатысында деп айтуға болмайды,ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфрақұрылымы әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді – енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны ары қарай монетаристер дамытуда., М. Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық мөлшерлемелері мен айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен қолданылуда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық мөлшерлемесін өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол жеткізуге болады.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 – 1997 ж ж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.Нәтижесінде Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциялық банктер және басқа да жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұйымдары.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерді атап өтетін болсақ, олар: "ҚАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «БТА Банкі» АҚ, «Банк Центр Кредит» АҚ, "АТФБанк" АҚ, "Альянс Банк" АҚ, "Еуразиялық Банк" АҚ, "KASPI BANK" АҚ, "Сбербанк" ЕБ АҚ, "Ситибанк Қазақстан" АҚ, "Нұрбанк" АҚ, "Цеснабанк" АҚ, "HSBC БАНК ҚАЗАҚСТАН" ЕБ АҚ, "ТЕМIРБАНК" АҚ, "RBS (Kazakhstan)" ЕБ АҚ, "Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ, АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" және т.б. Жалпы алғанда қазіргі таңда елімізде 39дан астам екінші деңгейлі банк бар.
Осы курстық жұмыс арқылы мен жоғарыда айтылған екі деңгейлі банк жүйесінің несие беру әдістеріне тоқталып, жалпы несие ұғымына түсініктеме беруге тырыстым. Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің орны ерекше. Негізгі бөлімінде несие ұғымы дәл әрі нақты талданып, несиелеу кезеңдері көрсетілген. Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің несие беру процессі және де оның экономикалық мағынасы жайында ауқымды түрде жазылды. Ал үшінші бөлімде әлемдегі банктік несие жүйесін мысал ретінде келтіріп жаздым.
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше. Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен пайда болды. Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экномика ғылымының алдында бір жағынан теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарыстырмау керек екені түсінікті. Барлық теориялық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен шешілетіні кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері мен заңына қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны француз экономистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті. Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі ғана. Бұл жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады. Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды. Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты капиталды құрамайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелді екенін дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін
салушы, ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс, Ф. Хоутри, И. Шумпетер(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі, сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің, экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы” деген атауға ие болды.Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі инфляция мен оның зардаптарына әкелетінің ұмытып кетті.
1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге болады. Дж. Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа, табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер етпейтінін мойындады.
Батыс және Еуропамен 24–тен астам дамыған елдердің қамтитын Еуропа Одағы АҚШ–тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының жеке сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді. Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай–ақ ол енді-енді қалыптасып келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық базасы жасалуда.Бірақ,бұл нарықты әзірге даму сатысында деп айтуға болмайды,ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфрақұрылымы әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді – енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса, ал корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны ары қарай монетаристер дамытуда., М. Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық мөлшерлемелері мен айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып, экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен қолданылуда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық мөлшерлемесін өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол жеткізуге болады.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен пайдаланып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша несие реттеуінің монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 – 1997 ж ж. өршіген инфляцияны басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.Нәтижесінде Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциялық банктер және басқа да жекелеген банк операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұйымдары.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерді атап өтетін болсақ, олар: "ҚАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ, «Қазақстан Халық Банкі» АҚ, «БТА Банкі» АҚ, «Банк Центр Кредит» АҚ, "АТФБанк" АҚ, "Альянс Банк" АҚ, "Еуразиялық Банк" АҚ, "KASPI BANK" АҚ, "Сбербанк" ЕБ АҚ, "Ситибанк Қазақстан" АҚ, "Нұрбанк" АҚ, "Цеснабанк" АҚ, "HSBC БАНК ҚАЗАҚСТАН" ЕБ АҚ, "ТЕМIРБАНК" АҚ, "RBS (Kazakhstan)" ЕБ АҚ, "Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ, АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" және т.б. Жалпы алғанда қазіргі таңда елімізде 39дан астам екінші деңгейлі банк бар.
Осы курстық жұмыс арқылы мен жоғарыда айтылған екі деңгейлі банк жүйесінің несие беру әдістеріне тоқталып, жалпы несие ұғымына түсініктеме беруге тырыстым. Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің орны ерекше. Негізгі бөлімінде несие ұғымы дәл әрі нақты талданып, несиелеу кезеңдері көрсетілген. Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің несие беру процессі және де оның экономикалық мағынасы жайында ауқымды түрде жазылды. Ал үшінші бөлімде әлемдегі банктік несие жүйесін мысал ретінде келтіріп жаздым.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 30.03.95.
2. “Қазақстан Республикаындағы банктер банктік қызмет туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 31.08.95.
3. Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесі. 11.02.94. ҚР Ұлттық Банк басқармасы бекіткен (хаттама№4).
4. 2009 жылғы 1 тамыздағы Қазақстан Республикасы банк
секторының ағымдағы жағдайы кесте және график түрінде. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі. Стратегия және талдау департаменті
5. 2011 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының банк секторының ағымдағы жағдайы кесте және график түрінде. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі. Стратегия және талдау департаменті
6. Программа дальнейшего реформирования банковской системы РК. В 1996-1998 годах.
7. Банова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. В М-97
8. Банковское дело /Под ред. Г.С. Сейткасымова – Алматы: “Қаржы-қаражат”, 1998
9. М.Блауг “Экономическая мысль в ретроспективе” стр.183-184. Валютно-банковская политика. Джон Стюарт Миль 3гла 22и24
10. Информационно – аналитический сборник. Казахстан 91-2001. Султанбеков 408 стр.
11. Ақша. Несие. Банктер: оқулық. Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. Алматы – Экономика, 2001- 466 бет
12. Досқалиев С.Ә. “Қазақстанның халықаралық қатынастар” Алматы, 1997ж
13. Ақше. Несие. Банктер.Валюта қатынастары. Оқу құралы/ Көшенов Б.А. Алматы,- экономика, 2000 – 328бет.
14. Шаров “ Производство потребительских кредитов” //Деньги и кредит, 1990, №10.
15. Мақыш “ Коммерциялық Банктер операцияоары” С.Б. Мақыш – Алматы, Қазақ Университеті. 2007ж – 229б.
1. “Қазақстан Республикасындағы Ұлттық банк туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 30.03.95.
2. “Қазақстан Республикаындағы банктер банктік қызмет туралы” ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы (соңғы өзгерістер мен толықтырулары есепке алғандағы). 31.08.95.
3. Қазақстан Республикасының экономикасын қысқа мерзімді несиелеу ережесі. 11.02.94. ҚР Ұлттық Банк басқармасы бекіткен (хаттама№4).
4. 2009 жылғы 1 тамыздағы Қазақстан Республикасы банк
секторының ағымдағы жағдайы кесте және график түрінде. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі. Стратегия және талдау департаменті
5. 2011 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасының банк секторының ағымдағы жағдайы кесте және график түрінде. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі. Стратегия және талдау департаменті
6. Программа дальнейшего реформирования банковской системы РК. В 1996-1998 годах.
7. Банова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. В М-97
8. Банковское дело /Под ред. Г.С. Сейткасымова – Алматы: “Қаржы-қаражат”, 1998
9. М.Блауг “Экономическая мысль в ретроспективе” стр.183-184. Валютно-банковская политика. Джон Стюарт Миль 3гла 22и24
10. Информационно – аналитический сборник. Казахстан 91-2001. Султанбеков 408 стр.
11. Ақша. Несие. Банктер: оқулық. Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. Алматы – Экономика, 2001- 466 бет
12. Досқалиев С.Ә. “Қазақстанның халықаралық қатынастар” Алматы, 1997ж
13. Ақше. Несие. Банктер.Валюта қатынастары. Оқу құралы/ Көшенов Б.А. Алматы,- экономика, 2000 – 328бет.
14. Шаров “ Производство потребительских кредитов” //Деньги и кредит, 1990, №10.
15. Мақыш “ Коммерциялық Банктер операцияоары” С.Б. Мақыш – Алматы, Қазақ Университеті. 2007ж – 229б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1. Несие жүйесінің ұғымы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Несие нысандары, олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Несиелеу объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2.НЕСИЕ БЕРУ
МЕХАНИЗІМІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .15
2.1 Несиелік механизм және несиелік
процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару
кезеңі ... ... ... ... ... ...20
3. ӘЛЕМДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...25
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
КІРІСПЕ
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және
айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экномика ғылымының алдында бір жағынан
теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк
ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарыстырмау керек екені түсінікті. Барлық
теориялық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен шешілетіні
кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері мен заңына
қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және
капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында пайда
болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экономистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті.
Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі
ғана. Бұл жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады.
Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені
несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды
қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде
мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай
түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының
мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі
заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты капиталды
құрамайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының
түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін
салушы, ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық
пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың
жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал
жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс,
Ф. Хоутри, И. Шумпетер(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие
фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ
олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды
деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің,
экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы”
деген атауға ие болды.Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі
инфляция мен оның зардаптарына әкелетінің ұмытып кетті.
1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық
теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай
қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және
екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар
экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие
салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге
болады. Дж. Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы
пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа,
табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге
дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер
етпейтінін мойындады.
Батыс және Еуропамен 24–тен астам дамыған елдердің қамтитын Еуропа
Одағы АҚШ–тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының жеке
сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді.
Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай–ақ ол енді-енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық
базасы жасалуда.Бірақ,бұл нарықты әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды,ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфрақұрылымы
әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді
– енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса,
ал корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты
мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны ары қарай монетаристер дамытуда., М.
Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық
мөлшерлемелері мен айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп
есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып,
экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын
тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең
соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен
қолданылуда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық мөлшерлемесін
өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол жеткізуге
болады.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен
пайдаланып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша несие реттеуінің
монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 – 1997 ж ж. өршіген инфляцияны
басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциялық банктер және басқа да жекелеген банк
операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұйымдары.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерді атап өтетін
болсақ, олар: "ҚАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ, Қазақстан Халық Банкі АҚ, БТА Банкі
АҚ, Банк Центр Кредит АҚ, "АТФБанк" АҚ, "Альянс Банк" АҚ, "Еуразиялық
Банк" АҚ, "KASPI BANK" АҚ, "Сбербанк" ЕБ АҚ, "Ситибанк Қазақстан" АҚ,
"Нұрбанк" АҚ, "Цеснабанк" АҚ, "HSBC БАНК ҚАЗАҚСТАН" ЕБ АҚ, "ТЕМIРБАНК" АҚ,
"RBS (Kazakhstan)" ЕБ АҚ, "Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ,
АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" және т.б. Жалпы алғанда қазіргі таңда елімізде 39дан
астам екінші деңгейлі банк бар.
Осы курстық жұмыс арқылы мен жоғарыда айтылған екі деңгейлі банк
жүйесінің несие беру әдістеріне тоқталып, жалпы несие ұғымына түсініктеме
беруге тырыстым. Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің
орны ерекше. Негізгі бөлімінде несие ұғымы дәл әрі нақты талданып, несиелеу
кезеңдері көрсетілген. Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің
несие беру процессі және де оның экономикалық мағынасы жайында ауқымды
түрде жазылды. Ал үшінші бөлімде әлемдегі банктік несие жүйесін мысал
ретінде келтіріп жаздым.
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
1. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ҰҒЫМЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
Жалпы несие ұғымы жөнінде айтатын болсақ, несие — нарықтық
экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың ажырамас элементін
білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте,
үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру аясынан емес олардың айырбас аясынан
іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге байланысты
қатынас туындайды. Бұндай қатынастарды тағы құнның қозғалысы деп атайды.
Жалпы құнның қозғалысы несие қозғалысының кіндігін сипаттайды. Бұған
несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған деген
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай
түрде берілуде. Бірақ, бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды білдіріп,
әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бірі деп санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң кайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе олар қайтарымысыз сипатқа ие.
Жалпы несие, қазіргі кезеңде, пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша
пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы ретінде
түсіндіріледі.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,
несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие— бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі нысандарының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
нысанын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ал ссуда — бұл ссудалық шот
ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір
ғана нысанын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші — қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз беруші —
бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз
берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышкер және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орыны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей
қызметтерді атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету;
• ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының
толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінін,
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметі, қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметтің іске асу үдерісінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Несиенің, бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай
жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндетгерді шешуде несиенің бұл
қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық
ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің
көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда
отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі.
Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу
үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің,
несиелері есебінен қаржыландырылады.
Нарықтық экономикада несие–банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің рөлі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың
өндірістік және өндірістік емес саласын банк саласының қамтуы, несиелік
мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы
талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады.
Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей
көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша
жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-
жылдардың басында 60-65 трлн. доллар соммасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдалынатын ақшалай капиталдың орта есеппен
¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған
ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд. долларды
құрады.
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды
жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана
тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін
төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымының аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің бір-біріне қарыз беру барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субьект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексальді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субьектілеріне- шаруашылық жүргізуші субьектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік жәңе банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады,олар :Орталық (эмиссиялық) банк;Коммерциялық
банктер; Мамандандырылған несиелік мекемелер:(сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б).
2. НЕСИЕ НЫСАНДАРЫ, ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Ал енді несие жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын несие нысаны
түсінігіне тоқталып кететін болсақ.Несиенің нысандары, оның құрылымымен
және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты
келеді.
Несие нысаны — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің нысаны сол күйінде сақталады.
Несиенің екі нысаны бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені — коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені — банктік деп
атайды.Қалған несиенің түрлері осы екі нысанының тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие — бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді
Коммерциялық несие — бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы нысаны. Несиенің бұндай
нысанының басты мақсаты — тауарлардың өту үдерісін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен
айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда
нақты ақшаның болмай калуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметгі сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар нысанында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының
құнына қосылады.
Банктік несие — бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларга ақшалай турде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие — бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардын,
нысаны болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты — бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер, оларға: маққатты
қорлар,банктер,қаржы-несиелік мекемелер жатады.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер,оларға: өнеркәсіп салалары,
ауыл шаруашылығы,сауда,дайындау ұйымдары,жабдықтау-сату ұйымдары,
кооперативтер,жеке кәсіпкерлерді жатқызуға болады.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3 —5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын және айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1.Кепіл-хатпен; кепілдемемен; кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген: сенім (бланктік)несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2. Кумәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты
күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер — қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VII. Берілу шартына қарай:
Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Ипотекалық несие—бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
• тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық
несиелер;
• түрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық несиелер;
• тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер
Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
Онкольдық несие — кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қыска
мерзімді несие.
Банкаралық несие—банктердің бір-біріне беретін несиесі.
Овердрафт (ағылш. оvеrdraft — жоспардан жоғары) — клиенттің ағымдық
шотындағы қаражат қалдығынан төлейтін төлемдер сомасы жоғары болған
жағдайда банктің беретін қысқа мерзімді несиесінің ерекше нысаны.
Мұндай жағдайда клиенттің шотынан қаражатты толық көлемде шегеріп тастап,
банк, шоттағы қалдықтан асатын сомада клиентке автоматты түрде несие
береді. Овердрафт нәтижесінде, бухгалтерлік тілмен айтқанда банкте дебеттік
қалдық түзіледі. Овердрафты келісімшарт бойынша банктің сенімді клиенттері
ғана пайдалана алады, ол келісімшартга овердрафтың ең жоғарғы сомасы,
овердрафт бойынша несие беру және оны қайтару шарты көрсетіледі.
Овердрафтың басқа қарыздардан ерекшелігі, несиені қайтарудағы барлық сома
клиенттің ағымдық шотында есепке алынады.
Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Маусымдық несие көбіне ауыл шаруашылығы өндірушілеріне егін салып, одан
табыс алғанға дейінгі шығынды жабу мақсатында беріледі.
Лизингтік несие—банк клиенттерінің қүрал-жабдықтарды және техниканы жалға
алумен байланысты берілетін несие.
Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
корпоративтік клиенттерге берілетін несие. Мұндай несиелер қамтамасыз
етусіз беріледі.
Консорциалдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердін өзара
қосылып беретін несиелері. Мұндай несиелер негізінен ірі жобаларды
несиелеуде бір банктің несиелеу шегінен асқан жағдайда қолданылуы мүмкін.
Инвестициялық несиелер — жаңа өндіріс орнын ашуға, өндірісті қайта құруға
және кенейтуге арналған ұзақ мерзімді несие.
Инновациялық несие— банк клиентгерінің өндіріске озық технологияларды
немесе ноу-хауды игеруімен байланысты берілетін ұзақ мерзімді несие.
Вексельдік несие — банктің сенімді клиентеріне вексель нысанында берілетін
қысқа мерзімді несиесі. Мұндай вексельдерді банктер шағарады және олардың
номиналды құны болады, сондай-ақ олардың бағасы жай банктік несиеге
қарағанда біршама арзан.
Рамбурстық несие—шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат және
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
Контокорренттік несие — клиенттің барлық түсімдері мен төлемдері есепке
алынатын банктегі бірыңғай ағымдық (контокорренттік) шоты бар, өзінің
тұрақты клиенттеріне банктің беретін несиесі.
Ломбардтық несие — тауарлы-материалдық құныдылықтар мен мүліктік
құқықтарды, бағалы металлдарды, бағалы қағаздарды және т.б. кепілге ала
отырып, қысқа мерзімге несие берушінің қатаң тіркелген сомада беретін
несиесі.
Форфейтингтік несие—сыртқы сауда операцияларында қолданылатын коммерциялық
вексельді сатып алу жолымен экспортерлерді немесе сатушыларды қысқа
мерзімді (180 күнге дейінгі) несиелеу нысаны. Банк (форфейтор) экспортердан
(сатушыдан) сатқан тауары үшін импортердің (сатып алушының) берген ақшалай
міндеттемесін (векселін) сатып алуы аркылы экспортердің сатқан тауарының
құнын толық немесе жартылай төлейді. Кейіннен импортер (сатып алушы)
форфейтордың көрсеткен міндеттемесі бо- йынша ақшалай соманы оған төлейді.
Тез арада төлегені үшін фор-фейтор-банк экспортерден пайыз ұстап қалады.
Факторингтік несие—жабдықтаушынын, немесе банк клиентінің жабдықтаған
тауары мен көрсеткен қызметгері үшін төленбеген төлем талабын (шот-
фактурасын) банкке сатумен байланысты несиелік операция.
Экспорттық несие — экспортты колдау құралы ретінде өнімді сатуды
қаржыландыру мақсатында сатып алушыға немесе оның банкіне берген несие.
Фирмалық экспорттық несие экспортер тарапынан беріледі де банктен
қаржыландырмайды. Банктік экспорттық несие банктен шетелдік сатып
алушыларға тікелей беріледі.
Несиелік желі — келісілген лимит шегіндегі белгілі бір уақыт ішіндегі қарыз
алушыға несие беріп отыруға несиелік мекеменің оған берген заңды түрде
рәсімделген міндеттемесі.
VIII. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына; сыртқы
экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктер алуына; ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдык үзілістерге; күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
тез әкелетін тиімділігі жоғары шараларға болып жіктеледі.
1.3 НЕСИЕЛЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
Несиелеу объектілері мен субъектілері түсінігіне тоқталып кететін
болсақ. Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыда несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынастар субъектілері
деп атауға болады. Несие берушіге мемлекет, банктер (орталық және
коммерциялық) , банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдаланылған заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несиенің материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат
қорларын, сатып алады. Жартылай өнімдер, азық – түліктер және өнеркәсіптегі
дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектісіне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектісінің құрылысы;
• өндіріс объектісін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру.
Несиелеу принциптері негізінен несиелік процесс, яғни банктік несиенің
берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижесіндегі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа
бөлінеді:
І – топқа. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер: несиенің мақсаттылығы
мен несиенің дифференциалдығы.
ІІ – топқа. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер: несиенің мерзімділігі,
қайтарымдылығы, төлемділігі, қамтамасыз етілуі және несиені қамтамасыз
етудің келесі бір жолы – несиені сақтандыру.
Несие әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорынның қаражат айналысының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
2 әдісі қолданылған: қалдық бойынша және айналым бойынша
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені беру
және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болып
келеді. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы – материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және
жөнелтілген тауарлар жатады. Мұндай несие әдісіне компенсациялық сипатта
болады, өйткені, компенсациялық несие жай несиелік шоттар бойынша беріледі.
Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен
жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардық түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болады,
себебі несиенің берілуі тікелей төлемдегі қатысты және ең бастысы, заемдық
қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Айналым
бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиенің көмегімен жүргізіліп,
арнайы несие шарттары бойынша беріліп отырған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік несиелік
шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдісі;
• қалдық бойынша несиелеу әдісі;
• айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналысындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиенің несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтары мен өзара байланыс.
Қалдық бойынша несиелерді несиелеу объектісін кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелерде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиенің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несие деген қажеттіліктің туындалуына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие туралы-
материалды құндылықтарды кепілге ала отырып, шығындар айналыстың бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банкалдындағы мерзімді
міндеттері негізінде өтеледі. Несие берудің мұндай формасын несие желіні
ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің
алдыңғы міндеттемесі. Жаңартылған несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі
жағынан отандық, яғни ірі объектінің айналым бойынша несиелеу әдісіне
көбірек ұқсастығы да болады.
2.НЕСИЕ БЕРУ МЕХАНИЗІМІ
2.1. НЕСИЕЛІК МЕХАНИЗМ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Экономикалық түсініктегі “механизм” белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл мағынасында
“механизм” термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық,
оның ішінде несие саясатының міндеттерімен байланысты болып келеді.
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
“техникалық қабаты” ретінде бөліп қарастырылады. Несиелеу механизмі –
несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесстерін,
сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауларды қамтитын несиелік механизмнің
құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелік механизм бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиенің ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Несиелеу процессі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• Несие деген өтінішті қарау;
• Несиелік қабілетін талдау;
• Несиелік келісімшарт жасау;
• Несие беру;
• Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарды қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсатты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Клиенттердің
әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретінде құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1. құрылтайшылық құжаттарды, жарғыны, жалға алу шартының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландыратын
жерде пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл
құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да
құжаттардың көшірмелері;
2. соңғы екі жылдың қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3. несиеленетін шаралардың рентабельділік деңгейі және оның қайтарылуы
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар,
тауарлы – материалдық құндылықтар сипатының көшірмелері және т.с.с.);
5. басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шот бойынша
көшірме);
6. қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8. қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорындардың бизнес жоспары.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптерін, несиелеу
әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын
экономикалық механизмнің құрамдас бөлігін білдіреді.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизмнің сипатының объективтігін айта отырып, екі
элементі: несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс
емес. Соңғысы несиені бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни
олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс-
әрекеті түсіндіріледі.
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік
ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері,
тәсілдері және формалары жаталы. Сонғылары несиелік қатынастардың мәніне
жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын
немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұны, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты зақдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттармен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ қазіргі несиелік
механизмнің басқа да экономикалық механизмдер сияқты, мынадай құрылымдық
элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері;
• несиелеу принциптері;
• несиелеу тәуекелді басқару.
Несиелік механизмнің ішінара бөлініп көрсетілген құрылымы 2-сызбада
берілген.
Несиенің түрі –бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады.
Іс жүзінде несиенің екі формасы болады: тауар және ақша . ал,
кейбір экономикалық әдебиеттерде оларды коммерциялық және банктік деп
атайды.
Коммерциялық несие –жабдықтаушының сатып алушыға сатқан тауары
немесе көрсеткен қызметі үшін төлейтін төлем уақытын кешіктіруін білдіреді.
Коммерциялық несиенің іске асырылу құралы –вексель болып табылады.
Банктік несие – бұл банктердің және арнайы несие-қаржы
мекемелерінің қарыз алушыға ақшалай түрде берілетін несиесі болып табылады.
Банктік несие әмбебап болып келеді. Өйткені, ол банктер арқылы қайта
бөлінетін қарыз капитал ретінде экономиканың барлық салаларында кең
қолданылады.
Ал, несиенің жекелеген түрлеріне келсек, олар несиенің осы екі
формасының қолданылуы барысында қалыптасады.
Қазіргі кездегі шетелдік және отандық банктік тәжірибеде жиі
қолданылып жүрген несиенің түрлеріне мыналарды жатқызуға болады: тұтыну,
лизинг, ипотекалық, ломбардтық, вексельдік, овердрафт, овернайт,
контокорренттік, факторингтік, форфейтингтік және т.б.
2.2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және оларды әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ
ЖҮЙЕСІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.4
1. Несие жүйесінің ұғымы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2. Несие нысандары, олардың
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Несиелеу объектілері мен
субъектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 1
2.НЕСИЕ БЕРУ
МЕХАНИЗІМІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .15
2.1 Несиелік механизм және несиелік
процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Банктік несие және оның экономикалық мағынасы
... ... ... ... ... ... ... ...17
2.3 Банктік несие беру процесі және несиені қайтару
кезеңі ... ... ... ... ... ...20
3. ӘЛЕМДЕГІ БАНКТІК НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ДАМУЫНЫҢ ҚАЗІРГІ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...25
3.1. Қазіргі несиелеу жүйесінің ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..33
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
КІРІСПЕ
Несиені зерттеу барысында таным әдісі ретінде теорияның рөлі ерекше.
Несие туралы ғылым әлі жас. Ол саяси экномиканың қалыптасуымен пайда болды.
Несиенің ұдайы өндіріс процесімен, құндылықтың қайта айналымының және
айналысының Маркстік тұрғыдан талдануы несиенің қажеттігін түсінудің
демеушісі, қоғамдағы несиелік қатынастардың туындауын, несиенің табиғаты
мен мәнінің айрықша экономикалық категория екендігін түсінудің қуат көзі
болып табылады.
Ғалымдар бүгінгі таңда экномика ғылымының алдында бір жағынан
теориялық талдау қорытындыларын белсендірек жүргізіп, екінші жағынан банк
ісін дамытып, жетілдірудің керек екенін айтуда.
Теорияны тәжірибеден оқшау қарыстырмау керек екені түсінікті. Барлық
теориялық проблемалардың соңы тек тәжірибелік әдістермен шешілетіні
кездейсоқтық емес. Теория мен тәжірибе арасында диалектикалық бірлік бар.
Экономикалық әдебиеттерде несиенің мәніне, қызметтері мен заңына
қатысты саясат орын алуда. Несиенің мәнін зерттеуде натуралистік және
капиталдық жасампаздық теориясы қатаң қадағаланатындығы байқалады.
Натуралистік несие теориясы ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында пайда
болды. Бұл теорияның негізін А. Смит пен Д. Рекардо салды. Одан әрі оны
француз экономистері Ж. Сэй, Ф. Бастия және американдық Д. Мак – Куллах
дамытты. Бұл теорияның негізгі идеялары несие мәнінің натуралистік
түсінігіне үйлесті яғни несие заттай игіліктердің қозғалысын көрсетті.
Сондықтан, бұл тек аталмыш қоғамда бар материалдық құндылықтарды бөлу әдісі
ғана. Бұл жағдайда несие объектісі заттай емес игіліктер болып табылады.
Несие капиталы өндірістік капиталға тең. Бұл жерде натуралистер несиені
несие капиталының қозғалысын емес, табиғи түрде материалдық құндылықтарды
қайта бөлудің әдісі сияқты қарастырады. Несиенің мәні мен рөлі жөнінде
мұндай қате түсінік өнеркәсіп капиталының тауарлы, өндірістік және ақшалай
түрдегі ауыспалы айналымын жете түсінбеуден шығып отыр. Несие капиталының
мәні өнеркәсіп капиталының ақша түріндегі ерекше бөлігі деуге болады.
Бұған қарамастан натуралистік теорияның маңызын несиенің қазіргі
заманғы теориясының қалыптасуы мен дамуына байланысты еш кемітуге болмайды.
Натуралистер өндіріс процесінде қалыптасатын несие нақты капиталды
құрамайды, деп дұрыс есептеді. Олар несиенің рөлін өсірмей, несие пайызының
түсетін табыстың көлемімен өзгерістеріне тәуелді екенін дәлелді екенін
дәлелдеді.
Несиенің капиталдық жасампаздық теориясы натуралистік қарама қарсы
идеяны ұстанады. Оның тұжырымдамасы бойынша несиеге экономиканың дамуында
шешуші рөл беріліп, оны ұдайы өндіру процестерінен алыстатады. Несие
ақшамен және байланыспен теңестіріледі. Бұл теорияның негізін
салушы, ағылшын экономисі Дж. Лонның ойынша несие елдің барлық
пайдаланылмаған мүмкіндіктерін қозғалысқа келтіріп, байлық пен капиталдың
жиналуына себеп болады. Ол банктерді делдалдар ретінде емес, капитал
жасаушылар деп қарастырады.
Бұл теорияның қолданушылары ағылшын экономистері Г. Макмед, Дж. Кейнс,
Ф. Хоутри, И. Шумпетер(Австрия), А. Ган (Германия) болды. Олар ақша мен
несиені сатып алу күшіне сай байлық деп есептеді. Несие пайда әкеледі,
сондықтан ол “өндіргіш капитал” болып табылады, ал, банктер “несие
фабрикасы”. Бұл екеуі де несиені, яғни капитал жасайды. Олар банктер
барлығын, депозиттерді, яғни капитал жасайды деп пайымдайды. Сондай – ақ
олар банктер шексіз депозиттерді, соған сәйкес несие мен капитал жасайды
деп есептейді. Міне, осындай несие ауқымының шексіз кеңеюі қайта өндірудің,
экономикалық дамудың қозғаушы күші екенін ұйғарып, экономиканың тұрақты
дамуына әсер етеді. Сондықтан олардың теориялары “өтемпаздық теориясы”
деген атауға ие болды.Олар несиенің шегін, несие ауқымының шексіз кеңеюі
инфляция мен оның зардаптарына әкелетінің ұмытып кетті.
1929 – 1933 жж. әлемдік дағдарыс несиенің капиталдық жасампаздық
теорияның абыройын жоққа шығарды. Алайда, оның оңтайлы нәтижелері болмай
қалған жоқ. Оны Дж. Кейнс пен оның ізбасарлары оларды дағдарыстың және
екінші дүниежүзілік соғыстың зардаптарын жою үшін пайдаланды. Олар
экономиканы несиемен реттеудің принциптерін негіздеді: экономикаға несие
салымдарының инвестициясын кеңейту жолымен несие пайызын төмендетуге
болады. Дж. Кейнстың тұжырымдамасы бойынша айналымдағы ақша жиынтығы
пайызға, пайыз – инвестицияға, инвестиция - өндіріске, өндіріс – табысқа,
табыс – бағаға әсер етеді. Сондай – ақ ол ақшаның белгілі бір деңгейге
дейін пайызға әсер етпейтінін, ал инвестицияның пайызға үнемі әсер
етпейтінін мойындады.
Батыс және Еуропамен 24–тен астам дамыған елдердің қамтитын Еуропа
Одағы АҚШ–тан капитал қорланымының кіші көлемімен және несие нарығының жеке
сараланым (сегмент) операцияларының жеткілікті дамымауымен ерекшеленеді.
Мұндай тенденциялар Жапонияның несие капиталы нарығына да тән.
Егер Қазақстанның несие нарығына тоқталатын болсақ, онда оның
сараланымдары әр түрлі деңгейде екенін, сондай–ақ ол енді-енді қалыптасып
келе жатқанын атауға болады. Мысалы, Қазақстан ақша және капитал нарығының
сараланымы елдегі өндірістік және жеке қорланымның және банк жүйесінің
жақсы дамымағанына байланысты едәуір жетілді.
Ипотека нарығы алғашқы даму сатысында, оның инфрақұрылымы мен заңдық
базасы жасалуда.Бірақ,бұл нарықты әзірге даму сатысында деп айтуға
болмайды,ол ипотекалық несиелеудің Батыс үлгісінен алшақ жатыр.
Қор нарығы кенжелеп қалған. Оның заңдық базалары мен инфрақұрылымы
әлдеқашан әзірленіп, биліктің ынтасы болса да, ол әлі даму тұрғысынан енді
– енді оянып келе жатыр. Егер мемлекеттік бағалы қағаздар қалыпты дамыса,
ал корпорациялық бағалы қағаздар түрлі объективті себептерге байланысты
мүлде дамымаған.
Капиталдық жасампаздық теорияны ары қарай монетаристер дамытуда., М.
Фридмен экономиканы реттеудің негізгі құралдары – несиенің пайыздық
мөлшерлемелері мен айналымдағы ақша жиынының өзгерісі болып табылады деп
есептейді. Шын мәнісінде пайыздық мөлшерлемелерді реттей отырып,
экономикаға салынатын несие салымдарының ауқымын кеңейтуге немесе аясын
тарылтуға болады. Сондай-ақ, айналымдағы ақша жиынтығын реттеуге, ең
соңында өндіріске және баға мен инфляцияның деңгейіне де әсер етуге болады.
Монетаризм теориясы дамыған елдердің экономикалық саясатында кеңінен
қолданылуда. Бүгінгі таңда оның маңызы несиенің пайыздық мөлшерлемесін
өзгерте отырып, ақша жиыны мен инфляцияның өсуін тежеуге қол жеткізуге
болады.
Қазақстан да несие теориясының жемістерін тәжірибеде кеңінен
пайдаланып отыр. ҚР Ұлттық банкі мен үкіметі ақша несие реттеуінің
монетаристік теориясын қолдана отырып, 1994 – 1997 ж ж. өршіген инфляцияны
басты және елдегі макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізді.Нәтижесінде
Қазақстанда заңды түрде екі деңгейлі банк жүйесі қалыптасты:
I-деңгейде – Қазақстанның Ұлттық Банкі;
II-деңгейде – коммерциялық банктер және басқа да жекелеген банк
операцияларын жүзеге асыратын несие-қаражат ұйымдары.
Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктерді атап өтетін
болсақ, олар: "ҚАЗКОММЕРЦБАНК" АҚ, Қазақстан Халық Банкі АҚ, БТА Банкі
АҚ, Банк Центр Кредит АҚ, "АТФБанк" АҚ, "Альянс Банк" АҚ, "Еуразиялық
Банк" АҚ, "KASPI BANK" АҚ, "Сбербанк" ЕБ АҚ, "Ситибанк Қазақстан" АҚ,
"Нұрбанк" АҚ, "Цеснабанк" АҚ, "HSBC БАНК ҚАЗАҚСТАН" ЕБ АҚ, "ТЕМIРБАНК" АҚ,
"RBS (Kazakhstan)" ЕБ АҚ, "Қазақстанның Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі" АҚ,
АО "ДБ "АЛЬФА-БАНК" және т.б. Жалпы алғанда қазіргі таңда елімізде 39дан
астам екінші деңгейлі банк бар.
Осы курстық жұмыс арқылы мен жоғарыда айтылған екі деңгейлі банк
жүйесінің несие беру әдістеріне тоқталып, жалпы несие ұғымына түсініктеме
беруге тырыстым. Курстық жұмыс үш үлкен бөлімнен тұрады. Әр бөлімнің өзінің
орны ерекше. Негізгі бөлімінде несие ұғымы дәл әрі нақты талданып, несиелеу
кезеңдері көрсетілген. Несиелік механизм туралы да аз жазылған жоқ. Банктің
несие беру процессі және де оның экономикалық мағынасы жайында ауқымды
түрде жазылды. Ал үшінші бөлімде әлемдегі банктік несие жүйесін мысал
ретінде келтіріп жаздым.
