Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру әдістемесі
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми.педагогикалық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру әдістемесі
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға мінез.құлық тәрбиесінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми.педагогикалық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру әдістемесі
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс.әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға мінез.құлық тәрбиесінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған «Қазақстан -2050» стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында, «Тілдер туралы», «Білім туралы» заңдарында, «Үздіксіз тәрбие» тұжырымдамасында, «Мәдени мұра» бағдарламасында, «Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту, жас ұрпақты тәрбиелеуде олардың бойындағы рухани байлықтарын жетілдіру, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеу белгіленген [2,3,4].
ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады.
Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы – мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде адамгершілік белгісін анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, «адамгершілік» сөзі: ар-ұжданның тазалығы, адамшылдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық, кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде [5].
Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ғылыми білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Мектепке дейінгі тәрбие және оқудың мазмұны, формалары мен әдістері мәселесін дамытуға үлес қосқан ғалымдар Е.А.Аркин, Н.А.Ветлугина, Р.И.Жуковская, А.В.Запорожец, А.М.Леушина, Т.А.Маркова, В.Г.Нечаева, Н.Н.Поддьякова, Н.А.Сакулина, А.И.Сорокина, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, Е.А.Флерина т.б. болды [6].
Қазақстандағы адамгершілік тәрбиесінің дамуын республикамыздағы педагогика тарихының зерттеу мәселесіне және білім-тәрбиелік жүйеге негізделмейінші қарастыру мүмкін емес.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық тәрбие беруге байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеулерді атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова, Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Ә.С.Әмірова, Е.Ф.Вертякова, Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнары, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, О.И.Давыдова, Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Қожанова, Ж.С.Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жаңабаев, А.Ә.Қапенова, Ұ.Т.Төленова [7].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, баланы балабақшада тәрбиелеуде, оның денсаулығын сақтау, табиғат арқылы бала болмысының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбекті жазған Нәзипа Құлжанова болды. Оның тарихи кезеңдегі жазған еңбектері бүгінгі күні де құндылығын жоғалтқан жоқ.
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған «Қазақстан -2050» стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында, «Тілдер туралы», «Білім туралы» заңдарында, «Үздіксіз тәрбие» тұжырымдамасында, «Мәдени мұра» бағдарламасында, «Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту, жас ұрпақты тәрбиелеуде олардың бойындағы рухани байлықтарын жетілдіру, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеу белгіленген [2,3,4].
ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады.
Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы – мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде адамгершілік белгісін анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, «адамгершілік» сөзі: ар-ұжданның тазалығы, адамшылдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық, кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде [5].
Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ғылыми білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Мектепке дейінгі тәрбие және оқудың мазмұны, формалары мен әдістері мәселесін дамытуға үлес қосқан ғалымдар Е.А.Аркин, Н.А.Ветлугина, Р.И.Жуковская, А.В.Запорожец, А.М.Леушина, Т.А.Маркова, В.Г.Нечаева, Н.Н.Поддьякова, Н.А.Сакулина, А.И.Сорокина, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, Е.А.Флерина т.б. болды [6].
Қазақстандағы адамгершілік тәрбиесінің дамуын республикамыздағы педагогика тарихының зерттеу мәселесіне және білім-тәрбиелік жүйеге негізделмейінші қарастыру мүмкін емес.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық тәрбие беруге байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеулерді атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова, Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Ә.С.Әмірова, Е.Ф.Вертякова, Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнары, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, О.И.Давыдова, Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Қожанова, Ж.С.Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жаңабаев, А.Ә.Қапенова, Ұ.Т.Төленова [7].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, баланы балабақшада тәрбиелеуде, оның денсаулығын сақтау, табиғат арқылы бала болмысының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбекті жазған Нәзипа Құлжанова болды. Оның тарихи кезеңдегі жазған еңбектері бүгінгі күні де құндылығын жоғалтқан жоқ.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050. – Алматы: Білім, 2012. – 256б.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Дастан. Астана, 2000ж.
3. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – Алматы: РБК, 1995. – 29б.
4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - //Егемен Қазақстан 2010, 14 желтоқсан.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедия. Алматы, т.9, 2005, - 253б.
6. Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. – Астана, 2000.
8. В.И.Ядышко, Ф.А.Сохина Мектепке дейінгі педагогика Алматы.1982.
9. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім бағдарламасы мазмұнының базалық минимумы. Астана, 2004.
10. Мұқанова Б.Ы., Төлеубекова Р.К. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004.
11. Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1977. – 251б.
12. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы, ҚМБ, 1959. – 186б.
13. И.С.Мариенко «Мектептегі адамгершілік тәрбиесі процесінің негіздері» - Мәскеу 1985. 364б.
14. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987, - 301б.
15. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, Ғылым, 1973. – 251б.
16. Р.К.Төлеубекова Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1994.-134б.
17. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
18 Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан //Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Кітап, 1992. -196б.
19. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 163б.
20.Ш.Уәлиханов «Шығармаларжинағы» 5 том - Алматы 1961-1972.
21. Ыбырай Алтынсарин тағылымы //Құрастырған М.Жармұхамедов. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384б.
22. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992, -106б.
23. Сухомлинский В.А. О воспитании. – М.Политиздат, 1973. – 89с.
24. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты. – Астана, 2008.
25. Қазақ балабақшаларындағы тәрбие тұжырымдамасы. – Алматы, 1991.
26. Х.Т.Шериазданова. Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері. – Алматы 1998.
27. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. – Орынбор, 1923. Антология педагогической мысли в Казахстане (Сост. К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев) Алматы: «Рауан» 1995.
28. Меңжанова А.Н. Мектеп жасына дейінгі педагогика Алматы 1992.
29. Сейсенбаев К. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану проблемасы: п.ғ.канд. дис.. – Алматы, 1987,-153б.
30. Баймұратова Б. Балаларды мектепке даярлау жөнінде. – Алматы, 1975.
31. Рысбекова Ж. 6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық мәселелері: п.ғ.канд. дис.. – Алматы, 1999.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2050. – Алматы: Білім, 2012. – 256б.
2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы. Дастан. Астана, 2000ж.
3. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. – Алматы: РБК, 1995. – 29б.
4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. - //Егемен Қазақстан 2010, 14 желтоқсан.
5. Қазақстан ұлттық энциклопедия. Алматы, т.9, 2005, - 253б.
6. Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу. – Алматы: Рауан, 1991.
7. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. – Астана, 2000.
8. В.И.Ядышко, Ф.А.Сохина Мектепке дейінгі педагогика Алматы.1982.
9. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпы білім бағдарламасы мазмұнының базалық минимумы. Астана, 2004.
10. Мұқанова Б.Ы., Төлеубекова Р.К. Педагогика. – Алматы: Дарын, 2004.
11. Құнанбаев А. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1977. – 251б.
12. Әуезов М. Қазақтың халық жұмбақтары. – Алматы, ҚМБ, 1959. – 186б.
13. И.С.Мариенко «Мектептегі адамгершілік тәрбиесі процесінің негіздері» - Мәскеу 1985. 364б.
14. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987, - 301б.
15. Әл-Фараби. Философиялық трактаттар. – Алматы, Ғылым, 1973. – 251б.
16. Р.К.Төлеубекова Бастауыш класс оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуде халықтық педагогиканың озық дәстүрлерін пайдалану: Пед. ғыл. канд. дис. – Алматы, 1994.-134б.
17. Балбөбек бағдарламасы. – Алматы, 2000.
18 Қазақ халқының тәлім-тәрбие тарихынан //Құрастырғандар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. – Алматы: Кітап, 1992. -196б.
19. Әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1975. – 163б.
20.Ш.Уәлиханов «Шығармаларжинағы» 5 том - Алматы 1961-1972.
21. Ыбырай Алтынсарин тағылымы //Құрастырған М.Жармұхамедов. – Алматы: Жазушы, 1991. – 384б.
22. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992, -106б.
23. Сухомлинский В.А. О воспитании. – М.Политиздат, 1973. – 89с.
24. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту стандарты. – Астана, 2008.
25. Қазақ балабақшаларындағы тәрбие тұжырымдамасы. – Алматы, 1991.
26. Х.Т.Шериазданова. Мектепке дейінгі білім беру жүйесі педагогтары мен психологтарын кәсіби даярлаудың психологиялық негіздері. – Алматы 1998.
27. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. – Орынбор, 1923. Антология педагогической мысли в Казахстане (Сост. К.Б.Жарықбаев, С.К.Қалиев) Алматы: «Рауан» 1995.
28. Меңжанова А.Н. Мектеп жасына дейінгі педагогика Алматы 1992.
29. Сейсенбаев К. Отбасы тәрбиесіндегі баланы мектепке даярлауда қазақ халық педагогикасының прогресшіл идеялары мен тәжірибелерін пайдалану проблемасы: п.ғ.канд. дис.. – Алматы, 1987,-153б.
30. Баймұратова Б. Балаларды мектепке даярлау жөнінде. – Алматы, 1975.
31. Рысбекова Ж. 6-7 жасар балаларды мектепте оқуға даярлаудың педагогикалық мәселелері: п.ғ.канд. дис.. – Алматы, 1999.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру әдістемесі
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға мінез-құлық тәрбиесінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан -2050 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында, Тілдер туралы, Білім туралы заңдарында, Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасында, Мәдени мұра бағдарламасында, Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту, жас ұрпақты тәрбиелеуде олардың бойындағы рухани байлықтарын жетілдіру, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеу белгіленген [2,3,4].
ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады.
Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде адамгершілік белгісін анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, адамгершілік сөзі: ар-ұжданның тазалығы, адамшылдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық, кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде [5].
Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ғылыми білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Мектепке дейінгі тәрбие және оқудың мазмұны, формалары мен әдістері мәселесін дамытуға үлес қосқан ғалымдар Е.А.Аркин, Н.А.Ветлугина, Р.И.Жуковская, А.В.Запорожец, А.М.Леушина, Т.А.Маркова, В.Г.Нечаева, Н.Н.Поддьякова, Н.А.Сакулина, А.И.Сорокина, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, Е.А.Флерина т.б. болды [6].
Қазақстандағы адамгершілік тәрбиесінің дамуын республикамыздағы педагогика тарихының зерттеу мәселесіне және білім-тәрбиелік жүйеге негізделмейінші қарастыру мүмкін емес.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық тәрбие беруге байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеулерді атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова, Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Ә.С.Әмірова, Е.Ф.Вертякова, Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнары, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, О.И.Давыдова, Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Қожанова, Ж.С.Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жаңабаев, А.Ә.Қапенова, Ұ.Т.Төленова [7].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, баланы балабақшада тәрбиелеуде, оның денсаулығын сақтау, табиғат арқылы бала болмысының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбекті жазған Нәзипа Құлжанова болды. Оның тарихи кезеңдегі жазған еңбектері бүгінгі күні де құндылығын жоғалтқан жоқ.
Қазақстандағы мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудің теориялық мәселелері, оқыту мазмұны, формалары мен әдістері арқылы тәрбиелеу В.Н.Андросованың, Б.Б.Баймұратованың, Л.А.Давиденконың, Р.М.Жұмағожи-наның, Ф.Н.Жұмабекованың, А.Қ.Қаржаубаевтың, А.М.Меңжанованың, Ш.С.Сапарбаеваның, М.Т.Тұрыскелдинаның, Р.Қ.Керімбаеваның, К.Метербаева, А.А.Искакова және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [8].
Осыған байланысты біз, мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесін арнайы зерттеу қажет деп білеміз. Сондай-ақ жоғарыда аталған зерттеулердің барлығы мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің мазмұны толық ашпайды, яғни елімізде бүгінде көптеген деректерді талдауға, қорытындыларды жаңаша қарауға, кейбір тарихи және теориялық-әдістемелік зерттеулерге негізделуге мүмкіндік береді.
Сонымен, балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеуді жүзеге асыруда жинақталған тәжірибені, тарихи-педагогикалық материалдарды талдап, қорытып және ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеуде, бұл мәселені жүйелі ұйымдастыру да қайшылықтар бар екені айқындалды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндігі, тиімділігін қамтамасыз ететін шарттар мен әдіс-тәсілдерді айқындау, бұл мәселенің педагогикалық теориясы мен практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше қарама-қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтардың шешемін табу мақсатында мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктері деп алуымыз негіз болды.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктерінің теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысанасы: мектепалды даярлық топ балаларын оқу және тәрбиелу үрдісі.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктерін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды этнопедагогика материалдары арқылы адамгершілікке тәрбиелесе, оның мазмұны теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
Мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің ерекшеліктерін ашу, теориялық негіздерін айқындау;
Мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық үрдісіне енгізіп, оның тиімділігін тексеру;
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштерін, олардың педагогикалық білімдері, іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы.
Зерттеудің жетекші идеясы: этнопедагогика материалдары арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделуі балалардың жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтарын қалыптастырды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы:
- теориялық-әдістемелік әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері, ерекшеліктері айқындалды;
- мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалық тәжірибелерді мектепке дейінгі ұйымдардың ресми құжаттары; Қазақстан Республикасының мемлекеттік құқықтық-нормативтік құжаттары; оқу-әдістемелік кешендер; оқу-тәрбие үрдісіндегі озат педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеу әдістері: зерттеумәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, білім стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат құжаттарын зерделеу, талдау жинақтау, қорыту және жүйелеу, балабақша тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу, бақылау, әңгіме, анкета, т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің ұсыныстары, үлгі жоспарлары жасалды;
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналармен жұмыс бағдарламасы құрастырылды.
Зерттеудің орны: №7 балабақша.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зертеудің мақсаты, нысанасы, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері, кезеңдері көрсетілді.
Бірінші кезеңде зерттеу мақсатында мәселенің теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар талданды, зерттеудің ғылыми аппараты, болжамы мен жетекші идеясы нақтыланды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді, тәжірибелік жұмыс жасалынды.
Қорытындыда ғылыми жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық зерттеулері
Егеменді еліміздің болашағы жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Қазіргі заманғы білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды элементтерінің біріне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негізі балабақшадан қаланатыны белгілі. Балабақшадан бастап балаларға білімнің қыры мен сырын жетік таныту, қабілеттерін шыңдау адамгершілік қасиеттерін дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етіп тәриелеу - біздің міндетіміз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап балалардың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Балалардың жан-жақты дамуына бағыт-бағдар беруші - тәрбиеші. Балабақшадағы білімнің мемлекеттік стандартында балаларды ғылымдар негізімен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажетті тәрбие беріп, оны тәжірибеде қолдана білу үшін өздігінен жұмыс істеуге, адамгершілік мәдениетін қалыптастыру талап етіледі [9]. Бүгінгі заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерінің анықтауы бойынша балабақшадағы кезең баланың қай жағынан болса да ең қарқынды дамитын кезеңі.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек Әл-Фараби, Ибн Сина, Фердауси, Ж.Баласағұн, шетел педагогтары Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой, отандық педагог-ағартушылар Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев сынды ойшыл ғалымдардың еңбектерінде адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мен дамытудың мәні мен маңызы сипатталған. Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алған [10].
Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымынан тартылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық, т.б. [5-126б.].
Адамгершілік тәрбие дегеніміз - балалардың бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі ұстаздардың арнаулы мақсат
көздеген қызметі.
Адамгершілік қасиет мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады. Мораль, этика, өнеге адамгершіліктің күре тамыры болып табылады.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу дегеніміз - оларды мінез-құлықтың дағдылы ережелеріне үйрету. Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір мақсатқа бағыттап қалыптастыру. Адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу арқылы - моральдық түсініктердің, әдеттердің және мінез-құлық мотивтерінің қалыптасуы бірлесіп жүзеге асады және мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін қамтамасыз етеді.
Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ - ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тәрбие ісінде, тікелей өмір тәжірибесінде ненің жақсы ненің жаман екенін байқайды, жақсы мен жаманға үлкендер тарапынан берілген бағаны меңгереді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:
1) балалардың үй-ішіне, жақындарына, құрбы-достарына, жалпы адамдарға, Отанға деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу;
2) адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын, ұйымдасқан тәртібін, мәдениеттлігін, жақсы әдеті мен дағдысын қалыптастыру;
3) балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу жатады. Ол үшін алдымен балалардың ата-анасына, үйіне, туған жеріне, оның табиғатына, өз ауылына, қаласына, туған-туысқандарына, дос-құрбыларына, балабақшаға деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу қажет.
Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пәрменді құралы - халықтың тілі, мәдениеті мен көркемөнері. Ана тілі - халықтың тарихы, шежіресі, халықтың ең зор ақылшысы, ұстазы деп бағалаған. Осы орайда, Абай: Өнер алды қызыл тіл - деп толғаса [12], Ғ.Мүсірепов: Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ - тілдің құдіретін ерекше бағалаған. М.Әуезов: Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды - деп атап көрсеткен [13]. Ендеше, ерте сәби кезеңнен бастап баланы ана тілінде сөйлеуге үйрету, ауыз әдебиеті үлгілерімен сусындату ең маңызды мәселе. Бала әдеби шығармаларды: өлең, ертегі, ән, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, батырлар жырын тыңдау арқылы ана тілінің байлығы мен әсемдігін меңгерумен қатар оны сүюді үйренеді.
Тәрбиеші суреттерді, көркем әдеби шығармаларды, әр ұлттың балалар әдебиетін пайдалана отырып, Қазақстанды мекендейтін сан ұлттың өмірі, тұрмысы, еңбегі, өнері жөнінде әңгімелейді, соның негізінде ұлттарға, халықтарға, жалпы адамзатқа деген сүйіспенішілік сезімін дамытуға мүмкіндіктер туады. Балалар арасында дұрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу, тату балалар ұжымын құру - балабақша педагогінің негізгі міндеттерінің бірі. Балалар ұжымын тәрбиелеуде тәрбиеші адамгершілік принциптеріне сүйенеді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жатады, әсіресе олардың үлкендерді сыйлау сезімін тәрбиелеу сәбилік шақтан басталады.
Жас бала - жас шыбық тәрізді қалай исең солай майысады. Сондықтан да білім негізі балабақшада қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиісті көңіл бөлу керек екенін заман талабы, тәрбие кепілі деп түсінуіміз керек.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің даму динамикасы, оның ішінде мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік-рухани білім беруде бастапқы идеал құндылықтары, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды талап етеді.
Балабақшада баланың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, адам және қоғам байланысын қалыптастыруда, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттілігін сезінуде, адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыруда, тұрақты адамгершілік сезімдер мен сапалар орнықтыруда, адамның басқалармен қарым-қатынасындағы жоғары мәдениеттілік пен адамгершілік әдеттерді бекітуде тәрбиенің маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиесі барлық тәрбие жүйесіндегі негізгі тәрбиенің көзі болып табылады. Адамгершіліксіз табиғатты, қоршаған ортаны, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру мүмкін емес. Адамгершілік тәрбиесі арқылы балаларды рухани тәрбиенің негізі қаланады. Руханилық баланың ішкі болмысы, жан дүниесінің азығы, мінез-құлқының тірегіші болып табылады. Руханилық пен адамгершілік араласып, бір-бірімен сабақтастықта байланысқан ағайындас ұғымдар. Мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдалану, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағы балаларға адамгершілік әліппесі ойын арқылы меңгертіліп, баланың әлеуметтік саналылығын дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі.
Сонымен жоғарыда аталған еңбектерге сүйене отырып және өз зерттеуімізде адамгершілік тәрбиені педагогикалық үрдіс ретінде қарастырып, мектеп жасына дейінгі балаларды қалыптасуына тиісті адамгершілік-гуманистік қасиеттерді былайша топтадық:
1. Гуманистік қасиеттер: қайырымдылық, кішіпейілділік, қарапайымдылық, рақымдылық, ізеттілік, имандылық, мейірімділік;
2. Ұжымшылдық қасиеттер: ұжымшылдық сезім, өзара сыйластық, ынтымақтастық, достық, жолдастық, жауапкершілік:
3. Еңбексүйгіштік қасиеттер: еңбексүйгіштік, еңбек тапсырмаларына адал ниетті қатынас, өз еңбегінің нәтижесіне жауапкершілікпен қарау, қанағатшылдық.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының даму барысында жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ зор мән берген. Мәселен, бала дүниеге келген кезден бастап айтылатын: бесік жыры, тұсау кесер, атқа мінер, санамақ, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар, ертегілер т.с.
Халықтық педагогика арқылы балалардың адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты біршама теориялық-практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін балабақша тәрбиешісі тәрбиенің басты ұстанымдарын - жалпы адамзаттық құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетін салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам қалыптастыруы тиіс.
Қазір балабақша бағдарламаларында адамгершілік қасиеттерді бала бойына қалыптастыруға арналған шығармалар іріктеліп алынған. Ол шығармаларда сөз болатын негізгі қасиеттер: әдептілік, ұят пен ар, шындық пен әділет, ынтымақ пен бірлік, жолдастық пен достық, құмарлық т.б. М.Әуезов: Адам баласынан жаман құлқы жаратылысынан емес, өскен орта, көрген үлгі өнеге білетіндігінен... Көпшілікті адамшылыққа тәрбиелеу үшін, жас буынды жақсылап тәрбиелеу қажет - деген [13-127б.].
Адамгершілік тәрбиесінің үдерісін ұйымдастыру кезінде әрекеттің және қатынастың әр түрлеріне балалар қатысатын объективті қарым - қатынастарға назар аудару керек. Бұл қарым-қатынастар педагогикалық іс-әрекеттердің дәл нысанасын құрайды (И.С.Мариенко) [16].
Баланың адамгершілік санасының дамуы өзара қатынастар мағынасын қабылдау және ұғынуы арқылы іске асады. Мұндай қатынастарға ата - аналармен, педагогтармен, қоршаған орта түсе алады. Бала санасында сыртқы ықпал жеке мағынаға ие болады, осылайша оған деген субъективті қатынас қалыптасады. Осыған байланысты тәрбие себептері, шешім қабылдау және өз істерін баланың адамгершілікпен таңдауы қалыптасады.
Баланың ақыл - ойы мен еркін тәрбиелей отырып, тәрбиеші өз ұмтылыстарының адамгершілік нәтижелерін де есепке алуы керек. Тәртіп түсініктері мен себептерін, адамгершілік құндылықтар жүйесін, рухани қажеттіліктерді қалыптастыра отырып, сонымен бірге тәрбиеші жеке адамның барлық жақтарына әсер етеді және ақыл-ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесінің міндеттерін орындайды.
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекеттік дәреже алуы, тұңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы, ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарын нақты айқындауды талап етеді.
Қазақ халқының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиесінің асыл қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы егеменді еліміздің мүддесі, халқымыздың талабы.
Халқымыз тәрбиелеу және оқыту ісін баланың неғұрлым жас кезінен бастау керек деген қағиданы жоғары қойған.
Адамгершiлiк тәрбиесiндегi басты мәселе баланы құрметтеу. Әрбiр жасөспiрiм өзiн-өзi рухани жетiлдiру үшiн өзiн-өзi тәрбиелеуге, өздегiнен бiлiм алуға ұмытылуы қажет екендiгiне түсiнуi тиiс .
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мазмұны жалпы адам құндылығын жоғарылату қажеттiлiгiнен көптеген өзгерiстерге бет бұрды. Егемендi ел болғаннан берi жас ұрпақты адамгершiлiкке, парасаттылыққа, саналықпен, жауапкершiлiк тәрбиесi арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың сипаттарына: жауапкершiлiк, көздеген мақсатқа жету, кiсiлiгiн қадiр-қасиетiн сақтау, сенiмдiлiк жатады. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерiн жетiлдiруi оның өзiн-өзi құрметтеуiне, өмiрде табысқа жетуiне үлкен ықпалын тигiзедi.
Адамгершiлiкке тәрбиелеу iсi бiлiм берумен ғана шектелмейтiндiгi айқын. Бұл балаланың сана-сезiмiне әсер ету арқылы, iшкi жан-дүниесiн оятудың нәтижесiнде оның дүниетанымын қалыптастырады.
Баланың сана-сезiмiн, адамгершiлiк мұраттарын қалыптастыру - тәрбиенiң ең бiрiншi мiндетi. Тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты нысана етiп ұстау қажет. Себебi баланың көзқарасы оның күнделiктi iсмен сәйкес келмесе олар ойлауға шебер, бiрақ iске жоқ адамдар болып қана шығады. Баланы имандыққа баулып, мейірiмдiлiк, қайырымдылық, кiшiпейiлдiлiк, қамқорлық, iзгiлiк сияқты қасиеттердi бойларына сiңiру - әрбiр отбасы мен тәрбие беретін ұйымдардың басты парызы.
Дана ақын, халықтың ырысы Құтты бiлiктiң негiзiн қалаушы Жүсiп Баласағұн - адамның мiнез-құлқы мен оның қоғамдағы орнына ерекше тоқталады. Адам - бұл дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи да жақсы сөз бен жақсы iсiн қалдырып отыруы қажет. Ол үшiн әр кез жаман қылықтан сақтанып, адалдықпен жүрiп-тұруы тиiс деген ойлары бiзге жақсы мәлiм [17].
Жүсіп Баласағұн өз еңбегінде бала тәрбиесіне де баса назар аударып, бұл орайда бала тәрбиесіндегі ата-ананың ролі мен жауапкершілігін атап көрсетеді (Егер бала тәртіпсіз болса, оған әкесі де кінәлі). Ғұлама ғалым өз өсиеттері арқылы адамдарды өтірік айтудан сақтандырып, өмірде жақсылық жасауға шақырады (Қастық қылма, арамдықты сайлама, тый құлқынды, жақсылық ет қайда да) [17-132б].
Абай шығармаларын еңбек тәрбиесiне қатысты тәрбиелiк iс-шараларды жүзеге асыруда пайдалану мүмкiндiгi көптен берi айтылып келе жатқандықтан, ол ұстаздарға таныс. Мәселен, ең алдымен тәрбиеленушілерге еңбектiң қай түрi болмасын бiр нәрсенi игеруге бағытталады:
Түбiнде баянды еңбек егiн салған,
Жасынан оқу оқып, бiлiм алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектiң бұдан өзге бәрi жалған - деген өлең жолдарын қазiргi заман тұрғысынан түсiндiру, мәселен, оқудағы мақсат бастық болу қазақ арасында кең тараған сөз менiң балам бастық болады деп емес, ең алдымен бiлу үшiн, оқимын оқисың деген пiкiрдi баланың санасына ендiру. Бұл басты мақсат. Одан соң не нәрсенi болмасын игеру үшiн еңбектену керек [12-134б.].
Тәрбиеші балалардың бойында оқу материалының мазмұнына деген ынта-ықыласты оята алса, ұйымдастырылған оқу іс-әрекет үстiнде тәртiп сақтаудың қосымша шараларын қолданудың қажетi болмай қалады.
Ұлы данышпан әл-Фарабидың Тәрбиесiз берген бiлiмнiң күнi қараң - деген [18].
Сондықтан бүгiнгi ұрпақтарға бiлiм-ғылым нәрiн берумен қатар, өз халқымыздың тағылым қағидаларын жеке тұрғыда үйретiп, игертудiң мәнi зор.
Республикамыздағы көптеген ұлттық мектептер мен балабақшаларда оқу тәрбие ісі ана тілінде жүргізіліп келгенмен қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрыпын үйрету бүгінгі күнге дейін толық жолға қойылмай, зерттелмей келеді.
Халық педагогикасындағы ақыл-ой, идея қай халықтың болсын тыныс тіршілгімен шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста болып, өсіп өркендеуімен дамуы арқылы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған.
Бұл туралы ұлы ақын Абай атамыз былай депті: Атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын - деген қағидамен халық бойында қалыптасқан барлық адамгершілік асыл қасиеттерінің бейнелеушісі болды. Сонымен, іс-әрекетінен, мінез-құлқынан да әдемілік, сұлулық көрініс таппайынша адамгершілікке баулу мүмкін емес [12-96б].
Біздің пікірімізше, ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ар-ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын таңдап ала білу. Сондықтан адамдыққа баулу жұмысының ережесі балабақшадан бастап, нақтылы мақсатты көзделуі шарт. Әр бала өз ісімен қылығына жауапкершілікпен қарап ұялу, кешірім сұрау сияқты әдептерді үйренуі керек. Балалардың қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғам өмірі мен мүдделерімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол анық адамгершілік қызметі болып келеді.
Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы, адам ұрпағының негізін қалаушы. Әлеуметтік ортаға әсер ететін белгілердің бірі - адамдардың бір-біріне, қоршаған табиғатқа қарым-қатынасы.
Адамгершілік құндылықтардың қалыптасуындағы балалардың өзін-өзі тануы жүзеге асатын тәрбиенің басты түрі: құндылық жағы басым тәрбие үрдісі болып есептеледі. Тәрбиенің бұл түрі іс-әрекеттік жағынан жүзеге асады.
Мектепке дейінгі жаста қалыптасқан моралдік сана-сезім мен мінез-құлық барлық балалар іс-әрекеттерімен балалар арасындағы, балалар мен үлкендер арасындағы өзара қарым-қатынастары кешеніне шешуші ықпал жасайды. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде ойын үстінде жүзеге асады.
Адамгершілікке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, отанға, еңбекке өз міндеттерін және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Ұжымдық қызметтің қоғамдық бағыттылығы тәрбиеленушілерге өмір жақсара түсу үшін не істеуге болатынын байқау тілегін оятады. Адамгершілікке тәрбиелеу үрдісінде балалардың бойында патриотизм - азаматтық, жолдастық, ұжымдық сезімдерін, өмір шындығына белсенді көзқарасын, еңбек адамдарына терең құрмет сезімін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның әлеуметтік қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір-қасиеті сияқты биік адамшылық ішкі стимулдарына айналдыру болып табылады. Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады.
Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адамшылық мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі кезде қалыптасқан мінез-құлықтарының және ересек адамдармен, құрбы-құрдастарымен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі дамытылады. Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдағы тәрбие арасында диалектикалық өзара байланыс бар.
Бұл ерекшеліктер мектеп жасына дейінгі балалардың оқып, тәрбиеленетіндігінің кепілі болып табылады. Балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақ осы жастарда зор мүмкіндіктер туады. Балалардың оңды адамгершілік тәжірибесі, адамгершілікке тәрбиелеуде шешуші маңызға ие. Тәрбиелеу ісі ең алдымен баланың күнделікті өмірінде өтіп жатады, мұнда ол адамгершілік ережелеріне, нормаларына, принциптеріне дағдыланады және олардың қажеттілігіне көзі жетеді.
Балалардың қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғамдық мүдделерімен, қоғам өмірімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол оның адамгершілік қызметі болып табылады. Сөйтіп, адамгершілік бастама баланың бүкіл сан қырлы практикалық қызметіне, оның сезімдік және интеллектуалдық сфераларына өзек болады. Балалар балабақша ауласында ойнап жүрсін, солардың бәрінде де олардың қызметінен адамгершілікке тән немесе оған қайшы қасиеттері көрінеді. Осыдан келіп, адамгершілікке тәрбиелеуді тәрбие жұмысының айрықша бір маңызды бөлшегі деп те, тәрбие жұмысының кез келген басқа салаларының бір жағы деп те қарау керек деген қорытынды туады.
Адамгершілік тұрғыдан жетілуді айқындап беретін тәрбиенің өзегі балалардың адамгершілік көзқарастары мен өзара қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Тәрбие жұмысының мазмұнының, әдістерінің формаларының және оның тиісті нақты мақсаттарының қандай екендігіне қарамастан, тәрбиешінің алдында әрқашанда балалардың адамшылық көзқарастарын ұйымдастыру міндеті тұруға тиіс. Адамгершілік қасиеті қалыптасуы үшін тәрбиеленушінің дербес қимыл әрекеттерінің ерекше маңызы зор. Балалар тек тәрбиеші мен ересектердің нұсқауымен және олардың қадағалауымен ғана қимыл-әрекет істесе, ол ең алдымен тіл алғыштыққа үйренеді.
Тәрбие жұмысы жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші баланың адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қажеттерінің елеулі өзгеруі болып табылады. Адамгершіліктің дамуы - тәрбие жүйесінің жемісі. Бұл жүйенің өлшемі - тәрбие жұмысының пәрменділігі. Тәрбиеленушінің жеке қасиеттерінің осындай күшті жақтары ең алдымен әр бала белгілі бір салада едәуір білімге үйреніп, мағлұмат алатын оқу процесінде көрінеді [20].
Тәрбие iсiндегi негiзгi мәселе - балалардың тұлғааралық қатынасын дамыту, әр адамның құндылығын, даралық ерекшелiгiн, сезiмiн, өзiндiк баға беруiн қалыптастыру. Адамгершiлiк тәрбиесiнде баланың назарын өз өмiрiндегi елеулi өзгерiстерге бұрып, оны саналы түсiнуiне баулу көзделедi.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары Әл-Фараби, Ахмет Яссауи, Махмұд Қашғари, Ахмет Йүгенеки, Сайф Сараи т.б. шығармаларынан адамгершілік тәрбие, адамның адамгершілік бейнесі кең орын алған. Солардың біразына тоқталсақ, педагогикалық ой-пікірдің бастауларын Қорқыт атадан таратқан орынды.
Қазақтың тұңғыш философы, Шығыстың ұлы ойшылы, әмбебап-ғалым Әл-Фарабидің ғылыми ой-толғаныстарына толы трактаттарында (Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері, Азаматтық саясат, Бақытқа жету жолында, Қайырлы қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат т.б.) оның тәлім-тәрбиелік көзқарастары баяндалған. Ол адамгершілік тәрбие мәселесін тілге тиек ете отырып, шәкірттерді тәрбиелеуде ұстаздың ролі зор екендігіне ерекше мән береді, шәкірттерден шыншылдықты, сыпайылықты, әділдікті талап ету үшін, мұндай қасиеттер ұстаздың өз бойынан табылуы тиіс екенін атап көрсетеді. Үлгілі адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына өзін-өзі тәрбиелеу, күшті ерік-жігер арқылы жетуге болатындығын айтады [22].
Жақсы адамгершілік қасиет ретінде сөзге тапқырлық, адал, шыншыл болу, досгерлікті атай отырып, бұл ретте шектен тыс кетушілік, керісінше, жаман адамгершілік сапаларға апарып соқтыратындығын ескертеді.
Бақытқа жету жайында трактатында тәрбие мәселесіне тәрбиелеу дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз - деген анықтама береді.
Ұлы ойшылдың пікірінше, бала бойына жағымды адамгершілік қасиеттерді адамгершілігі жоғары, жаңа заманның талабын педагогикалық талаптармен ұштастыра білген адам ғана ұялата алады.
Адамгершілік тәрбиесі - тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моралдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау көне баспа жүзіне шығару ісі алғаш рет XIX ғасырда қолға алынды, одан әріде ауыз әдебиеті үлгілері жиналмай, хатқа түспей, ауызша сақталып келді.
Балалардың адамгершілік тәрбиесін жетілдіруге педагогикалық тұтас үрдісте мүмкіндіктерді барынша тиімді қолдаған жөн.
Қазақ халқының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда педагогикалық ғылыми теорияны дамыта отырып, практикадағы іс-әрекетті жетілдіру.
Халық педагогикасының негізгі көздер мақсаты - өзінің бай тарихи тәжірибе мұраларына сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнерге, білім машықтарын меңгеруге, отбасы, ауыл, аймақтың, отанның ар-намысын қорғауға т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу, ұрпақ тәрбиесіне ғылым қызмет етсе, өнер мен әдебиет, қоғамдық салт-дәстүр де сондай қызмет етеді. Сондықтан мектепке дейінгі балалардың мәдени мінез-құлқын қалыптастыру үшін, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп жатқан халықтық тағлымдар өз алдына түрлі әдіс, тәсіл, құралдар арқылы іске асырылады.
Адам баласы бойындағы асыл қасиеттері мен жағымсыз қасиеттері жөніндегі күні кешегі қариялар мен ақылман ата-бабаларымыздың бізге қалдырған өсиет-өнегесін көлденең тартсақ, бүгінгі мен ертеңгі ұрпақ содан тағылым, тәрбие алсын дегеніміз дағы - деген тағы бір ойымыз адамгершілік тәрбиесіндегі халықтық тәрбиенің маңыздылығын тағы бір айғақтайды.
Қазақтың көптеген ғалым - ағартушылары, жазушылары, ақындары өз еңбектерінде жастардың адамгершілік тәрбиесіне көңіл бөлген.
Шоқан Уәлиханов шығармаларындағы адамгершілікті мәні мынада: қазақ қоғамындағы қоғамдық және адамгершіліктік жамандыққа қарсы күресте, қоғам зиялыларының адамшы және жабайы моралін талқылауда, өз мақсаттарында соларды қолдануларын жазғыруда, пасық діни қағидаларға қарсы күресте, әділдік, ар-ұят, намыс, міндет, парыз, борыш және т.б. ұғымдардың алғаш рет кездесуінде [23].
Ыбырай Алтынсаринді біз ағартушы - педагог, ғалым, ақын, прозашы, публицист және балалар жазушы ретінде білеміз. Осы көпқырлы қызметінің барлығында адамгершіліктің мәні туралы, қарым - қатынастардың адамгершілікті жеке адамды тәрбиелеу туралы ой-пікірлері кездеседі деп батыл айтуға болады. Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік туралы пікірлерінің маңызды көзі халық ауыз әдебиеті, халықтың өмірі мен тұрмыс - тіршілігін, қайғысы мен қуанышын, патриоттылығын, дәстүрлері мен әдет - ғұрыптарын бейнелейтін халық ауыз әдебиеті болып табылады. Бұған дәлел ретінде Қазақ хрестоматиясы оқулығын алуға болады.
Ы.Алтынсарин пікірінше, адамгершіліктің негізіне білім мен тәрбие құрайды. Баланың ең жақсы адамгершілік қасиеттері тек ұдайы қалыптасады. Жақсы тәрбиеленген бала сонан кейін де жақсы адам болып қала береді. Адамгершілік тәрбиесінің басты тәсілдері еңбекпен ата-аналарының үлгісі болып табылады, - дейді Ы.Алтынсарин [24].
Абай Құнанбаев арнайы психологиялық-педагогикалық еңбектер жазған жоқ, профессорлық - педагогикалық қызметпен айналысқан жоқ, бірақ оның барлық еңбектерінде еңбекші халықтың адамгершілік пен данышпандығына сүйенетін дидактикалық және адамгершілік - эстетикалық өсиеттер кездеседі [25].
Кез келген адамның мінез - құлқын өзгертуге болатыны туралы А.Құрманбаев Егер менің қолымда билік болғанда, адам түзелмейді дегендердің барлығының тілін кесетін едім, - дейді. Абайдың пікірінше, еңбек пен халықтың білім алуы - адамгершілік идеалына қол жеткізудің әдісі.
Осылайша, өткен бір жағынан екіжүзділікті, әділетсіздікті, еріксіздікті, жалқаулықты, жамандықты әшкерлеп, екінші жағынан еңбекке деген қызығушылықты, халық үшін күресті, әділдікті, шыншылдықты, жауапкершілікті, ғылым мен оның жоғары этикалық идеалдарын жақтайтын моральдық нормалары қазіргі кезде өз мағынасын жоғалтқан жоқ, керісінше, жаңа күшке енеді.
Мағжан Жұмабаев - ақын, прозашы, аудармашы педагог. Ол өз еңбектерінде халықтың бақыты туралы жазады.
Жұмабаев адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - баланың адамгершілік - бағытты ойлауын, адамгершілік қылықтары мен әрекеттерін қалыптастыру деп есептейді. Бала адамгершілікке таңдау жасай алмағандықтан, істеген әрекетінің кері нәтижелерін білмегендіктен, оның нәтижесінде не болатынын білмегендіктен, жаман қылықтар жасайды, - деп жазады педагог.
Жұмабаевтәрбиелеупринципіоқытудадеп санайды. Білім беру балаларғақолайлыәсереткендеғанақұнд ы, - дейдіол [26].
Осылайша, педагог оқудағы адамгершілік тәрбиесінің көздерін, оның мазмұнын, принциптерін, мақсаты мен міндеттерін ашып көрсетеді.
Мектеп жасындағы балалар үшін оқу ісінің атқаратын ролі ерекше, себебі дәл осы кезеңде дүниені ғылыми тұрғыдан тани бастайды, білімдері кеңеюмен қатар жүйеленеді және тереңдейді. Дәл осы оқу ісінің арқасында бұл жастағы балалар әр түрлі ақыл - ой және адамгершілік міндеттерін орындаудың әдіс - тәсілдерін мүмкіндік алады, осының негізінде қоршаған ортамен қатынас жасау жүйесі қалыптасады.
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН БЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру
Қазіргі балабақшадағы жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін оқу-тәрбие үлгілерін іздестіруге және оларды қолдануға бағытталған. Оқытуды ізгілендіруге сүйене отырып, оны жеке тұлғаға бағдарлауды, жеке тұлғаның дамуы мен тиянақтануының үдерісі мен нәтижесін қамтамасыз етуді қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда балада ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмыстарының маңызы ерекше.
Кіші мектеп жасындағы бала үшін оқу әрекеті жетекші роль атқаратын-дықтан, ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы балаларға берілетін құндылық бағдардың әсері мол.
Әлеуметтік мәні зор ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын ұғындыру, оны баланың санасына, сезіміне, мінез-құлқына әсер ететіндей дәрежеде жеткізу тәрбиешіден шеберлікті талап етеді.
Адамгершілік тәрбие мәселесі негізінен ұлттық педагогикалық ерекшелік-терге сүйене отырып тәрбие берудің әдістемелік жолдарын қарастырады:
тәрбие арқылы оқу-тәрбие үдерісінде баланың бойында адамгершілік мәдениетін қарастыру;
ұлттық дәстүрлер арқылы тәрбие үдерісінде баланың бойындағы адамгершілік құндылықтарын дамыту;
салт-дәстүрлер негізінде тәрбие арқылы ерекшеліктерін ескере отырып балаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың жолдарының бірі - ол баланың қызығуын арттыру. Егер балаға қызығуына қарай тәрбиені жүйелеп берсе, баланың даму үдерісі шапшаңдайды.
Сондықтан, мектеп жасына дейінгі балаларға өз халқы мен өзінің арасында өзара байланыс орнату, ұлттық мәдениетке тән болу сезімінен әсерлену, оның құндылықтарын саналы қабылдауға жағдай жасауда ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында жүзеге асырудың мүмкіндіктері іздестіріледі. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы халықтық білімдер құндылық бағдардың құрылымына ене отырып, балалардың танымдық әрекетін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жас ерекшелігіне сай таным мүмкіндігін ескере отырып, оқыту мақсатын бала тұлғасын тәрбиелеуге бағдарлаудың мәні зор, соған орай бұл сатыда оқылатын ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында тақырыптардың мазмұнына сәйкес келетін мәтіндерді пайдалану орынды.
Жалпы Таным, Қатынас, Шығамрашылық, Денсаулық, Әлеуметтік орта білім беру саласындағы мазмұны ұлттық тәрбие арқылы бағыттап отыратын білімдік-тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді [28]. Мәтінді талдау кезінде оның құрылымы мен мазмұны жеке тұлғаның рухани дүниесін байытатындай, сөйтіп, оның өзіндік пікірін туғызатындай деңгейде ұйымдастырылған жағдайда жеке тұлғаның ұлттық құндылық бағдарының дамуына мүмкіндік туады.
Ол үшін баланың бойындағы ұлттық құндылықтар қатарының артуына ықпал ететіндей бағытты ұстана отырып, өнегелік тәрбие арқылы мәнін ашатын арнайы бағыттайтын мәтіндерді пайдалану қажет.
Мысалы: Шаңырақ шуағы тақырыбын өту барысында шағын мәтіндерді пайдалана отырып, имандылыққа ата-анаға құрмет көрсетуге бағыттау.
Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір мазмұнға құрылады, оқиға жеілісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей кеп әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс тауып жатады. Талай-талай іс-әрекеттер өткір сықақ, мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкерлердің жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты сырын тартымды, бала санасына лайықтап жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты.
Жаңылтпаштар балабақшадағы көркем әдебиет, сауат ашу және жазу, тіл дамыту, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде және бос уақыттарда тіл ұстарту, сөздің дыбысталуын нақышына келтіре дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтыру, сөздің маңынасын түсіне білу мақсатымен пайдаланылады.
Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер - халықтың ұзақ уақыт бойы адамдардыі іс-әрекеті, мінез-құлқына жасаған бақылауларынан туған дана сөздері. Бұларды тәрбиешілер балалардың түрлі іс-әрекетіне, мінез-құлқына байланысты тәрбие құралы ретінде пайдалануына болады.
Балаларды әдебиетпен және ауыз әдебиетімен таныстыру, оларды әңгімелеуге және оқыған, тыңдағанын қайта әңгімелеп беруге, өлеңдерді, жаңылтпаштарды, мысалдарды жатқа мәнерлеп оқуға үйрету, тілді бейнелеу және мәнерлеу, сөздік шығармашылықтың бастапқы түрлерін дамыту жөніндегі жұмыс - міне, осылардың бәрі баланың зердесін оятып, ой-түйсігін жетілдіруге жәрдемдеседі.
Туғаннан төрт жасқа дейінгі балаларды көркемдікке, іс-әрекеттерінің бастапқы түрлеріне жетекшілік ету әдісі бойынша олардың тілдік дамуы, сөйлеуге талпынысының шапшаң артуымен, ұғымды және лексикалық материалдың қарқынды жинақталуымен, ана тілінің құрылымын, оның дыбыстық мәдениеті мен грамматикалық дұрыс элементтері негіздерін игерумен сипатталады. Көркем сөзді қабылдауы жетіле түседі. Өскен сайын сәбилер балалар әдебиеті шығармаларының неғұрлым күрделіктерін түсіне бастайды, оларды түрлі жанрлы шығармаларымен таныстырады. Сондықтан да оларды тақпақты есте сақтауға және айтуға, таныс кітаптағы суреттерді қарауға, сол жайлы әңгімелеп беруге ықыласын тудырып, қызықтырып отырудың маңызы зор.
Дегенмен бұл жастағы балалармен өтетін ойын-сабақ екі жасқа шыққан балалардың ойын-сабағына қарағанда, әлдеқайда күрделірек.
Бес жастағы кезде балалар көркем шығармаларды тұтас алғанда тереңірек қабылдайды; сюжетті жай түсініп қана қоймайды, жарқын, бейнелі сөзді, ертегілер мен әңгімелердің нәрін аңдай бастайды, өздерінің кейіпкерлерге деген көзқарастарын айтады. Бес жасқа шыққанда олар ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде ғана емес, одан тыс жерде де танысқан көптеген қысқа-қысқа ойнату тақпақтарын, төрт жолдық өлеңдерді біледі. Балалар тәрбиешінің барлық тапсырмаларын ынталы орындайды; әңгімесін кішкене жазық фигураларымен сүйемелдей отырып, ертегіні қайта айтып шығады, белгілі ертегілерді драмалайды, бейнелеген кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-әлпетінің құбылысы арқылы көрсетуге, оларға деген өздерінің қарым-қатынастарын беруге талпынады. Жатқа айтуды, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге тырысады.
Бес-алты жастағы кезде балалар шығарманы ықыластана, назар аудара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің теориялық негіздері
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық зерттеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
2 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру әдістемесі
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Мектеп жасына дейінгі балаларға мінез-құлық тәрбиесінің жайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған Қазақстан -2050 стратегиясында негізгі бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі айтылған [1].
Қазақстан Республикасы Конституциясында, Тілдер туралы, Білім туралы заңдарында, Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасында, Мәдени мұра бағдарламасында, Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту, жас ұрпақты тәрбиелеуде олардың бойындағы рухани байлықтарын жетілдіру, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеу белгіленген [2,3,4].
ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады.
Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы - мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде адамгершілік белгісін анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, адамгершілік сөзі: ар-ұжданның тазалығы, адамшылдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық, кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде [5].
Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ғылыми білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру керек.
Мектепке дейінгі тәрбие және оқудың мазмұны, формалары мен әдістері мәселесін дамытуға үлес қосқан ғалымдар Е.А.Аркин, Н.А.Ветлугина, Р.И.Жуковская, А.В.Запорожец, А.М.Леушина, Т.А.Маркова, В.Г.Нечаева, Н.Н.Поддьякова, Н.А.Сакулина, А.И.Сорокина, Е.И.Тихеева, А.П.Усова, Е.А.Флерина т.б. болды [6].
Қазақстандағы адамгершілік тәрбиесінің дамуын республикамыздағы педагогика тарихының зерттеу мәселесіне және білім-тәрбиелік жүйеге негізделмейінші қарастыру мүмкін емес.
Мектепке дейінгі ұйымдардағы балаларға ұлттық тәрбие беруге байланысты бірнеше шетел және отандық ғылыми зерттеулерді атап өтуге болады: Т.В.Черник, О.В.Леонова, М.Г.Евграфова, Е.А.Иванова, Е.Н.Кергилова, Т.Иманбеков, К.Сейсембаев, Т.А.Левченко, Ә.С.Әмірова, Е.Ф.Вертякова, Л.Д.Вавилова, В.Д.Ботнары, О.Н.Юденко, С.Д.Кириенко, Б.Н.Галаева, О.И.Давыдова, Х.Т.Шерьязданова, Л.С.Берсенева, М.Б.Қожанова, Ж.С.Хасанова, Ж.М.Акпарова, К.Т.Жаңабаев, А.Ә.Қапенова, Ұ.Т.Төленова [7].
Елімізде мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, баланы балабақшада тәрбиелеуде, оның денсаулығын сақтау, табиғат арқылы бала болмысының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру жөніндегі алғашқы еңбекті жазған Нәзипа Құлжанова болды. Оның тарихи кезеңдегі жазған еңбектері бүгінгі күні де құндылығын жоғалтқан жоқ.
Қазақстандағы мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеудің теориялық мәселелері, оқыту мазмұны, формалары мен әдістері арқылы тәрбиелеу В.Н.Андросованың, Б.Б.Баймұратованың, Л.А.Давиденконың, Р.М.Жұмағожи-наның, Ф.Н.Жұмабекованың, А.Қ.Қаржаубаевтың, А.М.Меңжанованың, Ш.С.Сапарбаеваның, М.Т.Тұрыскелдинаның, Р.Қ.Керімбаеваның, К.Метербаева, А.А.Искакова және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған [8].
Осыған байланысты біз, мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбие беру мәселесін арнайы зерттеу қажет деп білеміз. Сондай-ақ жоғарыда аталған зерттеулердің барлығы мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу мәселесінің мазмұны толық ашпайды, яғни елімізде бүгінде көптеген деректерді талдауға, қорытындыларды жаңаша қарауға, кейбір тарихи және теориялық-әдістемелік зерттеулерге негізделуге мүмкіндік береді.
Сонымен, балабақша балаларын адамгершілікке тәрбиелеуді жүзеге асыруда жинақталған тәжірибені, тарихи-педагогикалық материалдарды талдап, қорытып және ғылыми-әдістемелік тұрғыдан зерделеуде, бұл мәселені жүйелі ұйымдастыру да қайшылықтар бар екені айқындалды.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндігі, тиімділігін қамтамасыз ететін шарттар мен әдіс-тәсілдерді айқындау, бұл мәселенің педагогикалық теориясы мен практикада аз зерттелгендігі арасында бірнеше қарама-қайшылықтар туындайды.
Бұл қайшылықтардың шешемін табу мақсатында мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің жолдарын анықтау біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктері деп алуымыз негіз болды.
Зерттеу мақсаты: мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктерінің теориялық-әдістемелік тұрғыда негіздеу.
Зерттеу нысанасы: мектепалды даярлық топ балаларын оқу және тәрбиелу үрдісі.
Зерттеу пәні: мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін беру ерекшеліктерін қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер, мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды этнопедагогика материалдары арқылы адамгершілікке тәрбиелесе, оның мазмұны теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделіп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбие беру ерекшеліктері қалыптасады.
Зерттеудің міндеттері:
Мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің ерекшеліктерін ашу, теориялық негіздерін айқындау;
Мектепке дейінгі ұйымдардың педагогикалық үрдісіне енгізіп, оның тиімділігін тексеру;
Мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың адамгершілік тәрбиесінің көрсеткіштерін, олардың педагогикалық білімдері, іскерліктері мен дағдыларының қалыптасуы.
Зерттеудің жетекші идеясы: этнопедагогика материалдары арқылы мектеп жасына дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесінің теориялық-әдістемелік тұрғыдан негізделуі балалардың жалпы адамзаттық, адамгершілік құндылықтарын қалыптастырды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық маңыздылығы:
- теориялық-әдістемелік әдебиеттерді талдау негізінде мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің мүмкіндіктері, ерекшеліктері айқындалды;
- мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеу деңгейлерінің өлшемдері мен көрсеткіштері айқындалды.
Зерттеудің көздері: зерттеу проблемасы бойынша философтардың, педагогтар мен психологтардың еңбектері; педагогиканың ғылыми жетістіктері мен озық педагогикалық тәжірибелерді мектепке дейінгі ұйымдардың ресми құжаттары; Қазақстан Республикасының мемлекеттік құқықтық-нормативтік құжаттары; оқу-әдістемелік кешендер; оқу-тәрбие үрдісіндегі озат педагогикалық тәжірибелер.
Зерттеу әдістері: зерттеумәселесі бойынша ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге, білім стандартына, оқу бағдарламаларға теориялық талдау, мұрағат құжаттарын зерделеу, талдау жинақтау, қорыту және жүйелеу, балабақша тәжірибесінен жинақталған материалдарға салыстырмалы талдау жасау, іріктеу, тұжырымдау, сауалнама жүргізу, эксперимент нәтижелерін өңдеу, бақылау, әңгіме, анкета, т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
мектепке дейінгі ұйымдарда балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің ұсыныстары, үлгі жоспарлары жасалды;
балаларды адамгершілікке тәрбиелеуде ата-аналармен жұмыс бағдарламасы құрастырылды.
Зерттеудің орны: №7 балабақша.
Зерттеу жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің негізгі кезеңдері:
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зертеудің мақсаты, нысанасы, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері, кезеңдері көрсетілді.
Бірінші кезеңде зерттеу мақсатында мәселенің теория мен практикадағы жағдайы зерттелді, теориялық тұжырымдамалар талданды, зерттеудің ғылыми аппараты, болжамы мен жетекші идеясы нақтыланды.
Екінші кезеңде зерттеудің теориялық негізі нақтыланып, мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі зерттеу мәселесіне талдау жүргізілді, тәжірибелік жұмыс жасалынды.
Қорытындыда ғылыми жұмыстың нәтижелері негізінде әзірленген тұжырымдар мен ұсыныстар берілді.
1 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік тәрбиесінің ғылыми-педагогикалық зерттеулері
Егеменді еліміздің болашағы жас жеткіншектердің білім дәрежесінің тереңдігімен өлшенеді. Қазіргі заманғы білім беру әлеуметтік құрылымының маңызды элементтерінің біріне айналды. Адамның жеке басын қалыптастыру негізі балабақшадан қаланатыны белгілі. Балабақшадан бастап балаларға білімнің қыры мен сырын жетік таныту, қабілеттерін шыңдау адамгершілік қасиеттерін дарытып Қазақстан Республикасының азаматы деген атаққа лайық болатындай етіп тәриелеу - біздің міндетіміз болмақ. Сондықтан да балабақшадан бастап балалардың жан-жақты дамуына басты назар аударылуы керек.
Балалардың жан-жақты дамуына бағыт-бағдар беруші - тәрбиеші. Балабақшадағы білімнің мемлекеттік стандартында балаларды ғылымдар негізімен таныстырып қою емес, баланың жалпы ойын дамыту, қажетті тәрбие беріп, оны тәжірибеде қолдана білу үшін өздігінен жұмыс істеуге, адамгершілік мәдениетін қалыптастыру талап етіледі [9]. Бүгінгі заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерінің анықтауы бойынша балабақшадағы кезең баланың қай жағынан болса да ең қарқынды дамитын кезеңі.
Өткен ғасырдағы педагогика тарихына көз жіберсек Әл-Фараби, Ибн Сина, Фердауси, Ж.Баласағұн, шетел педагогтары Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, Л.Н.Толстой, отандық педагог-ағартушылар Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев сынды ойшыл ғалымдардың еңбектерінде адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мен дамытудың мәні мен маңызы сипатталған. Тарихи дамуға көз жіберсек, адам тәрбиесінде адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруда халықтық педагогика мұрасы шешуші орын алған [10].
Қазақстан Республикасының Ұлттық энциклопедиясында адамгершілік ұғымына былай деп анықтама берілген: Адамгершілік - адам бойындағы гуманистік құндылық, әдеп ұғымы. Кісілік, Ізгілік, Имандылық тәрізді ұғымдармен мәндес. Халықтық дүниетанымда мінез-құлықтың әртүрлі жағымды жақтары осы ұғымынан тартылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рақымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылық, т.б. [5-126б.].
Адамгершілік тәрбие дегеніміз - балалардың бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықтайтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі ұстаздардың арнаулы мақсат
көздеген қызметі.
Адамгершілік қасиет мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады. Мораль, этика, өнеге адамгершіліктің күре тамыры болып табылады.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу дегеніміз - оларды мінез-құлықтың дағдылы ережелеріне үйрету. Адамгершілік тәрбиесі дегеніміз - адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір мақсатқа бағыттап қалыптастыру. Адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу арқылы - моральдық түсініктердің, әдеттердің және мінез-құлық мотивтерінің қалыптасуы бірлесіп жүзеге асады және мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін қамтамасыз етеді.
Баланың алғашқы адамгершілік түсініктерін аңғарып, мінез-құлқы мен тәртібін қалыптастыруда мектепке дейінгі шақ - ең жауапты кезең. Балалар үй ішіндегі жақындарымен қарым-қатынасында, оқу-тәрбие ісінде, тікелей өмір тәжірибесінде ненің жақсы ненің жаман екенін байқайды, жақсы мен жаманға үлкендер тарапынан берілген бағаны меңгереді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің нақты міндеттері:
1) балалардың үй-ішіне, жақындарына, құрбы-достарына, жалпы адамдарға, Отанға деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу;
2) адамгершілік ережелеріне сай балалардың мінез-құлқын, ұйымдасқан тәртібін, мәдениеттлігін, жақсы әдеті мен дағдысын қалыптастыру;
3) балалардың адамгершілік түсініктері мен қасиеттерін тәрбиелеу.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланың Отанға, адамдарға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу жатады. Ол үшін алдымен балалардың ата-анасына, үйіне, туған жеріне, оның табиғатына, өз ауылына, қаласына, туған-туысқандарына, дос-құрбыларына, балабақшаға деген сүйіспеншілік сезімін тәрбиелеу қажет.
Елге сүйіспеншілікті тәрбиелеудің пәрменді құралы - халықтың тілі, мәдениеті мен көркемөнері. Ана тілі - халықтың тарихы, шежіресі, халықтың ең зор ақылшысы, ұстазы деп бағалаған. Осы орайда, Абай: Өнер алды қызыл тіл - деп толғаса [12], Ғ.Мүсірепов: Тілден биік асқар жоқ, тілден асқан байлық жоқ, тілден терең теңіз жоқ - тілдің құдіретін ерекше бағалаған. М.Әуезов: Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды - деп атап көрсеткен [13]. Ендеше, ерте сәби кезеңнен бастап баланы ана тілінде сөйлеуге үйрету, ауыз әдебиеті үлгілерімен сусындату ең маңызды мәселе. Бала әдеби шығармаларды: өлең, ертегі, ән, жұмбақ, жаңылтпаш, мақал-мәтел, батырлар жырын тыңдау арқылы ана тілінің байлығы мен әсемдігін меңгерумен қатар оны сүюді үйренеді.
Тәрбиеші суреттерді, көркем әдеби шығармаларды, әр ұлттың балалар әдебиетін пайдалана отырып, Қазақстанды мекендейтін сан ұлттың өмірі, тұрмысы, еңбегі, өнері жөнінде әңгімелейді, соның негізінде ұлттарға, халықтарға, жалпы адамзатқа деген сүйіспенішілік сезімін дамытуға мүмкіндіктер туады. Балалар арасында дұрыс қарым-қатынасты тәрбиелеу, тату балалар ұжымын құру - балабақша педагогінің негізгі міндеттерінің бірі. Балалар ұжымын тәрбиелеуде тәрбиеші адамгершілік принциптеріне сүйенеді.
Адамгершілік тәрбиесінің мазмұнына баланың адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу жатады, әсіресе олардың үлкендерді сыйлау сезімін тәрбиелеу сәбилік шақтан басталады.
Жас бала - жас шыбық тәрізді қалай исең солай майысады. Сондықтан да білім негізі балабақшада қалыптасады деп айтылады, яғни осы кезеңнен бастап, балаға тиісті көңіл бөлу керек екенін заман талабы, тәрбие кепілі деп түсінуіміз керек.
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің даму динамикасы, оның ішінде мектеп жасына дейінгі балаларға адамгершілік-рухани білім беруде бастапқы идеал құндылықтары, ұстаным мен мақсаттарды қалыптастыруды талап етеді.
Балабақшада баланың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, адам және қоғам байланысын қалыптастыруда, өз қылығының қоғаммен сәйкес болуы қажеттілігін сезінуде, адамгершілік білімді адамгершілік нанымға ауыстыруда, тұрақты адамгершілік сезімдер мен сапалар орнықтыруда, адамның басқалармен қарым-қатынасындағы жоғары мәдениеттілік пен адамгершілік әдеттерді бекітуде тәрбиенің маңызы зор.
Адамгершілік тәрбиесі барлық тәрбие жүйесіндегі негізгі тәрбиенің көзі болып табылады. Адамгершіліксіз табиғатты, қоршаған ортаны, адамдар арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру мүмкін емес. Адамгершілік тәрбиесі арқылы балаларды рухани тәрбиенің негізі қаланады. Руханилық баланың ішкі болмысы, жан дүниесінің азығы, мінез-құлқының тірегіші болып табылады. Руханилық пен адамгершілік араласып, бір-бірімен сабақтастықта байланысқан ағайындас ұғымдар. Мектепке дейінгі балдырғандар үшін оларға түсінікті ғибрат сөз, әсерлі өлең, сурет, әңгімелер пайдалану, үлгілі, өнегелі ойын, еңбек үстінде этикалық қатынас жағдайында әдепкі адамгершілік әдет-дағдылары қалыптасады.
Мектеп жасындағы балаларға адамгершілік әліппесі ойын арқылы меңгертіліп, баланың әлеуметтік саналылығын дүниетанымын, этикалық талғамын, ішкі рухани байлығын молайтатын жүйелі жұмыстар өткізіледі.
Сонымен жоғарыда аталған еңбектерге сүйене отырып және өз зерттеуімізде адамгершілік тәрбиені педагогикалық үрдіс ретінде қарастырып, мектеп жасына дейінгі балаларды қалыптасуына тиісті адамгершілік-гуманистік қасиеттерді былайша топтадық:
1. Гуманистік қасиеттер: қайырымдылық, кішіпейілділік, қарапайымдылық, рақымдылық, ізеттілік, имандылық, мейірімділік;
2. Ұжымшылдық қасиеттер: ұжымшылдық сезім, өзара сыйластық, ынтымақтастық, достық, жолдастық, жауапкершілік:
3. Еңбексүйгіштік қасиеттер: еңбексүйгіштік, еңбек тапсырмаларына адал ниетті қатынас, өз еңбегінің нәтижесіне жауапкершілікпен қарау, қанағатшылдық.
Қазақ халқы өзінің сан ғасырлық тарихының даму барысында жан-жақты дамыған адамгершілікті тұлға тәрбиелеуге ерте кезден-ақ зор мән берген. Мәселен, бала дүниеге келген кезден бастап айтылатын: бесік жыры, тұсау кесер, атқа мінер, санамақ, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаштар, ертегілер т.с.
Халықтық педагогика арқылы балалардың адамгершілікке тәрбиелеуге байланысты біршама теориялық-практикалық тәжірибе жинақтау қажет. Ол үшін балабақша тәрбиешісі тәрбиенің басты ұстанымдарын - жалпы адамзаттық құндылықтарды және тұлғаны қалыптастыру, өз халқының мәдениетін, әдебиетін, тілін, салт-дәстүрін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мәдениетін салт-дәстүріне құрметпен қарайтын нағыз мәдениетті адам қалыптастыруы тиіс.
Қазір балабақша бағдарламаларында адамгершілік қасиеттерді бала бойына қалыптастыруға арналған шығармалар іріктеліп алынған. Ол шығармаларда сөз болатын негізгі қасиеттер: әдептілік, ұят пен ар, шындық пен әділет, ынтымақ пен бірлік, жолдастық пен достық, құмарлық т.б. М.Әуезов: Адам баласынан жаман құлқы жаратылысынан емес, өскен орта, көрген үлгі өнеге білетіндігінен... Көпшілікті адамшылыққа тәрбиелеу үшін, жас буынды жақсылап тәрбиелеу қажет - деген [13-127б.].
Адамгершілік тәрбиесінің үдерісін ұйымдастыру кезінде әрекеттің және қатынастың әр түрлеріне балалар қатысатын объективті қарым - қатынастарға назар аудару керек. Бұл қарым-қатынастар педагогикалық іс-әрекеттердің дәл нысанасын құрайды (И.С.Мариенко) [16].
Баланың адамгершілік санасының дамуы өзара қатынастар мағынасын қабылдау және ұғынуы арқылы іске асады. Мұндай қатынастарға ата - аналармен, педагогтармен, қоршаған орта түсе алады. Бала санасында сыртқы ықпал жеке мағынаға ие болады, осылайша оған деген субъективті қатынас қалыптасады. Осыған байланысты тәрбие себептері, шешім қабылдау және өз істерін баланың адамгершілікпен таңдауы қалыптасады.
Баланың ақыл - ойы мен еркін тәрбиелей отырып, тәрбиеші өз ұмтылыстарының адамгершілік нәтижелерін де есепке алуы керек. Тәртіп түсініктері мен себептерін, адамгершілік құндылықтар жүйесін, рухани қажеттіліктерді қалыптастыра отырып, сонымен бірге тәрбиеші жеке адамның барлық жақтарына әсер етеді және ақыл-ой, еңбек, эстетикалық тәрбиесінің міндеттерін орындайды.
1.2 Қазақ халқының адамгершілік дәстүрлері және олардың тәрбиелік мәні
Қазақ елінің тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ тілінің мемлекеттік дәреже алуы, тұңғыш Конституция, Білім беру заңының қабылдануы, ұрпақ тәрбиесіне жаңаша қарауды, оны жақсарту жолдарын нақты айқындауды талап етеді.
Қазақ халқының өзіне тән ерте заманнан қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиесінің асыл қазынасы, мол тәжірибесі бар. Оның бүгінгі таңда ұрпақ тәрбиесінің негізіне алынуы егеменді еліміздің мүддесі, халқымыздың талабы.
Халқымыз тәрбиелеу және оқыту ісін баланың неғұрлым жас кезінен бастау керек деген қағиданы жоғары қойған.
Адамгершiлiк тәрбиесiндегi басты мәселе баланы құрметтеу. Әрбiр жасөспiрiм өзiн-өзi рухани жетiлдiру үшiн өзiн-өзi тәрбиелеуге, өздегiнен бiлiм алуға ұмытылуы қажет екендiгiне түсiнуi тиiс .
Адамгершiлiк тәрбиесiнiң мазмұны жалпы адам құндылығын жоғарылату қажеттiлiгiнен көптеген өзгерiстерге бет бұрды. Егемендi ел болғаннан берi жас ұрпақты адамгершiлiкке, парасаттылыққа, саналықпен, жауапкершiлiк тәрбиесi арқылы жеке тұлғаны қалыптастырудың сипаттарына: жауапкершiлiк, көздеген мақсатқа жету, кiсiлiгiн қадiр-қасиетiн сақтау, сенiмдiлiк жатады. Адамның жеке тұлғалық қасиеттерiн жетiлдiруi оның өзiн-өзi құрметтеуiне, өмiрде табысқа жетуiне үлкен ықпалын тигiзедi.
Адамгершiлiкке тәрбиелеу iсi бiлiм берумен ғана шектелмейтiндiгi айқын. Бұл балаланың сана-сезiмiне әсер ету арқылы, iшкi жан-дүниесiн оятудың нәтижесiнде оның дүниетанымын қалыптастырады.
Баланың сана-сезiмiн, адамгершiлiк мұраттарын қалыптастыру - тәрбиенiң ең бiрiншi мiндетi. Тәрбие барысында әрдайым осы мұраттарды басты нысана етiп ұстау қажет. Себебi баланың көзқарасы оның күнделiктi iсмен сәйкес келмесе олар ойлауға шебер, бiрақ iске жоқ адамдар болып қана шығады. Баланы имандыққа баулып, мейірiмдiлiк, қайырымдылық, кiшiпейiлдiлiк, қамқорлық, iзгiлiк сияқты қасиеттердi бойларына сiңiру - әрбiр отбасы мен тәрбие беретін ұйымдардың басты парызы.
Дана ақын, халықтың ырысы Құтты бiлiктiң негiзiн қалаушы Жүсiп Баласағұн - адамның мiнез-құлқы мен оның қоғамдағы орнына ерекше тоқталады. Адам - бұл дүниеге қонақ, сондықтан ол артына ылғи да жақсы сөз бен жақсы iсiн қалдырып отыруы қажет. Ол үшiн әр кез жаман қылықтан сақтанып, адалдықпен жүрiп-тұруы тиiс деген ойлары бiзге жақсы мәлiм [17].
Жүсіп Баласағұн өз еңбегінде бала тәрбиесіне де баса назар аударып, бұл орайда бала тәрбиесіндегі ата-ананың ролі мен жауапкершілігін атап көрсетеді (Егер бала тәртіпсіз болса, оған әкесі де кінәлі). Ғұлама ғалым өз өсиеттері арқылы адамдарды өтірік айтудан сақтандырып, өмірде жақсылық жасауға шақырады (Қастық қылма, арамдықты сайлама, тый құлқынды, жақсылық ет қайда да) [17-132б].
Абай шығармаларын еңбек тәрбиесiне қатысты тәрбиелiк iс-шараларды жүзеге асыруда пайдалану мүмкiндiгi көптен берi айтылып келе жатқандықтан, ол ұстаздарға таныс. Мәселен, ең алдымен тәрбиеленушілерге еңбектiң қай түрi болмасын бiр нәрсенi игеруге бағытталады:
Түбiнде баянды еңбек егiн салған,
Жасынан оқу оқып, бiлiм алған.
Би болған, болыс болған өнер емес,
Еңбектiң бұдан өзге бәрi жалған - деген өлең жолдарын қазiргi заман тұрғысынан түсiндiру, мәселен, оқудағы мақсат бастық болу қазақ арасында кең тараған сөз менiң балам бастық болады деп емес, ең алдымен бiлу үшiн, оқимын оқисың деген пiкiрдi баланың санасына ендiру. Бұл басты мақсат. Одан соң не нәрсенi болмасын игеру үшiн еңбектену керек [12-134б.].
Тәрбиеші балалардың бойында оқу материалының мазмұнына деген ынта-ықыласты оята алса, ұйымдастырылған оқу іс-әрекет үстiнде тәртiп сақтаудың қосымша шараларын қолданудың қажетi болмай қалады.
Ұлы данышпан әл-Фарабидың Тәрбиесiз берген бiлiмнiң күнi қараң - деген [18].
Сондықтан бүгiнгi ұрпақтарға бiлiм-ғылым нәрiн берумен қатар, өз халқымыздың тағылым қағидаларын жеке тұрғыда үйретiп, игертудiң мәнi зор.
Республикамыздағы көптеген ұлттық мектептер мен балабақшаларда оқу тәрбие ісі ана тілінде жүргізіліп келгенмен қазақ халқының салт-дәстүр, әдет-ғұрыпын үйрету бүгінгі күнге дейін толық жолға қойылмай, зерттелмей келеді.
Халық педагогикасындағы ақыл-ой, идея қай халықтың болсын тыныс тіршілгімен шаруашылық кәсібімен, отбасылық, қоғамдық ұлттық тәрбие дәстүрімен тығыз байланыста болып, өсіп өркендеуімен дамуы арқылы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып отырған.
Бұл туралы ұлы ақын Абай атамыз былай депті: Атымды адам қойған соң, қайтіп надан болайын - деген қағидамен халық бойында қалыптасқан барлық адамгершілік асыл қасиеттерінің бейнелеушісі болды. Сонымен, іс-әрекетінен, мінез-құлқынан да әдемілік, сұлулық көрініс таппайынша адамгершілікке баулу мүмкін емес [12-96б].
Біздің пікірімізше, ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, әрбір істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарым-қатынасын ар-ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең әділ, ең дұрыс жолын таңдап ала білу. Сондықтан адамдыққа баулу жұмысының ережесі балабақшадан бастап, нақтылы мақсатты көзделуі шарт. Әр бала өз ісімен қылығына жауапкершілікпен қарап ұялу, кешірім сұрау сияқты әдептерді үйренуі керек. Балалардың қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғам өмірі мен мүдделерімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол анық адамгершілік қызметі болып келеді.
Адамгершілік - әлеуметтіліктің биік шыңы, адам ұрпағының негізін қалаушы. Әлеуметтік ортаға әсер ететін белгілердің бірі - адамдардың бір-біріне, қоршаған табиғатқа қарым-қатынасы.
Адамгершілік құндылықтардың қалыптасуындағы балалардың өзін-өзі тануы жүзеге асатын тәрбиенің басты түрі: құндылық жағы басым тәрбие үрдісі болып есептеледі. Тәрбиенің бұл түрі іс-әрекеттік жағынан жүзеге асады.
Мектепке дейінгі жаста қалыптасқан моралдік сана-сезім мен мінез-құлық барлық балалар іс-әрекеттерімен балалар арасындағы, балалар мен үлкендер арасындағы өзара қарым-қатынастары кешеніне шешуші ықпал жасайды. Адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу күнделікті өмірде ойын үстінде жүзеге асады.
Адамгершілікке тәрбиелеу баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы болып табылады, ол оның ата-анаға, айналадағыларға, ұжымға, қоғамға, отанға, еңбекке өз міндеттерін және өз басына қатынасын қалыптастыруды көздейді. Ұжымдық қызметтің қоғамдық бағыттылығы тәрбиеленушілерге өмір жақсара түсу үшін не істеуге болатынын байқау тілегін оятады. Адамгершілікке тәрбиелеу үрдісінде балалардың бойында патриотизм - азаматтық, жолдастық, ұжымдық сезімдерін, өмір шындығына белсенді көзқарасын, еңбек адамдарына терең құрмет сезімін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиенің негізгі міндеті - қоғамның әлеуметтік қажетті талаптарын әрбір баланың борыш, намыс, ождан, қадір-қасиеті сияқты биік адамшылық ішкі стимулдарына айналдыру болып табылады. Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның туған кезінен-ақ басталады.
Мектепке дейінгі жаста балаларда бастапқы адамгершілік сезімдер мен ұғымдар, адамшылық мінез-құлықтың ең қарапайым дағдылары қалыптасады. Баланың мектеп жасына дейінгі кезде қалыптасқан мінез-құлықтарының және ересек адамдармен, құрбы-құрдастарымен қатынастарының формалары, адамгершілік білімдері мен сезімдері негізінде адамгершілік көзқарастардың, мінез-құлықтың, сезім мен сананың жаңа формалары одан әрі дамытылады. Бұдан бұрынғы тәрбие мен алдағы тәрбие арасында диалектикалық өзара байланыс бар.
Бұл ерекшеліктер мектеп жасына дейінгі балалардың оқып, тәрбиеленетіндігінің кепілі болып табылады. Балаларды жүйелі және дәйекті түрде адамгершілікке тәрбиелеу үшін нақ осы жастарда зор мүмкіндіктер туады. Балалардың оңды адамгершілік тәжірибесі, адамгершілікке тәрбиелеуде шешуші маңызға ие. Тәрбиелеу ісі ең алдымен баланың күнделікті өмірінде өтіп жатады, мұнда ол адамгершілік ережелеріне, нормаларына, принциптеріне дағдыланады және олардың қажеттілігіне көзі жетеді.
Балалардың қандай да болсын қызметі айналадағылардың қоғамдық мүдделерімен, қоғам өмірімен белгілі бір дәрежеде байланысты болса, ол оның адамгершілік қызметі болып табылады. Сөйтіп, адамгершілік бастама баланың бүкіл сан қырлы практикалық қызметіне, оның сезімдік және интеллектуалдық сфераларына өзек болады. Балалар балабақша ауласында ойнап жүрсін, солардың бәрінде де олардың қызметінен адамгершілікке тән немесе оған қайшы қасиеттері көрінеді. Осыдан келіп, адамгершілікке тәрбиелеуді тәрбие жұмысының айрықша бір маңызды бөлшегі деп те, тәрбие жұмысының кез келген басқа салаларының бір жағы деп те қарау керек деген қорытынды туады.
Адамгершілік тұрғыдан жетілуді айқындап беретін тәрбиенің өзегі балалардың адамгершілік көзқарастары мен өзара қатынастарын қалыптастыру болып табылады. Тәрбие жұмысының мазмұнының, әдістерінің формаларының және оның тиісті нақты мақсаттарының қандай екендігіне қарамастан, тәрбиешінің алдында әрқашанда балалардың адамшылық көзқарастарын ұйымдастыру міндеті тұруға тиіс. Адамгершілік қасиеті қалыптасуы үшін тәрбиеленушінің дербес қимыл әрекеттерінің ерекше маңызы зор. Балалар тек тәрбиеші мен ересектердің нұсқауымен және олардың қадағалауымен ғана қимыл-әрекет істесе, ол ең алдымен тіл алғыштыққа үйренеді.
Тәрбие жұмысы жүйесінің тиімділігінің аса маңызды көрсеткіші баланың адамгершілік жағынан жетілуі, оның рухани адамгершілік қажеттерінің елеулі өзгеруі болып табылады. Адамгершіліктің дамуы - тәрбие жүйесінің жемісі. Бұл жүйенің өлшемі - тәрбие жұмысының пәрменділігі. Тәрбиеленушінің жеке қасиеттерінің осындай күшті жақтары ең алдымен әр бала белгілі бір салада едәуір білімге үйреніп, мағлұмат алатын оқу процесінде көрінеді [20].
Тәрбие iсiндегi негiзгi мәселе - балалардың тұлғааралық қатынасын дамыту, әр адамның құндылығын, даралық ерекшелiгiн, сезiмiн, өзiндiк баға беруiн қалыптастыру. Адамгершiлiк тәрбиесiнде баланың назарын өз өмiрiндегi елеулi өзгерiстерге бұрып, оны саналы түсiнуiне баулу көзделедi.
Халқымыздың кемеңгер ойшылдары Әл-Фараби, Ахмет Яссауи, Махмұд Қашғари, Ахмет Йүгенеки, Сайф Сараи т.б. шығармаларынан адамгершілік тәрбие, адамның адамгершілік бейнесі кең орын алған. Солардың біразына тоқталсақ, педагогикалық ой-пікірдің бастауларын Қорқыт атадан таратқан орынды.
Қазақтың тұңғыш философы, Шығыстың ұлы ойшылы, әмбебап-ғалым Әл-Фарабидің ғылыми ой-толғаныстарына толы трактаттарында (Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері, Азаматтық саясат, Бақытқа жету жолында, Қайырлы қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат т.б.) оның тәлім-тәрбиелік көзқарастары баяндалған. Ол адамгершілік тәрбие мәселесін тілге тиек ете отырып, шәкірттерді тәрбиелеуде ұстаздың ролі зор екендігіне ерекше мән береді, шәкірттерден шыншылдықты, сыпайылықты, әділдікті талап ету үшін, мұндай қасиеттер ұстаздың өз бойынан табылуы тиіс екенін атап көрсетеді. Үлгілі адамгершілік қасиеттердің қалыптасуына өзін-өзі тәрбиелеу, күшті ерік-жігер арқылы жетуге болатындығын айтады [22].
Жақсы адамгершілік қасиет ретінде сөзге тапқырлық, адал, шыншыл болу, досгерлікті атай отырып, бұл ретте шектен тыс кетушілік, керісінше, жаман адамгершілік сапаларға апарып соқтыратындығын ескертеді.
Бақытқа жету жайында трактатында тәрбие мәселесіне тәрбиелеу дегеніміз - халықтардың бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген сөз - деген анықтама береді.
Ұлы ойшылдың пікірінше, бала бойына жағымды адамгершілік қасиеттерді адамгершілігі жоғары, жаңа заманның талабын педагогикалық талаптармен ұштастыра білген адам ғана ұялата алады.
Адамгершілік тәрбиесі - тәлім-тәрбиенің ықпалды әсерімен моралдық сананы қалыптастырудың, этикалық білімділікті, адамгершілік сезімді дамытудың сара жолы
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау көне баспа жүзіне шығару ісі алғаш рет XIX ғасырда қолға алынды, одан әріде ауыз әдебиеті үлгілері жиналмай, хатқа түспей, ауызша сақталып келді.
Балалардың адамгершілік тәрбиесін жетілдіруге педагогикалық тұтас үрдісте мүмкіндіктерді барынша тиімді қолдаған жөн.
Қазақ халқының адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруда педагогикалық ғылыми теорияны дамыта отырып, практикадағы іс-әрекетті жетілдіру.
Халық педагогикасының негізгі көздер мақсаты - өзінің бай тарихи тәжірибе мұраларына сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнерге, білім машықтарын меңгеруге, отбасы, ауыл, аймақтың, отанның ар-намысын қорғауға т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу, ұрпақ тәрбиесіне ғылым қызмет етсе, өнер мен әдебиет, қоғамдық салт-дәстүр де сондай қызмет етеді. Сондықтан мектепке дейінгі балалардың мәдени мінез-құлқын қалыптастыру үшін, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп жатқан халықтық тағлымдар өз алдына түрлі әдіс, тәсіл, құралдар арқылы іске асырылады.
Адам баласы бойындағы асыл қасиеттері мен жағымсыз қасиеттері жөніндегі күні кешегі қариялар мен ақылман ата-бабаларымыздың бізге қалдырған өсиет-өнегесін көлденең тартсақ, бүгінгі мен ертеңгі ұрпақ содан тағылым, тәрбие алсын дегеніміз дағы - деген тағы бір ойымыз адамгершілік тәрбиесіндегі халықтық тәрбиенің маңыздылығын тағы бір айғақтайды.
Қазақтың көптеген ғалым - ағартушылары, жазушылары, ақындары өз еңбектерінде жастардың адамгершілік тәрбиесіне көңіл бөлген.
Шоқан Уәлиханов шығармаларындағы адамгершілікті мәні мынада: қазақ қоғамындағы қоғамдық және адамгершіліктік жамандыққа қарсы күресте, қоғам зиялыларының адамшы және жабайы моралін талқылауда, өз мақсаттарында соларды қолдануларын жазғыруда, пасық діни қағидаларға қарсы күресте, әділдік, ар-ұят, намыс, міндет, парыз, борыш және т.б. ұғымдардың алғаш рет кездесуінде [23].
Ыбырай Алтынсаринді біз ағартушы - педагог, ғалым, ақын, прозашы, публицист және балалар жазушы ретінде білеміз. Осы көпқырлы қызметінің барлығында адамгершіліктің мәні туралы, қарым - қатынастардың адамгершілікті жеке адамды тәрбиелеу туралы ой-пікірлері кездеседі деп батыл айтуға болады. Ыбырай Алтынсариннің адамгершілік туралы пікірлерінің маңызды көзі халық ауыз әдебиеті, халықтың өмірі мен тұрмыс - тіршілігін, қайғысы мен қуанышын, патриоттылығын, дәстүрлері мен әдет - ғұрыптарын бейнелейтін халық ауыз әдебиеті болып табылады. Бұған дәлел ретінде Қазақ хрестоматиясы оқулығын алуға болады.
Ы.Алтынсарин пікірінше, адамгершіліктің негізіне білім мен тәрбие құрайды. Баланың ең жақсы адамгершілік қасиеттері тек ұдайы қалыптасады. Жақсы тәрбиеленген бала сонан кейін де жақсы адам болып қала береді. Адамгершілік тәрбиесінің басты тәсілдері еңбекпен ата-аналарының үлгісі болып табылады, - дейді Ы.Алтынсарин [24].
Абай Құнанбаев арнайы психологиялық-педагогикалық еңбектер жазған жоқ, профессорлық - педагогикалық қызметпен айналысқан жоқ, бірақ оның барлық еңбектерінде еңбекші халықтың адамгершілік пен данышпандығына сүйенетін дидактикалық және адамгершілік - эстетикалық өсиеттер кездеседі [25].
Кез келген адамның мінез - құлқын өзгертуге болатыны туралы А.Құрманбаев Егер менің қолымда билік болғанда, адам түзелмейді дегендердің барлығының тілін кесетін едім, - дейді. Абайдың пікірінше, еңбек пен халықтың білім алуы - адамгершілік идеалына қол жеткізудің әдісі.
Осылайша, өткен бір жағынан екіжүзділікті, әділетсіздікті, еріксіздікті, жалқаулықты, жамандықты әшкерлеп, екінші жағынан еңбекке деген қызығушылықты, халық үшін күресті, әділдікті, шыншылдықты, жауапкершілікті, ғылым мен оның жоғары этикалық идеалдарын жақтайтын моральдық нормалары қазіргі кезде өз мағынасын жоғалтқан жоқ, керісінше, жаңа күшке енеді.
Мағжан Жұмабаев - ақын, прозашы, аудармашы педагог. Ол өз еңбектерінде халықтың бақыты туралы жазады.
Жұмабаев адамгершілік тәрбиесінің мақсаты - баланың адамгершілік - бағытты ойлауын, адамгершілік қылықтары мен әрекеттерін қалыптастыру деп есептейді. Бала адамгершілікке таңдау жасай алмағандықтан, істеген әрекетінің кері нәтижелерін білмегендіктен, оның нәтижесінде не болатынын білмегендіктен, жаман қылықтар жасайды, - деп жазады педагог.
Жұмабаевтәрбиелеупринципіоқытудадеп санайды. Білім беру балаларғақолайлыәсереткендеғанақұнд ы, - дейдіол [26].
Осылайша, педагог оқудағы адамгершілік тәрбиесінің көздерін, оның мазмұнын, принциптерін, мақсаты мен міндеттерін ашып көрсетеді.
Мектеп жасындағы балалар үшін оқу ісінің атқаратын ролі ерекше, себебі дәл осы кезеңде дүниені ғылыми тұрғыдан тани бастайды, білімдері кеңеюмен қатар жүйеленеді және тереңдейді. Дәл осы оқу ісінің арқасында бұл жастағы балалар әр түрлі ақыл - ой және адамгершілік міндеттерін орындаудың әдіс - тәсілдерін мүмкіндік алады, осының негізінде қоршаған ортамен қатынас жасау жүйесі қалыптасады.
2 МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРҒА АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕСІН БЕРУ ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Мектеп жасына дейінгі балаларға ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде адамгершілік тәрбиесін беру
Қазіргі балабақшадағы жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін оқу-тәрбие үлгілерін іздестіруге және оларды қолдануға бағытталған. Оқытуды ізгілендіруге сүйене отырып, оны жеке тұлғаға бағдарлауды, жеке тұлғаның дамуы мен тиянақтануының үдерісі мен нәтижесін қамтамасыз етуді қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда балада ұлттық құндылық бағдар қалыптастыру жұмыстарының маңызы ерекше.
Кіші мектеп жасындағы бала үшін оқу әрекеті жетекші роль атқаратын-дықтан, ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы балаларға берілетін құндылық бағдардың әсері мол.
Әлеуметтік мәні зор ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын ұғындыру, оны баланың санасына, сезіміне, мінез-құлқына әсер ететіндей дәрежеде жеткізу тәрбиешіден шеберлікті талап етеді.
Адамгершілік тәрбие мәселесі негізінен ұлттық педагогикалық ерекшелік-терге сүйене отырып тәрбие берудің әдістемелік жолдарын қарастырады:
тәрбие арқылы оқу-тәрбие үдерісінде баланың бойында адамгершілік мәдениетін қарастыру;
ұлттық дәстүрлер арқылы тәрбие үдерісінде баланың бойындағы адамгершілік құндылықтарын дамыту;
салт-дәстүрлер негізінде тәрбие арқылы ерекшеліктерін ескере отырып балаларды адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.
Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың жолдарының бірі - ол баланың қызығуын арттыру. Егер балаға қызығуына қарай тәрбиені жүйелеп берсе, баланың даму үдерісі шапшаңдайды.
Сондықтан, мектеп жасына дейінгі балаларға өз халқы мен өзінің арасында өзара байланыс орнату, ұлттық мәдениетке тән болу сезімінен әсерлену, оның құндылықтарын саналы қабылдауға жағдай жасауда ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында жүзеге асырудың мүмкіндіктері іздестіріледі. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы халықтық білімдер құндылық бағдардың құрылымына ене отырып, балалардың танымдық әрекетін қалыптастырады.
Мектепке дейінгі балалардың жас ерекшелігіне сай таным мүмкіндігін ескере отырып, оқыту мақсатын бала тұлғасын тәрбиелеуге бағдарлаудың мәні зор, соған орай бұл сатыда оқылатын ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында тақырыптардың мазмұнына сәйкес келетін мәтіндерді пайдалану орынды.
Жалпы Таным, Қатынас, Шығамрашылық, Денсаулық, Әлеуметтік орта білім беру саласындағы мазмұны ұлттық тәрбие арқылы бағыттап отыратын білімдік-тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді [28]. Мәтінді талдау кезінде оның құрылымы мен мазмұны жеке тұлғаның рухани дүниесін байытатындай, сөйтіп, оның өзіндік пікірін туғызатындай деңгейде ұйымдастырылған жағдайда жеке тұлғаның ұлттық құндылық бағдарының дамуына мүмкіндік туады.
Ол үшін баланың бойындағы ұлттық құндылықтар қатарының артуына ықпал ететіндей бағытты ұстана отырып, өнегелік тәрбие арқылы мәнін ашатын арнайы бағыттайтын мәтіндерді пайдалану қажет.
Мысалы: Шаңырақ шуағы тақырыбын өту барысында шағын мәтіндерді пайдалана отырып, имандылыққа ата-анаға құрмет көрсетуге бағыттау.
Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір мазмұнға құрылады, оқиға жеілісінің басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей кеп әділдік үстемдік құрып, зұлымдық жеңіліс тауып жатады. Талай-талай іс-әрекеттер өткір сықақ, мысқылмен беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкерлердің жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты сырын тартымды, бала санасына лайықтап жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне тікелей байланысты.
Жаңылтпаштар балабақшадағы көркем әдебиет, сауат ашу және жазу, тіл дамыту, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде және бос уақыттарда тіл ұстарту, сөздің дыбысталуын нақышына келтіре дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтыру, сөздің маңынасын түсіне білу мақсатымен пайдаланылады.
Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер - халықтың ұзақ уақыт бойы адамдардыі іс-әрекеті, мінез-құлқына жасаған бақылауларынан туған дана сөздері. Бұларды тәрбиешілер балалардың түрлі іс-әрекетіне, мінез-құлқына байланысты тәрбие құралы ретінде пайдалануына болады.
Балаларды әдебиетпен және ауыз әдебиетімен таныстыру, оларды әңгімелеуге және оқыған, тыңдағанын қайта әңгімелеп беруге, өлеңдерді, жаңылтпаштарды, мысалдарды жатқа мәнерлеп оқуға үйрету, тілді бейнелеу және мәнерлеу, сөздік шығармашылықтың бастапқы түрлерін дамыту жөніндегі жұмыс - міне, осылардың бәрі баланың зердесін оятып, ой-түйсігін жетілдіруге жәрдемдеседі.
Туғаннан төрт жасқа дейінгі балаларды көркемдікке, іс-әрекеттерінің бастапқы түрлеріне жетекшілік ету әдісі бойынша олардың тілдік дамуы, сөйлеуге талпынысының шапшаң артуымен, ұғымды және лексикалық материалдың қарқынды жинақталуымен, ана тілінің құрылымын, оның дыбыстық мәдениеті мен грамматикалық дұрыс элементтері негіздерін игерумен сипатталады. Көркем сөзді қабылдауы жетіле түседі. Өскен сайын сәбилер балалар әдебиеті шығармаларының неғұрлым күрделіктерін түсіне бастайды, оларды түрлі жанрлы шығармаларымен таныстырады. Сондықтан да оларды тақпақты есте сақтауға және айтуға, таныс кітаптағы суреттерді қарауға, сол жайлы әңгімелеп беруге ықыласын тудырып, қызықтырып отырудың маңызы зор.
Дегенмен бұл жастағы балалармен өтетін ойын-сабақ екі жасқа шыққан балалардың ойын-сабағына қарағанда, әлдеқайда күрделірек.
Бес жастағы кезде балалар көркем шығармаларды тұтас алғанда тереңірек қабылдайды; сюжетті жай түсініп қана қоймайды, жарқын, бейнелі сөзді, ертегілер мен әңгімелердің нәрін аңдай бастайды, өздерінің кейіпкерлерге деген көзқарастарын айтады. Бес жасқа шыққанда олар ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде ғана емес, одан тыс жерде де танысқан көптеген қысқа-қысқа ойнату тақпақтарын, төрт жолдық өлеңдерді біледі. Балалар тәрбиешінің барлық тапсырмаларын ынталы орындайды; әңгімесін кішкене жазық фигураларымен сүйемелдей отырып, ертегіні қайта айтып шығады, белгілі ертегілерді драмалайды, бейнелеген кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-әлпетінің құбылысы арқылы көрсетуге, оларға деген өздерінің қарым-қатынастарын беруге талпынады. Жатқа айтуды, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге тырысады.
Бес-алты жастағы кезде балалар шығарманы ықыластана, назар аудара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz