Бағалы қағаздар нарығы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1.1 Бағалы қағаздар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы модельдері...9
1.3 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ...12
II. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
2.1. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының пайда болу негіздері ... .18
2.2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3. Бағалы қағаздар нарығын дамытудың экономикалық аспектілері ... 26
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Қазақстан қор биржасының инвестициялық мәселелері мен шетелдік қаржы орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1.1 Бағалы қағаздар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы модельдері...9
1.3 Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ...12
II. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
2.1. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының пайда болу негіздері ... .18
2.2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік реттеудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.3. Бағалы қағаздар нарығын дамытудың экономикалық аспектілері ... 26
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Қазақстан қор биржасының инвестициялық мәселелері мен шетелдік қаржы орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
КІРІСПЕ
Қаржы нарығының жаһандануы кезінде экономиканың тұрақты әрі қарқынды жетілуі үшін бағалы қағаздар нарығының экономиканың өсім факторы ретінде дамуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бағалы қағаздардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың экономикалық қатынастарының дамуы Қазақстан Республикасының экономикасында ең маңызды және бүгінгі күннің талабы.
Бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуы экономикалық өсуді қаржыландырудың ең қолайлы тетіктерінің бірі болып табылады.
Қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы болып табылатын мекемелердің дамуы бағалы қағаздар нарығының отандық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде танылады. Алайда, оған қарамастан отандық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жетіле дамымауы сипат алады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылатындықтан бағалы қағаз нарығын дамыту елдің экономикалық өсімінің бірден бір факторына жатқызамыз.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Қаржы нарығының жаһандануы кезінде экономиканың тұрақты әрі қарқынды жетілуі үшін бағалы қағаздар нарығының экономиканың өсім факторы ретінде дамуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бағалы қағаздардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі және олардың экономикалық қатынастарының дамуы Қазақстан Республикасының экономикасында ең маңызды және бүгінгі күннің талабы.
Бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуы экономикалық өсуді қаржыландырудың ең қолайлы тетіктерінің бірі болып табылады.
Қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы болып табылатын мекемелердің дамуы бағалы қағаздар нарығының отандық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде танылады. Алайда, оған қарамастан отандық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жетіле дамымауы сипат алады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылатындықтан бағалы қағаз нарығын дамыту елдің экономикалық өсімінің бірден бір факторына жатқызамыз.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. «Қазақстан Республикасының ислам банктері мен олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы» заң қабылданды. – 2009, ақпан.
2. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
3. 2007-2010 жылдарға арналған Алматы өңірлік қаржы орталығын дамыту бағдарламасы АӨҚО ҚРА 8 желтоқсан 2006жылы №68 бұйрығы.
4. www.afn.kz, www.afn.gov.kz
5. www.gov.kz
6. www.kase.kz
7. www.kt.kz
8. www.rfca.gov.kz, АӨҚО ҚРА жаңалықтары.
9. www.thenews.kz
10. www.wikipidia.org// фондовые биржи мира
11. www.wikipidia.org//энциклопедический словарь «Википидия»
12. Алматы как региональный финансовый центр подготовлено для Центра маркетинговых и аналитичечских исследований (ЦМАИ) / The Boston Consulting Group (Moscow) Ltd. Россия. – Москва, 2005. -20 апреля.
13. Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р. К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
14. Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
15. Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – Алматы: 2007. – 374 бет.
16. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАРЛЫҒЫ Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы
17. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері АльПари №1, 2007 ж.
18. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
19. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (1999 ж. 1 шілдедегі № 409-1) (ерекше бөлім) (2007.02.03. берілген өзгерістер мен олықтырулармен)
20. Қаржы, ақша айналымы және несие [Мәтін]: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 бет.
21. Мұқашева А. М., Оразғалиева А. Қ., Зарипова А. Н. Қаржы бойынша практикум: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2008. – 216 бет.
22. Оразбекұлы Б. Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін рейтингтік бағалау//Саясат, 2009.-№10. 4-7бет
23. Тұсаева А. Қ. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері//Аль-Пари, 2007.-№1. 109 бет
1. «Қазақстан Республикасының ислам банктері мен олардың іс-әрекеттерін ұйымдастыру мәселелері жөніндегі кейбір заңнамалық актілеріне толықтырулар мен өзгертулер енгізу туралы» заң қабылданды. – 2009, ақпан.
2. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
3. 2007-2010 жылдарға арналған Алматы өңірлік қаржы орталығын дамыту бағдарламасы АӨҚО ҚРА 8 желтоқсан 2006жылы №68 бұйрығы.
4. www.afn.kz, www.afn.gov.kz
5. www.gov.kz
6. www.kase.kz
7. www.kt.kz
8. www.rfca.gov.kz, АӨҚО ҚРА жаңалықтары.
9. www.thenews.kz
10. www.wikipidia.org// фондовые биржи мира
11. www.wikipidia.org//энциклопедический словарь «Википидия»
12. Алматы как региональный финансовый центр подготовлено для Центра маркетинговых и аналитичечских исследований (ЦМАИ) / The Boston Consulting Group (Moscow) Ltd. Россия. – Москва, 2005. -20 апреля.
13. Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р. К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
14. Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
15. Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – Алматы: 2007. – 374 бет.
16. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАРЛЫҒЫ Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы
17. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері АльПари №1, 2007 ж.
18. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
19. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (1999 ж. 1 шілдедегі № 409-1) (ерекше бөлім) (2007.02.03. берілген өзгерістер мен олықтырулармен)
20. Қаржы, ақша айналымы және несие [Мәтін]: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 бет.
21. Мұқашева А. М., Оразғалиева А. Қ., Зарипова А. Н. Қаржы бойынша практикум: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2008. – 216 бет.
22. Оразбекұлы Б. Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін рейтингтік бағалау//Саясат, 2009.-№10. 4-7бет
23. Тұсаева А. Қ. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері//Аль-Пари, 2007.-№1. 109 бет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1. Бағалы қағаздар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы
модельдері...9
3. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ...12
II. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының пайда болу негіздері ... .18
2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік
реттеудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3. Бағалы қағаздар нарығын дамытудың экономикалық аспектілері ... 26
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Қазақстан қор биржасының инвестициялық мәселелері мен шетелдік
қаржы орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі
бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
КІРІСПЕ
Қаржы нарығының жаһандануы кезінде экономиканың тұрақты әрі қарқынды
жетілуі үшін бағалы қағаздар нарығының экономиканың өсім факторы ретінде
дамуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бағалы қағаздардың әлеуметтік-
экономикалық тиімділігі және олардың экономикалық қатынастарының дамуы
Қазақстан Республикасының экономикасында ең маңызды және бүгінгі күннің
талабы.
Бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуы экономикалық өсуді
қаржыландырудың ең қолайлы тетіктерінің бірі болып табылады.
Қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы болып
табылатын мекемелердің дамуы бағалы қағаздар нарығының отандық экономиканың
құрамдас бөлігі ретінде танылады. Алайда, оған қарамастан отандық нарықтағы
біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жетіле дамымауы
сипат алады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне
жатқызылатындықтан бағалы қағаз нарығын дамыту елдің экономикалық өсімінің
бірден бір факторына жатқызамыз.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып бағалы қағаздар нарығының
экономиканың экономикалық өсу факторы ретінде зерттеулердің қажеттілігі
таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық
ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Бағалы қағаздар нарығы, оның
қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Нэйман бағалы қағаздар нарығы және шетелдік
бағалы қағаздар нарығының даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева,
Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы тұтастай механизмнен тұратындықтан, оның
элементтері, қаржы саясатының және мемлекеттік қаржылық реттеудің
жағдайларына көңіл аудару қажеттілігі туындады. Қаржылық жүйе, қаржылық
механизм, мемлекеттік қаржылық реттеудің негіздері, қаржы бойынша мәселелер
және оларды шешу жолдары көптеген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарында көрініс тапқан. Атап айтқанда, В.Д. Ли, М.Х. Түсеева, С.Ш.
Әуелбаев, К.Ж. Бертаева, В.Д. Мельников, С. Құлпыбаев, Д.А. Шыныбеков, Ж.М.
Елубаева, Р.О. Смагулова ғылыми еңбектері жатқызылады.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының
ҚР-ның экономикалық өсіміне қосып жатқан үлесін және бағалы қағаздар
нарығының дамыту бағыттарын анықтау болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының қор нарығының бағалы
қағаздары саналады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан республикасының Қаржылық
Қадағалау Агенттігінің, Алматы өңірлік қаржы орталығының, Қаржы
министрлігінің және ҚР Ұлттық Банкісінің ресми сайттарындағы мәліметтер
қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1. Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздар нарығының қаржылық құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Бағалы қағаз – өзіндік құны жоқ болғанымен, оны өте жоғары нарықтық бағамен
сатуға болады. Егер нарықта оған сұраныс өссе, оның номиналды құны да
өседі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129-бабына сәйкес,
бағалы қағаз – мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен
басқа да белгiлердiң жиынтығы. Бұл оның заңды анықтамасы болып табылады.
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығынада айналыста болатын ерекше
тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелігі – оның әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-
сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны
бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады.[19]
Сонымен, бағалы қағаз өз иесіне дивиденд түрінде табыс әкелетін,
құқығы мен міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін,
үлгісі қатаң тәртіппен белгілінетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен
міндеттемесінің үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілуі – бағалы
қағаздардың негізгі ерекшелігі. Бұ біріншіден өте қолайлы , екіншіден
трансакциялық шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және т.б. ақшалай қаражатты қайта бөледі;
• өз иесіне капиталға, ақпаратқа, ең бастысы, белгілі бір
жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне қатысуға құқық береді;
• капиталдан табыс алуды немесе капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
Негізінен ҚР-ның Азаматтық Кодексіне сәйкес бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы Кодекспен және Қазақстан
Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған өзге де түрлерi жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн
бiрдей жағдай негiзiнде орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi
белгiлерi мен реквизиттерi бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы тармақтың төртiншi бөлiгiнде
көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға
тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды
ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ордерлiк бағалы қағаз – ол бойынша құқық бағалы қағазда аталған
тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау жазуын
индоссаментті орындау жолымен беріледі.[19]
Қазірде бағалы қағаздарды әр түрлі ғалымдар түрліше жіктейді, соладың
ішінде Ұ. М. Искаков және Д. Т. Бохаевтардың жіктеуі бойынша бағалы
қағаздар төмендегіше жіктеледі:
Кесте 1 – Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелуі:
Сипаттамасы Бағалы қағаздардың түрлері
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент міндеттемелері үлестік
бойынша борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын атаулы
формалары бойынша ұсынбалы
ордерлік
Шығарылатын формалары құжаттандырылған
Бойынша құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзіді (1 жылдан 10 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері ұдайы (жүйелі) төлеммен
бойынша бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойнша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номиналмен
номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздардың мынадай
түрлері айналысқа түседі:
– мемлекеттік бағалы қағаздар;
– акциялар;
– облигациялар;
– коносаменттер;
– ипотекалық куәліктер;
– туынды бағалы қағаздар;
– қосарлы қоймалық куәліктер(қоймалық + кепілдікті куәлік);
– ҚР-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің бағалы қағазы;
– Заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағаздардың қатарына
жатқызылатын бақа да құжаттар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (бұдан әрі МБҚ) – орталық және жергілікті
үкімет органдары шығарған борыштық бағалы қағаздар. Оаың қарыз алушыларына
ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкі, жергілікті атқару органдары жатады. Сыртқы
нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады.
ҚР-да оның алғашқы орналасуы әдетте ҚР Қаржы министрлігі немесе ҚР
Ұлттық банкі арқылы өтеді. Барлық МБҚ құжаттандырылмаған формада
шығарылады.
МБҚ келесідей жіктелімі 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – Мемлекеттік бағалы қағаздар жіктелімі:
Сипаты Түрлері
Эмитент түрі бойынша Үкіметтік
муниципалды
ҚР Ұлттық банкі
Айналыс мерзімі бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
Айналыс тәсілдері бойынша нарықтық
нарықтық емес
Табысты алу тәсілдері пайыздық
Бойынша дисконттық
құрамдастырылған
инфляция бойынша индекстелген
девольвация бойынша индекстелген
Пайызды есептеу тәсілдері тіркелген пайыз мөлшерлемесі
Бойынша өзгермелі пайыз мөлшерлемесі
Шығарылатын валютасы ұлттық валютада
Бойынша шетелдік валютада
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығына айналысқа түсетін
бағалы қағаздар сипаттамасы келесідей:[15-115]
Кесте 3 - Мемлекеттік бағалы қағаздар түрлері мен сипаттамасы
№ МБҚ-дың атауы Эмитенті Шығарылым жағдайы
1. МЕККАМ (ГККО) ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығын
министрлігі әртараптанды-ру, бюджет
қатшылығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақ-сатты мемлекеттік
бағдарламаларды қар-жыландыру.
Номиналы – 100 теңге, дисконттық
болып табылады, бір жылға
дейінгі мерзіммен шығарылады.
2. МЕОКАМ (ГСКО) ҚР Қаржы БҚН-ын әртараптандыру, бюджет
министрлігі қатшы-лығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақсатты мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру.
Номи-налы – пайыздың тіркелген
мөлшерлеме-сімен 1000 теңге, 2-3
жылға айналысқа шығады.
3. МЕАКАМ (ГДКО) ҚР Қаржы БҚН-ын әртараптандыру, бюджет
министрлігі қатшы-лығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақсатты мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру.
Номи-налы – пайыздың тіркелген
мөлшерлеме-сімен 1000 теңге, 10
жылға айналысқа шығады.
4. АВМЕКАМ ҚР Қаржы Нарыққа 1999 жылдың 12 сәуірінде
министрлігі жи-нақтаушы зейнетақы қорларының
деваль-вациясынан сақтану
мақсатында шығарылды. Айналым
мерзімі 5 жыл, 6,14% жылдық
купондық мөлшерлемесі АҚШ-тың
долларымен ірілендірілген.
АВМЕКАМ айналысқа зейнетақы
қорларның портфельдеріндегі
индекстел-мегентМБҚ-ды
айырбастау арқылы енгізілген.
Бұл міндеттердің негізгі бөлігі
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорының үлесіне тиесілі.
5. МЕКАВМ ҚР Қаржы Номиналы АҚШ долларымен
министрлігі берілетін (бұл жағдайда 100
долл.) дисконттық қа-ғаз болып
табылады және қағаздар
дол-лармен берілген дисконттық
бағамен ор-наластырылады.
Бастапқы нарықта алған кезде
инвесторлар эмитентке ақшаны
теңгемен алған күндегі ресми
бағам бо-йынша аударылады, ал
өтеу кезінде дол-лардың ресми
бағамы бойынша қағаздың атаулы
құнын төлейді.
6. МЕИКАМ ҚР Қаржы Номиналы 1000 теңге индекстелген
министрлігі қазы-налық міндеттеме.
Инфляциядан сақтау мақсатында
айналысқа шығады. Инфля-цияның
қарқынына байланысты, пайыз-дың
құбылмалы мөлшерлемесі бар
па-йыздық болып табылады.
7. НСО ҚР Қаржы Бюджет тапшылығын инфляциялық
министрлігі емес жабу үлесінің артуы,
халықтың жинағын инфляция
барысындағы құнсызданудан
сақтау. Номиналы – 1000 теңге,
МЕККАМ-3-тің кірістілігіне
байланысты пайыздың құбылмалы
мөлшерлемесі бар пайыздық болып
табылады.
8. Ұлттық банктің ҚР Қаржы Айналымдағы ақшаны реттеу,
ноталары министрлігі инфляция-лық процестер мен
бағаларға ықпал ету, төлем
балансын реттеу, республикалық
бюджеттің кассалық жүзеге асуын
қам-тамасыз ету.
2. Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы модельдері
Бағалы қағаздар нарығы немесе қор нарығы – қаржы нарығының құрамдас
бөлігі, бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс және баға анықталатын
экономикалық қатынастар жүйесі.
Бағалы қағаздар нарығы – капитал нарығының Нарықтық экономикада БҚН
ақша жинақтарын қайта таратудың негізгі механизмі болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі бағалы қағаз түрдерінің жіктелуіне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
1. халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
2. ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
3. нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және
т.б.);
4. мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) бағалы
қағаздар нарығы;
5. алғашқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция.
Функцияның бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
– коммерциялық - осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
– мақсатты – нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
– ақпараттық - яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
– реттеуші - ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін,
қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса,
артықшылықтарды, бақылау органын немесе басқару органын және т.б.
белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына мыналарды
жатқызуға болады:
– қайта бөліну;
– баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.
– Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
– нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
– ең алдымен халықтың жинақтарын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
– инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақша қаражаттарын
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерстік және
опциондық келісімшарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
✓ алғашқы және қайталамалы;
✓ ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
✓ биржалық және биржадан тыс;
✓ дәстүрлі және компьютерлендірілген;
✓ кассалық және мерзімді нарықтар.
Жалпы теориялық тұрғыдан алғанда, бағалы қағаздар нарығын бірқатар
үлгілерге жіктейді. Көбінесе келесідей үлгілері кездеседі:
– банктік үлгі;
– банктік емес үлгі;
– аралас үлгі.
Банктік үлгі –БҚН механизмі арқылы қаржылық ресурстарды қайта тарату
бойынша негізгі оператор банк болып табылатын үлгі. Мұнда бантер
экономиканы инвестициялау мен бюджет дефицитін жабуды мойнына алады.
Банктік емес үлгі – БҚН механизмі арқылы қаржылық ресурстарды қайта
тарату бойынша негізгі оператор банктік емес мекемелер болып табылатын
үлгі. Мұнда БҚН неғұрлым демократиялы және онда үлес салмақ жеке
инвестицияларға жатады. Бұл – банк ақшаларына қарағанда неғұрлым арзан
ақшалар.
Аралас үлгі – делдалдар ретінде банктер де, банктік емес ком-паниялар
да болады.[21-131]
Бағалы қағаздар нарығының қай үлгіге жататыны қаржылық институттардың
қайсысы басыңқы орын алатынына байланысты болып келеді. Қазақстан
Республикасы бағалы қағаздар нарығы қай үлгіге жататыны бойынша пікір-талас
бар. Отандық бағалы қағаздар нарығы аралас үлгі ретінде тұжырымдайтын
экономистердің пікірінше, бағалы қағаздар нарығының қатысушылары көбінесе
банктік емес ұйымдар атқарады. Сондай-ақ, мемлекеттің бекіткен ережелерінде
кейбір қызмет түрлерін тек қана банктік емес ұйымдар атқаруға құқықтары бар
болғандықтан осы институттардың бағалы қағаздар нарығындағы орнын
анықтайды. Бірақ, бағалы қағаздар нарығын банктік үлгіге жатқызуға
келесідей факторларды анықтауға болады:
1) репо операциясы биржалық мәмілелердің негізгілерінің бірі, ал
оның қатысушылары коммерциялық банктер болып табылады;
2) көптеген брокерлік ұйымдар коммерциялық банктердің еншілес
компаниялары болып табылады (ҚР заңнамасында коммерциялық
банктерге бағалы қағаздар нарығында шектеу қою салдарынан,
коммерциялық банктер еншілес компанияларды құру арқылы
заңнамалық шарттарды айналып өтеді);
3) Алғашқы дилерлер қызметін, яғни мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы нарықта орналастыру қызметін, тек қана коммерциялық
банктер атқара алады;
4) Бағалы қағаздар нарығының институтционалды инвесторлардың бірі
зейнетақы қорлары кастодиандық, келісімшарт жасауға міндетті, ал
кастодиандық қызметпен айналысуға тек қана коммерциялық
банктердің құқықтары бар.[23]
Жоғарыда көрсетілген факторлар бағалы қағаздар нарығында коммерциялық
банктердің алатын орнына байланысты банктік үлгіге сай келетініне
тұжырымдама жасауға болады.
Жалпы қаржы нарығының құрамдас бөлігі болып табылатын бағалы қағаздар
нарығының рөлі мен орны әр елде өзгеше. Қаржы нарығының бағалы қағаздар
нарығына қатысты келесідей үлгілерін сипаттауға болады: ағылшын-американдық
және жапон-немістік үлгілер. Осы үлгілердің өзара айырмашылықтарын
келесідей белгілерге байланысты ажыратуға болады.
Кесте №4. Қаржы нарығының салыстырмалы талдауы
Көрсеткіштері Қаржы нарығының үлгілері
ағылшын-американдық жапон-немістік үлгі
үлгі
Қаржыландыру әдістері негізінен негізінен банктік
облигациялар шығару несиелер арқылы
арқылы
Коммерциялық банктерге Төмен Жоғары
тәуелділігі
Банктік несиелердің сипаты қысқа мерзімді орта-ұзақ мерзімді
Капиталға банктік онша әсер етпейді әсер етеді
инвестициялардың әсері
Негізгі акция ұстаушылары ірі еншік ТҰҚ, өндірістік
иеленушілердің компаниялар
болмауы
Коммерциялық банктердің Жиі Сирек
акциялармен сауда-саттық
жүргізуі
Ескерту: Кесте Тұсаева Ә.Қ.-ның мақаласынан алынған
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын дамыту жағдайларын қолданса да,
коммерциялық банктер отандық экономикада халық және кәсіпорындар салымдарын
жинақтайтын институт ретінде орын алатындықтан, біздің нарықтың үлгісі
жапон-немістік үлгіге сай келеді. ҚР нарығын жапон-немістік үлгіге
жатқызудың келесідей белгілері бар:
• ірі кәсіпорындардың сипат алатын мемлекеттің құрылымдық
экономикасының болуы;
• алдыңғы уақыттағы болған жекешелендірудің ерекшелігі;
• қаржылық-өнеркәсіптік топтардың болуы және оларға көптеген ірі
кәсіпорындардың болуы және оларға көптеген ірі кәсіпорындардың
жатқызылуы;
• шағын, орта кәсіпорындар қызметінің жабық мінезде болуы және
т.б. белгілер.
Осыған қарамастан, мемлекет тарапынан ағылшын-американдық үлгіге көшу
талпыныстары жасалуда. Мысалы:
– аймақтық қаржылық орталықтарын ашу арқылы бағалы қағаздар
нарығын белсендіру;
– облигацияны шығару бойынша преференциялық шарттар жасау;
– бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жетілдіру.
ҚР бағалы қағаздар нарығы үлгісін өзгерту мүмкін емес, себебі,
аймақтық қаржылық орталықтың белсенді қатысушыларының қатарында
коммерциялық банктер басқа қаржы мекемелерінен ешбір қалыспайды деп
болжануда. Бірақ Қазақстанда ағылшын-американ үлгісін қолдануға боларлық
барлық жағдайларды енгізуге болады. Ал, түбегейлі өзгерту мүмкін емес.
3. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операциялардың іс-
тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар -
вексельдер мен коносаменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары - банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар. Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге
болады:
1) БҚН-на негізгі қатысушылар, оған мемлекет, жергілікті әкімшілік
органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар жатады. Бұл
компаниялардың бағалы қағаздары аз пайда әкелгенімен, сенімді
болып келеді. Сол себепті де олардың бағалы қағаздары қанша көп
шығарылса да, жоғарғы сұранысқа ие. АҚШ-та мұндай бағалы
қағаздарды көк түбірлі (голубые корешки) деп атайды.
2) Инвестициялық институттар немесе бағалы қағаздар операциясын
жүргізетін қаржы-несие институттары. Оларға:
– коммерциялық және инвестициялық банктер;
– сақтандыру қорлары;
– зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттар заңды және жеке тұлғалардың қаржысын жинақтап, оларды
табысты бағалы қағаздарға жұмсауға, акциялардың бақылау пакетін иемденуге
және қаржысынан айырылып қалу қаупін төмендету үшін өз капиталдарын әртүрлі
өндіріс саласына жұмсауға ұмтылады.
3) Жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, олардың ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан сенімсіз. Статистика
көрсетіп отырғандай, мұндай шағын кәсіпорындардың 75%-ы ашылмай
жатып жабылып қалады екен, тек қана жоғарғы сапалы қызмет
көрсетіп, жоғары сапалы өнім шығаратын 25%-ы ғана табысқа қол
жеткізеді екен. Олардың кейбіреуі экспортпен айналысып жоғары
табысқа қол жеткізеді. Сондықтан да халықтың көпшілігі жоғарғы
дивидендтен үміттеніп, осындай кәсіпорындардың акцияларын
тәуекелге бел буып, сатып алады.
4) БҚН-ның делдалдары: брокерлер мен дилерлер. Дилерлер қолында өз
капиталдары болғандықтан олар бағалы қағаздармен көптеген
операциялар жүргізеді. Негізінен олардың іс-әрекеті –
алыпсатушылық, яғни олар бағалы қағаздарды сатып алып, оларды
нарықта қолайлы жағдай орнаған сәтте сатып жібереді.
5) Бағалы қағаздар нарығын бақылаушы және қадағалаушы мемлекеттік
органдар. Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және
оған қатысу жағдайларын елдің экономикалық жағдайын ескере
отырып мелекет заң актілері арқылы реттеп отырады.
Бағалы қағаздар нарығында негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп
огтыратын делделдарды бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары деп
атайды. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандарына брокерлер, дилерлер,
джобберлер жатады.
Брокерлер – делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Ол өкіл емес, ешбір
жақтың шарттықт қатынастарына қатыспайды, жекеленген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнайы өкілеттілік
беріледі. Ол тек өкілеттілік шегінде жұмыс істеуге міндетті.
БҚН-дағы брокерлер заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік
фирма қызметкерлері. Брокерлік фирмалар тмендегідей қызметтер атқарады:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші
нарықта айналысқа түсіру;
3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с.
міндеттер.
Дилерлер – өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Олардың
брокерлерден негізгі айымашылығы да осы.
БҚН-на маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі дилер деп атайды.
Олардың бағалы қағаздарды сатып алу мен сатудағы тәуекелмен шығарған
шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз. Себебі, сатып
алу- сату аз уақыт аралығында жүреді.
Дилерлердің атқаратын қызметтері:
1. Бағалы қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы
хабар тарату;
2. Клиенттердің тапсырмасын орындау;
3. БҚН-дағы өзгерістерді бақылап отыру;
4. Катализатор қызметі, яғни сатып алушылар мен сатушыларды бір-
бірімен кездестіріп, БҚН-ның жұмысына себепші болады.
Джобберлер – БҚН-дағы конъюктура (өзгерістерді сипаттайтын белгілер)
мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Алғаш рет олар Лондон Сити нарығында
пайда болды. Олардың қызметі БҚН-ның құрылымы кең көлемде болғанда және
үнемі өзгеріп отырғанда қажет.[3;103]
Атқаратын қызметтеріне қарай БҚН-ға қатысушылар төмендегідей
жіктеледі:
• эмитенттер;
• инвесторлар;
• бағалы қағаздар нарығына қызмет етуші ұйымдар;
• бақылау және реттеу органдары.
Қор нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
1) депозитарий - клирингтің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің
және т.б. функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
Қазақстанда 1997 жылдың 16 мамыр айында құрылтай шешімімен құрылтан, әрі
1997 жылдың 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы қаласының
Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде тіркелген "Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийі" акционерлік қоғамы бар. Қоғам ҚР "Акционерлік қоғам
туралы" Заңына сәйкес 1999 жылдың 28 қазанында және 2002 жылдың 9 сәуірінде
қайта тіркелді. Коммерциялық емес ұйымдар орталық депозитарий болып
табылады және олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:
– номинал ұстаушыны жүзеге асыру;
– эмиссиялық бағалы қағаздар мен басқа да қаржылық
– құралдар бойынша құқықтарды ескеру және мәмілелерді тіркеу;
– номинал ұстаушыға қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша және
оның табыс төлемі бойынша төлем агенттігінің функциясы;
– қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша клиринг;
– ҚР заңдарына қайшы келмейтін кеңес беру, ақпараттық және басқа
да қызмет түрлері.
2) тіркеушілер - ҚР заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам
бағалы қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай
ішінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды
қамтамасыз етуі керек.
Бағалы қағаз ұстаушыларының мүліктік құқығын және мүдделерін қорғау
мақсатында бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін дербес жүргізетін бағалы
қағаздармен, сондай-ақ АҚ-мен мәмілелерді тіркейтін бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары (тіркеушілер мен номинал ұстаушылары) бағалы
қағаздар құқығының бірінші тұлғадан екіншісіне өтуіне байланысты
мәмілелерді орындаудың фактілерін бекітуге міндетті.
Номинал ұстаушылар клиенттердің бағалы қағаздарымен болатын
мәмілелерді және олардың ауыртпашылық түсірген фактілерін тіркеу бойынша
функцияларды орындайды. Олардың иелік ету құқығын растайды, клиенттерде
бағалы қағаздардың болуын және олармен мәміле жасаудың мүмкіндіктерін
қамтамасыз етеді, төлем агенттігінің функциясын орындайды, клиенттерді
бағалы қағаздардың номинал ұстаушыларына берілгені жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Сондай-ак номинал ұстаушыларымен жасасқан келісімшартқа
сәйкес басқа да функцияларды орындайды. Номинал ұстаушылардың қызметі ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттігі берген лицензияның негізінде жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздармен байланысты меншік иелерінің құқығын жүзеге асыру
үшін тіркеушілердің талап етуі бойынша номинал ұстаушылар тіркелген бағалы
қағаз иелерінің тізімін нақты бір күнде беруте міндетті. Номинал
ұстаушыларға аталған ақпаратты ашу құқығын бермеген бағалы қағаз иелері
кірмейді.
Тіркеушінің функциялық міндеттемесі мыналарда:
– бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу арқылы меншік құқығын тіркеу
және аталған тіркеуді растайтын жазбаша немесе электрондық
құжаттарды ресімдеу;
– бағалы қағаз иелерінің тізілімін енгізу және сақтау;
– тізілімнен көшірме беру жолымен бағалы қағаз иелерінің құқығын
растау;
– бағалы қағаздардың меншік құқығының өзгеру фактісін тізілімдегі
тиісті жазуды өзгерту жолымен тіркеу;
– дауыс құқығын және бағалы қағаздар меншігі құқығының ауыртпашылық
түсірген фактісін тіркеу;
– эмиссияланған бағалы қағаздардың мөлшерін және оның тіркелген
мөлшерге сәйкес келуін бақылау;
– құжаттамалық формада шығарылған бағалы қағаздардың сертификаттарын
сақтау, беру және өтеу;
– корпорациялық әрекеттерді тіркеуді жүзеге асыру;
– тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналысқа дайындау, сондай-ақ
дивидендтік есеп айырысу бойынша кеңес беру қызметін көрсетуге
құқылы.
Тіркеуші заңмен белгіленген жағдайларды ескермегенде тізімді немесе
оның бөлігін жүргізу бойынша өз өкілеттілігін басқа тұлғаға жүктей алмайды.
Оның тізімін өзі жүргізсе де эмитенттерге тиесілі бағалы қағаздардың меншік
құқығын тіркеушінің сатып алуға құқығы болмайды;
3) клирингтік ұйымдар - қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары;
4) кастодиандар - клиенттердің қаржылық құралдары мен ақшасын
сақтайтын, әрі олардың есебін жүргізетін, оларды сақтау міндеттемесін өз
мойындарына алумен қаржы құралдары мен ақшаға байланысты олардың құқығын
растайтын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. ҚР-да кастодиандық қызметпен
және сейфтік операциялармен айналысуға лицензиясы бар банктер ғана
кастодиан бола алады;
5) бағалы қағаздар портфелін басқарушы - клиент есебінен және оның
мүддесі тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі
қызметті өз атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
Олардың негізгі функциялары:
– ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
– қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің есебін жүргізу;
– өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану, әрі оған иелік
ету.
Бағалы қағаздар нарығыңдағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
– бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
– депозиттік қызмет - тек клирингтік қызметпен ғана қатар
қолданыла алады;
– инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін басқару;
– қор биржалары;
– биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі.
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар жүргізіле береді, ал бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез келген қызметтің міндетті шартына
заңды тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін -
ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының 2010 жылғы 1
қазандағы ағымдағы жағдайы бойынша Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығында барлығы 78 брокерлер және дилерлер, 10 тіркеуші, 10
кастодиандық банк, 15 зейнетақы активтерін инвестициялық басқарушы ұйымдар
және 43 инвестициялық портфельді басқаруды қамтамасыз ететін ұйымдар
қатысады.[4]
БҚН-ның қатысушыларынның бір-бірімен байланысын Сурет 1-ден көруге
болады.
Ескерту: кесте 15-әдебиеттен алынған
Сурет 1 – Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
2. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының пайда болу
негіздері
Қазақстандық БҚН-ның кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда БҚН-ның
алғашқы нұсқалары бұдан он бес жылдай бұрын пайда бола бастаған.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін, сондай-ақ, олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті
басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден басталды. Нарық, ең бірінші,
меншікті жекеменшіктендіру мен мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан
басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын
бұрынғыдай ақша белгілерін эмиссиялау арқылы емес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды - қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен жабуда.
Мемлекеттік басқару органдары да осы тәсілді пайдалануда.
1991 ж. АҚ-дей брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылып, алғашқы
Бағалы Қағаздар Нарығына кәсіби қатысушылар пайда болды. Қазақстанда өткен
ғасырдың 90-шы жылдарының орта шенінде БҚН туралы заңдармен қор биржасының
қызметін реттейтін нормативтік актілер шыға бастады. 1995 жылдың қаңтарында
БҚ-дар жөніндегі ҚР-ның Ұлттық комиссиясы құрылып, ал үкімет БҚН-н
дамытудың үш жылдық Бағдарламасын бекітті.
Оны орындаудың нәтижесінде БҚН-ның қазіргі кезде қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай:
• БҚ-ды шығару мен айналысқа түсіруді және қатысушы субьектілердің
реттейтін, сондай-ақ БҚН-да туындайтын мем-тік реттеу қатынастарының
құрылымын анықтайтын заңнамалық негіз қалыптасты.
• БҚН-ның институттың инфрақұрылымы қалыптасып, оның негізі болатын
брокер-дилерлік фирмалар, кастодиандар және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, орталық
депозитарий қор биржасы қызмет істеуде.
• Қалыптасқан акциялар және облигациялар нарығы одан әрі дамуда;
• БҚН-на арнайы мамандарды дайындау жүйесі құрылып одан әрі өз жұмысын
жетілдіруде;
• ҚР-сының БҚН-ғы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда.[5]
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан кор биржасы кызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жьілы Бағалы қағаздардың Ортлық депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол
Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымының
негізгі өзегі болып есептеледі. Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша
есеп айырысудың халықаралық стандарты саналатын - Отыздар тобының
ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 жэне 14 еді. Сондай-ақ 2008 жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер 2008 жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал 2008 жылдың
соңында олар 34-ке жеткен. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен
өсуінің негізгі факторы қабылданған заңнамалық актілерге сәйкес
акционерлерінің саны 500-ден асатын акционерлік коғамдардың акциясын
ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі
себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 ж.ж Қазақстан реестр ұстаушыларының
Ассоциациясы құрылғанша бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі
мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы қағаздар жөніндегі ¥лттық комиссия
және өзінің территориялық басқармалары арқылы Әділет министрлігі жүзеге
асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені бағалы кағаздар эмиссиясын
мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі - жергілікті
жерлерде Ұлттық комиссияның аймактық бөлімшелерінің болмауынан.
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік жэне мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тэртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
нарығын мемлекетгік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыкка сэйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Үлттык комиссия таратылып, онын барлық өкілеттілігі мен қызметтері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Үлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге
асырды.[15-114]
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар
мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының кұқықтық
инфрақүрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
жэне айналысқа түсіру тэртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу катынастарының құрылымы мен тэртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа зандар қабылданды. Олар:
– 2000 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы
сақтандыру қызметі туралы;
– 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
– 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы туралы;
– 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық
үйымдарды мемлекеттік реттеу жэне кадағалау туралы;
– 2004 жылғы 6 шілдедегі Қазақстан Республикасындагы
кредиттік бюролар жэне кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы;
– 2004 жылғы 6 шілдедегі Инвестициялық қорлар туралы. 2003
жылдың 13 мамырында қабылданған Акционерлік қоғамдар
туралы жаңа заң қабылданжы.
Алайда, эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен
Қазақстан қор биржасы өзінің нарықтын өсу деңгейіне жетті деуге болмайды.
Сондықтан біртіндеп ішкі инвестициялық базаның өсіру инвестициялау
реттеудің тиімділігін арттыру есебінен БҚН дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік
реттеудің бағыттары
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі
уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банктік үрдістің
салдарынан, бағалы қағаз нарығына аса көңіл аударуына әкелді. Бұған, бағалы
қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін
тигізді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға
қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады. Осыдан,
бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінуге болады. Нарықтың мақсаты –
капиталды шоғырландыра отырып, өндіріске, өндірістік емес салаларға ақша-
қаражаттарды бөлу. Бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – бұл банктік
өнімге бәсекелес құралдарды шығару және халықтың, компания, қаржылық
ұйымдардың жинақтарын нарық салаларына бөлу ретінде танылады.
Бағалы қағаздар нарығында негізгі қоғамға қажетті 2 міндеттер
шешіледі:
1) сатушылар мен сатып алушыларды кездестіре отырып, олардың экономикалық
қатынастары дамиды;
2) бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі жүргізіледі.
Қазіргі техника мен телекоммуникациялардың дамуы капиталдың бір ұлттық
нарықтан екінші нарыққа жедел түрде аударуға мүмкіндік туды. Алайда, бұл
тек артықшылық ретінде ғана емес, сондай-ақ кемшілік ретінде қарастырылады.
Себебі, ұлттық экономиканың басқа экономикадан тәуелділігі жоғарлайды,
нәтижесінде ұлттық бағалы қағаздар нарығы тұрақсыз жағдайға әкелуі мүмкін.
Екінші жағынан, жаһанданудың салдарынан жеке ұлттық нарықтардың
өзара бәсекелесі артады. Батыс экономистердің пікірінше, соңғы он
жылдықтарда дамушы мемлекеттерде инвестициялық ресурстарға деген қажеттілік
жоғарлайды. Бірақ, инвестицияланатын капитал көлемі әлемдік экономиканың
қажеттілігінен төмен сипат алады.
Қазақстан Республикасының негізгі сұрағы ретінде ұзақ мерзімге
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, экономиканың нақты секторларына ауқымды инвестициялық
ресурстарды тарту және оларды тиімді пайдалану механизмін ұйымдастыру
арқылы бұл мақсатқа жетуге болады.
Осыдан, Қазақстан экономикасында бағалы қағаздар нарығының рөлі
артады. Бағалы қағаздар нарығы республиканың экономикасына шағын
инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы
қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
кезеңінен өтті. Кейбір элементтер бойынша даму серпіні де байқалады.
Мысалға, пайлық инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорлардың
қызметтерін жатқызуға болады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының негізгі
бағыты жеткілікті деңгейде жүзеге асырылмайды. Бағалы қағаздар арқылы
шоғырланған қаражат өндіріс аясына жеткізілмейді. Оған келесідей бірқатар
себептер бар:
1. бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушылары ретінде банктер болып
табылады, ал олардың бөлу бағыты – несие;
2. ірі инвесторлар ретінде жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады, ал
мемлекеттік талаптарға сәйкес қорлар өндіріске тікелей жұмсауға
мүмкіндігі жоқ.
Аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1. Бағалы қағаздар түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2. Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы
модельдері...9
3. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы ... ... ... ... ... ... ...12
II. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ДАМУЫ
1. Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының пайда болу негіздері ... .18
2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік
реттеудің бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
3. Бағалы қағаздар нарығын дамытудың экономикалық аспектілері ... 26
III. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ЭКОНОМИКАНЫ ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ
3.1 Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
3.2 Қазақстан қор биржасының инвестициялық мәселелері мен шетелдік
қаржы орталықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
3.3 Еліміздің экономикасының экономикалық өсімінің факторы ретіндегі
бағалы қағаздар нарығын дамыту жолдары ... ... ... ... ... ... ... ...36
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
КІРІСПЕ
Қаржы нарығының жаһандануы кезінде экономиканың тұрақты әрі қарқынды
жетілуі үшін бағалы қағаздар нарығының экономиканың өсім факторы ретінде
дамуы өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бағалы қағаздардың әлеуметтік-
экономикалық тиімділігі және олардың экономикалық қатынастарының дамуы
Қазақстан Республикасының экономикасында ең маңызды және бүгінгі күннің
талабы.
Бағалы қағаздар нарығының тұрақты дамуы экономикалық өсуді
қаржыландырудың ең қолайлы тетіктерінің бірі болып табылады.
Қаржы институттары мен бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымы болып
табылатын мекемелердің дамуы бағалы қағаздар нарығының отандық экономиканың
құрамдас бөлігі ретінде танылады. Алайда, оған қарамастан отандық нарықтағы
біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жетіле дамымауы
сипат алады.
Бағалы қағаз нарығы қаржы нарығының негізгі құрамдас бөлігіне
жатқызылатындықтан бағалы қағаз нарығын дамыту елдің экономикалық өсімінің
бірден бір факторына жатқызамыз.
Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу
елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы нарықтарының
дамуы, ең алдымен дамыған бағалы қағаздар нарығымен сипат алады. Макро
деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең
алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын атауға
болады. Қаржылық ресурстар меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі
бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір
факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі
арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.
ҚР қаржы нарығы негізінен банктік саладан тұрады. Банктік мекемелер
өнімдері мен қызметтерінің жыл сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының
бәсекелеске түсуіне кедергі келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек
банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін
тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы
қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу
уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат
алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың
салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.
ҚР Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын
дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы
қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы
нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.
Жоғарыдағы факторларды ескере отырып бағалы қағаздар нарығының
экономиканың экономикалық өсу факторы ретінде зерттеулердің қажеттілігі
таңдалған тақырыптың өзектілігін сипаттайды.
Бағалы қағаздар нарығы бойынша шетелдік, ресейлік, қазақстандық
ғалымдардың көптеген ғылыми еңбектері бар. Бағалы қағаздар нарығы, оның
қатысушылары, бағалы қағаздар нарығының қызмет ету механизмі ресейлік
ғалымдар А.А. Галанов, Я. Миркин, Е.Ф. Жуков, М.В. Романовский,
Т.С.Селеванова, Б.Б. Рубцов еңбектерінде көрініс тапты. Шетелдік
экономистер Д. Кидуэлл, Э. Нэйман бағалы қағаздар нарығы және шетелдік
бағалы қағаздар нарығының даму сипатын көрсетті.
Шетелдік және ресейлік экономистермен қатар, көптеген қазақстандық
ғалымдардың да бағалы қағаздар нарығы бойынша ғылыми еңбектері аз емес.
Бағалы қағаздар нарығының негізгі теориялық және тәжірибелік тұстарын
зерттеуде Г.Т. Абдрахманова, У.М. Искаков, Д.Т. Бохаев, Э. Рузиева, Б.А.
Көшенова, А.А. Ильясов, А.А. Адамбекова, А.А. Арыстанов, Г.Н. Шалгимбаева,
Г.С. Сейтқасымов ғалымдардың еңбектері қарастырылды.
Бағалы қағаздар нарығы тұтастай механизмнен тұратындықтан, оның
элементтері, қаржы саясатының және мемлекеттік қаржылық реттеудің
жағдайларына көңіл аудару қажеттілігі туындады. Қаржылық жүйе, қаржылық
механизм, мемлекеттік қаржылық реттеудің негіздері, қаржы бойынша мәселелер
және оларды шешу жолдары көптеген қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарында көрініс тапқан. Атап айтқанда, В.Д. Ли, М.Х. Түсеева, С.Ш.
Әуелбаев, К.Ж. Бертаева, В.Д. Мельников, С. Құлпыбаев, Д.А. Шыныбеков, Ж.М.
Елубаева, Р.О. Смагулова ғылыми еңбектері жатқызылады.
Зерттеудің мақсаты – Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының
ҚР-ның экономикалық өсіміне қосып жатқан үлесін және бағалы қағаздар
нарығының дамыту бағыттарын анықтау болып табылады.
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының қор нарығының бағалы
қағаздары саналады.
Курстық жұмысты жазу барысында Қазақстан республикасының Қаржылық
Қадағалау Агенттігінің, Алматы өңірлік қаржы орталығының, Қаржы
министрлігінің және ҚР Ұлттық Банкісінің ресми сайттарындағы мәліметтер
қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, 3 бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер
тізімінен тұрады.
1. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
1. Бағалы қағаздар түрлері
Бағалы қағаздар нарығының қаржылық құралдарына бағалы қағаздар жатады.
Бағалы қағаз – өзіндік құны жоқ болғанымен, оны өте жоғары нарықтық бағамен
сатуға болады. Егер нарықта оған сұраныс өссе, оның номиналды құны да
өседі.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің 129-бабына сәйкес,
бағалы қағаз – мүлiктiк құқықты куәландыратын белгiлi бiр жазбалар мен
басқа да белгiлердiң жиынтығы. Бұл оның заңды анықтамасы болып табылады.
Бағалы қағаздар – бағалы қағаздар нарығынада айналыста болатын ерекше
тауар, алайда ол заттай тауар немесе қызмет немесе ақша болып табылмайды.
Оны ақшаға жақындататын бірқатар өз ерекшеліктері бар. Олардың ішіндегі ең
басты ерекшелігі – оның әр түрлі формадағы ақшаға айырбастауға (өтеу, сату-
сатып алу, эмитентті қайтару, құқықты қайта табыстау және т.б. жолдармен)
болады. Ол есеп айырысуда пайдаланылуы мүмкін, кепіл де бола алады, оны
бірнеше жыл сақтауға да немесе мұра бойынша мерзімсіз беруге де болады.[19]
Сонымен, бағалы қағаз өз иесіне дивиденд түрінде табыс әкелетін,
құқығы мен міндеттемесі үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілетін,
үлгісі қатаң тәртіппен белгілінетін құжатты білдіреді. Оның құқығы мен
міндеттемесінің үшінші тұлғаға жаңа келісімшартсыз берілуі – бағалы
қағаздардың негізгі ерекшелігі. Бұ біріншіден өте қолайлы , екіншіден
трансакциялық шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар бірқатар функцияларды орындайды:
• экономиканың салаларына, аумақтар мен елді мекендерге, халыққа,
мемлекетке және т.б. ақшалай қаражатты қайта бөледі;
• өз иесіне капиталға, ақпаратқа, ең бастысы, белгілі бір
жағдайларға сәйкес келетін басқару ісіне қатысуға құқық береді;
• капиталдан табыс алуды немесе капиталдың өзін қайтаруды
қамтамасыз етеді.
Негізінен ҚР-ның Азаматтық Кодексіне сәйкес бағалы қағаздарға
акциялар, облигациялар және бағалы қағаздардың осы Кодекспен және Қазақстан
Республикасының өзге де заң актiлерiмен айқындалған өзге де түрлерi жатады.
Бағалы қағаздар шығарылым нысаны бойынша:
1) құжатты және құжатсыз;
2) эмиссиялық және эмиссиялық емес;
3) атаулы, ұсынбалы және ордерлiк бағалы қағаздар болып бөлiнедi.
Құжатты бағалы қағаздар - құжатты нысанда (бағалы қағаздың мазмұнын
арнаулы техникалық құралдарды пайдаланбай-ақ тiкелей оқу мүмкiндiгi болатын
қағаз немесе өзге материалдық жеткiзушi) шығарылған бағалы қағаздар.
Құжатсыз бағалы қағаздар - құжатсыз нысанда (электрондық жазбалар
жиынтығы түрiнде) шығарылған бағалы қағаздар.
Эмиссиялық бағалы қағаздар - бiр шығарылым шегiнде осы шығарылым үшiн
бiрдей жағдай негiзiнде орналастырылатын және айналымда болатын, бiртектi
белгiлерi мен реквизиттерi бар бағалы қағаздар.
Эмиссиялық емес бағалы қағаздар - осы тармақтың төртiншi бөлiгiнде
көрсетiлген белгiлерге сәйкес келмейтiн бағалы қағаздар.
Атаулы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың онда аталған тұлғаға
тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ұсынбалы бағалы қағаз - ол куәландырған құқықтардың бағалы қағазды
ұсынушыға тиесiлiгiн растайтын бағалы қағаз.
Ордерлiк бағалы қағаз – ол бойынша құқық бағалы қағазда аталған
тұлғаға тиесілі болады және осы бағалы қағазда табыстау жазуын
индоссаментті орындау жолымен беріледі.[19]
Қазірде бағалы қағаздарды әр түрлі ғалымдар түрліше жіктейді, соладың
ішінде Ұ. М. Искаков және Д. Т. Бохаевтардың жіктеуі бойынша бағалы
қағаздар төмендегіше жіктеледі:
Кесте 1 – Қазақстандағы бағалы қағаздардың жіктелуі:
Сипаттамасы Бағалы қағаздардың түрлері
Эмитенті бойынша мемлекеттік
корпорациялық
жекеменшіктік
шетелдік
Эмитент міндеттемелері үлестік
бойынша борыштық
тауарды иелену құжаты
Айналыс аумақтары бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Құқықты жүзеге асыратын атаулы
формалары бойынша ұсынбалы
ордерлік
Шығарылатын формалары құжаттандырылған
Бойынша құжаттандырылмаған
Айналыс мерзімі бойынша мерзімсіз
мерзімді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзіді (1 жылдан 10 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан жоғары)
Базистік активі бойынша негізгі
туынды
Табысты төлеу тәсілдері ұдайы (жүйелі) төлеммен
бойынша бір жолғы төлеммен
тіркелген % мөлшерлемесімен
өзгермелі % мөлшерлемесімен
Табысты алу тәсілдері бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия тәсілдері бойнша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта бойынша номинал ұлттық валютаның номинал құнымен
шетелдік валютаның номинал құнымен
қос номиналмен
номиналсыз
Айналыс шарттары бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздардың мынадай
түрлері айналысқа түседі:
– мемлекеттік бағалы қағаздар;
– акциялар;
– облигациялар;
– коносаменттер;
– ипотекалық куәліктер;
– туынды бағалы қағаздар;
– қосарлы қоймалық куәліктер(қоймалық + кепілдікті куәлік);
– ҚР-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің бағалы қағазы;
– Заң актілерімен белгіленген тәртіпте бағалы қағаздардың қатарына
жатқызылатын бақа да құжаттар.
Мемлекеттік бағалы қағаздар (бұдан әрі МБҚ) – орталық және жергілікті
үкімет органдары шығарған борыштық бағалы қағаздар. Оаың қарыз алушыларына
ҚР Үкіметі, ҚР Ұлттық банкі, жергілікті атқару органдары жатады. Сыртқы
нарықта мемлекеттің еурооблигациясы айналыста болады.
ҚР-да оның алғашқы орналасуы әдетте ҚР Қаржы министрлігі немесе ҚР
Ұлттық банкі арқылы өтеді. Барлық МБҚ құжаттандырылмаған формада
шығарылады.
МБҚ келесідей жіктелімі 2-кестеде көрсетілген.
Кесте 2 – Мемлекеттік бағалы қағаздар жіктелімі:
Сипаты Түрлері
Эмитент түрі бойынша Үкіметтік
муниципалды
ҚР Ұлттық банкі
Айналыс мерзімі бойынша қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
ұзақ мерзімді (1 жылдан жоғары)
Айналыс тәсілдері бойынша нарықтық
нарықтық емес
Табысты алу тәсілдері пайыздық
Бойынша дисконттық
құрамдастырылған
инфляция бойынша индекстелген
девольвация бойынша индекстелген
Пайызды есептеу тәсілдері тіркелген пайыз мөлшерлемесі
Бойынша өзгермелі пайыз мөлшерлемесі
Шығарылатын валютасы ұлттық валютада
Бойынша шетелдік валютада
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығына айналысқа түсетін
бағалы қағаздар сипаттамасы келесідей:[15-115]
Кесте 3 - Мемлекеттік бағалы қағаздар түрлері мен сипаттамасы
№ МБҚ-дың атауы Эмитенті Шығарылым жағдайы
1. МЕККАМ (ГККО) ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығын
министрлігі әртараптанды-ру, бюджет
қатшылығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақ-сатты мемлекеттік
бағдарламаларды қар-жыландыру.
Номиналы – 100 теңге, дисконттық
болып табылады, бір жылға
дейінгі мерзіммен шығарылады.
2. МЕОКАМ (ГСКО) ҚР Қаржы БҚН-ын әртараптандыру, бюджет
министрлігі қатшы-лығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақсатты мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру.
Номи-налы – пайыздың тіркелген
мөлшерлеме-сімен 1000 теңге, 2-3
жылға айналысқа шығады.
3. МЕАКАМ (ГДКО) ҚР Қаржы БҚН-ын әртараптандыру, бюджет
министрлігі қатшы-лығын информациялық емес
жабу көздері үлесінің ұлғаюы,
мақсатты мемлекеттік
бағдарламаларды қаржыландыру.
Номи-налы – пайыздың тіркелген
мөлшерлеме-сімен 1000 теңге, 10
жылға айналысқа шығады.
4. АВМЕКАМ ҚР Қаржы Нарыққа 1999 жылдың 12 сәуірінде
министрлігі жи-нақтаушы зейнетақы қорларының
деваль-вациясынан сақтану
мақсатында шығарылды. Айналым
мерзімі 5 жыл, 6,14% жылдық
купондық мөлшерлемесі АҚШ-тың
долларымен ірілендірілген.
АВМЕКАМ айналысқа зейнетақы
қорларның портфельдеріндегі
индекстел-мегентМБҚ-ды
айырбастау арқылы енгізілген.
Бұл міндеттердің негізгі бөлігі
Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы
қорының үлесіне тиесілі.
5. МЕКАВМ ҚР Қаржы Номиналы АҚШ долларымен
министрлігі берілетін (бұл жағдайда 100
долл.) дисконттық қа-ғаз болып
табылады және қағаздар
дол-лармен берілген дисконттық
бағамен ор-наластырылады.
Бастапқы нарықта алған кезде
инвесторлар эмитентке ақшаны
теңгемен алған күндегі ресми
бағам бо-йынша аударылады, ал
өтеу кезінде дол-лардың ресми
бағамы бойынша қағаздың атаулы
құнын төлейді.
6. МЕИКАМ ҚР Қаржы Номиналы 1000 теңге индекстелген
министрлігі қазы-налық міндеттеме.
Инфляциядан сақтау мақсатында
айналысқа шығады. Инфля-цияның
қарқынына байланысты, пайыз-дың
құбылмалы мөлшерлемесі бар
па-йыздық болып табылады.
7. НСО ҚР Қаржы Бюджет тапшылығын инфляциялық
министрлігі емес жабу үлесінің артуы,
халықтың жинағын инфляция
барысындағы құнсызданудан
сақтау. Номиналы – 1000 теңге,
МЕККАМ-3-тің кірістілігіне
байланысты пайыздың құбылмалы
мөлшерлемесі бар пайыздық болып
табылады.
8. Ұлттық банктің ҚР Қаржы Айналымдағы ақшаны реттеу,
ноталары министрлігі инфляция-лық процестер мен
бағаларға ықпал ету, төлем
балансын реттеу, республикалық
бюджеттің кассалық жүзеге асуын
қам-тамасыз ету.
2. Бағалы қағаздар нарығының мәні және қазіргі таңдағы модельдері
Бағалы қағаздар нарығы немесе қор нарығы – қаржы нарығының құрамдас
бөлігі, бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныс және баға анықталатын
экономикалық қатынастар жүйесі.
Бағалы қағаздар нарығы – капитал нарығының Нарықтық экономикада БҚН
ақша жинақтарын қайта таратудың негізгі механизмі болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығының жіктелуі бағалы қағаз түрдерінің жіктелуіне
ұқсайды және былайша ажыратылады:
1. халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
2. ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;
3. нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, облигация және
т.б.);
4. мемлекеттік және корпоративтік (мемлекеттік емес) бағалы
қағаздар нарығы;
5. алғашқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция.
Функцияның бірінші тобына мыналарды жатқызуға болады:
– коммерциялық - осы нарықтағы операциялардан пайда табу функциясы;
– мақсатты – нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы
қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.
– ақпараттық - яғни, нарық өз қатысушыларына сауда нысандары мен оның
қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;
– реттеуші - ондағы нарық сауда және оған қатысудың ережесін,
қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешудің тәртібін жасайтын болса,
артықшылықтарды, бақылау органын немесе басқару органын және т.б.
белгілейді.
Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функциясына мыналарды
жатқызуға болады:
– қайта бөліну;
– баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.
– Қайта бөліну функциясы қосалқы үш функцияға бөлінеді:
– нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарын қайта бөлу;
– ең алдымен халықтың жинақтарын өнімсіз формадан өнімді формаға
ауыстыру;
– инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақша қаражаттарын
шығармай, мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.
Ал, баға және қаржы тәуекелдерін сақтандырушы функцияға немесе
хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерстік және
опциондық келісімшарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.
Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан
мыналарды бөліп көрсету қажет:
✓ алғашқы және қайталамалы;
✓ ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
✓ биржалық және биржадан тыс;
✓ дәстүрлі және компьютерлендірілген;
✓ кассалық және мерзімді нарықтар.
Жалпы теориялық тұрғыдан алғанда, бағалы қағаздар нарығын бірқатар
үлгілерге жіктейді. Көбінесе келесідей үлгілері кездеседі:
– банктік үлгі;
– банктік емес үлгі;
– аралас үлгі.
Банктік үлгі –БҚН механизмі арқылы қаржылық ресурстарды қайта тарату
бойынша негізгі оператор банк болып табылатын үлгі. Мұнда бантер
экономиканы инвестициялау мен бюджет дефицитін жабуды мойнына алады.
Банктік емес үлгі – БҚН механизмі арқылы қаржылық ресурстарды қайта
тарату бойынша негізгі оператор банктік емес мекемелер болып табылатын
үлгі. Мұнда БҚН неғұрлым демократиялы және онда үлес салмақ жеке
инвестицияларға жатады. Бұл – банк ақшаларына қарағанда неғұрлым арзан
ақшалар.
Аралас үлгі – делдалдар ретінде банктер де, банктік емес ком-паниялар
да болады.[21-131]
Бағалы қағаздар нарығының қай үлгіге жататыны қаржылық институттардың
қайсысы басыңқы орын алатынына байланысты болып келеді. Қазақстан
Республикасы бағалы қағаздар нарығы қай үлгіге жататыны бойынша пікір-талас
бар. Отандық бағалы қағаздар нарығы аралас үлгі ретінде тұжырымдайтын
экономистердің пікірінше, бағалы қағаздар нарығының қатысушылары көбінесе
банктік емес ұйымдар атқарады. Сондай-ақ, мемлекеттің бекіткен ережелерінде
кейбір қызмет түрлерін тек қана банктік емес ұйымдар атқаруға құқықтары бар
болғандықтан осы институттардың бағалы қағаздар нарығындағы орнын
анықтайды. Бірақ, бағалы қағаздар нарығын банктік үлгіге жатқызуға
келесідей факторларды анықтауға болады:
1) репо операциясы биржалық мәмілелердің негізгілерінің бірі, ал
оның қатысушылары коммерциялық банктер болып табылады;
2) көптеген брокерлік ұйымдар коммерциялық банктердің еншілес
компаниялары болып табылады (ҚР заңнамасында коммерциялық
банктерге бағалы қағаздар нарығында шектеу қою салдарынан,
коммерциялық банктер еншілес компанияларды құру арқылы
заңнамалық шарттарды айналып өтеді);
3) Алғашқы дилерлер қызметін, яғни мемлекеттік бағалы қағаздарды
алғашқы нарықта орналастыру қызметін, тек қана коммерциялық
банктер атқара алады;
4) Бағалы қағаздар нарығының институтционалды инвесторлардың бірі
зейнетақы қорлары кастодиандық, келісімшарт жасауға міндетті, ал
кастодиандық қызметпен айналысуға тек қана коммерциялық
банктердің құқықтары бар.[23]
Жоғарыда көрсетілген факторлар бағалы қағаздар нарығында коммерциялық
банктердің алатын орнына байланысты банктік үлгіге сай келетініне
тұжырымдама жасауға болады.
Жалпы қаржы нарығының құрамдас бөлігі болып табылатын бағалы қағаздар
нарығының рөлі мен орны әр елде өзгеше. Қаржы нарығының бағалы қағаздар
нарығына қатысты келесідей үлгілерін сипаттауға болады: ағылшын-американдық
және жапон-немістік үлгілер. Осы үлгілердің өзара айырмашылықтарын
келесідей белгілерге байланысты ажыратуға болады.
Кесте №4. Қаржы нарығының салыстырмалы талдауы
Көрсеткіштері Қаржы нарығының үлгілері
ағылшын-американдық жапон-немістік үлгі
үлгі
Қаржыландыру әдістері негізінен негізінен банктік
облигациялар шығару несиелер арқылы
арқылы
Коммерциялық банктерге Төмен Жоғары
тәуелділігі
Банктік несиелердің сипаты қысқа мерзімді орта-ұзақ мерзімді
Капиталға банктік онша әсер етпейді әсер етеді
инвестициялардың әсері
Негізгі акция ұстаушылары ірі еншік ТҰҚ, өндірістік
иеленушілердің компаниялар
болмауы
Коммерциялық банктердің Жиі Сирек
акциялармен сауда-саттық
жүргізуі
Ескерту: Кесте Тұсаева Ә.Қ.-ның мақаласынан алынған
Қазақстанда бағалы қағаздар нарығын дамыту жағдайларын қолданса да,
коммерциялық банктер отандық экономикада халық және кәсіпорындар салымдарын
жинақтайтын институт ретінде орын алатындықтан, біздің нарықтың үлгісі
жапон-немістік үлгіге сай келеді. ҚР нарығын жапон-немістік үлгіге
жатқызудың келесідей белгілері бар:
• ірі кәсіпорындардың сипат алатын мемлекеттің құрылымдық
экономикасының болуы;
• алдыңғы уақыттағы болған жекешелендірудің ерекшелігі;
• қаржылық-өнеркәсіптік топтардың болуы және оларға көптеген ірі
кәсіпорындардың болуы және оларға көптеген ірі кәсіпорындардың
жатқызылуы;
• шағын, орта кәсіпорындар қызметінің жабық мінезде болуы және
т.б. белгілер.
Осыған қарамастан, мемлекет тарапынан ағылшын-американдық үлгіге көшу
талпыныстары жасалуда. Мысалы:
– аймақтық қаржылық орталықтарын ашу арқылы бағалы қағаздар
нарығын белсендіру;
– облигацияны шығару бойынша преференциялық шарттар жасау;
– бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жетілдіру.
ҚР бағалы қағаздар нарығы үлгісін өзгерту мүмкін емес, себебі,
аймақтық қаржылық орталықтың белсенді қатысушыларының қатарында
коммерциялық банктер басқа қаржы мекемелерінен ешбір қалыспайды деп
болжануда. Бірақ Қазақстанда ағылшын-американ үлгісін қолдануға боларлық
барлық жағдайларды енгізуге болады. Ал, түбегейлі өзгерту мүмкін емес.
3. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операциялардың іс-
тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар -
вексельдер мен коносаменттердің пайда болуына себепкер болды. Ал олар одан
әрі мемлекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда
болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаздарға кең ауқымды
инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында
бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы
топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары - банк иелері мен
жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды
тұлғалар. Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын
бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге
болады:
1) БҚН-на негізгі қатысушылар, оған мемлекет, жергілікті әкімшілік
органдары, ірі ұлттық және халықаралық компаниялар жатады. Бұл
компаниялардың бағалы қағаздары аз пайда әкелгенімен, сенімді
болып келеді. Сол себепті де олардың бағалы қағаздары қанша көп
шығарылса да, жоғарғы сұранысқа ие. АҚШ-та мұндай бағалы
қағаздарды көк түбірлі (голубые корешки) деп атайды.
2) Инвестициялық институттар немесе бағалы қағаздар операциясын
жүргізетін қаржы-несие институттары. Оларға:
– коммерциялық және инвестициялық банктер;
– сақтандыру қорлары;
– зейнетақы қорлары және с.с. ұйымдар.
Бұл институттар заңды және жеке тұлғалардың қаржысын жинақтап, оларды
табысты бағалы қағаздарға жұмсауға, акциялардың бақылау пакетін иемденуге
және қаржысынан айырылып қалу қаупін төмендету үшін өз капиталдарын әртүрлі
өндіріс саласына жұмсауға ұмтылады.
3) Жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, олардың ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары әрқашан сенімсіз. Статистика
көрсетіп отырғандай, мұндай шағын кәсіпорындардың 75%-ы ашылмай
жатып жабылып қалады екен, тек қана жоғарғы сапалы қызмет
көрсетіп, жоғары сапалы өнім шығаратын 25%-ы ғана табысқа қол
жеткізеді екен. Олардың кейбіреуі экспортпен айналысып жоғары
табысқа қол жеткізеді. Сондықтан да халықтың көпшілігі жоғарғы
дивидендтен үміттеніп, осындай кәсіпорындардың акцияларын
тәуекелге бел буып, сатып алады.
4) БҚН-ның делдалдары: брокерлер мен дилерлер. Дилерлер қолында өз
капиталдары болғандықтан олар бағалы қағаздармен көптеген
операциялар жүргізеді. Негізінен олардың іс-әрекеті –
алыпсатушылық, яғни олар бағалы қағаздарды сатып алып, оларды
нарықта қолайлы жағдай орнаған сәтте сатып жібереді.
5) Бағалы қағаздар нарығын бақылаушы және қадағалаушы мемлекеттік
органдар. Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және
оған қатысу жағдайларын елдің экономикалық жағдайын ескере
отырып мелекет заң актілері арқылы реттеп отырады.
Бағалы қағаздар нарығында негізгі сауда-саттық жұмысын қамтамасыз етіп
огтыратын делделдарды бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары деп
атайды. Бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандарына брокерлер, дилерлер,
джобберлер жатады.
Брокерлер – делдал ретінде келісімге қатынасатын адамдар. Брокер
келісім жасасатын әрбір жақты табыстыруды көздейді. Ол өкіл емес, ешбір
жақтың шарттықт қатынастарына қатыспайды, жекеленген тапсырмалар негізінде
жұмыс істейді. Брокерге әрбір жеке келісімді жасауға арнайы өкілеттілік
беріледі. Ол тек өкілеттілік шегінде жұмыс істеуге міндетті.
БҚН-дағы брокерлер заңды тұлға ретінде тіркелген маманданған брокерлік
фирма қызметкерлері. Брокерлік фирмалар тмендегідей қызметтер атқарады:
1. Консалтинг (кеңес беру);
2. Бағалы қағаздарды алғашқы нарықта орналастыру және екінші
нарықта айналысқа түсіру;
3. Инвестициялық қорларды құру және оны басқару және с.с.
міндеттер.
Дилерлер – өз капиталымен келісім жасайтын делдалдар. Олардың
брокерлерден негізгі айымашылығы да осы.
БҚН-на маманданған дилерді жауапкершілігі шектеулі дилер деп атайды.
Олардың бағалы қағаздарды сатып алу мен сатудағы тәуекелмен шығарған
шығыны, эмитенттер мен инвесторлардың шығынынан әлдеқайда аз. Себебі, сатып
алу- сату аз уақыт аралығында жүреді.
Дилерлердің атқаратын қызметтері:
1. Бағалы қағаздардың шығарылымы, олардың бағамы және сапасы туралы
хабар тарату;
2. Клиенттердің тапсырмасын орындау;
3. БҚН-дағы өзгерістерді бақылап отыру;
4. Катализатор қызметі, яғни сатып алушылар мен сатушыларды бір-
бірімен кездестіріп, БҚН-ның жұмысына себепші болады.
Джобберлер – БҚН-дағы конъюктура (өзгерістерді сипаттайтын белгілер)
мәселелері жөнінен кеңес берушілер. Алғаш рет олар Лондон Сити нарығында
пайда болды. Олардың қызметі БҚН-ның құрылымы кең көлемде болғанда және
үнемі өзгеріп отырғанда қажет.[3;103]
Атқаратын қызметтеріне қарай БҚН-ға қатысушылар төмендегідей
жіктеледі:
• эмитенттер;
• инвесторлар;
• бағалы қағаздар нарығына қызмет етуші ұйымдар;
• бақылау және реттеу органдары.
Қор нарығының инфрақұрылымына кіретін ұйымдар. Оған мыналар жатады:
1) депозитарий - клирингтің, номинал ұстаушының, төлем агенттігінің
және т.б. функцияларын жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушысы.
Қазақстанда 1997 жылдың 16 мамыр айында құрылтай шешімімен құрылтан, әрі
1997 жылдың 18 шілдесіндегі N12301-1910-АО номерімен Алматы қаласының
Әділет басқармасында заңды тұлға ретінде тіркелген "Бағалы қағаздардың
орталық депозитарийі" акционерлік қоғамы бар. Қоғам ҚР "Акционерлік қоғам
туралы" Заңына сәйкес 1999 жылдың 28 қазанында және 2002 жылдың 9 сәуірінде
қайта тіркелді. Коммерциялық емес ұйымдар орталық депозитарий болып
табылады және олар мынадай негізгі функцияларды орындайды:
– номинал ұстаушыны жүзеге асыру;
– эмиссиялық бағалы қағаздар мен басқа да қаржылық
– құралдар бойынша құқықтарды ескеру және мәмілелерді тіркеу;
– номинал ұстаушыға қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша және
оның табыс төлемі бойынша төлем агенттігінің функциясы;
– қаржылық құралдар мен мәмілелер бойынша клиринг;
– ҚР заңдарына қайшы келмейтін кеңес беру, ақпараттық және басқа
да қызмет түрлері.
2) тіркеушілер - ҚР заңдарына сәйкес құрылған әрбір акционерлік қоғам
бағалы қағаздар эмиссиясы мемлекеттік тіркеуден өткен сәттен бастап, бір ай
ішінде бағалы қағаздар ұстаушыларының тізілімін енгізуді және сақтауды
қамтамасыз етуі керек.
Бағалы қағаз ұстаушыларының мүліктік құқығын және мүдделерін қорғау
мақсатында бағалы қағаздар ұстаушыларының тізімін дербес жүргізетін бағалы
қағаздармен, сондай-ақ АҚ-мен мәмілелерді тіркейтін бағалы қағаздар
нарығының қатысушылары (тіркеушілер мен номинал ұстаушылары) бағалы
қағаздар құқығының бірінші тұлғадан екіншісіне өтуіне байланысты
мәмілелерді орындаудың фактілерін бекітуге міндетті.
Номинал ұстаушылар клиенттердің бағалы қағаздарымен болатын
мәмілелерді және олардың ауыртпашылық түсірген фактілерін тіркеу бойынша
функцияларды орындайды. Олардың иелік ету құқығын растайды, клиенттерде
бағалы қағаздардың болуын және олармен мәміле жасаудың мүмкіндіктерін
қамтамасыз етеді, төлем агенттігінің функциясын орындайды, клиенттерді
бағалы қағаздардың номинал ұстаушыларына берілгені жөніндегі ақпаратпен
қамтамасыз етеді. Сондай-ак номинал ұстаушыларымен жасасқан келісімшартқа
сәйкес басқа да функцияларды орындайды. Номинал ұстаушылардың қызметі ҚР
Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттігі берген лицензияның негізінде жүзеге асырылады.
Бағалы қағаздармен байланысты меншік иелерінің құқығын жүзеге асыру
үшін тіркеушілердің талап етуі бойынша номинал ұстаушылар тіркелген бағалы
қағаз иелерінің тізімін нақты бір күнде беруте міндетті. Номинал
ұстаушыларға аталған ақпаратты ашу құқығын бермеген бағалы қағаз иелері
кірмейді.
Тіркеушінің функциялық міндеттемесі мыналарда:
– бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу арқылы меншік құқығын тіркеу
және аталған тіркеуді растайтын жазбаша немесе электрондық
құжаттарды ресімдеу;
– бағалы қағаз иелерінің тізілімін енгізу және сақтау;
– тізілімнен көшірме беру жолымен бағалы қағаз иелерінің құқығын
растау;
– бағалы қағаздардың меншік құқығының өзгеру фактісін тізілімдегі
тиісті жазуды өзгерту жолымен тіркеу;
– дауыс құқығын және бағалы қағаздар меншігі құқығының ауыртпашылық
түсірген фактісін тіркеу;
– эмиссияланған бағалы қағаздардың мөлшерін және оның тіркелген
мөлшерге сәйкес келуін бақылау;
– құжаттамалық формада шығарылған бағалы қағаздардың сертификаттарын
сақтау, беру және өтеу;
– корпорациялық әрекеттерді тіркеуді жүзеге асыру;
– тіркеуші эмитентке оны жалпы жиналысқа дайындау, сондай-ақ
дивидендтік есеп айырысу бойынша кеңес беру қызметін көрсетуге
құқылы.
Тіркеуші заңмен белгіленген жағдайларды ескермегенде тізімді немесе
оның бөлігін жүргізу бойынша өз өкілеттілігін басқа тұлғаға жүктей алмайды.
Оның тізімін өзі жүргізсе де эмитенттерге тиесілі бағалы қағаздардың меншік
құқығын тіркеушінің сатып алуға құқығы болмайды;
3) клирингтік ұйымдар - қаржылық құралдармен мәмілелерді орындауға
қатысатын тараптардың талаптары мен міндеттемелерін өзара есепке жатқызатын
қаржы нарығының кәсіби қатысушылары;
4) кастодиандар - клиенттердің қаржылық құралдары мен ақшасын
сақтайтын, әрі олардың есебін жүргізетін, оларды сақтау міндеттемесін өз
мойындарына алумен қаржы құралдары мен ақшаға байланысты олардың құқығын
растайтын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары. ҚР-да кастодиандық қызметпен
және сейфтік операциялармен айналысуға лицензиясы бар банктер ғана
кастодиан бола алады;
5) бағалы қағаздар портфелін басқарушы - клиент есебінен және оның
мүддесі тұрғысынан азаматтық құқықтың объектілерін басқару жөніндегі
қызметті өз атынан жүзеге асыратын қаржы нарығының кәсіби қатысушылары.
Олардың негізгі функциялары:
– ақшаны қаржылық құралдарға инвестициялау;
– қаржылық құралдармен орындалатын мәмілелердің есебін жүргізу;
– өздеріне жүктелген қаржылық құралдарды пайдалану, әрі оған иелік
ету.
Бағалы қағаздар нарығыңдағы кәсіби қызметтің қандай да бір басқа
түрлерімен қатар қолданылмайтын айырықша түрлеріне мыналар жатады:
– бағалы қағаз иелерінің тізімін жүргізу;
– депозиттік қызмет - тек клирингтік қызметпен ғана қатар
қолданыла алады;
– инвестициялық қордың бағалы қағаздар портфелін басқару;
– қор биржалары;
– биржадан тыс нарықтың баға белгілеу жүйесі.
Айрықша қызмет түрлерін есепке алмағанда, кез келген басқа қызмет
түрлерімен кастодиандық қызмет қатар жүргізіле береді, ал бағалы қағаздар
портфелін басқару брокерлік, дилерлік және кастодиандық қызмет түрлерімен
қатар қолданыла алады.
Бағалы қағаздар нарығындағы кез келген қызметтің міндетті шартына
заңды тұлғалар үшін мемлекеттік лицензияны алуы жатса, жеке тұлғалар үшін -
ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі
агенттіктің біліктілік куәлігі қажет.
Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының 2010 жылғы 1
қазандағы ағымдағы жағдайы бойынша Қазақстан Республикасының бағалы
қағаздар нарығында барлығы 78 брокерлер және дилерлер, 10 тіркеуші, 10
кастодиандық банк, 15 зейнетақы активтерін инвестициялық басқарушы ұйымдар
және 43 инвестициялық портфельді басқаруды қамтамасыз ететін ұйымдар
қатысады.[4]
БҚН-ның қатысушыларынның бір-бірімен байланысын Сурет 1-ден көруге
болады.
Ескерту: кесте 15-әдебиеттен алынған
Сурет 1 – Бағалы қағаздар нарығына қатысушылар
2. ҚАЗАҚСТАНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының пайда болу
негіздері
Қазақстандық БҚН-ның кейбір элементтері 20-жылдары КСРО-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда БҚН-ның
алғашқы нұсқалары бұдан он бес жылдай бұрын пайда бола бастаған.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін, сондай-ақ, олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті
басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден басталды. Нарық, ең бірінші,
меншікті жекеменшіктендіру мен мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан
басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын
бұрынғыдай ақша белгілерін эмиссиялау арқылы емес, мемлекеттік бағалы
қағаздарды - қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен жабуда.
Мемлекеттік басқару органдары да осы тәсілді пайдалануда.
1991 ж. АҚ-дей брокерлік фирмалар, қор биржалары құрылып, алғашқы
Бағалы Қағаздар Нарығына кәсіби қатысушылар пайда болды. Қазақстанда өткен
ғасырдың 90-шы жылдарының орта шенінде БҚН туралы заңдармен қор биржасының
қызметін реттейтін нормативтік актілер шыға бастады. 1995 жылдың қаңтарында
БҚ-дар жөніндегі ҚР-ның Ұлттық комиссиясы құрылып, ал үкімет БҚН-н
дамытудың үш жылдық Бағдарламасын бекітті.
Оны орындаудың нәтижесінде БҚН-ның қазіргі кезде қалыптасу және одан
әрі даму барысы мынадай:
• БҚ-ды шығару мен айналысқа түсіруді және қатысушы субьектілердің
реттейтін, сондай-ақ БҚН-да туындайтын мем-тік реттеу қатынастарының
құрылымын анықтайтын заңнамалық негіз қалыптасты.
• БҚН-ның институттың инфрақұрылымы қалыптасып, оның негізі болатын
брокер-дилерлік фирмалар, кастодиандар және зейнетақы активтерін басқару
компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, орталық
депозитарий қор биржасы қызмет істеуде.
• Қалыптасқан акциялар және облигациялар нарығы одан әрі дамуда;
• БҚН-на арнайы мамандарды дайындау жүйесі құрылып одан әрі өз жұмысын
жетілдіруде;
• ҚР-сының БҚН-ғы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда.[5]
1996 жылдың аяқталу кезінде Қазақстан бағалы қағаздар нарығында өзара
бәсекелесуші алғашқы құрылған - Орталық Азия және Қазақстан қор
биржаларынан тендерде жеңуінің нәтижесінде қазірде нарыққа бір ғана -
Қазақстан кор биржасы кызмет көрсетуде.
1997 жылдың 5 наурызында Бағалы кағаздар нарығы туралы және
Қазақстан Республикасында бағалы қағаздармен мәмілені тіркеу туралы
қабылданған екі заң негізінде қазіргі Қазақстан бағалы қағаздар нарығының
базалық инфрақұрылымы түгелінен құрылды. Қазақстан Үкіметі осы заңдарға
сүйене отырып, 1997 жылдың жазында бағалы қағаздар нарығында кәсіби
қызметті атқаруды және лицензиялауды реттейтін нормативтік-құқықтық
актілердің - брокерлік-дилерлік, кастодиандық, Орталық депозитарий, бағалы
қағаздарды ұстаушылардың реестрін жүргізу бойынша пакетін бекітті.
1997 жьілы Бағалы қағаздардың Ортлық депозитарийі ЖАҚ құрылды. Ол
Қазақстан қор биржасымен бірігіп қор нарығының техникалық инфрақұрылымының
негізгі өзегі болып есептеледі. Орталық депозитарий бағалы қағаздар бойынша
есеп айырысудың халықаралық стандарты саналатын - Отыздар тобының
ұсынысымен құрылған.
Заң негізінде бағалы қағаздар нарығындағы қызметпен бірге басқа да
кәсіпкершілікпен айналысуға тыйым салу және меншікті капиталының төменгі
деңгейін бекітуге байланысты брокерлік-дилерлік құрылым да тәртіпке
салынды. Егер 1997 жылдың басында брокерлік-дилерлік ұйымдар саны 93 болса,
ал 1 шілдеде ол 43-ке дейін азайды. Олардың ішінде банктік емес ұйымдар
саны сәйкесінше 65 жэне 14 еді. Сондай-ақ 2008 жылы алғашқы кастодиан-
банктер пайда болып, эмиссияланған бағалы қағаздарды тіркеуші-реестр
қызметі құрылды. Егер 2008 жыл басында тек 4 тіркеуші болса, ал 2008 жылдың
соңында олар 34-ке жеткен. Тіркеушілер санының бұндай жедел қарқынмен
өсуінің негізгі факторы қабылданған заңнамалық актілерге сәйкес
акционерлерінің саны 500-ден асатын акционерлік коғамдардың акциясын
ұстаушылардың реестрін тек тәуелсіз тіркеушілер ғана жүргізуі керектігі
себепші болды. Сөйтіп, 1997 - 1999 ж.ж Қазақстан реестр ұстаушыларының
Ассоциациясы құрылғанша бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуді екі
мемлекеттік орган, атап айқанда, Бағалы қағаздар жөніндегі ¥лттық комиссия
және өзінің территориялық басқармалары арқылы Әділет министрлігі жүзеге
асырды. Екі бірдей толық құқылы жүйені бағалы кағаздар эмиссиясын
мемлекеттік тіркеуден өткізуге пайдаланудың бір себебі - жергілікті
жерлерде Ұлттық комиссияның аймактық бөлімшелерінің болмауынан.
1997 жылдың 20 маусымында қабылданған Қазақстан Республикасында
зейнетақымен қамтамасыз ету туралы Заңға сәйкес Ұлттық комиссия Зейнетақы
активтерін басқару жөніндегі Компанияның (ЗАБК-КУПА) қызметін реттейтін
және лицензиялайтын, сондай-ақ мемлекеттік жэне мемлекеттік емес жинақтаушы
зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялау тэртібін анықтайтын
мемлекеттік орган болып саналады.
2001 жылдың 11 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің Қаржы
нарығын мемлекетгік реттеудің бірыңғай жүйесін ұйымдастыру бойынша іс-
шаралар туралы жарияланған жарлыкка сэйкес бағалы қағаздар жөніндегі
Үлттык комиссия таратылып, онын барлық өкілеттілігі мен қызметтері
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкіне берілді. Осы күннен бастап 2003
жылдың 4 шілдесіне дейін бағалы қағаздар нарығын реттеуді Үлттық Банктің
бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттейтін департаменті жүзеге
асырды.[15-114]
Қазақстан бағалы қағаздар нарығының дамуы барысында көптеген заңдар
мен заңнамалық актілер ескіріп, оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
талаптары туындады. Сондықтан бағалы қағаздар нарығының кұқықтық
инфрақүрылымын жетілдіру мақсатында соңғы жылдары бағалы қағаздарды шығару
жэне айналысқа түсіру тэртібін, бағалы қағаздар нарығы субьектілерінің
қызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында қалыптасқан
мемлекеттік реттеу катынастарының құрылымы мен тэртібін анықтайтын
бірсыпыра жаңа зандар қабылданды. Олар:
– 2000 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасындағы
сақтандыру қызметі туралы;
– 2003 жылғы 13 мамырдағы Акционерлік қоғамдар туралы;
– 2003 жылғы 2 шілдедегі Бағалы қағаздар нарығы туралы;
– 2003 жылғы 4 шілдедегі Қаржы нарығы мен қаржылық
үйымдарды мемлекеттік реттеу жэне кадағалау туралы;
– 2004 жылғы 6 шілдедегі Қазақстан Республикасындагы
кредиттік бюролар жэне кредиттік тарихты қалыптастыру
туралы;
– 2004 жылғы 6 шілдедегі Инвестициялық қорлар туралы. 2003
жылдың 13 мамырында қабылданған Акционерлік қоғамдар
туралы жаңа заң қабылданжы.
Алайда, эмитенттердің нақты эмиссиялық белсенділігінің төмендігінен
Қазақстан қор биржасы өзінің нарықтын өсу деңгейіне жетті деуге болмайды.
Сондықтан біртіндеп ішкі инвестициялық базаның өсіру инвестициялау
реттеудің тиімділігін арттыру есебінен БҚН дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру
қажет.
2. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттік
реттеудің бағыттары
Бағалы қағаздар нарығы экономикалық жүйеде ауқымды орын алады. Қазіргі
уақытта, барлық дүниежүзінде болып жатқан келеңсіз банктік үрдістің
салдарынан, бағалы қағаз нарығына аса көңіл аударуына әкелді. Бұған, бағалы
қағаздардың банктік өнімдерге бәсекелес құрал ретінде болуы да септігін
тигізді.
Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан, капиталға
қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы, мемлекеттің экономикалық және
әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе болып табылады. Осыдан,
бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінуге болады. Нарықтың мақсаты –
капиталды шоғырландыра отырып, өндіріске, өндірістік емес салаларға ақша-
қаражаттарды бөлу. Бағалы қағаздар нарығының ерекшелігі – бұл банктік
өнімге бәсекелес құралдарды шығару және халықтың, компания, қаржылық
ұйымдардың жинақтарын нарық салаларына бөлу ретінде танылады.
Бағалы қағаздар нарығында негізгі қоғамға қажетті 2 міндеттер
шешіледі:
1) сатушылар мен сатып алушыларды кездестіре отырып, олардың экономикалық
қатынастары дамиды;
2) бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі жүргізіледі.
Қазіргі техника мен телекоммуникациялардың дамуы капиталдың бір ұлттық
нарықтан екінші нарыққа жедел түрде аударуға мүмкіндік туды. Алайда, бұл
тек артықшылық ретінде ғана емес, сондай-ақ кемшілік ретінде қарастырылады.
Себебі, ұлттық экономиканың басқа экономикадан тәуелділігі жоғарлайды,
нәтижесінде ұлттық бағалы қағаздар нарығы тұрақсыз жағдайға әкелуі мүмкін.
Екінші жағынан, жаһанданудың салдарынан жеке ұлттық нарықтардың
өзара бәсекелесі артады. Батыс экономистердің пікірінше, соңғы он
жылдықтарда дамушы мемлекеттерде инвестициялық ресурстарға деген қажеттілік
жоғарлайды. Бірақ, инвестицияланатын капитал көлемі әлемдік экономиканың
қажеттілігінен төмен сипат алады.
Қазақстан Республикасының негізгі сұрағы ретінде ұзақ мерзімге
экономикалық өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Әлемдік тәжірибе
көрсеткендей, экономиканың нақты секторларына ауқымды инвестициялық
ресурстарды тарту және оларды тиімді пайдалану механизмін ұйымдастыру
арқылы бұл мақсатқа жетуге болады.
Осыдан, Қазақстан экономикасында бағалы қағаздар нарығының рөлі
артады. Бағалы қағаздар нарығы республиканың экономикасына шағын
инвесторлардың қаражаттарын тарту керек. Бағалы қағаздар арқылы
қаражаттарды тарту инфляциялық емес әдіс болып есептеледі.
Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығының қалыптасу
кезеңінен өтті. Кейбір элементтер бойынша даму серпіні де байқалады.
Мысалға, пайлық инвестициялық қорлардың, жинақтаушы зейнетақы қорлардың
қызметтерін жатқызуға болады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының негізгі
бағыты жеткілікті деңгейде жүзеге асырылмайды. Бағалы қағаздар арқылы
шоғырланған қаражат өндіріс аясына жеткізілмейді. Оған келесідей бірқатар
себептер бар:
1. бағалы қағаздар нарығының негізгі қатысушылары ретінде банктер болып
табылады, ал олардың бөлу бағыты – несие;
2. ірі инвесторлар ретінде жинақтаушы зейнетақы қорлары болып табылады, ал
мемлекеттік талаптарға сәйкес қорлар өндіріске тікелей жұмсауға
мүмкіндігі жоқ.
Аталған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz