Ақша және несие

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МӘНІ
1.1 Несиенің мәні, қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Ақша жүйесi мен несие жүйесінің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Несие жүйесінің қайта құру жағдайындағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі және оның экономикадағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Ақша.несие саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Несиелік портфель және проблемалы несиелерді басқару ... ... ... ... ... ... .25

3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКIНІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕРI ЖӘНЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
3.1 ҚР Ұлттық банкiнің несиелік қызметтерi және операциялары ... ... ... ... ...30

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35

ПАЙДАЛЫНАЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

Кіріспе

Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар, мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды. Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп, әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция, субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға (қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады. Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi, яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.

1. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша Несие Банктер»: Оқулық. – Алматы: «Экономика», 2005.
2. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие»: - Алматы: «ИздатМаркет», 2004.
3. Баймұханова С.Б.; Балапанова Ә.Ж. «Бухгалтерлік есеп». – Алматы; Қазақ университеті, 2002.
4. Ержанов М.С; Ержанова А.М.; «Основы бухгалиерского учета и новая корреспонденция счетов» (с 1 января 2003 г.). – А.; Ержанов и К, 2003 г.
5. Международные стандарты финансовой отчетности КМСФО/ Пер.И.Тарусина/ Ред. коллегия:А.С.Бакаев, Л.В. Горбатова, Т.Б. Крылов и др. – М.;
6. Радостовец И.К. ; Радостовец В.В.; Шмидт.О.И. Центраудит-Казахстан, 2002 г.
7. Кеулимжаев К.К. Корреспонденция счетов хозяйственных операций по типовому плану счетов бухгалтерского учета финансовой – хозяйственной деятельности субьектов. – А.; БИКО, 2003 г.
8. Бункина М.К. Национальная экономика. М: 2006 г.
9. Гальперин В.М. и д.р. Макроэкономика: учебник СПБ.:экономическая школа,
10. Саяси экономия. Оқулық-Алматы, Ана тілі,
11. Назарбаев Н.А. Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосотояния всех казахстанцев. Послание Президента страны народу Казахстана.
12. Искакова З.Д. Текст лекций по курсу «Банковский менеджмент и маркетинг». КЭУ. Караганда. 1999г.
13. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Введение в фон¬до¬вые операции. М.: «Финансы и статистика», 1991г.
14. Балабанов А.И. Балабанов И.Т. Финансы (краткий курс) учебное пособие: Санкт-Петербург «Питер». 2000г.
15. www.kazax.kz
16. www.kz_ref.kz
17. Современный коммерческий банк: управление и операции. Учебник./Под ред. Усоскина В.М. – М., “Вазар-Ферро”
18. Экономика и бизнес. Учебник./Под ред. Камаева В.Д.
19. www.minfin.kz
20. www.bank.kz
21. www.kazref.kz

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1. НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МӘНІ
1. Несиенің мәні,
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .4

2. Ақша жүйесi мен несие жүйесінің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .7

1.3 Несие жүйесінің қайта құру жағдайындағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...11

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ
2.1 Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі және оның экономикадағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2.2 Ақша-несие
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...17
2.3 Несиелік портфель және проблемалы несиелерді
басқару ... ... ... ... ... ... .25

3 ҚР ҰЛТТЫҚ БАНКIНІҢ НЕСИЕЛІК ҚЫЗМЕТТЕРI ЖӘНЕ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
3.1 ҚР Ұлттық банкiнің несиелік қызметтерi және
операциялары ... ... ... ... ...30

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .35

ПАЙДАЛЫНАЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36

Кіріспе

Несие — нарықтық экономиканың тiрегi ретiнде экономикалық дамудың
ажырамас элементiн бiлдiредi. Оны барлық шаруашылық субъектiлерiмен қатар,
мемлекетте, үкіметте, сондай-ақ жеке азаматтар да пайдаланады.
Құнның қозғалысы — бұл несиенiң қозғалысының кiндiгiн сипапайды.
Несиелiк Қатынастардың пайда болатын экономикалық негiзiне капитал
айналымын жатқызуға болады.
Көбiне несиенi ақша ретiнде түсiнедi. Бiр жағынан қарағанда бұган
негiз де бар сияқты. Себебi, қазiргi шаруашылықта қарыз көбiне ақшалай
түрде берiлуде. Бiрақ бұл жерде ақша мен несиенiң әр түрлi ұғымды бiлдiрiп,
әр түрлi қатынастарды түсiндiретiнін естен шығаруға болмайды.
Сонымен қатар, несие мен қаржы категорияларын бiр санайтындар да аз
емес, несие — бұл ақшалай қаражаттың екi жақты қозғалысын, яғни қаражаттың
уақытша берiлуiн және уақыт өткен соң қайтарылуын баяндаса, ал қаржы — сол
қаражаттың бір жақты қозғалысын бейнелейдi, яғни қаржы: дотация, субвенция,
субсидия түрiнде берiлсе, олар кайтарымсыз сипатқа ие.
Несие — бұл пайыз төлеу және қайтару шартында уақытша пайдалануға
(қарызға) берiлетін ссудалық капитал қозғалысы.
Несие мен ссуданың арасында да өзара айырмашылық бар. Несие — бұл
банктiң қаражатын құрайтын көзi ретiнде барлық несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың әр түрлi формаларының болуын және сондай-ақ олардың
жұмсалымдарының формасын бiлдiретiн кең ұғымды сипаттайды. Ссуда — бұл
ссудалық шот ашумен байланысты қалыптасатын несиелiк қатынастарды
ұйымдастырудың бiр ғана формасын бiлдiредi.
Қарыз берушi — қарызды беретiн несиелiк қатынасының бір жағы. Қарыз
берушi — бұл уақытша пайдалануға қарыз берушi субъектiлер болып табылады.
Қарыз берушiлерге: банктер, банктiк емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық
субъектiлерi және халық жатады.
Қарыз алушы — бұл несиенi алушы және оны қайтаруга міндеттi, несиелiк
қатынастың екiнші жағы. Борышқор және қарыз алушы бiр-бiрiмен жақын сөздер
болғанымен де, олардың түсiнiктерi әр түрлі. Мысалға, кәсiпорын немесе жеке
азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдерi
кешігуi мүмкiн, бiрақ бұл жерде ешқандай да несиелiк қатынас туындамайды.
Борыш бұл тек қана экономи калық қатынасты емес, сондай-ақ ада адамзаттық
қатынастар жағдайын сипаттайды. Борыш — бұл өте ауқымды ұгым. Ал қарыз
алушы — бұл қосымша қаражатқа деген сұранысы бар тұлга.
Қарыз берушi және қарыз алушымен қатар несиенiң құрылымының элементiне
берiлетiн объекті де жатады. Беру объектiсi — бұл құнның ерекше бөлiгi,
яғни қарызға берiлген құнды бiлдiреді.

1. НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАДАҒЫ МӘНІ

1.1.Несие оның мәні мен қызметі.
Несие — ақша сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. Кредит
деген сөз, қарызға, несие деген kredo- сенемiн деген мағына беретiн
латынша kreditum деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретiнде әр
турлi экономикалық қоғамдарда қызмет етедi. Ол тауар өндiрiсiнiң пайда
болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда
көрiнедi. Несие қатынастарын ақша қатынастары сияқты үнемi даму үстiнде
болады. Алғашқы несие табиғи түрде қоғамның дәулеттi топтарынан мүлiксiз
шаруалар мен кәсiпкерлерге тұтыну мұктаждығы мен қарыздарды өтеу үшін
ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түрiнде көштi.
Құндық қатынасты ерекше формасы сияқты несиенiң пайда болуы шаруашылық
жүргiзуi бiр субъектiден босаған құн шаруашылық мәмiледе қолданысқа
түсетiн, бiрақ бiр уақыттарда жаңа қайта өндiру цикiліне ене алмайтын кезде
ғана жүзеге асады. Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа уақытша
қажеттiлiгi туып отырған басқа субъектiге өтедi және қайта өндiру
процесiнің шеңберiнде қызметiн жалғастыра береді. Бiрақ, несиелiк
қатынастардың пайда болуың экономикалық байланысқа түсуге дайын меншiк
иелерi сияқты бiр-бiрiне қарсы тұралатын тауар иеленушiлер арасындағы
айырбас ауқымынан iздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткiзу сияқты тауар
айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелiк қатынастардан туындаған
экономикалық жемiс.
Несиелiк қатынастар пайда болатын және дамығын нақты экономикалық
негiзде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни несиелiк қатынастың
материалдық негiзi боп құн козғалысы саналатын болады.
Қарызға алуына несиенi кедей болғаны үшiн алмайды, ол өзінiң меншiктi
қорларының ауыспалы айналым мен капитал айналымының объективтi күшіне толық
шамада жетпей тұрғандықтан өз iсiн алға бастыру үшiн алады.
Несие объективтi қажеттiлiктен туындаған және ол коғамдық өндіріс
процесiнде маңызды рөл атқарады. Несие ақшалай капиталдық қарызға
трансформациясын қамтамасыз етедi және несие берушiлер мен қарызға
алушылардың арасындағы қарым-қатынасты бiлдіредi.
Оның көмегімен мемлекеттiң, халыктың, ұйымдардың және кәсiпорындардың
табыстары мен бос (еркiн) ақшалай қаражаттары жинақталып, уақытша
пайдаланудың төлемiне аударылатын несие капиталына айналады.
Несиенiң мәнiн анықтаған кезде бiрқатар әдiстемелiк принциптердi ұстану
керек, несиелердiң барша түрi формалардан тәуелсiз оның мәнiн көрсетуi
керек:
- несие мәмiлесi тұтасымен алғанда несиенiң мәнiн ашуы керек. Егер бiр
мәмiледе несие қайтарылмаса, онда өзiнiң қайтарылатын қасиетiн жоғалтатыны
бiлдiреді.
- несиенiң мәнiн талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс сатыларын,
несиенiң негiзiн қарастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйiт - құрылым. Өзге
экономикалық категориялар сияқты несие де бір-бiрiмен өзара әрекетке
тусетiн бiрнеше элементтен тұрады. Ондай элементтерге ең алдымен несиелiк
қатынастың барлық субьектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субьектілерге несие берушi мен қарызға алушылар жатады. Оларды бөлуге және
бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бiрге қарасты жағдайда ғана несиенiң
мәнiн анықтауға болады.
Несие берушi — несиелiк мәмiленiң қарыз ұсынатын жағы. Мұны iске асыру
үшін онда ақшалай қаражаттың белгiлi бiр қоры болуы керек. Ол ақша өзiнiкi
болуы немесе басқа бiреуден қарызға алған болуы да мумкiн.
Қазiргi уақытта қарызга ақша ұсынатын негiзгi несие беруші - банк болып
табылады.Ол кәсiпорындардың, ұйымдардың, кеңселер мен халықтың уақыша бос
қаражаттарын шоғырландырып, оларды қарызга алушыға уақытша пайдалану үшін
несие түрiнде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиенi тек қарызга алушы
ғана емес, сондай-ақ соңғысы да меншік иесiне тартылған ресурстарды
қайтаруға мiндеттi. Бұл арада банк бiр жагдайга несие берушi болса, екiншi
жағдайда— қарыз алушы болып көрiнедi.
Қарызға алушы — несиелiк қатынастар жағы, несие алып, алған қарызды
қайтаруға міндеттi жағы. Қосымша ақшалай қаражатқа уақытша мұқтаждығы
туғандар карызға ақша алушылар болып табылады. Қазiргi заман талабына сай
қарызга алушылар — кәсiпорындар, кәсiпкерлер, халық, мемлекеттер мен
банктер болуы мумкiн. Алайда, қарызға алушы карызға алынған қаражаттың
меншiк иесi болып табылмайды, өндiрiс саласында, айналымда оны ол өз
қалауымен қолданады. Бұл жагдайда ол алынған ақшадан гөрi, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейiн оны iске асырып,
пайдаланганы үшiн өтемақы төлеп, қарызды артық көлемде төлейдi.
Несиелiк мәмiледе қарызға алушы несие берушiге тәуелдi, оған несие
берушi өз талаптарын қояды. Алайда, карызга алушы мен несие берушi несие
қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндеттi түрде
қатысуы керек және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мумкiн. Несие
берушi —қарызгер болуы мумкiн. Несие берушi мен қарызға алушы өзара іс
әрекеттерiнде қарама-қайшылықтың бiрлiгi сипатын көрсетедi. Несиелiк
мәмiленiң қатысушылары ретiнде олар оны қарама-қарсы жақтарында тұрады.
Олардың мүдделерi де бөлек, несие берушi неғұрлым жоғары пайыздық несие
бергiсi келеді, қарыз алушыға мүмкiндiгiнше арзан несие алып, қосымша
қаржылар табу муддесi болады.
Несие түрлерi — бұл оның несиелердi жiктеу үшiн пайдаланатын,
экономикалық-ұйымдастырушылық белгілерi бойыша ең детальданған сипаттамасы,
яғни, несиенiң iс-тәжiрибедегі нақты қосымшасы.
а) Қазақстанда несие түрлерi былайша жiктеледi: несиелеу объектiнiң
экономикалық белгiлерi бойынша:
— айналым қаражатын қалыптастыруга берiлетiн несие;
— негiзi құрал-жабдықты калыптастыруга берiлетi несие;
— ТМҚ аясында шұгыл қажеттiлiкке, сондай-ақ, нормативтен тыс
қорлардың аясында уақытша қажеттлiкке берiлетiн несие;
— өндiрiстiң маусымдық шығыны аясында берiлетiн несие;
— жол үстiндегi (жолдагы) есеп айырысу құжаттары аясында берiлетн
несие, аккредитивтер;
— төлем несиелерi.
ә) қамтамасыз етiлуi бойынша:
— жылжымалы және жылжымайтын мүлікпен, ТМК-пен, кепілдiлiкпен,
сактандыру келiсiмшарттымен толық қамтамсыз етiлген;
— iшiнара қамтамасыз етiлген;
— қамтамасыз етiлуi болмайтын банкiлiк (сенiмдiлiк).
б) қайтарылу мерзiмi бойынша:
— қысқа мерзiмдi;
— орта мерзiмдi;
— ұзақ мерзiмдi.
в) өтелу тәртiбi бойынша:
— бөлiп-бөліп төлеу (мерзiмін ұзарту);
— бір жолғы өтеу;
кезең сайын (бір қалыпты емес) өтеу.
г) Тәуекелдi деңгейi бойынша:
— субстандартты;
— стандартты
— күмәндi;
— сенiмдi;
— сенiмсiз;
— ұзартпалы.
ғ) арқылылығы бойынша:
— қалыпты пайыздық мөлшерлемесi;
жоғары пайыздың мөлшерлемесi;
төмен пайыздың мөлшерлемесi;
— пайызсыз.
д) салалық бағыты бойынша:
— сауда-саттық несиесi;
— өнеркәсiп несиесi;
— ауылшаруашылық несиесi;
—құрылыс несиесі;
ж) ашылатын шот турлерi бойынша:
— жай ссудалық шот бойынша несие;
— арнайы ссуда шоты бойынша несие;
— контокорренттiк шот бойынша несие;
— овердрафт бойынша несие;
— несие желiсi бойынша несие.
Несиенiң айрықша түрiне жылдам сатылатын мулiкпен немесе құқықпен
қамтамасыз етiлген, қысқа мерзім ссуда мөлшерi бойынша тiркелетiн
ломбардтық несие жатады.
Ломбардтық несиенi негiзгi әр алуан турлерiне кұнды қағаз кепiлдiгiмен,
тауар кепiлiдiгiмен, талап кепiлдiгiмен берiлетін несиелер жатады. Қарыз
алушы ломбардтық несиен өз қалауынша шектеусiз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие (ағл. Revolve- айналыста болу, кезең сайын ауыстырып
отыру) - ссуда капиталының ұлттық және әлемдiк нарықтарында жаңгыртпалы
несие. Ол белгiленген берешек лимитi шегiнде және өтеу мерзiмi шегінде
несие келiсiмiне қатысушы елдер арасында қосымша келiсімөзсiз автоматты
түрде берiледi.
Несие желiсi қарыз алушының алдындагы несие ұйымының оған несие
келiсiмшартының белгiленген әрекет етуі кезеңi iшіндебелгілі бір мақсатқа
және келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді.

1.2 Ақша жүйесi мен несие жүйесінің дамуы
Ақша жүйесi – бұл тарихи түрде қалыптасқан және ұлттық заңдылықтармен
бекiтiлген, ақша айналысын ұйымдастыру формасы.
Ақша жүйесiнiң өзiне тән типтерi және элементерi болады. Ақша жүйесiнiң
типi - бұл ақшаның қандай формада болуын сипаттайды. Осыған байланысты,
ақша жүйесiнiң төмендегiдей типтерiн бөлiп қарайды:
• металлл ақша айналысы, яғни мұндай ақша тауары тiкелей айналыста бола
отырып, ақшаның барлық қызметтерiн атқарады, ал несиелiк ақшалар металлға
ауыстырылады.;
• несиелiк және қағаз ақшалар жүйесi, яғни алтын айналыстан алынып
тасталып, оның орнына несиелiк және қағаз ақшалар айналысқа түседi.
Металл ақша айналысы екiге бөлiнедi:
1. Биметаллизм – жалпыға балама рөлi екi бағалы металға (алтын мен күмiске)
негiзделген ақша жүйесi.
Биметаллизмнiң үш түрi болған:
- қос валюталы жүйе, яғни мұнда алтын мен күмiстiң арасындағы шектi
қатынас, металлдардың нарықтық құндарына байланысты белгiленген;
- қатар жүретiн валюталар жүйесi, яғни мұнда бұл қатынас мемлекет
тарапынан белгiленген;
- ақсақ валюта жүйесi, яғни мұнда алтын және күмiс монеталары заңды
төлем құралы қызметiн атқарады, бiрақ бiрдей негiзде емес, себебi
күмiс монеталарын жасау жабық түрде жүзеге асырылып, алтын
монеталарын жасауға ерiк берiлдi.
Биметаллизм XVI - XVII ғғ. кеңiнен тарап, ал Еуропа елдерiнде XIX ғ.
дами бастады. Бiрақ та биметаллдық ақша жүйесi капиталистiк шаруашылықтың
даму қажеттiлiгiне сәйкес келмедi, себебi екi металлды құн өлшемi ретiнде
қатар пайдалану ақшаның бұл қызметiнде қарама-қайшылық тудырды.
Нәтижесiнде, жалпы құн өлшемi ретiнде қызмет ететiн бiр ғана металдың болуы
талап етiлдi. Сөйтiп, биметаллизм ақша жүйесiнiң орнына монометаллизм ақша
жүйесi келдi.
2. Монометаллизм – бұл барлығына бiрдей балама және ақша айналысының негiзi
ретiнде бiр ғана металл (алтын немесе күмiс) қызмет ететiн ақша жүйесi.
Күмiс монометаллизмi Ресейде 1843-1852 ж.ж., Индияда 1852-1893 жж.,
Голандияда 1847-1875жж. қызмет еттi. Алтын монометаллизмi (стандарт) алғаш
рет ақша жүйесiнiң типi ретiнде XVII ғ. µлыбританияда қалыптасып, 1816 ж..
заңды түрде бекiтiлдi. Көптеген елдерде ол XIX ғ. аяғына қарай енгiзiлдi,
айталық: Германияда – 1871-1873 жж.., Швецияда, Норвегияда және Данияда –
1873 ж., Францияда 1876-1878 жж.., Австрияда – 1892 ж.., Ресейде және
Жапонияда – 1897 ж.., АҚШ-та – 1900 ж..
Алтынға ауыстырылатын құн белгiлерiнiң сипатына байланысты алтын
монометаллизмi мынадай түрлерге бөлiнедi: алтын монета стандарты, алтын
құйма стандарты және алтын девиздiк (алтын валюта) стандарты.
Алтын монета стандарты – бұл еркiн бәсекенiң тұсындағы капитализмнiң
талаптарына бiршама сәйкес келе отырып, өнiдiрiстiң, несие жүйесiнiң,
дүниежүзiлiк сауда мен капиталды сыртқа шығарудың дамуын қолдады. Бұл
стандарт мынадай өзiне тән негiзгi белгiлерiмен сипатталады:
- алтын елдiң iшкi ақша айналысында болып, ақшаның барлық
қызметтерiн бiрдей атқарды;
- алтын монеталарды құюға рұқсат етiлдi (әдетте елдiң монета
сарайында);
- толық құнды емес ақшалар айналыста жүре отырып, еркiн және
шектеусiз мөлшерде алтын монетаға ауыстырылды;
- алтынды және шетел валюталарын еркiн түрде сыртқа шығаруға және
iшке алып келуге болатын болды.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыс тұсындағы бюджет тапшылығының өсуi, оны
займдар және ақша шығару есебiнен жабу эмиссиялық банктердiң алтын
қорларынынан көп мөлшерде айналыстағы ақша массасының өсуiне әкелiп,
нәтижесiнде қағаз ақшаларды алтын монеталарға еркiн ауыстыру қауiпiн
туғызды. Бұл кезеңдерде алтын монета стандарты соғысушы елдерде өзiнiң
қызметiн тоқтатса, кейiннен көптеген елдерде де (АҚШ-тан басқа) тоқтатты.
Сөйтiп, банкнотаны алтынға ауыстыру тоқтатылады, және оны сыртқа шығаруға
тиым салынады, сондай-ақ алтын монеталар қазынаға сақталуға жiберiледi.
Бiрiншi дүниежүзiлiк соғыстан соң жайлаған капитализм дағдарысы тұсында,
ешбiр капиталистiк мемлекет өзiнiң валюталарын алтын монета стандарты
негiзiнде қалпына келтiре алмады. 1924-29 жж. ақша реформасының жүруi
барысында алтын стандартына қайта оралып, яғни оның мынадай екi
қысқартылған формасы жасалады: алтын құйма стандарты және алтын девиз
стандарты.
Алтын құйма стандартының алтын монетадан айырмашылығы, мұнда айналыста
алтын монета болмайды және алтын монетаны еркiн түрде жасауға тиым
салынады. Мұнда банкноталар, басқа толық бағалы емес ақшалар сияқты алтын
құймасына тек олардың сомалары көрсетiлген жағдайлар да ғана айырбасталды.
Англияда 12,4 кг алтын құймасының бағасы 1700 фунт стерлинг, Францияда 12,7
кг салмақтағы алтын құйма бағасы – 215 мың франке тең болды.
Австрия, Германия, Дания, Норвегия және басқа да елдерде алтын девиз
(алтын валюта) стандарты бекiтiлiп, мұнда да айналыста алтын монета және
алтын монетаны еркiн түрде жасау болмайды. Мұнда банкноталарды алтынға
ауыстырылған шетел валюталарына ауыстыру жүргiзiлдi. Осындай жолмен алтын
девиз стандартын қолданатын елдердiң ақша бiрлiктерiн алтынға ауыстыру
арасында жанама байланыс сақталды.
Сонымен, 1929-1933 жж. дүниежүзiлiк экономикалық дағдарыс нәтижесiнде
алтын монета стандарты барлық елдерде бiрдей айналыстан алынып тасталынып,
(мысалға, µлыбританияда – 1931 ж., АҚШ-та 1933 ж., Францияда –1936 ж.)
оның орнына алтынға ауыстырылмайтын банкнот жүйесi бекiтiлдi.
Қазiргi ақша жүйесi мынадай элементерден тұрады: ақша бiрлiгiн, ақша
түрлерi және эмиссиялық жүйе.
Ақша бiрлiгi – барлық тауарлардың бағаларын бейнелеуге қызмет ететiн,
заңды түрде бекiтiлген ақша белгiсi.
Ақша бiрлiгi ұсақ бөлшектерге бөлiнедi. Көптеген елдерде 1:10:100, яғни
ондық бөлу жүйесi бекiтiлген. Мысалға, АҚШ-тың 1 доллары тең 100 центке,
ағылшынның 1 функ стерлинг – 100 пенсаға, Ресейдiң 1 рублi –100 копеекке,
Қазақстаннның 1 теңгесi – 100 тиынға және т.с.с.
Қазақстанның ақша бiрлiгiнiң – “теңге” деп аталауы, менiң ойымша, оның
тарихымен тығыз байланысты болуға тиiс. Айталық, таяуда жарық көрген
Қазақстан µлттық энциклопедиясында[1] теңгенiң тариы былай баяндалады:
“Алғаш рет Ақ ғұндар б.з. I ғасырда бiр бетi пехвели, екiншi бетiне эфталит
(түркi-руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5-6 ғ.) жасап, сауда айналымына
кiргiзген. Қазақ елi (қазақ халқын құраған негiзгi тайпалар) баба түркiлер
µлы Жiбек жолына орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгiзу өмiр
қажеттiлiгi деп тым ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеушi рулардың
таңбасы қашалған, ру рәмiзiн бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның
орта алыбында өмiр сүрген тайпалардың қола теңгелерi 6-8 ғасырдың 1-
жартысына дейiнгi аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетiнiң
рәмiзi болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелердi Суяб, Тараз
қалаларында арнайлы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар Отрар маңындағы
қалаларда да түрлi теңгелер жасалған. Бiрiншiсi, сәл ұмтылып, секiргелi
тұрған арыстан бейнеленген мыс теңгелер, екiншiсi садақ және шаршы түрiнде
түркiлердiң тайпалық таңбасы (дүниенiң төрт бұрышын мегзеген рәмiз)
бейнелеген. Екiншiсi, үшбұрыш таңбалы (түркiнiң ана әулетiнiң таңбасы)
теңгелер. Б.з. 704 –766 жж. Таразда құйылған теңгелерде “Түргеш қағанаты
теңгесi” немесе “Түркiнiң көк қанының теңгелерi” деген жазулар болған. Бұл
тайпалық дәрежедегi теңге емес, бүкiл мемлекет дәулетiн, мүлкiн, ел ырысын
куәландыратын кепiлдеме. 1271 жылғы Масудбек реформасы ақша айналымында
жаңа кезең ашты. Бұл реформа бойынша алтынд ақша орнына қолдану мүлдем
тоқтатылып, салмағы 2 грамм, тазалығы 78-81 ( күмiс ақшалар айналымға
кiргiзiлдi. 1321 ж жүргiзген кебек хан реформасының да үлкен маңызы болды.
Ол бүкiл мемлекет атынан “Кебек хан теңгесiн” айналымға енгiздi. Ақшаның
салмағы 8 грамм. Күмiстен шыңдап жасаған. “Кебек хан теңгесi” Қазақстанның
Испиджаб, Тараз, Отырар, Сығанақ қалаларында әзiрлендi. Өзбек хан, Жәнiбек
хан, Бердiбек хан, Наурызбек, Қызыр ханның атынан шығарылған Алтын Орда
теңгелерi Түркiстан, Жетiсу, Едiл жағалауларына дейiн қолданылыста болған.
Бұдан кейiн 1428 ж. енгiзген µлықбектiң ақша реформасы Орта Азия және
Қазақстан жерiндегi халықтар арасында белгiлi болды. 16 ғ. Отрардың мыс
теңгелерi және Иасының (Түркiстанның) күмiс теңгелерi Оңтүстiк Қазақстан
жерiнде сауда айналымында өз мiндетiн атқарып келдi. 16 ғасырдың соңы мен
17 ғасырдың басында Қазақ хандығының атымен өндiрiлген мыс ақшалар болған.
Бұл ақшалардың дизайндық шеберлiгi жоғары дәрежеде болғанымен Қазақ
хандығында сауда iсiн бiр жолға қоюда, халықтың басын бiрiктiруде үлкен
мiндет атқарды”.
Қорыта айтқанда, содан берi үш ғасырды артқа салып, елiмiз егемендiк
алғаннан кейiн 1993 жылы 15 қарашада ҚР-ның жаңа ақшасы - теңге қайта
айналымға шығып отыр. Сол теңгенiң шыққанына биыл 10 жыл толды. Соңғы
уақыттары теңге ТМД мемлекеттерiнiң iшiнде бiршама тұрақты валютаға айналып
отыр.
Ақша түрлерiне – бұл заңды төлем құралы болып табылатын: несиелiк және
қағаз ақшалар (қазыналық билеттер) жатады. Мысалға, АҚШ-та айналыста: 100,
50, 20, 10, 5, 2 және 1 долларлық банк билеттерi; 100 долларлық қазыналық
билеттер; 1 долларлық, 50, 20, 10, 1 центтiк күмiс-мыс, және мыс-никелдiк
монеталар жүредi. µлыбританияда айналыста: 50, 20, 10, 5 және 1 фунт
стерлинг банкноттар, 1 фунт стерлинг, 50, 10, 5, 2 пенсалық монеталар, 1
және 12 пенилер, сондай-ақ жаңа 10 және 5 пенсалардың құныны тең келетiн 2
және 1 шиллингтер де бар. Ал, Қазақстанның бүгiнгi ақша айналысында: 10000,
5000, 2000, 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелiк банктiк
биллеттер, 20, 10, 5, 3 және 1 теңгелiк металл монеталлармен бiрге 500
теңгелiк алтыннан мерейтойға арнап, дайындалған монеталар, алғашқыда көлемi
64х100 мм. су тамғылы қағазға басылған 50, 20, 10, 5, 2 және 1 тиындар
кейiннен олардың орнына осы номиналдарда металл тиындар шығарылды. Бiрақ,
бүгiнгi күнi 1 теңгеге дейiнгi тиын монеталар айналыстан алынған, сондай-ақ
100 теңгеге дейiнгi номиналдағы банкноталар (қағаз түрiндегi) айналыста
жүрмейдi, олардың орнында металлдан жасалған монеталар қолданылыста жүр.
Қазыналық билеттер айналымда жоқ.
Эмиссиондық жүйе – бұл әр елдiң орталық банктерiнiң айналысқа ақша шығаруын
бiлдiредi. Мысалға, АҚШ-та банкноттарды айналысқа шығарумен Федералды
резевтi жүйе, Ресейде – РФ Орталық банкi, ал Қазақстанда - ҚР µлттық банкi
айналысады. µлттық банктiң қарамағында елiмiздiң банкнота жасайтын –
Банкнота фабрикасы (Алматыда) мен монета жасайтын – Монета сарайы
(Өскеменде) бар.

1.3 Несие жүйесінің қайта құру жағдайындағы дамуы.
Қазақстандағы несие жүйесiнiң қайта құру тұысындағы дамуы, КСРО-да
соңғы рет жүргiзiлген банктiк реформа (1987-1988 жж.) сәйкес келедi.
Банктiк реформа нәтижесiнде: КСРО-ның Мемлекеттiк банкi және Құрылыс
банктерiнiң мекемелерi негiзiнде - КСРО Өнеркәсiп-құрылыс банкi, КСРО
Агроөнеркәсiп банкi және КСРО Тұрғын үй-әлеуметтiк банкi құрылды. Сол
сияқты, кезiнде КСРО-ның Мемлекеттiк банкi құрамында келген жинақ кассалары
негiзiнде – КСРО Жинақ банкi, Сыртқы сауда банкi негiзiнде - КСРО Сыртқы
экономикалық банк құрылды. Сол уақыттан бастап, Мемлекеттiк банк
кәсiпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелiк есеп айырысу қызметiн
көрсетудi тоқтатты. Сөйтiп, КСРО-ның Орталық банкiсiне айналды.
Қазақстанда жоғарыда аталған мамандандырылған банктердiң республикалық
кеңселерi (филиалдары) ашылып қызмет ете бастады.
КСРО-ның Өнеркәсiп-құрылыс банкiсiне несиелiк саясатты жүргiзу,
негiзгi қызметi ретiнде несиелеу жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру, капитал
жұмсалымын қаржыландыру мен несиелеу, сондай-ақ өнеркәсiпте, құрылыста,
көлiк пен байланыста, мемлекеттiк қамсыздандыру жүйесiнде есеп айырысу
жұмыстарын ұйымдастыру қызметтерi бекiтiлiп берiлдi. Сонымен қатар, бұл
банк осы шаруашылық салаларындағы кәсiпорындар мен бiрлестiктердiң есеп
айырысу, ссудалық және басқа шоттарды жүргiздi. Осындай несиелiк есеп
айырысу қызметтерiнiң түрлерiн ауыл шаруашылық кешенi кәсiпорындарында
Агроөнеркәсiп банкi, әлеуметтiк аумақтағы және сауда саласының
кәсiпорындары мен ұйымдарында Тұрғын үй әлеуметтiк банкi, халыққа қызмет
көрсетуге бағытталған Жинақ банкi жүргiздi.
Сыртқы экономикалық банк, экспорттық және импорттық операциялар бойынша
есеп айырысуды ұйымдастырды.
Мамандандырылған банктер құрылымы әкiмшiл-аумақтық қағидаға сәйкес
құрылды. Республикалық банктер одақтас республикаларда және банктiң
басқармалары саласында ұйымдастырылды. Аудан немесе қала деңгейiнде бұл
банктер өздерiнiң мекемелерiн ашты. Әр мамандандырылған банктiң бiр
мекемесi әр аудандағы өзiне тиiстi клиенттерге ғана қызмет көрсеттi. Жинақ
банкiсiнiң мекемелерi аудандармен қоса ұжымшар және кеңшарларда жұмыс
жасады. Жинақ банкiсiнен басқа мамандандырылған банктердiң төменгi
буындары мамандандырылуына қарамай-ақ, сол аудандардың барлық клиенттерiне
бiрдей қызмет көрсеттi. Шындап келгенде, мамандандыру тек банктiң жоғарғы
басқару деңгейiнде ғана жүргiзiлдi, ал төменгi деңгейдегi мекемелер әмбебап
мекемелерге айналған болатын.
Мамандандырылған банктер санына байланысты оларда төрт несиелiк жоспар
болған. Бұл банк клиенттерiнiң әр түрлi болып келуi несиелiк ресурстарды
құрауға байланысты бiрқатар мәселелердi тудырды. Банктен банкке өзара
аймақаралық есеп айырысу жүйесi арқылы құйылатын қаражаттардың
бақылаусыздығы арта түстi. Әр банк өз ресурстар көлемiнде жұмыс жасауы
үшiн, оларға Мемлекеттiк банкте ашылатын корреспонденттiк шоттар бойынша
банкаралық есеп айырысуға өту қажет болды.
Мемлекеттiң ықпалымен бөлiнген коммерциялық банктердiң де
мамандандырылған банктер сияқты, әр банктiң белгiлi бiр салаларында
(өнеркәсiп, құрылыс, ауыл шаруашылық, сыртқы сауда) өзiндiк монополиясы
болды. Олар өз кәсiпорындарын өте төменгi пайызбен қаржыландырып және
несиелеп отырды, яғни, мұнда, бұл кәсiпорындардың өмiршеңдiгi және
пайдалылығы есепке алынбады. Мұндай банктердiң активтерiнде мемлекеттiк
зиян шегiп отырған кәсiпорындардың уақыты өткен, төленбеген, яғни,
сапасыз ссудалар қатары арта түстi.
Жалпы банктердi мамандандыру идеясы банк жүйесiнiң жұмысын тығырыққа
әкелiп, ол монополияландырудан құтылмады және несиелiк механизмге
түпкiлiктi өзгерiс енгiзе алған жоқ. Сонымен қатар, КСРО Мемлекеттiк
банкiнiң ролi бiршама төмендеп, ол мамандандырылған банктердiң жұмысына
ешқандай әсер ете алмады.
Мұндай жағдайда, банк реформасын батыс үлгiлерiнде қалыптасқан екi
деңгейдегi банктiк жүйеде жүзеге асыруға ғана қол жеткiзiлдi.
1987 жылғы реформаға дейiнгi банктiк жүйенiң мынадай кемшiлiктерi
болды:
• вексель айналысының болмауы;
• кәсiпорындардың қарыздарын кешiруi, әсiресе ауыл шаруашылығына қатысты;
• шаруашылықтың барлық аяларында артық несиелеу операцияларының байқалуы;
• банк мамандандырылуының жойылуы;
• кәсiпорындарындағы басқа да несие көздерiнiң болмауынан туындаған
монополизмнiң орын алуы;
• пайыз мөлшерлемесiнiң төменгi деңгейде болуы;
• экономиканың әр саласының қызметiне қойылатын (несие базасында) банк
бақылауының әлсiздiгi;
• бақылауға жатпайтын несиелiк және банктiк ақшалардың басып шығарылуы.
1987 жылғы банктiк жүйенi қайта ұйымдастыру бұрынғыша әкiмшiлiк
сипатқа ие болып қала бердi, тек қана бұл жерде үш банктiң монополиясын
бiрнеше банктер монополиялары ауыстырды.

1987 жылғы банк жүйесiн қайта ұйымдастырудың оң жағынан терiс жақтары
басымырақ болды, атап айтсақ:

• банктер бұрынғы меншiк формасында, яғни мемлекеттiк болып қала бердi;
• олардың монополизмi толық сақталып, монополистердiң саны өстi;
• реформа жаңа экономикалық механизмдердiң жоқтығына қарамай-ақ жүргiзiлдi;
• кәсiпорындар белгiлi бiр банктерге бекiтiлгендiктен, олардың несие алу
барысында банктердi таңдау мүмкiндiгi болмады;
• клиенттер арасында несиелiк ресурстарды бөлу тiгiнен жалғаса бердi;
• ақша нарығы және несиелiк ресурстар, саудаға түсетiн орындар құрылмады;
• банк аппаратын ұстауға жұмсалатын шығындар артып кеттi;
• ағымдық және ссудалық шоттарды бөлу барысында “банктiк соғыc” шыға
бастады;
• қайта ұйымдастыруда несиенi қайтарудың басты көздерi ретiндегi сақтандыру
мекемелерiнiң қызметтерi жайлы қозғалыс болмады.
Бұл реформаның оң жақтары ретiнде қолма-қол ақшасыз есеп айырысуды
тәртiпке келтiруiмен қатар, банк қызметiнiң мамандандыруын қысқартты десе
болады.
Сонымен 70 жыл бойы КСРО-ның банк жүйесiнде, оның iшiнде Қазақстанда
қатаң түрде орталықтандыру мен шоғырландыру, әкiмшiлiк әдiстерi кеңiрек
орын алады. Сол уақыттардан қалыптасып келген ақша-несие қатынастары
жаңадан туындай бастаған нарықтық қатынастарға сәйкес келмедi.
Социалистiк эксперимент жүргiзу барысында ғасырлар бойы қалыптасып
келген қаржы-несие институттары мен қаржы нарығының құралдары жойылып
кеткен болатын. Сөйтiп, утопиялық, идеологиялық тұжырым негiзiнде
монобанктiк жүйе қалыптасып, мұнда мемлекеттiк банк барлық несиелiк жүйенi
өзiне бағындырып және бәсекелестiк элементтерiн өзi реттеп отырады.
1989 жылдан бастап, елiмiзде алғашқы коммерциялық банктер,
кооперативтiк және жеке банктер қатары жұмыс iстедi. Сол жылы алғаш
құрылған коммерциялық банктерге – Интеринвестбанк, Крамдсбанк, қазiргi
Казкоммерц банк және т.б. жатады.

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ НЕСИЕ ЖҮЙЕСІ

2.1. Қазақстан Республикасындағы несие жүйесі және экономикадағы рөлі
Несие жүйесi — жалпы банктердiң (ұлттық және коммерциялық) және банктiк
операциялардың жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын банктiк емес мекемелердiң
жиытығы.
Несие жүйесi ұғымы банк жүйесiне қарағанда кеңiрек, яғни мұнда өзге де
несиелiк мекемелер қамтылады. Әр елдiң өзiндiк ерекшелiгiне қарай несие
немесе банк жүйесiнiң құрылымы қалыптасады. ҚР-дағы несиелiк жүйе екi
буыннан тұрады: бiрiншiсi — банктiк жүйе, ал екiншiсi — парабанктiк жүйе
(банктiк емес мекемелер). Қазақстан Республикасының несиелiк жүйесiнiң
құрылымы мынадай сызбамен берiлген.

Келтірілген сызбаға енген несие жүйесінің құрылымдық элементтерінің
мазмұнын сипаттамайтын, ның ирархиялық құрылымы кестеде берілген.

ИерархияМекеме аты Бөлімшелер Мекеменің қызметі
Несие деңгейі аттары
жүйес
і
Орталық 1.Ақша айналысын
Банк жүйесі І Ұлттық банкаппарат. және қолма-қол
Ұлттық ақшасыз есеп
банктің айырысуды
басқармасы ұйымдастыру.
2.Үкіметке
несие-есеп айырысу
қызметін көрсету.
3.Алтын-валюта
резервін басқару.
4.Ақша-несиелік
реттеу.
1.Екінші Орталық Клиенттерге
ІІ деңгейлі аппарат несие-есеп айырысу
банктер Филиалдары. қызметін кешенді
Өкілдік. түрде көрсету.
Еншілес
банкі.
2.Мамандан-Бөлімшелері
ған банктер Банк көрсететін
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.