1.НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
1. НЕСИЕ ЖӘНЕ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ ҰҒЫМЫ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
Жалпы несие ұғымы жөнінде айтатын болсақ, несие — нарықтық
экономиканың тірегі ретінде, экономикалық дамудың ажырамас элементін
білдіреді. Оны барлық шаруашылық субъектілерімен қатар, мемлекетте,
үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Несиенің пайда болуын өнімдерді өндіру аясынан емес олардың айырбас аясынан
іздеу қажет. Тауар айырбастау - бұл тауардың бір қолдан екінші қолға өтуін
білдіреді десе, шынымен де, осындай айырбас кезінде несиеге байланысты
қатынас туындайды. Бұндай қатынастарды тағы құнның қозғалысы деп атайды.
Жалпы құнның қозғалысы несие қозғалысының кіндігін сипаттайды. Бұған
несиелік қатынастардың пайда болатын экономикалық негізіне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбіне несиені ақша ретінде түсінеді. Бір жағынан қарағанда бұған деген
негіз де бар сияқты. Себебі, қазіргі шаруашылықта қарыз көбіне ақшалай
түрде берілуде. Бірақ, бұл жерде ақша мен несиенің әртүрлі ұғымды білдіріп,
әртүрлі қатынастарды түсіндіретінін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бірі деп санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екі жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берілуін және уақыт өткен соң кайтарылуын баяндаса, ал қаржы - сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейді, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрінде берілсе олар қайтарымысыз сипатқа ие.
Жалпы несие, қазіргі кезеңде, пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша
пайдалануға (қарызға) берілетін ссудалық капитал қозғалысы ретінде
түсіндіріледі.
Несие ақшалай капиталдың ссудалық капиталға өтуін қамтамасыз ете отырып,
несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы несиелік қатынасты
бейнелейді. Несиенің көмегімен заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос
қаражаттары мен табыстары экономикалық жүйе төңірегінде жинақтала отырып,
уақытша және ақылы негізде пайдалануға берілетін ссудалық капиталға
айналады.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие— бұл банктің
қаражатын құрайтын көзі ретінде барлық несиелік қатынастарды ұйымдастырудың
әр түрлі нысандарының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының бір
нысанын білдіретін кең ұғымды сипаттайды. Ал ссуда — бұл ссудалық шот
ашумен байланысты қалыптасатын несиелік қатынастарды ұйымдастырудың бір
ғана нысанын білдіреді.
Экономикалық категория ретінде, несие — кәсіпорындар, ұйымдар және
бірлестіктер, сондай-ақ халық арасындағы несие қорын құру және оларды
қайтарылу, пайыз төлеу шартында белгілі бір мерзімге уақытша пайдалануға
беру негізінде қалыптасатын өндірістік қатынастар жиынтығы.
Зерттеу заты сияқты, несие құрылымы бір-бірімен өзара байланысты
элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар
субъектілері жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар
субъектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.
Қарыз беруші — қарызды беретін несиелік қатынастың бір жағы. Қарыз беруші —
бұл уақытша пайдалануға қарыз беруші субъектілер болып табылады. Қарыз
берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектілері және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиені алушы және оны қайтаруға міндетті, несиелік
қатынастың екінші жағы. Борышкер және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері
кешігуі мүмкін, бірақ, бұл жерде ешқандай да несиелік қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты емес, сондай-ақ адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұғым. Ал, қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлға.
Қарыз беруші және қарыз алушымен қатар несиенің құрылымының элементіне
берілетін объекті де жатады. Беру объектісі - бұл құнның ерекше бөлігі,
яғни қарызға берілген құнды білдіреді.
Несиенің экономикадағы орыны мен рөлі, оның атқаратын қызметтерімен
сипатталады. Жалпы несие экономикалық категория ретінде төмендегідей
қызметтерді атқарады:
• қайта бөлу;
• айналыс шығындарын үнемдеу;
• айналыстағы нақты ақшалардың орнын уақытша алмастыру;
• капиталдың шоғырлануын жеделдету;
• ғылыми-техникалық прогресті жеделдету.
Несиенің қайта бөлу қызметі, кез келген елдің ұлттық экономикасының
толыққанды жұмыс жасауына өз үлесін қосады. Несиенің бұл қызметінін,
көмегімен экономикалық жүйенің бір саласынан екінші бір саласына капитал
ағымы болады. Несиенің бұл қызметі, қаржының қайта бөлу қызметінен
айырмашылығы қаржының бөлінуі әкімшілік негізде жүргізілсе, ал салалар мен
аймақтар арасындағы капитал ағымы несие арқылы, яғни ол нарықтық механизм
негізінде жүзеге асырылады.
Несиенің айналыс шығындарын үнемдеу қызметінің іс жүзіне асуы несиенің
экономикалық мәнінен туындайды. Шаруашылық субъектілеріндегі ақшалай
қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы арасындағы уақытша болатын алшақтық кей
жағдайларда қаржылай ресурстарға деген қажеттілікті туындатады. Міне,
сондықтан да мұндай жағдайларда қарыз алушылардың барлық категориялары
өздерінің меншікті қаражатқа деген жетіспеушіліктің орнын толтыру үшін
несиені пайдаланады. Бұл дегеніміз капитал айналымын қамтамасыз етіп қана
қоймай, айналыс шығындарын үнемдеуге де мүмкіндік жасайды.
Ал, келесі қызметі, яғни несиенің айналыстағы нақты ақшалардың орнын
уақытша алмастыруы. Қазіргі несиелік шаруашылықта мұндай орын алмастыруға
толық мүмкіндік бар. Бұл қызметтің іске асу үдерісінде тек қана тауар
айналысын емес, сондай-ақ нақты ақшалардың уақытша орнын ауыстыра отырып,
ақша айналысын да жылдамдатады. Несиенің бұл қызметі несиелік ақшалар:
чектер, вексельдер, несиелік карточкалар көмегімен жүзеге асырылады.
Несиенің, бұл қызметі арқылы ақша айналысының жылдамдығы мен қатар,
айналыстағы ақша массасына және төлем айналымына да ықпал етеді.
Капиталдың шоғырлану процесі қызметі экономиканың тұрақты дамуына жағдай
жасау үшін маңызды болып табылады. Мұндай міндетгерді шешуде несиенің бұл
қызметі өндірістің ауқымын ұлғайта отырып, пайда алуға мүмкіндік береді.
Несиенің ғылыми-техникалық прогресті жеделдету қызметі ғылыми-техникалық
ұйымдардың қызметін қаржыландырумен сипатталады. Сондықтан да, несиенің
көмегінсіз көптеген ғылыми-зерттеу орталықтарының (бюджеттік қаржыландыруда
отырғандардан басқалары) жұмыс жасауы қиынға түседі.
Сондай-ақ несие өндіріске ғылыми технологияларды жаңалық ретінде енгізу
үшін де аса қажет болып табылады. Себебі, ондай шығындар бастапқыда
кәсіпорынның қаражатымен, оның ішінде орта және ұзақ мерзімді банктің,
несиелері есебінен қаржыландырылады.
Нарықтық экономикада несие–банк жүйесі маңызды рөл атқарады. Ол арқылы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен
төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың
жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын
капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру,
делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды
орындайды.
Өндіріске қатысты алғанда, екінші кезекте саналатын несие жүйесі оған
тұрақты және елеулі ықпал етеді. Ол бірнеше дүркін ақшалай қорлардың
ауқымын кеңейтіп, өндіріс тиімділігінің өсуін қолдай отырып ақшалай
қаражаттардың бір саладан екіншісіне қайта құйылуын қамтамасыз етеді.
Несие жүйесінің рөлі мен маңызы келесідей бірқатар көрсеткіштермен
сипатталады: несиелік жұмсалымдардың жалпы көлемі, кәсіпорындар мен
ұйымдардың негізгі және айналым капиталын қалыптастыруға банктегі
қарыздардың үлесі, жалпы төлем айналымы және т.б.
АҚШ несиелік қатынастардың даму дәрежесі бойынша, шаруашылықтың
өндірістік және өндірістік емес саласын банк саласының қамтуы, несиелік
мекемелердің көп түрлілігі мен көп тараптылығы жағынан, қаржы капиталы
талаптарының қуаттылығы бойынша әлемнің басқа да елдерін артқа қалдырады.
Американдық несие жүйесінің ауқымы туралы кейбір мәліметтер төмендегідей
көрсеткіштерді беруі мүмкін. Несиелік мекемелер арқылы қолма-қолсыз ақша
жолымен жүзеге асырылатын жылдық төлем айналымының басым бөлігі 80-
жылдардың басында 60-65 трлн. доллар соммасында бағаланған.
Американдық шаруашылықта пайдалынатын ақшалай капиталдың орта есеппен
¾ бөлігі несие жүйесі арқылы өтеді. Несиелік мекемелер арқылы жұмылдырылған
ақшалай қаражаттардың орташа жылдық саласы 1989 жылы 700 млрд. долларды
құрады.
Несие жүйесінің өз қызметтерін орындауы барысында несиелік қатынастар
туындайды. Уақытша бос ақшалай қаражаттарды жинақтап, оны қайтару және ақы
төлеу шартында қайта бөлуге байланысты несиелік мекемелермен әр түрлі
субьектілер арасындағы экономикалық байланыстар несиелік қатынастардың
мазмұнын анықтайды.
Бірақ, несиелік қатынастар мазмұны тек қана ақшалай капиталды
жинақтап, оны заңды және жеке тұлғаларға уақытша пайдалануға берумен ғана
тұрмайды. Несиелеу процесінде ұлғаймалы ұдайы өндірістік айналымы үшін
төлем құралдарының қосымша массасы құралады. Төлем айналымының аса ауқымды
ағыны төлем төлеушілер мен мекемелер және соңғылары мен алушылар арасында
экономикалық қатынастарды қалыптастырумен қатар, несиелік қатынастар
мазмұнын толықтыра отырып, несие жүйесі арқылы өтеді.
Несие екі формада болады: тауарлық және ақшалай. Тауар несиесі
коммерциялық несиенің бірінші негізін білдіреді. Шаруашылық жүргізуші
субьектілердің бір-біріне қарыз беру барысында, аталған несие формасында
ақшалай формада қайтарылады. Өйткені, алушы субьект несие беруші тауар
несиесін алғанын куәландыратын вексальді, сондай-ақ салынған мүлік туралы
парақты немесе басқадай құжаттарды береді. Бұл тұста несиелік қатынастар
субьектілеріне- шаруашылық жүргізуші субьектісі және банк жатады. Несиелік
қатынастардың мазмұнындағы өзгерістер нәтижесінде тауар формасындағы несие
ақшалай формаға қайта ауысады. Сөйтіп, тауар формасы негізінде несиенің
ақшалай, ең бастысы банктік формасы пайда болып дамиды.
Несиелік қатынастар мен несие формаларының және несиелік мекемелердің
жиынтығы кең мағынада несие жүйесі ұғымын құрайды.
Ал несие жүйесі тар мағынасында – бұл несиелік есеп айырысу
қатынастарын ұйымдастырушы, елдегі ақша айналысын реттейтін және басқа да
қаржылай қызмет көрсететін несиелік мекемелер торабы болып табылады.
Басқаша айтқанда, несие жүйесі банктік және басқа да мекемелердің
жиынтығын – несиелік операцияларды жүзеге асыру және олардың құқықтық
формаларын ұйымдастыруы арқылы сипатталады. Несиелік қатынастарды
ұйымдастыруда: банктік жәңе банктік емес институттар шеңберінде екі жүйені
бөліп қарастырады. Соған сәйкес несие жүйесінің екі негізгі буыны
қалыптасады: банктік және мамандырылған несие-қаржы мекемелері.
Бірлескен несие жүйесінің күрделі, көп буынды құрылымы болады. Егер де
несиелік мекемелердің өз клиенттеріне көрсететін қызметтерінің жіктелуін
негізге алатын болсақ, онда қазіргі несие жүйесінің үш маңызды элементін
бөліп қарастыруға болады,олар :Орталық (эмиссиялық) банк;Коммерциялық
банктер; Мамандандырылған несиелік мекемелер:(сақтандыру, жинақтық,
ипотекалық, сенімгерлік (трастовый) және т.б).
2. НЕСИЕ НЫСАНДАРЫ, ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ
Ал енді несие жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын несие нысаны
түсінігіне тоқталып кететін болсақ.Несиенің нысандары, оның құрылымымен
және белгілі бір дәрежеде несиелік қатынастардың мәнімен тығыз байланысты
келеді.
Несие нысаны — бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің яғни, әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісін білдіреді
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің нысаны сол күйінде сақталады.
Несиенің екі нысаны бар: тауарлы және ақшалай. Мұндағы тауар түрінде
берілетін несиені — коммерциялық, ал ақша түріндегі несиені — банктік деп
атайды.Қалған несиенің түрлері осы екі нысанының тәжірибеде қолдануынан
туады.
Коммерциялық несие — бұл қарыз берушінің қарыз алушыға қарызға берген
тауарын білдіреді
Коммерциялық несие — бұл вексель айналысының пайда болуына себеп болған,
экономикадағы несиелік қатынастардың алғашқы нысаны. Несиенің бұндай
нысанының басты мақсаты — тауарлардың өту үдерісін жеделдету, сондай-ақ
одан пайда табу.
Мұнда қарыз алушы да және оны берушілер ретінде кәсіпкерлер мен бизнеспен
айналысатындар бола алады. Коммерциялық несие көбіне тауарды сатып алушыда
нақты ақшаның болмай калуы барысында туындайды. Мұндай жағдайда, айналыс
құралы ретінде, қарыз алушының көрсетілген соманы уақытында төлейтіндігін
куәландыратын арнайы қарыздық міндеттеме - вексель қолданылады.
Коммерциялық несиенің банктік несиеден айырмашылғы төмендегідей:
• қарыз беруші рөлінде банктік мекемелер емес, яғни тауар немесе
қызметгі сатумен айналысатын кез келген занды тұлға бола алады;
• коммерциялық несие тек қана тауар нысанында беріледі;
• қарыз капиталы өнеркәсіптік немесе сауда капиталымен байланысты;
• коммерциялық несиенің орташа құны сол кезендегі банктік пайыз
мөлшерімен салыстырғанда төмен болады;
• қарыз беруші мен қарыз алушы арасындағы несиелік мәміленің заңды түрде
рәсімделуі барысында, бұл несие үшін төленетін ақы тауар бағасының
құнына қосылады.
Банктік несие — бұл банктік мекемелерден қарыз алушыларга ақшалай турде
берілетін несиені білдіреді.
Банктік несие — бұл экономикадағы кеңінен тараған несиелік қатынастардын,
нысаны болып табылады. Банктік несие бойынша несиелік қатынастың құралына
несиелік шарт немесе несиелік келісім жатады. Банктік несиеде несие беруші:
банк және арнайы қаржы мекемелері болса, ал қарыз алушылар ретінде:
кәсіпкерлікпен немесе бизнеспен шұғылданатын қаржы ресурстарына деген
сұранысы бар кез келген занды ұйым болып табылады. Мұндағы қарыз берушінің
басты мақсаты — бұл пайыз түрінде табыс алу.
Несиенің түрлері коммерциялық және банктік несиеден туындайды.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Оларды мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
I. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер, оларға: маққатты
қорлар,банктер,қаржы-несиелік мекемелер жатады.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер,оларға: өнеркәсіп салалары,
ауыл шаруашылығы,сауда,дайындау ұйымдары,жабдықтау-сату ұйымдары,
кооперативтер,жеке кәсіпкерлерді жатқызуға болады.
3. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер.
II. Мерзіміне қарай: қысқа мерзімді (1 жылға дейін); орта мерзімді (1
жылдан 3 —5 жылға дейін); ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай: негізгі қорларға
жұмсалатын және айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1.Кепіл-хатпен; кепілдемемен; кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген: сенім (бланктік)несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие — қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2. Кумәнді несиелер — қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер. Соңғы қабылданған активтердің
жіктеу ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара бөлінеді: 1-санатты
күмәнді, 2-санатты күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді, 5-санатты
күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер — қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен берілуіне қарай:
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасында.
VII. Берілу шартына қарай:
Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және
тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Ипотекалық несие—бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
Халыққа берілетін ипотекалық несиені үш түрге бөлуге болады:
• тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық
несиелер;
• түрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық несиелер;
• тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер
Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
Онкольдық несие — кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қыска
мерзімді несие.
Банкаралық несие—банктердің бір-біріне беретін несиесі.
Овердрафт (ағылш. оvеrdraft — жоспардан жоғары) — клиенттің ағымдық
шотындағы қаражат қалдығынан төлейтін төлемдер сомасы жоғары болған
жағдайда банктің беретін қысқа мерзімді несиесінің ерекше нысаны.
Мұндай жағдайда клиенттің шотынан қаражатты толық көлемде шегеріп тастап,
банк, шоттағы қалдықтан асатын сомада клиентке автоматты түрде несие
береді. Овердрафт нәтижесінде, бухгалтерлік тілмен айтқанда банкте дебеттік
қалдық түзіледі. Овердрафты келісімшарт бойынша банктің сенімді клиенттері
ғана пайдалана алады, ол келісімшартга овердрафтың ең жоғарғы сомасы,
овердрафт бойынша несие беру және оны қайтару шарты көрсетіледі.
Овердрафтың басқа қарыздардан ерекшелігі, несиені қайтарудағы барлық сома
клиенттің ағымдық шотында есепке алынады.
Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
Маусымдық несие көбіне ауыл шаруашылығы өндірушілеріне егін салып, одан
табыс алғанға дейінгі шығынды жабу мақсатында беріледі.
Лизингтік несие—банк клиенттерінің қүрал-жабдықтарды және техниканы жалға
алумен байланысты берілетін несие.
Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
корпоративтік клиенттерге берілетін несие. Мұндай несиелер қамтамасыз
етусіз беріледі.
Консорциалдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердін өзара
қосылып беретін несиелері. Мұндай несиелер негізінен ірі жобаларды
несиелеуде бір банктің несиелеу шегінен асқан жағдайда қолданылуы мүмкін.
Инвестициялық несиелер — жаңа өндіріс орнын ашуға, өндірісті қайта құруға
және кенейтуге арналған ұзақ мерзімді несие.
Инновациялық несие— банк клиентгерінің өндіріске озық технологияларды
немесе ноу-хауды игеруімен байланысты берілетін ұзақ мерзімді несие.
Вексельдік несие — банктің сенімді клиентеріне вексель нысанында берілетін
қысқа мерзімді несиесі. Мұндай вексельдерді банктер шағарады және олардың
номиналды құны болады, сондай-ақ олардың бағасы жай банктік несиеге
қарағанда біршама арзан.
Рамбурстық несие—шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат және
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
Контокорренттік несие — клиенттің барлық түсімдері мен төлемдері есепке
алынатын банктегі бірыңғай ағымдық (контокорренттік) шоты бар, өзінің
тұрақты клиенттеріне банктің беретін несиесі.
Ломбардтық несие — тауарлы-материалдық құныдылықтар мен мүліктік
құқықтарды, бағалы металлдарды, бағалы қағаздарды және т.б. кепілге ала
отырып, қысқа мерзімге несие берушінің қатаң тіркелген сомада беретін
несиесі.
Форфейтингтік несие—сыртқы сауда операцияларында қолданылатын коммерциялық
вексельді сатып алу жолымен экспортерлерді немесе сатушыларды қысқа
мерзімді (180 күнге дейінгі) несиелеу нысаны. Банк (форфейтор) экспортердан
(сатушыдан) сатқан тауары үшін импортердің (сатып алушының) берген ақшалай
міндеттемесін (векселін) сатып алуы аркылы экспортердің сатқан тауарының
құнын толық немесе жартылай төлейді. Кейіннен импортер (сатып алушы)
форфейтордың көрсеткен міндеттемесі бо- йынша ақшалай соманы оған төлейді.
Тез арада төлегені үшін фор-фейтор-банк экспортерден пайыз ұстап қалады.
Факторингтік несие—жабдықтаушынын, немесе банк клиентінің жабдықтаған
тауары мен көрсеткен қызметгері үшін төленбеген төлем талабын (шот-
фактурасын) банкке сатумен байланысты несиелік операция.
Экспорттық несие — экспортты колдау құралы ретінде өнімді сатуды
қаржыландыру мақсатында сатып алушыға немесе оның банкіне берген несие.
Фирмалық экспорттық несие экспортер тарапынан беріледі де банктен
қаржыландырмайды. Банктік экспорттық несие банктен шетелдік сатып
алушыларға тікелей беріледі.
Несиелік желі — келісілген лимит шегіндегі белгілі бір уақыт ішіндегі қарыз
алушыға несие беріп отыруға несиелік мекеменің оған берген заңды түрде
рәсімделген міндеттемесі.
VIII. Несиелеу объектісіне қарай: меншікті айналым қаражаттарын
толықтыруға; материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына; сыртқы
экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және
басқа да мүліктер алуына; ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдык үзілістерге; күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
тез әкелетін тиімділігі жоғары шараларға болып жіктеледі.
1.3 НЕСИЕЛЕУ ОБЪЕКТІЛЕРІ МЕН СУБЪЕКТІЛЕРІ
Несиелеу объектілері мен субъектілері түсінігіне тоқталып кететін
болсақ. Несие құрылымы несие беруші мен қарыз алушыдан, сондай-ақ қарыз
капиталынан тұрады. Мұндағы несие беруші мен қарыз алушыда несиелік
мәмілеге қатысушы тараптар немесе оларды несиелік қатынастар субъектілері
деп атауға болады. Несие берушіге мемлекет, банктер (орталық және
коммерциялық) , банк типтес мекемелер мен қаржылық ұйымдар, сондай-ақ
халықаралық қаржы ұйымдары да жатады.
Несиелеу объектісі – бұл несиенің пайдаланылған заты, яғни несиенің
іске асырылу аясы деп түсінуге болады.
Несиелеу объектісі материалды құндылықтар, өндіріс және айналыс
шығындары түрінде, сол сияқты, егер несиенің материалдық жағынан қамтамасыз
етілмеген жағдайда, банк шаруашылық ұйымның міндеттемесі ретінде болады.
Материалды қамтамасыз етілген несиелеу объектісіне өндірістік шикізат
қорларын, сатып алады. Жартылай өнімдер, азық – түліктер және өнеркәсіптегі
дайын өнімдердің және сауда ұйымдарындағы тауарлардың маусымды қорлары
жатады.
Ұзақ мерзімді несиелеу объектісіне жататындар мынадай түрлерге
бөлінеді:
• өндіріс объектісінің құрылысы;
• өндіріс объектісін қайта құру, техникалық жағынан қайта
қаруландыру, кеңейту;
• техникалар, құрал-жабдықтар және көлік құралдарын сатып алу;
• жаңа өнімді шығаруды ұйымдастыру.
Несиелеу принциптері негізінен несиелік процесс, яғни банктік несиенің
берілуі, пайдалануы және қайтарылуы жүзеге асырылады. Несиелеу
принциптеріне байланысты банктік несиелердің берілуінің басты шарттары:
несиенің мақсаты және мерзімі, олардың қаражаттар айналымы шеңберінде
қатынасу нәтижесіндегі және т.б. анықталады.
Қазіргі несиелік қатынастарды ұйымдастыру принциптері 2 топқа
бөлінеді:
І – топқа. Жалпы экономикалық тәртіптегі принциптер: несиенің мақсаттылығы
мен несиенің дифференциалдығы.
ІІ – топқа. Несиенің мәнін бейнелейтін принциптер: несиенің мерзімділігі,
қайтарымдылығы, төлемділігі, қамтамасыз етілуі және несиені қамтамасыз
етудің келесі бір жолы – несиені сақтандыру.
Несие әдістері – несиенің берілу және қайтарылу ерекшеліктерімен
байланысты болатын, банктік несиенің кәсіпорынның қаражат айналысының
шеңберіне қатынасу тәсілдері.
Реформалауға дейінгі кезеңдегі отандық банктік тәжірибеде несиелеудің
2 әдісі қолданылған: қалдық бойынша және айналым бойынша
Қалдық бойынша несиелеу барысында несие қозғалысы (яғни, несиені беру
және қайтару) несиеленетін құндылықтар қалдықтарымен тығыз байланысты болып
келеді. Ондай құндылықтарға: әр түрлі тауарлы – материалды құндылықтар
(шикізат, негізгі және қосымша материалдар, қосалқы бөлшектер, тауарлар
т.б.), аяқталмаған өндіріс, алдағы кезеңдегі шығыстар, дайын өнімдер және
жөнелтілген тауарлар жатады. Мұндай несие әдісіне компенсациялық сипатта
болады, өйткені, компенсациялық несие жай несиелік шоттар бойынша беріледі.
Сондай-ақ бұл несиенің қайтарылуы есеп айырысу шотынан шегеру жолымен
жүзеге асырылады.
Айналым бойынша несиелеу (тауар айналымы) әдісінің ерекшелігі ондағы
несие қозғалысы материалдық құндылықтар айналымымен, яғни олардық түсу және
жұмсалуына байланысты анықталады. Мұнда несие төлемдік сипатқа ие болады,
себебі несиенің берілуі тікелей төлемдегі қатысты және ең бастысы, заемдық
қаражаттарға деген қажеттілік туындаған кезде жүзеге асырылады. Айналым
бойынша несиелеу әдісі төлемдік сипаттағы несиенің көмегімен жүргізіліп,
арнайы несие шарттары бойынша беріліп отырған. Бұл жерде несиенің
қайтарылуы өнімді сатудан түскен ақшалай түсімдер есебінен банктік несиелік
шотқа түсу арқылы жүзеге асқан.
Қазіргі банктік тәжірибеде несиелеу әдісінің үш түрі қарастырылады:
• айналым бойынша несиелеу әдісі;
• қалдық бойынша несиелеу әдісі;
• айналым – қалдықтық.
Айналым бойынша несиелеу барысында несие несиелеу объектісінің
айналысындағы қозғалысын жалғастырып отырады. Несие қарыз алушының
шығындарын оның ресурсы босағанға дейін аванстайды. Несиеге деген
объективті қажеттілікті ұлғайту шараларына байланысты несие мөлшері өсіп,
бұл қажеттіліктің азаюына байланысты несие қайтарылады.
Қалдық бойынша несиелеу барысында несиенің несиеге деген қажеттілік
тауарлы-материалды құндылықтар және шығындар қалдықтары мен өзара байланыс.
Қалдық бойынша несиелерді несиелеу объектісін кішкене бөлігі қамтылса, ал
айналым бойынша несиелерде несиелеу объектісі толығымен қамтылады.
Айналым және қалдық бойынша несиенің іс жүзінде ұштасуының
нәтижесінде айналым-қалдықтық әдісі түзіледі. Мұндағы бірінші кезеңде,
несие деген қажеттіліктің туындалуына байланысты несие берілсе, ал екінші
кезеңде, берілген несие қатаң түрде өтеледі. Бірінші кезеңде несие туралы-
материалды құндылықтарды кепілге ала отырып, шығындар айналыстың бастапқы
кезеңінде берілсе, ал екінші кезеңде несие клиенттің банкалдындағы мерзімді
міндеттері негізінде өтеледі. Несие берудің мұндай формасын несие желіні
ашу деп атайды.
Несиелік желі – келісілген лимит негізінде белгілі бір мерзім ішінде
қарыз алушыға несие беріп отыратындығы заңдастырылған, яғни банктің
алдыңғы міндеттемесі. Жаңартылған несиелік желі әдісінің сыртқы көрінісі
жағынан отандық, яғни ірі объектінің айналым бойынша несиелеу әдісіне
көбірек ұқсастығы да болады.
2.НЕСИЕ БЕРУ МЕХАНИЗІМІ
2.1. НЕСИЕЛІК МЕХАНИЗМ ЖӘНЕ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС
Экономикалық түсініктегі “механизм” белгілі бір қызметті жандандыруға
және бір нәрсені іске қосуға болатын құралды білдіреді. Бұл мағынасында
“механизм” термині басқаруда жиі қолданылады. Яғни, оның мәні экономикалық,
оның ішінде несие саясатының міндеттерімен байланысты болып келеді.
Несиелеу механизмін кеңес экономистері жалпы несиелік механизмнің
“техникалық қабаты” ретінде бөліп қарастырылады. Несиелеу механизмі –
несиенің берілу және қайтарылу әдіс-тәсілдерін және несиелеу процесстерін,
сондай-ақ несиенің қозғалысына бақылауларды қамтитын несиелік механизмнің
құрамдас бөлігі.
Басқаша айтқанда, несиелік механизм бұл несиені пайдалану механизмін
білдіреді. Несиелеу механизмі – бұл несиенің ғылыми тұрғыда тану механизмін
сипаттайды. Несиелеу процессі мынадай кезеңдерді қамтиды:
• Несие деген өтінішті қарау;
• Несиелік қабілетін талдау;
• Несиелік келісімшарт жасау;
• Несие беру;
• Несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
Кез келген несиелік операциялар осыдан басталады. Мұндай құжаттарды қарыз
алушы мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер: мақсатты, мөлшері,
түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Клиенттердің
әр түрлі топтары үшін әр түрлі құжаттар пакеті әзірленуі мүмкін. Мысал
ретінде құжаттар пакетінің құрамына жататындар:
1. құрылтайшылық құжаттарды, жарғыны, жалға алу шартының, тіркелген
куәліктерінің немесе патенттерінің; нотариалды түрде куәландыратын
жерде пайдалану құқығын куәландыратын құжаттар; азаматтардың төл
құжаттары және клиенттің несие алуға құқығын растайтын басқа да
құжаттардың көшірмелері;
2. соңғы екі жылдың қарыз алушының балансы және оған қосымша беттер;
3. несиеленетін шаралардың рентабельділік деңгейі және оның қайтарылуы
мерзімін сипаттайтын техникалық-экономикалық есебі;
4. несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар көшірмелері
(материалдық құндылықтарды жабдықтауға және сатуға арналған шарттар,
тауарлы – материалдық құндылықтар сипатының көшірмелері және т.с.с.);
5. басқа банктерден алған несиелер туралы мәліметтер (шот бойынша
көшірме);
6. қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген мүлікке қарыз алушының
меншік құқығын растайтын құжаттар;
7. несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәландыратын құжаттар;
8. қызметін жаңадан бастаған, яғни қаржылық есептер және басқа да
құжаттары жоқ кәсіпорындардың бизнес жоспары.
Несиелік механизм – нарықтық қатынастарға сай экономиканың тиімді
дамуын қамтамасыз ететін несие түрлерін, несиелеу принциптерін, несиелеу
әдістері мен тәсілдерін және несиелік тәуекелді басқарудан тұратын
экономикалық механизмнің құрамдас бөлігін білдіреді.
Қазіргі несиелік механизм экономикалық механизмнің бір бөлігі бола
отырып, іс жүзінде несие қызметінің жүйесін нақты және кешенді түрде
бейнелейді. Нарықтық экономика жағдайында несиенің дамуы және қызмет етуі
үшін пайдаланатын несиелік механизм өзінің негізгі және құрылымы бойынша
объективті сипатқа ие. Олай болмаса несиелік механизм несиенің экономикалық
категория ретіндегі қызмет етуін жеткізе және тура бейнелей алмай, сондай-
ақ оның қозғалысының объективті негізінен айырылып қалар еді.
Несиелік механизмнің сипатының объективтігін айта отырып, екі
элементі: несиені және несиелік механизмді бір-бірінен бөліп қарау дұрыс
емес. Соңғысы несиені бейнелейтін қатынастарынан алыс жатпайды, яғни
олардың нақты бір қабатын құрайды.
Несиелік механизм несиелеуді экономикалық-ұйымдастыру қатынастарының
белгілі бір қабатын, яғни несиелік қатынастардың жоғарғы буынын білдіреді.
Мұндағы буын ретінде несиенің объективті сипатын және несиелік қатынастарды
ұйымдастыруға байланысты шаруашылықтың субъективтік қызметінің өзара іс-
әрекеті түсіндіріледі.
Демек, несиелік механизмге несиенің мазмұны және өзіндік
ерекшеліктерін сипаттайтын қатынастар және олардың пайда болу әдістері,
тәсілдері және формалары жаталы. Сонғылары несиелік қатынастардың мәніне
жатпағанымен де, олар несиелік іс-тәжірибені сипаттайтын процеске жақын
немесе оның үстінде қалыптасады.
Берілген несиелік механизм тұжырымы бұл механизмнің тек субъективтік
сипаты туралы кездесетін позицияларға қарама-қарсы тұрады. Осы тұрғыдан,
кейбір мамандар несие категориясын жалпы әдістемелік жоспардан оқып біле
отырып, ғылыми таным барысында бірден несиенің мазмұны, оның қызметтерін
талдаудан несиелеу механизіміне өтеді.
Несиелік механизм банктік қызметке байланысты зақдармен, банктердің
дербес несиелік саясаттармен және экономиканың тиімділігін арттыру
міндеттерімен анықталады.
Кез келген экономикалық механизм өзара байланысқан, яғни оның бір
элементінің қозғалысы немесе өзгеруі басқаларының қозғалуы мен өзгеруіне
ықпал ететін элементтер жиынтығынан тұрады. Сондай-ақ қазіргі несиелік
механизмнің басқа да экономикалық механизмдер сияқты, мынадай құрылымдық
элементтері болады:
• несиенің түрлері;
• несиелеу объектілері;
• несиелеу субъектілері;
• несиелеу принциптері;
• несиелеу тәуекелді басқару.
Несиелік механизмнің ішінара бөлініп көрсетілген құрылымы 2-сызбада
берілген.
Несиенің түрі –бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың негізгі
қызметтерінің, яғни әр алуан сыртқы және ішкі өзгерістер барысында толық
сақталатын көрінісі.
Несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы байланыстар қалай
өзгергенімен де, несиенің түрі сол күйінде сақталады.
Іс жүзінде несиенің екі формасы болады: тауар және ақша . ал,
кейбір экономикалық әдебиеттерде оларды коммерциялық және банктік деп
атайды.
Коммерциялық несие –жабдықтаушының сатып алушыға сатқан тауары
немесе көрсеткен қызметі үшін төлейтін төлем уақытын кешіктіруін білдіреді.
Коммерциялық несиенің іске асырылу құралы –вексель болып табылады.
Банктік несие – бұл банктердің және арнайы несие-қаржы
мекемелерінің қарыз алушыға ақшалай түрде берілетін несиесі болып табылады.
Банктік несие әмбебап болып келеді. Өйткені, ол банктер арқылы қайта
бөлінетін қарыз капитал ретінде экономиканың барлық салаларында кең
қолданылады.
Ал, несиенің жекелеген түрлеріне келсек, олар несиенің осы екі
формасының қолданылуы барысында қалыптасады.
Қазіргі кездегі шетелдік және отандық банктік тәжірибеде жиі
қолданылып жүрген несиенің түрлеріне мыналарды жатқызуға болады: тұтыну,
лизинг, ипотекалық, ломбардтық, вексельдік, овердрафт, овернайт,
контокорренттік, факторингтік, форфейтингтік және т.б.
2.2 БАНКТІК НЕСИЕ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛІ
Банктік несиенің рөлі оның экономикадағы мемлекеттегі және халықтағы
қолданыс нәтижелерімен және оларды әдістерімен ерекшеленеді. Әдістері
туралы айтатын болсақ, олар әдетте қаражаттың ақылы ұсынылуымен кредиттің
қайтарылымын белгілі дәрежеде шартталады. Бұл несие операциясының
қатысушыларының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz