Жер нарығы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Жер нарығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жер қойнауының пайдаланушыларға салық салу ... ... ... ... 11
2 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Нарықтық экономикадағы жерге меншік құқығы ... ... ... ... ... 13
2.2 Жерді ауыл шаруашылығында қолдану ерекшелігі және дерге деген баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Жер нарығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Жер қойнауының пайдаланушыларға салық салу ... ... ... ... 11
2 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
2.1 Нарықтық экономикадағы жерге меншік құқығы ... ... ... ... ... 13
2.2 Жерді ауыл шаруашылығында қолдану ерекшелігі және дерге деген баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Кіріспе
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты, белгілі бір дәрежеде оның құндылығын, пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман өнімдерін алу мүмкіндігін негіздейді. Сонымен қатар, жердегі қоректік заттардың құрамың арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз сапасын қадағалайды.
Жер қорының құрамыңа барлық жер санаттары, соның ішінде,ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер, елді мекен жерлері, орман қоры жерлері және босалқы жерлер кіреді. Олардың құрамынан жер учаскілері жеке меншікке заңда көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың, коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып табылады.
Жердің бағасы, тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде, жекеленген жер учаскелерінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан бейнелейді, ауыл шаруашылығының ерекшеліктерін айырықша аграрлық саясатты жүргізу ретінде қарастыратын боламыз. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы көңіл бөлуі қарастырылуы тиіс.
Осы қарастырылып отырған жұмыстын басты мақсаты – жер нарығы, жер нарығына терең мағынада түсінік беру, жерді қолдану және оған қатысты қызыметтерді асыру болып отыр. Ал міндетіне келетін болсақ, осы жер нарығын келешекте қолайлы қолданысқа асыру үшін алдағы қарастырылатын порблеммаларды ескеріп, негізгі мәселелелерді шешу үшін қолдану болып отыр.
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты, белгілі бір дәрежеде оның құндылығын, пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман өнімдерін алу мүмкіндігін негіздейді. Сонымен қатар, жердегі қоректік заттардың құрамың арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз сапасын қадағалайды.
Жер қорының құрамыңа барлық жер санаттары, соның ішінде,ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлер, елді мекен жерлері, орман қоры жерлері және босалқы жерлер кіреді. Олардың құрамынан жер учаскілері жеке меншікке заңда көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың, коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып табылады.
Жердің бағасы, тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде, жекеленген жер учаскелерінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан бейнелейді, ауыл шаруашылығының ерекшеліктерін айырықша аграрлық саясатты жүргізу ретінде қарастыратын боламыз. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы көңіл бөлуі қарастырылуы тиіс.
Осы қарастырылып отырған жұмыстын басты мақсаты – жер нарығы, жер нарығына терең мағынада түсінік беру, жерді қолдану және оған қатысты қызыметтерді асыру болып отыр. Ал міндетіне келетін болсақ, осы жер нарығын келешекте қолайлы қолданысқа асыру үшін алдағы қарастырылатын порблеммаларды ескеріп, негізгі мәселелелерді шешу үшін қолдану болып отыр.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1. ҚР-ның Жер кодексі. Алматы 2004.
2. ҚР-ның Жер құқығы. Ә.С Стамқұлов., Алматы 2003.
3. Экологиялық құқық. ҚЭУ 2005.
4. Табиғатты пайдалану экономикасы. Н.Қ Мамыров.,М.С Тонкопий., 2005.
5. Микроэкономика. Қ.С Есенғалиева., 2007.
6. ҚР-ның Жер құқығы. Жалпы бөлім. ҚЭУ 2005.
7. Салық және салық салу, А.Д Үмбетәлиева., 2006.
8. Экономическая оценка сельскохозяйственного потенциала агробизнеса, А. С. Сейдахметов., 2006.
9. Толпаков Ж.С., Сүйіндіков Ж.С. Экономикалық теория пәнінен әдістемелік оқу құралы. - Қарағанды, 2001.
10. ҚР нарығын мемлекеттік реттеу, 2007.
11. ҚР- ның Азаматтық кодексі. Алматы 2004.
12. ҚР- ның Жер кодексі. Алматы, ЛЕМ 2003.
13. Сүйіндіков Ж.С. Нарықты экономикадағы терминология сөздігі. – Қарағанды, 1997.
14. ҚР Президентінің халыққа жолдауы 2008 .
15. ҚР-дамемлекеттік жер кадастрын жүргізудің ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2003ж 20 қыркүйектегі № 958 қаулысы.
16. Ильясов К.К, Зейнальгабдин А.Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы .РИК,1995
17. Булатов А.С. Экономика. – М., 1997.
18. Жер тағдыры ел тағдыры. Н.Назарбаев. Егеменді Қазақстан.2002-23 қазан.
19. О.Нұрғалиев. «Экономикалық теория» Қарағанды: 2003 жыл.
20. Ауыл болмысынан атырағысыз мәселе: Жер тағдыры. Т.Еполов Егеменді Қазақстан.2002-25 қазан.
21. Жерді жекешелендіру механизмі.Г.Қантарбекова. Саясат. 2002№9-10
22. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Қаржылық есеп: Оқу құралы.- Алматы, Экономика, 2001.-330 бет.
23. Осипова Г. М. –Экономикалық теория негіздері/ Алматы 2002ж
24. Б.Жұнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү.Байжомартов. //Нарықтық экономика негіздері// Алматы, 2000 ж.
25. www.google.kz
1. ҚР-ның Жер кодексі. Алматы 2004.
2. ҚР-ның Жер құқығы. Ә.С Стамқұлов., Алматы 2003.
3. Экологиялық құқық. ҚЭУ 2005.
4. Табиғатты пайдалану экономикасы. Н.Қ Мамыров.,М.С Тонкопий., 2005.
5. Микроэкономика. Қ.С Есенғалиева., 2007.
6. ҚР-ның Жер құқығы. Жалпы бөлім. ҚЭУ 2005.
7. Салық және салық салу, А.Д Үмбетәлиева., 2006.
8. Экономическая оценка сельскохозяйственного потенциала агробизнеса, А. С. Сейдахметов., 2006.
9. Толпаков Ж.С., Сүйіндіков Ж.С. Экономикалық теория пәнінен әдістемелік оқу құралы. - Қарағанды, 2001.
10. ҚР нарығын мемлекеттік реттеу, 2007.
11. ҚР- ның Азаматтық кодексі. Алматы 2004.
12. ҚР- ның Жер кодексі. Алматы, ЛЕМ 2003.
13. Сүйіндіков Ж.С. Нарықты экономикадағы терминология сөздігі. – Қарағанды, 1997.
14. ҚР Президентінің халыққа жолдауы 2008 .
15. ҚР-дамемлекеттік жер кадастрын жүргізудің ережесін бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2003ж 20 қыркүйектегі № 958 қаулысы.
16. Ильясов К.К, Зейнальгабдин А.Б , Ермекбаева Б.Ж Налоги и налогооблажение .- Алматы .РИК,1995
17. Булатов А.С. Экономика. – М., 1997.
18. Жер тағдыры ел тағдыры. Н.Назарбаев. Егеменді Қазақстан.2002-23 қазан.
19. О.Нұрғалиев. «Экономикалық теория» Қарағанды: 2003 жыл.
20. Ауыл болмысынан атырағысыз мәселе: Жер тағдыры. Т.Еполов Егеменді Қазақстан.2002-25 қазан.
21. Жерді жекешелендіру механизмі.Г.Қантарбекова. Саясат. 2002№9-10
22. Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н. Қаржылық есеп: Оқу құралы.- Алматы, Экономика, 2001.-330 бет.
23. Осипова Г. М. –Экономикалық теория негіздері/ Алматы 2002ж
24. Б.Жұнісов, Ұ.Мәмбетов, Ү.Байжомартов. //Нарықтық экономика негіздері// Алматы, 2000 ж.
25. www.google.kz
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .5
1. Жер нарығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Жер қойнауының пайдаланушыларға салық салу ... ... ... ... 11
2. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .13
1. Нарықтық экономикадағы жерге меншік
құқығы ... ... ... ... ... 13
2. Жерді ауыл шаруашылығында қолдану ерекшелігі және дерге деген
баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
3
Кіріспе
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер
етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты, белгілі бір дәрежеде оның
құндылығын, пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман
өнімдерін алу мүмкіндігін негіздейді. Сонымен қатар, жердегі қоректік
заттардың құрамың арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз
сапасын қадағалайды.
Жер қорының құрамыңа барлық жер санаттары, соның ішінде,ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер, елді мекен жерлері, орман қоры жерлері және босалқы
жерлер кіреді. Олардың құрамынан жер учаскілері жеке меншікке заңда
көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да
өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың,
коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып
табылады.
Жердің бағасы, тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде, жекеленген жер
учаскелерінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан бейнелейді, ауыл
шаруашылығының ерекшеліктерін айырықша аграрлық саясатты жүргізу ретінде
қарастыратын боламыз. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың
басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы көңіл бөлуі
қарастырылуы тиіс.
Осы қарастырылып отырған жұмыстын басты мақсаты – жер нарығы, жер
нарығына терең мағынада түсінік беру, жерді қолдану және оған қатысты
қызыметтерді асыру болып отыр. Ал міндетіне келетін болсақ, осы жер нарығын
келешекте қолайлы қолданысқа асыру үшін алдағы қарастырылатын
порблеммаларды ескеріп, негізгі мәселелелерді шешу үшін қолдану болып отыр.
4
1.ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жер нарығының түсінігі мен мазмұны
Жер материалдық өндірістің процессіне және адамның басқа да әлеуметтік
қызметі саласына қатысты бола отырып, өзінің пайдалану мақсаттарына
байланысты әртүрлі функцияларды атқарады.
Жер ауыл және орман шаруашылығында тек жалпы еңбек жағдайы ретінде ғана
емес, сонымен қатар, өндірістің басты, негізгі құралы ретінде де қызмет
етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты болып оның құнарлығы
табылады. Әдетте құнарлыққа жердің үстіңгі қабаты — топырақ ие болады,
мұнда өсімдіктер үшін қажетті дымқылдық пен қоректі заттар (фосфор, азот,
калий және т.б.)болады, және де олар өсімдіктердің өзіне сіңіруі үшін
жарамды болуы тиіс. Жердің құнарлығы белгілі бір дәрежеде оның құндылығын,
пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман өнімдерін алу
мүмкіндігін анықтайды. Сонымен қатар, жердегі қоректік заттардың құрамың
арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз сапасын жоғалтпайды.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да
өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың,
коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып
табылады.
Жер нарығының жалпы теориясына сәйкес жер нарығының объектісі жер
болып табылатын ерікті қоғамдық жер қатынастары болып табылады.
Жер - экономикалық ресурс және оның басты ерекшелігі - шектеулілігі,
сондықтан жер ұсынысы шектеулі болады. Жер ұсынысына әсер ететін негізгі
факторлар - оның құнарлылығы мен орналасу орны. Жер ұсынысының тұрақтылығы
ұсыныс қисығының абсолютті икемсіз екенін көрсетеді.
Жерге сұраныс біркелкі болмайды, себебі оның құрамыңа ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес сұраныстар кіреді. Жерге сұраныс ауыл
шаруашылық өнімдерінің сұранысынан туындайды. Ал ауыл шаруашылық емес
сұраныстарға: тұрғын үйлерді, инфрақұрылым обьектілерін, өндіріс
құрылыстарын салу үшін қажет болатын жерлерге сұраныстар жатады.
Жер шектеулі ресурс болғандықтан оның төлемі жер рентасымен
белгіленеді. Жердің құнарлығы және орналасу орындары әр түрлі болғандықтан
ерекшеленген (дифференциалдық) рента болады.
Төмендегі графикте жақсы жерлердің иелері жердің әрбір бірлігіне R1
дифференциалдық рента, ал орташа жерлердің иелері - R2 жерлердің
дифференциалдық рентасы тағайындалғанда рента шамасы R1 E1 E3 O
төртбұрышының ауданына тең болады.
5
Жердің бағасы рентаны капиталдандыру жолымен анықталады. Егер жер телемі
жылма-жыл R рентасын беріп тұрса, онда жердің бағасы- болашақтағы
жер рентасының дисконтталған құны болады:
Rz= ∑ [ Ri(1+І)і ]
(1)
Жердің бағасы мерзімсіз капитал салымы болғандықтан төмендегіні
жазамыз.
Lim Rz = lim ∑ [ Ri(1+І)і ]= R1,
(2)
мұндағы R- жылдық рента; і- несиенің пайыздық мөлшерлемесі.
Егер рента 200 мың теңгеге тең болып, ал несиенің пайыздық мөлшерлемесі
5% болса, онда жердің бағасы: 2000,05=4000 мың теңге болады.
Жер рентасы - жер иеленушінің пайдалылық факторы. Рента - жер
иеленушінің бұлақты, орманды және тағы басқа да табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін, төлемақының тұрақты төленуін көрсетеді. Жердің бір
ерекшелігі- оның барлық мөлшері өзгеріссіз.
Сондықтан жер рентасының көлемі оның жерге деген сұранысынан
анықталады.
Сонымен қатар рента мыңаларға байланысты ажыратылады:
1) Табиғат жағдайлары (климат, топырақ типтері және т.б)
2) Топырақ өнімділігі
3) Жердің орналасуы. Әрине жер жақсы сипаттамаға ие болса, онда үлкен
өнім әкеледі.
Жер ауыл шаруашылығындағы өндірістің негізгі құралы ретінде біркелкі
бола бермейді. Жер учаскелерінің әр түрлі сапалығы олардың әр қилы
құнарлылығымен байланысты, бұл әр түрлі учаскілерге жұмсалған біркелкі
енбектің әр түрлі өндірістің өнімдермен өтелетініне әкеп соқтырады әрі
табиғи түрде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының шаруашылық қызметінің
иәтижесінде көрініс табады.
Қандай экономикалық көрсеткіш жер ресурсының халық шаруашылығына тән
құндылығының өлшемі ретінде қызмет етеді?
Жер - тұтыну құны, оның құны шексіз (құндылығы жоғары) әр жаңа тұтыну
құнын - бұрыннан құны бар материалдық өнімнің (пішен, металл және т.б.)
құнын жасауға қажетті шарт болып табылады, өйткені өнімде қоғамдық еңбектің
белгілі бір мөлшері заттандырылған. Осылайша, жер бағасы өндіріс пен тауар
алмасу процесіне қарамастан ғабиғи дене ретіндегі жердің өз атрибуты емес.
Сондықтан да жердің бағасы тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде
жекелеген жер учаскелорінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан
бейнелейді. Ол қажетті жерде - нашар учаскелерде өндірілген тауарлардың
санымен салыстырғанда жақсы учаскелерде қосымша өндірілген тауарлар құнының
шамасымен тұлғаланады. Жекелеген жер учаскелері
6
сапаларының әр түрлі болуына қарай өндірілген өнімдердің жеке құны біркелкі
болмайды. Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің ең жоғары өнім
беретін аудандарының саны шектеулі. Меншік түрлеріне қарамастан табиғи
ресурстардың монополиясы, оның ішінде шаруашылық жүргізудің объектісі
ретінде әр түрлі сападағы жер монополиясы да объективті тұрғыда болмақ.
Басқаша айтқанда, жекелеген кәсіпорындардың жер монополиясымен байланысты
сараланбалы ренталарды (дифференциалыной ренты) қалыптастырудың барлық
алғышарттары бар. Бұл алғышарттар кәсіпорынның төлемі ретінде сараланған
табысты алу жолымен шаруашылық есеп принципін жүзеге асыруына мүмкіндік
беретін айрықша реттеуші ретінде сараланбалы рентаның функциясын анықтайды.
Осы шикізат түрінен алынатын өнімді арттыруға жұмсалатын шығынның,
объективті шегі, яғни өнім құнын анықтап беретін еңбек шығыны шегінде
қоғамдық тұрғыдан ақталатын белгілі бір деңгейі болатынын айта кету керек.
Сараланбалы табыста объективті тұрғыда бар болады. Осылайша,
экономикалық баға өнім құнынан және осы ресурс түрін пайдаланудағы жеке
өндіріс құнынан өндірілетін баға болып шығады. Онда жердің бағасы
тұйықтаушы шығын мен жеке шығын арасындағы айырмашылық ретінде қалыптасатын
жер рентасының шамасымен анықталады.
Жер қатынастарын реттеуде экологиялық әдісті императивтік және
диспозитивтік әдістермен бірге де, дербес өзін бөлек те қолдануға болады.
Жер- өндіріске мәңгілік қажетті жағдай әрі ол дұрыс пайдаланылатын
болса, оның құнарлығы түресілмейді (таусылмайды). Ауыл шаруашылығы үшін
пайдаланылатын жер сансыз жылдар ішінде жыл сайын рента (пайда) әкеледі.
Жерді пайдаланудан түсетін табыс бір емес, бірнеше мәрте түсетіндіктен
экономикалық бағалауда бұл табыс пайдаланылған уақыт ішіндеосы учаскіден
түскен табыстың жалпы шамасын анықтау үшін жиынтықталуы тиіс деп саналады.
Егер жылдық рентаның өсім қарқыны уақыт факторын ескеретін
коэффиценттен асып түсетін болса, онда жиынтық рента орасан көп болады.
Бұдан шығатын қорытынды: жылдық рентасы мұндай қарқынмен өсетін жер ауыл
шаруашылығына қатысы жоқ басқа мақсатта пайдаланылуы қанша жерден тиімді
болса да, ауыл шаруашылық айналымынан түбегейлі шеттелмеуі керек.
Жердің айрықша ерекшеліктері болып оның көлемінің шектелгендігі,
орналасу орнының тұрақтылығы, ауыспайтындығы және жылжымайтындығы табылады.
Сонымен қатар, жер өз құрамы, құнарлығы, ландшафттығы, өсіп-өну
мүмкіндігін, экологиялық, рекреациялық және шаруашылық мақсаттары бойынша
біртектес емес. Жердің басқа да табиғи ресурстармен, әсіресе, су
ресурстарымен, жер қойнауымен, өсімдіктер әлемімен, соның ішінде, орманмен,
байланысының мәні ерекше. Олар үшін де жер орналасқан орны және өмір сүру
жағдайы болып табылады.
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер
етеді.
7
Жер қатынастарының объектісі дегеніміз Қазақстан Республикасының
аумағының шегіндегі бүкіл жер, онда не орналасқанына және олардың
жекелеген субьектілерге бекітіліп берілуінің құқықтық негіздеріне
қарамастан жекелеген жер учаскелері, сондай-ақ жер учаскелері мен жер
үлестеріне құқықтар (ҚР ЖҚ 12-бабының 22-тармағы).
Жер барлық жер нарығындағы қатынастардың обьектісі болып табылады.
Алайда, жер нарығындағы қатынастардың объектісі болып таза табиғи түрдегі
жер емес, жердің бекітілген нарықтық режимі табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасының шегіндегі барлық жерлер меншіктің,
жер пайдаланудың, басқарудың және қорғаудың түрлеріне қарамастан жер қорын
құрайды. Қазақстан Республикасындағы барлық жерлерді біртұтас жер қоры
ретінде танудың заңды негізі болып Қазақстан Республикасы
Конституциясындағы ереже табылады, оған сәйкес Республиканың егемендігі
оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол
сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді (ҚР Конституциясының 2-бабы).
Аумақ - белгілі бір шекараға ие жер кеністігі. Жер нарығындағы
қатынастардың біртұтас жер қоры негізгі шаруашылық мақсаттарына сәйкес
бөлінеді.
Жер қорларының әртүрлісі болады: арнайы жер қоры, иммиграциялық жер
қоры, орман қорының жерлері, су қорының жерлері.
Жер қоры - Қазақстан Республикасындағы жер нарығындағы қатынастардың
аса маңызды объектісі.Жерлерді аймақтарға бөлудің мақсаттары болып мыңалар
табылады:жерлерді аймақтарға бөлу арқылы жер ресурстарын басқару
саласындағы біртұтас мемлекеттік саясатты жүргізу; әртүрлі аймақтарға енген
жерлерді пайдалану режимі мен тәртібін, аймақтардың шекаралары мен көлемін
орнықтыру; жерлерді пайдалану мен қорғаудың аймақтық және жергілікті
бағдарламаларын жасау.
Қазақстан Республикасындағы барлық жер санаттары аймақтарға бөлінуі
тиіс. Жерді аймақтарға бөлуді аудандық деңгейде және облыстық маңызы бар
қалаларда ұйымдастыруды аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың тиісті
атқарушы органдары жүзеге асырады.
Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың жерін аймақтарға бөлу
жөніндегі материалдардың негізінде облыстық (Астана және Алматы
қалаларының) жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдары қоршаған
ортаны қорғау, сәулет және қала құрылысы жөніндегі жергілікті органдармен
және басқа да мүдделі орган, мен бірлесе отырып, облыстық (Астана және
Алматы қалаларын: атқарушы органның тапсырмасы бойынша, жерді облыстық
(қалалық) денгейде аймақтарға бөлудің нысаналы мақсат жіктемесі енгізілетін
жобаларын (схемаларын) әзірлеуді ұйымдастырып, қамтамасыз етеді және оларды
облыстық (Астана және Алматы қалаларының) өкілді органдарының бекітуіне
енгізеді.
8
Аумақтарды қолданудың нысаналы режимі туралы көрсеткіштерден
жерді аймақтарға бөлудің мәліметтері мыңа жағдайларда қолданылады: жер
ресурстарын басқарұды ұйымдастыруда; жер дауларын шешуде, жер учаскілерін
жеке меншікке және пайдалануға беруде, жерлерді мемлекеттік
қажеттіктер үшін қоюда (сатып алуда), жер учаскелерін зерттеу жұмыстары
үшін пайдалануға рұқсат беруде, жерді қорғау мен пайдалануға бақылау
жасауда және жер құқығы қатынастарын реттеумен байланысты басқа да
мақсаттарда.
Ауыл шаруашылығы жерлерін аймақтарға белу мыңадай қағидаларға сүйенеді:
1) Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің басымдылылығы;
2) Ауыл шаруашылық алқаптарының ерекше қорғалуы;
3) Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің нысаналы пайдаланылуы;
4) Ауыл шаруашылық алқаптарын ауыл және орман шаруашылығын жүргізумен
байланысты емес мақсаттарда пайдалануға алғанда ауыл шаруашылығы
өндірісінің шығындарын етеу.
Жер қатынастарының субъектілері жер нарығындағы қатынастарға
қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі осы құқық
қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ
мемлекеттер. Жер нарығындағы қатынастардағы субьектіліктің негізгі түрлері
болып мыңалар табылады:
1) субъектінің жер құқығы қатынасына қатысуы;
2) қатынаста құқықтар мен міндеттерді иеленуі.
Жер заңдарына сәйкес нарықтық қатынастарының субъектісі болып кез
келген тұлға емес, тек жер заңдарына сәйкес белгілі бір құқықтар мен
міндеттерге ие немесе жер құқығы қатынастарына қатысумен байланысты
құқықтарға ие тұлғалар ғана табылады. Заң жер құқығы қатынастарындағы
субъектіліктің басқа белгілерін атамайды.
Ұлттық жер пайдаланушыларға Қазақстан Республикасының азаматтары,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар, соның
ішінде, шетелдік қатысушылары бар кәсіпорындар жатады.
Шетелдік жер пайдаланушылар — бұл шет мемлекет азаматтары, азаматтығы
жоқ адамдар, шет мемлекет заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар
(шетелдік заңды тұлғалар), шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдар.
Тұрақты жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығының мерзімі шектеусіз
сипатта болатын тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығын Жер кодексінің 32-
бабында көзделген тәртіппен тікелей мемлекеттен не осы құқықтан айыру
тәртібімен басқа да бастапқы жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - өзінің бастапқы жер пайдаланушы мәртебесін
сақтап қалатын жер пайдаланушыдан кейінгі жер туралы шарт негізінде уақытша
жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
9
Жер пайдалану құқығының ерекше субъектісі болып қызметтік жер
пайдаланушы тұлғалар табылады. Мұндай жерлер экономика саласы
жұмысшыларының жекелеген санаттарына беріледі.
Олардың тізімі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 23-
мамырдағы № 634 Қызметтік жер телімін алу құқығына ие жұмыскерлер
санаттары тізімін бекіту туралы қаулысымен бекітілген. Олардың ерекшелігі
мыңада: қызметтік жер телімі ұзақ мерзімге уақытша ақысыз жер пайдаланудың
ерекше түрі болып табылады. Ол министрліктер мен ведомтсволардың
қызметкерлеріне жұмыс орны бойынша осы қызметі кезеңіне қызметтік тұрғын үй
үшін, шаруашылық өнімдерін егуге, шөп оруға және мал жаюға беріледі.
Қызметтік жер телімін пайдалану құқығына қатысты қандай болмасын мәміле
жасауға жол берілмейді.
Бір немесе бірнеше тұлғаның иелігіндегі жер учаскесі ортақ меншік
құқығы негізінде тиесілі болады. Ортақ меншік Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген жағдайларда меншік иелерінің өздеріне тиесілі жер
учаскесін ерікті түрде біріктірген кезде пайда болады. Бір немесе бірнеше
тұлғалардың жер пайдалануы да осындай тәртіпте пайда болады.
Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделмесе, ортақ
үлестік меншік пен ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер учаскесілеріндегі
жер үлестер жер құқықтары мен міндеттерінің объектісі болып табылады.
Сонымен, жер құқығы қатынастарының субьектісі болып тек жеке тұлғалар
мен заңды тұлғалар ғана емес, сонымен қатар екі не одан да көп тұлғалар
табылады. Бұл жағдайды Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 30-бабында
(Жер пайдалану құқығы субъектілері) атап өткен дұрыс болар еді. Жер
учаскесіне ортақ үлестік меншік пен ортақ үлестік пайдалану ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерде де рұқсат етіледі.
Бірнеше тұлғаның ортақ меншік құқығы мен ортақ жер пайдалану құқығы
кондоминиум жағдайындағы жер учаскесіне қатысты да таралады. Жер құқығы
қатынастарының ерекше бөлімі субъектілерінің құқықтық мәртебесі жер қоры
санаттарына немесе оның негізгі шаруашылықтық мақсатына байланысты.
10
1.2 Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, олар
шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер
ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын
салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін
төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады. Аталған
төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен
мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте
пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстардыалу, тұтыну,
олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін белгіленетін салық режимі тек қана
Қазақстан Республикасының үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын
пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.
Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пайдаланушыларға
салық салудың екі үлгісі белгіленген:
- бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін
көздейді;
- екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесін төлеуін, сондай-ақ салық заңнамасында көзделген
салықтар мен басқа да міндеттемелердің барлық түрлерін төлеуді көздейді.
Оларға шикі мұнай мен басқа да пайдалы қазбаларға салынатын акциз, үстеме
пайдаға салынатын салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды кіріктіреді:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушының міндетті төлемдері;
- бонустар;
- қол қойылатын;
- комерциялық табу;
- роялти;
3. өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Жер қойнауын пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының аумағында,
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға.
Өнімді бөлу туралы келісімшартта белгіленетін салық салу шарттары
келісімшартқа қол қойған құні қолданылатын жеке және заңды тұлғалардың
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуін
реттейтін Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелеріне сәйкес
11
болады.
Өнімді бөлу туралы келісімшарт бойынша жер қойнауын пайдалакнуды
бірнеше салық төлеуші жүзеге асыратын жағдайда келісімшартта белгіленген
салық режимі олардың барлығы үшінортақ болып табылады.
Келісімшарт шеңберінде жүзеге асырылатын қызмет бойынша салық
міндеттемелерін орындау жер қойнауын пайдаланушыны осындай міндеттемелердің
пайда болған құні қолданып жүрген салық заңдарына сәйкес, келісімшарт
шеңберінен тыс қызметті жүзеге асырғаны үшін Салық кодексінде көзделген
салық міндеттемелерін орындаудан босатпайды.
Өнімді бөлу туралы келісімшарттарда белгіленген салық салу шарттары
тараптардың келісімі бойынша салық заңдарының өзгеруіне байланысты
түзетілуі мүмкін.
Жер қойнауын пайдалану жөніндегі барлақ келісімшаттарға қол қойылғанға
дейін олар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен және
мерзімдерде міндетті салық сараптамасынан өткізіледі.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерінен
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды
құрайтын, бюджеттік қорды толтырады.
12
2 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ ҚОЛДАНУ
2.1 Нарықтық экономикадағы жерге меншігінің құқығы
Жер нарығындағы қатынастардағы мемлекеттік басқару мемлекеттің табиғи
ресурстарға, соның ішінде, жерге қатысты маңызды функциясы болып табылады.
Ол мыңа мақсаттарда жүзеге асырылады:
1) Жер учаскелерін меншік құқығына немесе жер пайдалану құқығына беру
және алып қою (ҚР ЖК 16-бабы);
2) Жер туралы заңнамамен көзделген тәртіпте азаматтар мен заңды
тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің мөлшерін анықтау (ҚР ЖК 50-бабы);
3) Мемлекеттік бақылау.
Мемлекеттік органдардың жер қатынастары саласындағы реті басқарудың бұл
түрлерімен шектелмейді. Ол жер құқығы жүйесінде жеке құқықтық институт
ретінде қарастырылып отырған құқығы қатынастарының барлық қешенін қамтиды.
Сервитут жер құқығының және Қазақстан Республикасында 1995 жылдан бері
әрекет етуші жер туралы заңнаманың жаңа институты болып табылады. Жер
құқығы қатынастарының дербес объектісі болып табылады.Сервитут бөтеннің
учаскесін пайдаланудың айырықша түрі болғандықтан жер құқығы қатынастарының
басқа объектілерінен өзгеше болып келеді. Сервитуттың субъектісі иелену мен
пайдалану құқықтарына және жеке меншік субъектісінің құқықтарына ие болады.
Жер құқығы қатынастары объектілерінің ішінде ол өзінің түрлерімен, құқықтық
режимі және жер пайдалану құқығының түрлі субектілерімен нысаналы
пайдалануымен ерекшеленеді.
Адамдардың арасындағы қатынастарда ешқандай да әрекет саналы ойсыз,
қалаулы мақсатсыз жасалмайды. Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
осындай реттеудің мақсаты мен міндеттері болмаған жағдайда мүмкін емес,
себебі, құқықтық реттеуге қатысты белгілі бір мақсаттар мен міндеттерге
жету заңшығарушы органдар мен халық үшін қалаулы нәтиже болып табылады.
Мұндай нәтиже нормативтік құқықтық актілерді дайындау, қабылдау және
орындау процесінде жүзеге асырылады. Сондықтан да, заңнаманың мақсаттары
мен міндеттері кез келген заңнаманың негізгі институттары болып табылады,
және олар заңнаманың негізгі нормалары болып, жекелеген институтты құрайтын
заңнама қағидаларымен де тығыз байланыстылықта болады. Кейбір заңдар мен
заң актілерінде мақсаттар, міндеттер және қағидалар әрқашанда көрсетіле
бермейді. Алайда, бұл дегеніміз мұндай заңдар мен заң актілерінің
мақсаттары, міндеттер және қағидалары жоқ дегенді білдірмейді. Мысалы,
жақында қабылданған Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орман туралы
заңнаманың мақсаттары мен міндеттері туралы арнайы нормалар жоқ. 1995 жылғы
28-маусымдағы Қазақстан Республикасы Президентінің Мұнай туралы
13
Жарлығында да бұл заң шығарушы актінің мақсаттары, міндеттері және
қағидалары көрсетілмеген.
Мақсаттар мен міндеттерді анықтауға қатысты мұндай бағыт қазақстандық
заңнамаға ғана тән емес. Ресей Федерациясының 2001жылғы 25-қазандағы Жер
кодексінде де осы заңның мақсаттары мен міндеттеріне арналған ресми
нормалар жоқ. Алайда, бұл дегеніміз, аталған заң мен заң шығару актілерінің
мақсаттары мен міндеттері жоқ дегенді білдірмейді. Мысалы, Ресей
Федерациясының аталған кодексінің қағидаларында (1 бап) былай делінген:
әрбір азаматқа өзіне тиесілі жер учаскесін еркін пайдалану, билік ету және
иелену кепілін қамтамасыз ету барысында жерді пайдалану мен қорғау қоғамның
мүддесі үшін жүзеге асырылуына сәйкес қоғамның мүддесі мен азаматтардың
заңды мүдделерін үйлестіру; жерді пайдалану мен қорғау қызметін жүзеге
асыруда адамның денсаулығы мен өмірін қорғау мақсатында аса көп шығындардың
кетуіне қарамастан, адамның өмірін сақтауды немесе адам денсаулығына
келтірілетін зияндардың алдын алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
қызмет түрлерін жүзеге асыру және осындай шешімдер қабылдау.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 5-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасы жер заңдарының міндеттері болып жер учаскісіне меншік құқығы
туындауының , өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен
шектерін; жер учаскісіне меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқығы мен
міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу; жерді ұтымды пайдалану мен
қорғауды, топырақ құнарлығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны
сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу;
шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар
жасау; жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттік жерге құқықтарын қорғау;
жылжымайтын мүлік нарығын жасау мен дамыту; жер қатынастары саласында
заңдылықты нығайту болып табылады.
Жер туралы заңнаманың мұндай маңызды құрылымдарына немқұрайды қатынас
қате тұжырымдар мен анықтамаларға алып келуі мүмкін. Мысалы, А.Х.Хаджиев
Қазақстан Республикасының жер құқығына мыңадай анықтама береді: Қазақстан
Республикасының жер құқығы ұлттық құқықтық жүйенің дербес саласын құрай
отырып ұтымды пайдалану және қорғау мақсаттарында оны табиғи ресурс және
шаруашылық объектісі, өндіріс құралы және шартты қорғау мен пайдалану
бойынша қатынастарды реттеуге; топырақтың өнімділігін арттырұға; табиғи
ортаны сақтау мен жақсартуға; шаруашылық жүргізудің барлық нысандары үшін
жағдай жасауға; азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге құқығын қорғауға; жер
қорын қорғау мен дамытуға; жер қатынастары саласында заңдылықты нығайтұға
бағытталған өзара байланысты құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жер туралы заңнаманың міндеттерін айтпағанда жер учаскесінің пайда
болу, иелену, пайдалану және билік ету негіздері болып табылатын жерге
мемлекеттік және жеке меншік құқығы туралы, яғни, жер қатынастарының
14
мәнін ашатын қатынастар туралы бір ауыз сөз жоқ.
Сондықтан да, жер құқығына берген анықтамасы даулы болып табылады. Ол
жер туралы заңнаманың нормаларына сай келмейді.
Жер туралы заңнаманың қағидалары болып жер қатынастарын нормативтік -
құқықтық реттеудің жетекші ережелері табылады және оларға жер туралы
заңнаманың басқа нормалары қайшы келмеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының жер заңдары төмендегі қағидаларға
негізделеді.
1. Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
2. жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақту;
3. жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
4. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
5. жерді нысаналы пайдалану;
6. ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің басымдығы;
7. жердің ыжай-күйі және оған қол жетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
8. жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік қорғау;
9. жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
10. жерді ақылы пайдалану принциптеріне негізделеді.
Құқықтық реттеудің бағытына қарай құқықтың материалдық нормаларымен
қатар іс жүргізу нормалары да болады. Бұл нормалар құқықтың материалдық
нормаларын жүзеге асыруға бағытталған. Сол себепті, іс жүргізу нормалары
материалдық нормалармен тығыз байланыста болады. Кейбір кездері олар
материалдық және іс жүргізушілік құқықты жүзеге асырудың нақты бір
кезеңдерінде бірлесе отырып немесе бөлек өзара байланысқа түседі. Мысалы,
жер учаскесіне құқықты табыстау жер құқығының іс жүргізушілік нормаларымен
реттелген бірқатар әрекеттерді көздейді: өтінішті қарау, осы өтініш бойынша
шешім қабылдау, жер комиссиясын құру және т.б.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 43-бабының 11-тармағына сәйкес,
іс жүргізушілік әрекеттерді жүзеге асыру жер учаскесін пайдаланудың
міндетті шарты болып табылады. Аталған бапқа сәйкес, еғер атқарушы органның
жер учаскесін беру туралы шешімінде өзгеше көзделмесе жер учаскесінің
нақтылы (белгілі бір жердегі) шекарасы белгіленгенге жер ресурстарын
басқару жөніндігі аумақтық орган жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжат
бергенге дейін жер учаскесін пайлалануға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 43-бабының нормаларын жүзеге
асыруда ҚР Салық кодексінің 151-бабы нормаларының (жерге орналастыру
процесі) маңызы зор.
Жер құқығында іс жүргізушілік нормалардың болуы, қылмыстық іс
жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік және әкімшілік іс жүргізушілік
15
құқықтар сияқты, жеке дербес жер іс жүргізушілік құқық саласының бар
екендігін дәлелдейді.
Іс жүргізушілік құқықтың дербес саласын қалыптастыруда құқықтың дербес
пәні, мақсаттары және міндеттері қажет. Жер құқығының материалдық және іс
жүргізушілік нормалары ортақ міндеттер мен мақсаттарды иелене алады, ал
құқықтық реттеудің пәні мен әдісі жер құқығынан бөлініп, іс жүргізушілік
құқығының қалыптасушы саласына ене алады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес барлық жер қатынастарын
материалдық және іс жүргізушілік деп белуге болады. Жер қатынастарының
аталған түрлеріне Қазақстан Республикасының жер зандарының материалдық және
іс жүргізушілік нормалары сәйкес келеді.
Қазіргі кезде ауылды одан әрі дамыту мақсаттарын шешу үшін Қазақстан
Республикасы қызметінің негізгі бағыттары анықталды.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасының ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын бекіткен Жарлығы қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың пікірі бойынша
шаруашылығының ерекшеліқтері айырықша аграрлық саясатты жүргізуді талап
етеді. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың басқа
салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы мәнге ие болуы
тиіс. Сонымен қатар, мемлекеттің қолдауы жан-жақты сипатқа ие болуға
міндетті. Қазақстан Республикасының аграрлық саясатының негізінде жаңа
ереже-жерге меншік құқығының болуы да аса маңызды болып табылады. Жерге
меншік құқығы мәселесі қоғамда белсенді түрде талқыланады. Осы мәселелерді
қамтитын заңнаманың қажеттігін Қазақстан Республикасы Президентінің өзі
ұсынған болатын.
Өңделуші жерлердің құнарлығының бірден төмендегенін атап өтпеуге
болмайды, бұл өндіріс технологиясын деректі түрде бұзудың қаржы
ресурстарының жетіспеушілігінің, белгілі бір ауыл шаруашылықлық өнімдеріне
сұраныстың азаюының және техниқаның тозуының салдарынан болады. Аталған
мәселелердің барлығы өндірісті жүргізудің нақты бір табиғи-климаттық
жағдайларымен қалыптасқан мамандандыруды үздіксіз ауыстырып отыруға мәжбүр
еткізеді.
Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығында бүкіләлемдік тәжірибедегі
сияқты күшті мемлекеттік қолдау қажет.
Жер кодексін қабылдауға қатысты әртүрлі көзқарастар орын алады.
Бірқатар депутаттар тобы Қазақстан Республикасы Президентіне хат жолдады.
Бұл хатта жерде тікелей жұмыс істейтін адамдардың жерге меншік құқығының
жоқтығына қатысты көңіл толмаушылықтар көрініс тапты. Және де жер сатылатын
жағдайда елеулі саяси және әлеуметтік салдар орын алатынын аталып өтті.
Жоғарыда аталған депутаттар тобы жерді сату туралы мәселені қажетті
алғышарттар орын алғанға дейін кейінге қалдыруды ұсынды.
2007 жылғы сәуір айының соңында Парламент Мәжілісі екінші оқылымыңда
Жер кодексінің жобасын көпшшік дауыспен қолдады. Іс жүзінде,
16
Парламент Мәжілісі жер туралы заңнаманың мүлдем жаңа жобасын ұсынды. Үқімет
аталған жобаның бес негізгі сауалы қатысты келісім бермеді.
Біріншіден, депутаттардың шартты жер үлесіне ие тұлғаларға жер телімін
тегін тарату туралы ұсынысымен келіспеушілік. Себебі, ол мұндайүлеске ие
емес азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзады. Бұл ұсынысты
жетекшілікке алатын болсақ, онда 1994 жылғы агроқұрылымдарға сәйкес
қалыптасқан құқықтарды жою қажет.Ал бұл тұйыққа алып қеледі, ол өндірістің
ерекше құралы ретінде, өзіндік құнға ие жердің құқықтық жағдайына қайшы.
Екінші келіспеушілік. Үкімет жеке меншік иесіне сатылуы тиіс жер
учаскілерінінің көлеміне қеліспеушілік білдірді. Алғашқы ұсыныс бойынша,
мұндай жерлер аудандардағы ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің10 пайызынан
аспауы тиіс болатын. Ал Мәжіліс бұдан екі есе аз жер көлемін ұсынды.
Үкіметтің ойынша, бұл инвесторлардың қызуғышылығын төмендетіп,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің ыдырауына алып келеді.
Келіспеушілік. Үкмет жеке және заңды тұлғалар үшін жерге меншікті
енгізудің әртүрлі мерзімдерін орнықтырумен келіспейді. Егер азаматтар ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерді заң күшіне енісімен алатын болса, занды
тұлғалар(яғни агроқұрылымдар) үшін бұл мерзім 3,5 жылға шегерілді. Бұл
таңғаларлық жайт себебі, мұндай жағдайда құрылған шаруа қожалығы немесе
серіктестік жерді мемлекеттен емес, өз-өзінен жалға алады.
Төртінші келіспеушілік субарендаға қатысты орын алды. Мәжіліс
депутуттары субаренданы 2009 жылға дейін созуды ұсынды. Үкіметтің ойынша
бұл жол ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнының өсуіне әкеп соғады.
Бесінші мәселе — бұл ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді сатудан
түскен қаражатты қолда бар жинақтаушы қорларда емес, шеттен қосымша
шығындарды қажет ететін белгілі бір жаңа институттарда жиннақтау.
Жаңа Жер кодексінің жобасы Үкіметте, Қауіпсіздік Кеңес пен Ұлттық
Кеңестің отырысында талқылаудың барлық кезеңдерінен өтіп, мақұлданды.
2007 жылғы 19-мамырда Қазақстан Республикасының Парламентімен
қабылданған Жер кодексі 2007 жылғы 10-маусымда Қазақстан Республикасының
Конститутциялық Кеңесімен қаралып, заңды деп танылды.
Заң жобасының аса маңызды мәселелерінің қатарынан жер пайдаланудың үш
түрі қарастырылды: тұрақты жер пайдалану, жерді жалға беру және ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке меншікті енгізу. Субаренда және қысқа
мерзімді жалға беруді жою туралы ұсынысы болды. Сонымен, қазақстандықтар
жер учаскісін 49 жылға дейінгі мерзімге, ал шетел инвесторлары 10 жылдан
асатын мерзімге жалға алады (ҚР ЖҚ 37-бабының 5-тармағы).
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің меншік иелері ретінде тек
қазақстандықтар ғана болуы мүмкін. Сонымен қатар, шаруалардың таңдау
17
мүмкіндігі болады: заңда жазылғандай, жер сатып алу — бұл айрықша ерікті
түрде жүзеге асырылатын әрекет сатып алғысы келмейтін тұлға жерді ұзақ
мерзімдік жер пайдалануға жалға алу мүмкіндігіне ие. Одан кейін баюдың
нәтижесінде сол жерді сатып ала алады. Жерлерді жеке меншікке сату Үкімет
бекіткен жеңілдік түріндегі бағамен де, нарықтық бағамен де жүзеге
асырылады. Тіпті, жердің құнын төлеу 10 жылға дейін кейінге қалдыруы
мүмкін, бірақ, бұл жағдайда жерге билік ету құқығына шеқтеу қойылады. Жер
туралы заңнаманы өзгертудің мақсаты ретінде өндірістің тиімділігін көтеру
болуы тиіс.
Кейбір тұлғалардың жерді көптеп сатып алуын болдырмау үшін бірқатар
заңнамалық кедергілер орнықтырылған: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... .5
1. Жер нарығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Жер қойнауының пайдаланушыларға салық салу ... ... ... ... 11
2. ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ
ҚОЛДАНУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .13
1. Нарықтық экономикадағы жерге меншік
құқығы ... ... ... ... ... 13
2. Жерді ауыл шаруашылығында қолдану ерекшелігі және дерге деген
баға ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..22
3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ
ҚАЛЫПТАСУЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...28
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 30
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..32
3
Кіріспе
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер
етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты, белгілі бір дәрежеде оның
құндылығын, пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман
өнімдерін алу мүмкіндігін негіздейді. Сонымен қатар, жердегі қоректік
заттардың құрамың арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз
сапасын қадағалайды.
Жер қорының құрамыңа барлық жер санаттары, соның ішінде,ауыл шаруашылық
мақсатындағы жерлер, елді мекен жерлері, орман қоры жерлері және босалқы
жерлер кіреді. Олардың құрамынан жер учаскілері жеке меншікке заңда
көзделген тәртіп бойынша беріледі.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да
өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың,
коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып
табылады.
Жердің бағасы, тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде, жекеленген жер
учаскелерінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан бейнелейді, ауыл
шаруашылығының ерекшеліктерін айырықша аграрлық саясатты жүргізу ретінде
қарастыратын боламыз. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың
басқа салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы көңіл бөлуі
қарастырылуы тиіс.
Осы қарастырылып отырған жұмыстын басты мақсаты – жер нарығы, жер
нарығына терең мағынада түсінік беру, жерді қолдану және оған қатысты
қызыметтерді асыру болып отыр. Ал міндетіне келетін болсақ, осы жер нарығын
келешекте қолайлы қолданысқа асыру үшін алдағы қарастырылатын
порблеммаларды ескеріп, негізгі мәселелелерді шешу үшін қолдану болып отыр.
4
1.ЖЕР НАРЫҒЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Жер нарығының түсінігі мен мазмұны
Жер материалдық өндірістің процессіне және адамның басқа да әлеуметтік
қызметі саласына қатысты бола отырып, өзінің пайдалану мақсаттарына
байланысты әртүрлі функцияларды атқарады.
Жер ауыл және орман шаруашылығында тек жалпы еңбек жағдайы ретінде ғана
емес, сонымен қатар, өндірістің басты, негізгі құралы ретінде де қызмет
етеді. Жердің мұндай қызмет етуінің басты шарты болып оның құнарлығы
табылады. Әдетте құнарлыққа жердің үстіңгі қабаты — топырақ ие болады,
мұнда өсімдіктер үшін қажетті дымқылдық пен қоректі заттар (фосфор, азот,
калий және т.б.)болады, және де олар өсімдіктердің өзіне сіңіруі үшін
жарамды болуы тиіс. Жердің құнарлығы белгілі бір дәрежеде оның құндылығын,
пайдалылығын және бұл жерден ауыл шаруашылық және орман өнімдерін алу
мүмкіндігін анықтайды. Сонымен қатар, жердегі қоректік заттардың құрамың
арттырған және оны ұтымды пайдаланған жағдайда ол өз сапасын жоғалтпайды.
Өнеркәсіп кәсіпорындары, көлік, энергетика, құрылыс және басқа да
өндіріс салалары үшін жер кеңістік базис, ғимараттардың, құрылымдардың,
коммуникация объектлерінің, көлік жолдарының орналасқан орны болып
табылады.
Жер нарығының жалпы теориясына сәйкес жер нарығының объектісі жер
болып табылатын ерікті қоғамдық жер қатынастары болып табылады.
Жер - экономикалық ресурс және оның басты ерекшелігі - шектеулілігі,
сондықтан жер ұсынысы шектеулі болады. Жер ұсынысына әсер ететін негізгі
факторлар - оның құнарлылығы мен орналасу орны. Жер ұсынысының тұрақтылығы
ұсыныс қисығының абсолютті икемсіз екенін көрсетеді.
Жерге сұраныс біркелкі болмайды, себебі оның құрамыңа ауыл
шаруашылық және ауыл шаруашылық емес сұраныстар кіреді. Жерге сұраныс ауыл
шаруашылық өнімдерінің сұранысынан туындайды. Ал ауыл шаруашылық емес
сұраныстарға: тұрғын үйлерді, инфрақұрылым обьектілерін, өндіріс
құрылыстарын салу үшін қажет болатын жерлерге сұраныстар жатады.
Жер шектеулі ресурс болғандықтан оның төлемі жер рентасымен
белгіленеді. Жердің құнарлығы және орналасу орындары әр түрлі болғандықтан
ерекшеленген (дифференциалдық) рента болады.
Төмендегі графикте жақсы жерлердің иелері жердің әрбір бірлігіне R1
дифференциалдық рента, ал орташа жерлердің иелері - R2 жерлердің
дифференциалдық рентасы тағайындалғанда рента шамасы R1 E1 E3 O
төртбұрышының ауданына тең болады.
5
Жердің бағасы рентаны капиталдандыру жолымен анықталады. Егер жер телемі
жылма-жыл R рентасын беріп тұрса, онда жердің бағасы- болашақтағы
жер рентасының дисконтталған құны болады:
Rz= ∑ [ Ri(1+І)і ]
(1)
Жердің бағасы мерзімсіз капитал салымы болғандықтан төмендегіні
жазамыз.
Lim Rz = lim ∑ [ Ri(1+І)і ]= R1,
(2)
мұндағы R- жылдық рента; і- несиенің пайыздық мөлшерлемесі.
Егер рента 200 мың теңгеге тең болып, ал несиенің пайыздық мөлшерлемесі
5% болса, онда жердің бағасы: 2000,05=4000 мың теңге болады.
Жер рентасы - жер иеленушінің пайдалылық факторы. Рента - жер
иеленушінің бұлақты, орманды және тағы басқа да табиғи ресурстарды
пайдаланғаны үшін, төлемақының тұрақты төленуін көрсетеді. Жердің бір
ерекшелігі- оның барлық мөлшері өзгеріссіз.
Сондықтан жер рентасының көлемі оның жерге деген сұранысынан
анықталады.
Сонымен қатар рента мыңаларға байланысты ажыратылады:
1) Табиғат жағдайлары (климат, топырақ типтері және т.б)
2) Топырақ өнімділігі
3) Жердің орналасуы. Әрине жер жақсы сипаттамаға ие болса, онда үлкен
өнім әкеледі.
Жер ауыл шаруашылығындағы өндірістің негізгі құралы ретінде біркелкі
бола бермейді. Жер учаскелерінің әр түрлі сапалығы олардың әр қилы
құнарлылығымен байланысты, бұл әр түрлі учаскілерге жұмсалған біркелкі
енбектің әр түрлі өндірістің өнімдермен өтелетініне әкеп соқтырады әрі
табиғи түрде ауыл шаруашылық кәсіпорындарының шаруашылық қызметінің
иәтижесінде көрініс табады.
Қандай экономикалық көрсеткіш жер ресурсының халық шаруашылығына тән
құндылығының өлшемі ретінде қызмет етеді?
Жер - тұтыну құны, оның құны шексіз (құндылығы жоғары) әр жаңа тұтыну
құнын - бұрыннан құны бар материалдық өнімнің (пішен, металл және т.б.)
құнын жасауға қажетті шарт болып табылады, өйткені өнімде қоғамдық еңбектің
белгілі бір мөлшері заттандырылған. Осылайша, жер бағасы өндіріс пен тауар
алмасу процесіне қарамастан ғабиғи дене ретіндегі жердің өз атрибуты емес.
Сондықтан да жердің бағасы тауар өндірісінің қажетті құралы ретінде
жекелеген жер учаскелорінің тұтыну құны шамасын экономикалық тұрғыдан
бейнелейді. Ол қажетті жерде - нашар учаскелерде өндірілген тауарлардың
санымен салыстырғанда жақсы учаскелерде қосымша өндірілген тауарлар құнының
шамасымен тұлғаланады. Жекелеген жер учаскелері
6
сапаларының әр түрлі болуына қарай өндірілген өнімдердің жеке құны біркелкі
болмайды. Ауыл шаруашылығына пайдалы жердің ең жоғары өнім
беретін аудандарының саны шектеулі. Меншік түрлеріне қарамастан табиғи
ресурстардың монополиясы, оның ішінде шаруашылық жүргізудің объектісі
ретінде әр түрлі сападағы жер монополиясы да объективті тұрғыда болмақ.
Басқаша айтқанда, жекелеген кәсіпорындардың жер монополиясымен байланысты
сараланбалы ренталарды (дифференциалыной ренты) қалыптастырудың барлық
алғышарттары бар. Бұл алғышарттар кәсіпорынның төлемі ретінде сараланған
табысты алу жолымен шаруашылық есеп принципін жүзеге асыруына мүмкіндік
беретін айрықша реттеуші ретінде сараланбалы рентаның функциясын анықтайды.
Осы шикізат түрінен алынатын өнімді арттыруға жұмсалатын шығынның,
объективті шегі, яғни өнім құнын анықтап беретін еңбек шығыны шегінде
қоғамдық тұрғыдан ақталатын белгілі бір деңгейі болатынын айта кету керек.
Сараланбалы табыста объективті тұрғыда бар болады. Осылайша,
экономикалық баға өнім құнынан және осы ресурс түрін пайдаланудағы жеке
өндіріс құнынан өндірілетін баға болып шығады. Онда жердің бағасы
тұйықтаушы шығын мен жеке шығын арасындағы айырмашылық ретінде қалыптасатын
жер рентасының шамасымен анықталады.
Жер қатынастарын реттеуде экологиялық әдісті императивтік және
диспозитивтік әдістермен бірге де, дербес өзін бөлек те қолдануға болады.
Жер- өндіріске мәңгілік қажетті жағдай әрі ол дұрыс пайдаланылатын
болса, оның құнарлығы түресілмейді (таусылмайды). Ауыл шаруашылығы үшін
пайдаланылатын жер сансыз жылдар ішінде жыл сайын рента (пайда) әкеледі.
Жерді пайдаланудан түсетін табыс бір емес, бірнеше мәрте түсетіндіктен
экономикалық бағалауда бұл табыс пайдаланылған уақыт ішіндеосы учаскіден
түскен табыстың жалпы шамасын анықтау үшін жиынтықталуы тиіс деп саналады.
Егер жылдық рентаның өсім қарқыны уақыт факторын ескеретін
коэффиценттен асып түсетін болса, онда жиынтық рента орасан көп болады.
Бұдан шығатын қорытынды: жылдық рентасы мұндай қарқынмен өсетін жер ауыл
шаруашылығына қатысы жоқ басқа мақсатта пайдаланылуы қанша жерден тиімді
болса да, ауыл шаруашылық айналымынан түбегейлі шеттелмеуі керек.
Жердің айрықша ерекшеліктері болып оның көлемінің шектелгендігі,
орналасу орнының тұрақтылығы, ауыспайтындығы және жылжымайтындығы табылады.
Сонымен қатар, жер өз құрамы, құнарлығы, ландшафттығы, өсіп-өну
мүмкіндігін, экологиялық, рекреациялық және шаруашылық мақсаттары бойынша
біртектес емес. Жердің басқа да табиғи ресурстармен, әсіресе, су
ресурстарымен, жер қойнауымен, өсімдіктер әлемімен, соның ішінде, орманмен,
байланысының мәні ерекше. Олар үшін де жер орналасқан орны және өмір сүру
жағдайы болып табылады.
Осылардың барлығы жер қатынастарындағы нарықтық қатынастарға әсер
етеді.
7
Жер қатынастарының объектісі дегеніміз Қазақстан Республикасының
аумағының шегіндегі бүкіл жер, онда не орналасқанына және олардың
жекелеген субьектілерге бекітіліп берілуінің құқықтық негіздеріне
қарамастан жекелеген жер учаскелері, сондай-ақ жер учаскелері мен жер
үлестеріне құқықтар (ҚР ЖҚ 12-бабының 22-тармағы).
Жер барлық жер нарығындағы қатынастардың обьектісі болып табылады.
Алайда, жер нарығындағы қатынастардың объектісі болып таза табиғи түрдегі
жер емес, жердің бекітілген нарықтық режимі табылады. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік шекарасының шегіндегі барлық жерлер меншіктің,
жер пайдаланудың, басқарудың және қорғаудың түрлеріне қарамастан жер қорын
құрайды. Қазақстан Республикасындағы барлық жерлерді біртұтас жер қоры
ретінде танудың заңды негізі болып Қазақстан Республикасы
Конституциясындағы ереже табылады, оған сәйкес Республиканың егемендігі
оның бүкіл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол
сұғылмауын және бөлінбеуін қамтамасыз етеді (ҚР Конституциясының 2-бабы).
Аумақ - белгілі бір шекараға ие жер кеністігі. Жер нарығындағы
қатынастардың біртұтас жер қоры негізгі шаруашылық мақсаттарына сәйкес
бөлінеді.
Жер қорларының әртүрлісі болады: арнайы жер қоры, иммиграциялық жер
қоры, орман қорының жерлері, су қорының жерлері.
Жер қоры - Қазақстан Республикасындағы жер нарығындағы қатынастардың
аса маңызды объектісі.Жерлерді аймақтарға бөлудің мақсаттары болып мыңалар
табылады:жерлерді аймақтарға бөлу арқылы жер ресурстарын басқару
саласындағы біртұтас мемлекеттік саясатты жүргізу; әртүрлі аймақтарға енген
жерлерді пайдалану режимі мен тәртібін, аймақтардың шекаралары мен көлемін
орнықтыру; жерлерді пайдалану мен қорғаудың аймақтық және жергілікті
бағдарламаларын жасау.
Қазақстан Республикасындағы барлық жер санаттары аймақтарға бөлінуі
тиіс. Жерді аймақтарға бөлуді аудандық деңгейде және облыстық маңызы бар
қалаларда ұйымдастыруды аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың тиісті
атқарушы органдары жүзеге асырады.
Аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың жерін аймақтарға бөлу
жөніндегі материалдардың негізінде облыстық (Астана және Алматы
қалаларының) жер ресурстарын басқару жөніндегі аумақтық органдары қоршаған
ортаны қорғау, сәулет және қала құрылысы жөніндегі жергілікті органдармен
және басқа да мүдделі орган, мен бірлесе отырып, облыстық (Астана және
Алматы қалаларын: атқарушы органның тапсырмасы бойынша, жерді облыстық
(қалалық) денгейде аймақтарға бөлудің нысаналы мақсат жіктемесі енгізілетін
жобаларын (схемаларын) әзірлеуді ұйымдастырып, қамтамасыз етеді және оларды
облыстық (Астана және Алматы қалаларының) өкілді органдарының бекітуіне
енгізеді.
8
Аумақтарды қолданудың нысаналы режимі туралы көрсеткіштерден
жерді аймақтарға бөлудің мәліметтері мыңа жағдайларда қолданылады: жер
ресурстарын басқарұды ұйымдастыруда; жер дауларын шешуде, жер учаскілерін
жеке меншікке және пайдалануға беруде, жерлерді мемлекеттік
қажеттіктер үшін қоюда (сатып алуда), жер учаскелерін зерттеу жұмыстары
үшін пайдалануға рұқсат беруде, жерді қорғау мен пайдалануға бақылау
жасауда және жер құқығы қатынастарын реттеумен байланысты басқа да
мақсаттарда.
Ауыл шаруашылығы жерлерін аймақтарға белу мыңадай қағидаларға сүйенеді:
1) Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің басымдылылығы;
2) Ауыл шаруашылық алқаптарының ерекше қорғалуы;
3) Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің нысаналы пайдаланылуы;
4) Ауыл шаруашылық алқаптарын ауыл және орман шаруашылығын жүргізумен
байланысты емес мақсаттарда пайдалануға алғанда ауыл шаруашылығы
өндірісінің шығындарын етеу.
Жер қатынастарының субъектілері жер нарығындағы қатынастарға
қатысушылар болып табылатын және соған орай құқықтары бар әрі осы құқық
қатынасында міндеттер атқаратын жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ
мемлекеттер. Жер нарығындағы қатынастардағы субьектіліктің негізгі түрлері
болып мыңалар табылады:
1) субъектінің жер құқығы қатынасына қатысуы;
2) қатынаста құқықтар мен міндеттерді иеленуі.
Жер заңдарына сәйкес нарықтық қатынастарының субъектісі болып кез
келген тұлға емес, тек жер заңдарына сәйкес белгілі бір құқықтар мен
міндеттерге ие немесе жер құқығы қатынастарына қатысумен байланысты
құқықтарға ие тұлғалар ғана табылады. Заң жер құқығы қатынастарындағы
субъектіліктің басқа белгілерін атамайды.
Ұлттық жер пайдаланушыларға Қазақстан Республикасының азаматтары,
Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар, соның
ішінде, шетелдік қатысушылары бар кәсіпорындар жатады.
Шетелдік жер пайдаланушылар — бұл шет мемлекет азаматтары, азаматтығы
жоқ адамдар, шет мемлекет заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлғалар
(шетелдік заңды тұлғалар), шет мемлекеттер, халықаралық бірлестіктер мен
ұйымдар.
Тұрақты жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығының мерзімі шектеусіз
сипатта болатын тұлғалар.
Бастапқы жер пайдаланушылар - жер пайдалану құқығын Жер кодексінің 32-
бабында көзделген тәртіппен тікелей мемлекеттен не осы құқықтан айыру
тәртібімен басқа да бастапқы жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
Кейінгі жер пайдаланушылар - өзінің бастапқы жер пайдаланушы мәртебесін
сақтап қалатын жер пайдаланушыдан кейінгі жер туралы шарт негізінде уақытша
жер пайдалану құқығын алған тұлғалар.
9
Жер пайдалану құқығының ерекше субъектісі болып қызметтік жер
пайдаланушы тұлғалар табылады. Мұндай жерлер экономика саласы
жұмысшыларының жекелеген санаттарына беріледі.
Олардың тізімі Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 23-
мамырдағы № 634 Қызметтік жер телімін алу құқығына ие жұмыскерлер
санаттары тізімін бекіту туралы қаулысымен бекітілген. Олардың ерекшелігі
мыңада: қызметтік жер телімі ұзақ мерзімге уақытша ақысыз жер пайдаланудың
ерекше түрі болып табылады. Ол министрліктер мен ведомтсволардың
қызметкерлеріне жұмыс орны бойынша осы қызметі кезеңіне қызметтік тұрғын үй
үшін, шаруашылық өнімдерін егуге, шөп оруға және мал жаюға беріледі.
Қызметтік жер телімін пайдалану құқығына қатысты қандай болмасын мәміле
жасауға жол берілмейді.
Бір немесе бірнеше тұлғаның иелігіндегі жер учаскесі ортақ меншік
құқығы негізінде тиесілі болады. Ортақ меншік Қазақстан Республикасының заң
актілерінде көзделген жағдайларда меншік иелерінің өздеріне тиесілі жер
учаскесін ерікті түрде біріктірген кезде пайда болады. Бір немесе бірнеше
тұлғалардың жер пайдалануы да осындай тәртіпте пайда болады.
Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделмесе, ортақ
үлестік меншік пен ортақ үлестік жер пайдаланудағы жер учаскесілеріндегі
жер үлестер жер құқықтары мен міндеттерінің объектісі болып табылады.
Сонымен, жер құқығы қатынастарының субьектісі болып тек жеке тұлғалар
мен заңды тұлғалар ғана емес, сонымен қатар екі не одан да көп тұлғалар
табылады. Бұл жағдайды Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 30-бабында
(Жер пайдалану құқығы субъектілері) атап өткен дұрыс болар еді. Жер
учаскесіне ортақ үлестік меншік пен ортақ үлестік пайдалану ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерде де рұқсат етіледі.
Бірнеше тұлғаның ортақ меншік құқығы мен ортақ жер пайдалану құқығы
кондоминиум жағдайындағы жер учаскесіне қатысты да таралады. Жер құқығы
қатынастарының ерекше бөлімі субъектілерінің құқықтық мәртебесі жер қоры
санаттарына немесе оның негізгі шаруашылықтық мақсатына байланысты.
10
1.2 Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу
Қазақстан Республикасының салық жүйесінде табиғи ресурстарды, пайдалы
қазбаларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты бірқатар төлемдер бар, олар
шартты түрде салықтық сипаты бар табиғи ресурстар үшін төленетін төлемдер
ретінде бір топқа біріктіруге болады. Оларға үстеме пайдаға салынатын
салық, жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері, су үшін төленетін
төлем, орманды пайдаланғаны үшін төлем және басқалары жатады. Аталған
төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен
мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын және шаруашылық қызметте
пайдаланылатын материалды, шикізатты, минералды ресурстардыалу, тұтыну,
олардың сапасы табиғат факторларымен байланысты болады.
Жер қойнауын пайдаланушылар үшін белгіленетін салық режимі тек қана
Қазақстан Республикасының үкіметі белгілеген тәртіппен жер қойнауын
пайдалануға жасалатын келісімшартта айқындалады.
Келісімшарттардың негізгі түрлеріне қарай жер қойнауын пайдаланушыларға
салық салудың екі үлгісі белгіленген:
- бірінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының Салық кодексінде көзделген
салықтар мен басқа да міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін
көздейді;
- екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан
Республикасының үлесін төлеуін, сондай-ақ салық заңнамасында көзделген
салықтар мен басқа да міндеттемелердің барлық түрлерін төлеуді көздейді.
Оларға шикі мұнай мен басқа да пайдалы қазбаларға салынатын акциз, үстеме
пайдаға салынатын салық, жер салығы, мүлікке салынатын салық қосылмайды.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері
мыналарды кіріктіреді:
1. Үстеме пайдаға салынатын салық;
2. Жер қойнауын пайдаланушының міндетті төлемдері;
- бонустар;
- қол қойылатын;
- комерциялық табу;
- роялти;
3. өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі.
Жер қойнауын пайдаланушылар - Қазақстан Республикасының аумағында,
мұнай операцияларын қоса алғанда, жер қойнауын пайдалану жөніндегі
операцияларды Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлға.
Өнімді бөлу туралы келісімшартта белгіленетін салық салу шарттары
келісімшартқа қол қойған құні қолданылатын жеке және заңды тұлғалардың
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуін
реттейтін Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелеріне сәйкес
11
болады.
Өнімді бөлу туралы келісімшарт бойынша жер қойнауын пайдалакнуды
бірнеше салық төлеуші жүзеге асыратын жағдайда келісімшартта белгіленген
салық режимі олардың барлығы үшінортақ болып табылады.
Келісімшарт шеңберінде жүзеге асырылатын қызмет бойынша салық
міндеттемелерін орындау жер қойнауын пайдаланушыны осындай міндеттемелердің
пайда болған құні қолданып жүрген салық заңдарына сәйкес, келісімшарт
шеңберінен тыс қызметті жүзеге асырғаны үшін Салық кодексінде көзделген
салық міндеттемелерін орындаудан босатпайды.
Өнімді бөлу туралы келісімшарттарда белгіленген салық салу шарттары
тараптардың келісімі бойынша салық заңдарының өзгеруіне байланысты
түзетілуі мүмкін.
Жер қойнауын пайдалану жөніндегі барлақ келісімшаттарға қол қойылғанға
дейін олар Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіппен және
мерзімдерде міндетті салық сараптамасынан өткізіледі.
Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдерінен
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде белгіленген, негізгі капиталды
құрайтын, бюджеттік қорды толтырады.
12
2 ЭКОНОМИКАДАҒЫ ЖЕР МЕНШІГІНІҢ ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ ЖЕРДІ ҚОЛДАНУ
2.1 Нарықтық экономикадағы жерге меншігінің құқығы
Жер нарығындағы қатынастардағы мемлекеттік басқару мемлекеттің табиғи
ресурстарға, соның ішінде, жерге қатысты маңызды функциясы болып табылады.
Ол мыңа мақсаттарда жүзеге асырылады:
1) Жер учаскелерін меншік құқығына немесе жер пайдалану құқығына беру
және алып қою (ҚР ЖК 16-бабы);
2) Жер туралы заңнамамен көзделген тәртіпте азаматтар мен заңды
тұлғаларға берілетін жер учаскелерінің мөлшерін анықтау (ҚР ЖК 50-бабы);
3) Мемлекеттік бақылау.
Мемлекеттік органдардың жер қатынастары саласындағы реті басқарудың бұл
түрлерімен шектелмейді. Ол жер құқығы жүйесінде жеке құқықтық институт
ретінде қарастырылып отырған құқығы қатынастарының барлық қешенін қамтиды.
Сервитут жер құқығының және Қазақстан Республикасында 1995 жылдан бері
әрекет етуші жер туралы заңнаманың жаңа институты болып табылады. Жер
құқығы қатынастарының дербес объектісі болып табылады.Сервитут бөтеннің
учаскесін пайдаланудың айырықша түрі болғандықтан жер құқығы қатынастарының
басқа объектілерінен өзгеше болып келеді. Сервитуттың субъектісі иелену мен
пайдалану құқықтарына және жеке меншік субъектісінің құқықтарына ие болады.
Жер құқығы қатынастары объектілерінің ішінде ол өзінің түрлерімен, құқықтық
режимі және жер пайдалану құқығының түрлі субектілерімен нысаналы
пайдалануымен ерекшеленеді.
Адамдардың арасындағы қатынастарда ешқандай да әрекет саналы ойсыз,
қалаулы мақсатсыз жасалмайды. Қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу
осындай реттеудің мақсаты мен міндеттері болмаған жағдайда мүмкін емес,
себебі, құқықтық реттеуге қатысты белгілі бір мақсаттар мен міндеттерге
жету заңшығарушы органдар мен халық үшін қалаулы нәтиже болып табылады.
Мұндай нәтиже нормативтік құқықтық актілерді дайындау, қабылдау және
орындау процесінде жүзеге асырылады. Сондықтан да, заңнаманың мақсаттары
мен міндеттері кез келген заңнаманың негізгі институттары болып табылады,
және олар заңнаманың негізгі нормалары болып, жекелеген институтты құрайтын
заңнама қағидаларымен де тығыз байланыстылықта болады. Кейбір заңдар мен
заң актілерінде мақсаттар, міндеттер және қағидалар әрқашанда көрсетіле
бермейді. Алайда, бұл дегеніміз мұндай заңдар мен заң актілерінің
мақсаттары, міндеттер және қағидалары жоқ дегенді білдірмейді. Мысалы,
жақында қабылданған Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орман туралы
заңнаманың мақсаттары мен міндеттері туралы арнайы нормалар жоқ. 1995 жылғы
28-маусымдағы Қазақстан Республикасы Президентінің Мұнай туралы
13
Жарлығында да бұл заң шығарушы актінің мақсаттары, міндеттері және
қағидалары көрсетілмеген.
Мақсаттар мен міндеттерді анықтауға қатысты мұндай бағыт қазақстандық
заңнамаға ғана тән емес. Ресей Федерациясының 2001жылғы 25-қазандағы Жер
кодексінде де осы заңның мақсаттары мен міндеттеріне арналған ресми
нормалар жоқ. Алайда, бұл дегеніміз, аталған заң мен заң шығару актілерінің
мақсаттары мен міндеттері жоқ дегенді білдірмейді. Мысалы, Ресей
Федерациясының аталған кодексінің қағидаларында (1 бап) былай делінген:
әрбір азаматқа өзіне тиесілі жер учаскесін еркін пайдалану, билік ету және
иелену кепілін қамтамасыз ету барысында жерді пайдалану мен қорғау қоғамның
мүддесі үшін жүзеге асырылуына сәйкес қоғамның мүддесі мен азаматтардың
заңды мүдделерін үйлестіру; жерді пайдалану мен қорғау қызметін жүзеге
асыруда адамның денсаулығы мен өмірін қорғау мақсатында аса көп шығындардың
кетуіне қарамастан, адамның өмірін сақтауды немесе адам денсаулығына
келтірілетін зияндардың алдын алуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
қызмет түрлерін жүзеге асыру және осындай шешімдер қабылдау.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 5-бабына сәйкес, Қазақстан
Республикасы жер заңдарының міндеттері болып жер учаскісіне меншік құқығы
туындауының , өзгертілуі мен тоқтатылуының негіздерін, шарттары мен
шектерін; жер учаскісіне меншік иелері мен жер пайдаланушылардың құқығы мен
міндеттерін жүзеге асыру тәртібін белгілеу; жерді ұтымды пайдалану мен
қорғауды, топырақ құнарлығын ұдайы қалпына келтіріп отыруды, табиғи ортаны
сақтау мен жақсартуды қамтамасыз ету мақсатында жер қатынастарын реттеу;
шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту үшін жағдайлар
жасау; жеке және заңды тұлғалар мен мемлекеттік жерге құқықтарын қорғау;
жылжымайтын мүлік нарығын жасау мен дамыту; жер қатынастары саласында
заңдылықты нығайту болып табылады.
Жер туралы заңнаманың мұндай маңызды құрылымдарына немқұрайды қатынас
қате тұжырымдар мен анықтамаларға алып келуі мүмкін. Мысалы, А.Х.Хаджиев
Қазақстан Республикасының жер құқығына мыңадай анықтама береді: Қазақстан
Республикасының жер құқығы ұлттық құқықтық жүйенің дербес саласын құрай
отырып ұтымды пайдалану және қорғау мақсаттарында оны табиғи ресурс және
шаруашылық объектісі, өндіріс құралы және шартты қорғау мен пайдалану
бойынша қатынастарды реттеуге; топырақтың өнімділігін арттырұға; табиғи
ортаны сақтау мен жақсартуға; шаруашылық жүргізудің барлық нысандары үшін
жағдай жасауға; азаматтар мен заңды тұлғалардың жерге құқығын қорғауға; жер
қорын қорғау мен дамытуға; жер қатынастары саласында заңдылықты нығайтұға
бағытталған өзара байланысты құқықтық нормалардың жиынтығы.
Жер туралы заңнаманың міндеттерін айтпағанда жер учаскесінің пайда
болу, иелену, пайдалану және билік ету негіздері болып табылатын жерге
мемлекеттік және жеке меншік құқығы туралы, яғни, жер қатынастарының
14
мәнін ашатын қатынастар туралы бір ауыз сөз жоқ.
Сондықтан да, жер құқығына берген анықтамасы даулы болып табылады. Ол
жер туралы заңнаманың нормаларына сай келмейді.
Жер туралы заңнаманың қағидалары болып жер қатынастарын нормативтік -
құқықтық реттеудің жетекші ережелері табылады және оларға жер туралы
заңнаманың басқа нормалары қайшы келмеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының жер заңдары төмендегі қағидаларға
негізделеді.
1. Қазақстан Республикасы аумағының тұтастығы, қол сұғылмаушылығы және
бөлінбейтіндігі;
2. жерді табиғи ресурс, Қазақстан Республикасы халқының өмірі мен
қызметінің негізі ретінде сақту;
3. жерді қорғау және ұтымды пайдалану;
4. экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету;
5. жерді нысаналы пайдалану;
6. ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердің басымдығы;
7. жердің ыжай-күйі және оған қол жетімділік туралы ақпаратпен қамтамасыз
ету;
8. жерді пайдалану мен қорғау жөніндегі іс-шараларды мемлекеттік қорғау;
9. жерге залал келуін болдырмау немесе оның зардаптарын жою;
10. жерді ақылы пайдалану принциптеріне негізделеді.
Құқықтық реттеудің бағытына қарай құқықтың материалдық нормаларымен
қатар іс жүргізу нормалары да болады. Бұл нормалар құқықтың материалдық
нормаларын жүзеге асыруға бағытталған. Сол себепті, іс жүргізу нормалары
материалдық нормалармен тығыз байланыста болады. Кейбір кездері олар
материалдық және іс жүргізушілік құқықты жүзеге асырудың нақты бір
кезеңдерінде бірлесе отырып немесе бөлек өзара байланысқа түседі. Мысалы,
жер учаскесіне құқықты табыстау жер құқығының іс жүргізушілік нормаларымен
реттелген бірқатар әрекеттерді көздейді: өтінішті қарау, осы өтініш бойынша
шешім қабылдау, жер комиссиясын құру және т.б.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 43-бабының 11-тармағына сәйкес,
іс жүргізушілік әрекеттерді жүзеге асыру жер учаскесін пайдаланудың
міндетті шарты болып табылады. Аталған бапқа сәйкес, еғер атқарушы органның
жер учаскесін беру туралы шешімінде өзгеше көзделмесе жер учаскесінің
нақтылы (белгілі бір жердегі) шекарасы белгіленгенге жер ресурстарын
басқару жөніндігі аумақтық орган жер учаскесіне құқықты куәландыратын құжат
бергенге дейін жер учаскесін пайлалануға жол берілмейді.
Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 43-бабының нормаларын жүзеге
асыруда ҚР Салық кодексінің 151-бабы нормаларының (жерге орналастыру
процесі) маңызы зор.
Жер құқығында іс жүргізушілік нормалардың болуы, қылмыстық іс
жүргізушілік, азаматтық іс жүргізушілік және әкімшілік іс жүргізушілік
15
құқықтар сияқты, жеке дербес жер іс жүргізушілік құқық саласының бар
екендігін дәлелдейді.
Іс жүргізушілік құқықтың дербес саласын қалыптастыруда құқықтың дербес
пәні, мақсаттары және міндеттері қажет. Жер құқығының материалдық және іс
жүргізушілік нормалары ортақ міндеттер мен мақсаттарды иелене алады, ал
құқықтық реттеудің пәні мен әдісі жер құқығынан бөлініп, іс жүргізушілік
құқығының қалыптасушы саласына ене алады.
Қазақстан Республикасының Жер кодексіне сәйкес барлық жер қатынастарын
материалдық және іс жүргізушілік деп белуге болады. Жер қатынастарының
аталған түрлеріне Қазақстан Республикасының жер зандарының материалдық және
іс жүргізушілік нормалары сәйкес келеді.
Қазіргі кезде ауылды одан әрі дамыту мақсаттарын шешу үшін Қазақстан
Республикасы қызметінің негізгі бағыттары анықталды.
Осыған сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан
Республикасының ауылдық аймақтарын дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасын бекіткен Жарлығы қабылданды.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың пікірі бойынша
шаруашылығының ерекшеліқтері айырықша аграрлық саясатты жүргізуді талап
етеді. Бұл саясатқа сәйкес, мемлекеттік реттеу эқономиканың басқа
салаларына қарағанда ауыл шаруашылығы саласында жоғарғы мәнге ие болуы
тиіс. Сонымен қатар, мемлекеттің қолдауы жан-жақты сипатқа ие болуға
міндетті. Қазақстан Республикасының аграрлық саясатының негізінде жаңа
ереже-жерге меншік құқығының болуы да аса маңызды болып табылады. Жерге
меншік құқығы мәселесі қоғамда белсенді түрде талқыланады. Осы мәселелерді
қамтитын заңнаманың қажеттігін Қазақстан Республикасы Президентінің өзі
ұсынған болатын.
Өңделуші жерлердің құнарлығының бірден төмендегенін атап өтпеуге
болмайды, бұл өндіріс технологиясын деректі түрде бұзудың қаржы
ресурстарының жетіспеушілігінің, белгілі бір ауыл шаруашылықлық өнімдеріне
сұраныстың азаюының және техниқаның тозуының салдарынан болады. Аталған
мәселелердің барлығы өндірісті жүргізудің нақты бір табиғи-климаттық
жағдайларымен қалыптасқан мамандандыруды үздіксіз ауыстырып отыруға мәжбүр
еткізеді.
Жоғарыда аталған жағдайлардың барлығында бүкіләлемдік тәжірибедегі
сияқты күшті мемлекеттік қолдау қажет.
Жер кодексін қабылдауға қатысты әртүрлі көзқарастар орын алады.
Бірқатар депутаттар тобы Қазақстан Республикасы Президентіне хат жолдады.
Бұл хатта жерде тікелей жұмыс істейтін адамдардың жерге меншік құқығының
жоқтығына қатысты көңіл толмаушылықтар көрініс тапты. Және де жер сатылатын
жағдайда елеулі саяси және әлеуметтік салдар орын алатынын аталып өтті.
Жоғарыда аталған депутаттар тобы жерді сату туралы мәселені қажетті
алғышарттар орын алғанға дейін кейінге қалдыруды ұсынды.
2007 жылғы сәуір айының соңында Парламент Мәжілісі екінші оқылымыңда
Жер кодексінің жобасын көпшшік дауыспен қолдады. Іс жүзінде,
16
Парламент Мәжілісі жер туралы заңнаманың мүлдем жаңа жобасын ұсынды. Үқімет
аталған жобаның бес негізгі сауалы қатысты келісім бермеді.
Біріншіден, депутаттардың шартты жер үлесіне ие тұлғаларға жер телімін
тегін тарату туралы ұсынысымен келіспеушілік. Себебі, ол мұндайүлеске ие
емес азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзады. Бұл ұсынысты
жетекшілікке алатын болсақ, онда 1994 жылғы агроқұрылымдарға сәйкес
қалыптасқан құқықтарды жою қажет.Ал бұл тұйыққа алып қеледі, ол өндірістің
ерекше құралы ретінде, өзіндік құнға ие жердің құқықтық жағдайына қайшы.
Екінші келіспеушілік. Үкімет жеке меншік иесіне сатылуы тиіс жер
учаскілерінінің көлеміне қеліспеушілік білдірді. Алғашқы ұсыныс бойынша,
мұндай жерлер аудандардағы ауыл шаруашылық мақсатындағы жердің10 пайызынан
аспауы тиіс болатын. Ал Мәжіліс бұдан екі есе аз жер көлемін ұсынды.
Үкіметтің ойынша, бұл инвесторлардың қызуғышылығын төмендетіп,
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің ыдырауына алып келеді.
Келіспеушілік. Үкмет жеке және заңды тұлғалар үшін жерге меншікті
енгізудің әртүрлі мерзімдерін орнықтырумен келіспейді. Егер азаматтар ауыл
шаруашылығы мақсатындағы жерлерді заң күшіне енісімен алатын болса, занды
тұлғалар(яғни агроқұрылымдар) үшін бұл мерзім 3,5 жылға шегерілді. Бұл
таңғаларлық жайт себебі, мұндай жағдайда құрылған шаруа қожалығы немесе
серіктестік жерді мемлекеттен емес, өз-өзінен жалға алады.
Төртінші келіспеушілік субарендаға қатысты орын алды. Мәжіліс
депутуттары субаренданы 2009 жылға дейін созуды ұсынды. Үкіметтің ойынша
бұл жол ауыл шаруашылық өнімдерінің өзіндік құнының өсуіне әкеп соғады.
Бесінші мәселе — бұл ауыл шаруашылық мақсатындағы жерлерді сатудан
түскен қаражатты қолда бар жинақтаушы қорларда емес, шеттен қосымша
шығындарды қажет ететін белгілі бір жаңа институттарда жиннақтау.
Жаңа Жер кодексінің жобасы Үкіметте, Қауіпсіздік Кеңес пен Ұлттық
Кеңестің отырысында талқылаудың барлық кезеңдерінен өтіп, мақұлданды.
2007 жылғы 19-мамырда Қазақстан Республикасының Парламентімен
қабылданған Жер кодексі 2007 жылғы 10-маусымда Қазақстан Республикасының
Конститутциялық Кеңесімен қаралып, заңды деп танылды.
Заң жобасының аса маңызды мәселелерінің қатарынан жер пайдаланудың үш
түрі қарастырылды: тұрақты жер пайдалану, жерді жалға беру және ауыл
шаруашылық мақсатындағы жерлерге жеке меншікті енгізу. Субаренда және қысқа
мерзімді жалға беруді жою туралы ұсынысы болды. Сонымен, қазақстандықтар
жер учаскісін 49 жылға дейінгі мерзімге, ал шетел инвесторлары 10 жылдан
асатын мерзімге жалға алады (ҚР ЖҚ 37-бабының 5-тармағы).
Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлердің меншік иелері ретінде тек
қазақстандықтар ғана болуы мүмкін. Сонымен қатар, шаруалардың таңдау
17
мүмкіндігі болады: заңда жазылғандай, жер сатып алу — бұл айрықша ерікті
түрде жүзеге асырылатын әрекет сатып алғысы келмейтін тұлға жерді ұзақ
мерзімдік жер пайдалануға жалға алу мүмкіндігіне ие. Одан кейін баюдың
нәтижесінде сол жерді сатып ала алады. Жерлерді жеке меншікке сату Үкімет
бекіткен жеңілдік түріндегі бағамен де, нарықтық бағамен де жүзеге
асырылады. Тіпті, жердің құнын төлеу 10 жылға дейін кейінге қалдыруы
мүмкін, бірақ, бұл жағдайда жерге билік ету құқығына шеқтеу қойылады. Жер
туралы заңнаманы өзгертудің мақсаты ретінде өндірістің тиімділігін көтеру
болуы тиіс.
Кейбір тұлғалардың жерді көптеп сатып алуын болдырмау үшін бірқатар
заңнамалық кедергілер орнықтырылған: ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz