Ақша-несие саясатының теориялық негіздері немесе ақша-несие саясатының мәні, түрлері және құралдары
Жоспар
Кіріспе
1. Ақша.несие саясатының теориялық негіздері немесе ақша.несие саясатының мәні, түрлері және құралдары.
1. Мемлекеттің ақша.несие саясатын қалыптастырудың мақсаттары,міндеттері.
2. Ақша.несие саясатының түрлері және құралдары.
3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі.
2. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттің ақша.несие саясаты.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша.несие саясаты.
2. Ақша.несие саясатын жүргізу механизімі.
2.3 Ақша.несие саясатының табыстау механизімі және оның салық бюджет ,валюта саясаттарымен байланысы.
3. Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдірудің іс.шаралары
3.1 ҚР.ның ақша.несие саясатының қазіргі даму ерекшеліктері
3.2 Ақша.несие саясатын жүргізудегі аспектілер
3.3 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
1. Ақша.несие саясатының теориялық негіздері немесе ақша.несие саясатының мәні, түрлері және құралдары.
1. Мемлекеттің ақша.несие саясатын қалыптастырудың мақсаттары,міндеттері.
2. Ақша.несие саясатының түрлері және құралдары.
3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі.
2. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттің ақша.несие саясаты.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша.несие саясаты.
2. Ақша.несие саясатын жүргізу механизімі.
2.3 Ақша.несие саясатының табыстау механизімі және оның салық бюджет ,валюта саясаттарымен байланысы.
3. Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдірудің іс.шаралары
3.1 ҚР.ның ақша.несие саясатының қазіргі даму ерекшеліктері
3.2 Ақша.несие саясатын жүргізудегі аспектілер
3.3 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып табылады. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен елдің банктік пайыздық ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем балансы және салық саясатымен байланысты келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, тоғыз сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып табылады. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен елдің банктік пайыздық ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем балансы және салық саясатымен байланысты келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты — айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту, соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, тоғыз сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Сейітқасымов, Ғабдығалар. Қазақстанның банк жуйесі [Мәтін] : оқу құралы/ Ғ. Сейітқасымов, Ж. Бекболатұлы, С. Кәрімжанов, 2008. – 186 б. [60 б]
2. .Н.Хамитов «Банк ісі» «Экономика», Алматы -2006ж. [49-55 беттер]
3. Болатханова З.А. Әлеуметтік-экономикалық статистика [Мәтін] : оқу құралы/ Болатханова З.А., 2003.-207 б.[166-167б]
4. Қазақстан Республикасының 2010жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары = стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года[Мәтін] ,2002.- 540б. [153-165б]
5. Мамыров Н.Қ. Макроэкономика [Мәтін] : Оқулық / Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә.,2003. – 432 б. [212-217 б]
6. Темірбекова А.Б. Экономикалық теория [Мәтін] : оқу құралы / Темірбекова А.Б. ,2008.- 276 б [88-100 б]
7. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика [Мәтін] : оқу құралы / Тілеужанова М.Ә., 2008. – 512 б. [278-294 б]
8. «Егемен Қазақстан» 6.ХІІ.2006. №235 [3 бет].
9. http://www.nationalbank.kz/
10. Макроэкономика под редакций КазЭУ
11. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995
1. Сейітқасымов, Ғабдығалар. Қазақстанның банк жуйесі [Мәтін] : оқу құралы/ Ғ. Сейітқасымов, Ж. Бекболатұлы, С. Кәрімжанов, 2008. – 186 б. [60 б]
2. .Н.Хамитов «Банк ісі» «Экономика», Алматы -2006ж. [49-55 беттер]
3. Болатханова З.А. Әлеуметтік-экономикалық статистика [Мәтін] : оқу құралы/ Болатханова З.А., 2003.-207 б.[166-167б]
4. Қазақстан Республикасының 2010жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары = стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года[Мәтін] ,2002.- 540б. [153-165б]
5. Мамыров Н.Қ. Макроэкономика [Мәтін] : Оқулық / Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә.,2003. – 432 б. [212-217 б]
6. Темірбекова А.Б. Экономикалық теория [Мәтін] : оқу құралы / Темірбекова А.Б. ,2008.- 276 б [88-100 б]
7. Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика [Мәтін] : оқу құралы / Тілеужанова М.Ә., 2008. – 512 б. [278-294 б]
8. «Егемен Қазақстан» 6.ХІІ.2006. №235 [3 бет].
9. http://www.nationalbank.kz/
10. Макроэкономика под редакций КазЭУ
11. «ҚР-дағы банктер және банктік қызмет туралы» ҚР заңы. 30.08.1995
Жоспар
Кіріспе
1. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері немесе ақша-несие саясатының
мәні, түрлері және құралдары.
1. Мемлекеттің ақша-несие саясатын қалыптастырудың
мақсаттары,міндеттері.
2. Ақша-несие саясатының түрлері және құралдары.
3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі.
2. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттің ақша-несие саясаты.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты.
2. Ақша-несие саясатын жүргізу механизімі.
2.3 Ақша-несие саясатының табыстау механизімі және оның салық бюджет
,валюта саясаттарымен байланысы.
3. Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдірудің іс-шаралары
3.1 ҚР-ның ақша-несие саясатының қазіргі даму
ерекшеліктері
3.2 Ақша-несие саясатын жүргізудегі аспектілер
3.3 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір
бағыты болып табылады. Ақша – несие саясаты - нарықтық
экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас
элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық
Банкімен елдің банктік пайыздық ставкаларын, валюта
курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске асады.
Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе
оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы
мен жұмыс жасау қарқыны ақша-несие саясатының негізгі
мақсатының бірі, мұнымен қоса инфляциялық тежелуді қамтамасыз
ету және қаржы нарығының тұрақтылығын қадағалау қызметтері
де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру
өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде
шешу қиындық тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін
несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше,
несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы
шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты
бюджет, төлем балансы және салық саясатымен байланысты
келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие
беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын шешуде
банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен
қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі
саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты —
айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту,
соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз
ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін
төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол
жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, тоғыз
сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
Яғни ,Қазақстан Республикасының пайыздық саясатының қазіргі кездегі
қиыншылықтары анықталды және одан шығудың жолдарына сипат берлді.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда белгілі
авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызы деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
1. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ НЕМЕСЕ АҚША НЕСИЕ
САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ,ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫ
1. Мемлекеттің ақша-несие саясатын қалыптастырудың
мақсаттары,міндеттері.
Ақша-несие саясаты - инфляцияға қарсы күреске, ұлттық валюта
бағамын қолдауға және рыноктың қалыпты жағдайда қызмет етуіне бағытталған
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі. Ақша-несие саясаты -
бұл экономикалық жағдайды нәзик қалыпқа түсіретін құрал. Ақша несие
саясатының негізгі қарастыратын міндеттері, толық жұмыспен қамтамасыз
етілуді және инфляцияның болмауымен сипатталатын өндірістің жоғары
деңгейіне жетудің экономикалық жүйесине көмектесу болып табылады.
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып
табылады. Соның ішінде төлем балансын іске асырудағы маңыздылығын баса
айтып өткен жөн. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен
елдің банктік пайызды ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін
анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне
немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау
қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса
инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын
қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап
тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық
тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны
тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы
шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем
балансы және салық саясатымен байланысты келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика
секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем
балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Ақша -несие саясатының мақсаттары:
- қаржылық рыноктағы тендестікті қолдау, айналымдағы ақша жиынтығын
реттеу мен бақылау;
- экономикадағы инфляциялық көріністерімен күрес, ұлттық валютаның
бағамын реттеу;
- экономикалық кезенді реттеу және жағдайды теңдестіру;
- экономиканың нақты секторын арзан кредит ресурстарымен қамтамасыз
ету.
АКС-ның негізгі мақсаты инфляцияның төмен қарқының (6-8 пайыз)
қолдау болып табылады.
Бұл мақсатқа Ұлттық банкте бар барлық құралдарды пайдалану арқылы
ақша базасының деңгейін реттеуді қамтамасыз етумен қол жеткізуге болады.
Ақша-несие саясаты ақша айналымын реттеу, қайта қаржыландыру мөлшерін
белгілеу, валюталық дәлізді белгілеу және т.б. арқылы жүргізіледі. Барлық
көрсетілген құралдар экономикаға жанама және жалпы ықпал көрсетеді,
сондықтан бұл құралдарды қолданудың сандық нәтижесі алдын ала баға беруді
төтенше қиындатады.
Макроэкономикалық дамуда ақша рөлі мәселесі үш макроэкономикалық
көзқарасқа бөлінеді.
Неокласикалық мектеп өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі дамытатын
рыноктық экономика туралы көзқараспен байланысты экономикалық үдерістерді
мемлекеттік реттеудің қажеттілігін теріске шығарды, ал ақшаны ЖІӨ,
табыстар, инвестициялар, бағалар және т.б. тәрізді көрсеткіштердің тек
атаулы көрінісіне қажет сыртқы қабығы ретінде қабылдады.Неоклассикалық
мектеп өкілдерінің пікірі бойынша, ұлттық өндірістің көлемі экономикада бар
өндірістік ресурстарға тәуелді болғандықтан, олардың серпіні мен ақшаның
нақты деңгейіне ықпал жасауы мүмкін емес.Экономикадағы ақша көлемінің
өзгерістері тек ішкі бағаның деңгейіне әсер ету мүмкін.
Мұндай ұстаным, ақшаның атаулы санының үйлесімді өзгерістерін
келтіретінің дәлелдеген И.Фишердің теориясында барынша айқын көрінді.
И. Фишердің айырбас теңдеуі деп аталған теңдеуде байланыс
айқын көрінеді:
MV=P×Q
мұнда М – айналымдағы ақша көлемі;
V – бір ақша бірлігінің айналым жылдамдығы;
P - тауарлар мен қызметтің орташа бағасы;
Q – жыл ішінде ұлттық экономика шеңберінде өндірілген ,
тауарлар мен қызметтің саны немесе жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемі. [6]
Жоғарыдағылардан қорытындылай отырып, неокласиктер ақша саясатының
тиімсіздігі туралы және барлығынан бұрын, балансталған мемлекеттік бюджет
пен балансталған төлем балансы жөнінде пайым жасады.
1929-1933 жж. ұлы тоқырау бұл мектептің көп ережелеріне, оның
ішінде, әсіресе рынок экономикасындағы мәжбүрлі жұмыссыздық пен мүмкін
дағдарыстарды іс жүзінде шығарып тастаған ережесіне күдік тудырды. Бұл
дағдарыстарды тудырған ақшаның сандық теориясының қабілетсіздігін
білдірді. Экономиканы реттейтін, бірнеше мемлекеттік шараларды, оның
ішінде қаржы реттеуішін қолданатын шараларды пайдалану қажет болды.
Кейнсиандық көзқарас. Көрнекті экономист Дж.М.Кейнстің Жұмыспен
қамтамасыз етудің,пайыздың және ақшаның жалпы теориясы (1936ж) кітабының
шығуымен, жалпы макроэкономикалық саясатқа және оның ішінде ақша саясатына
көзқараста түбегейлі революция болды. Дж. Кейнс экономикалық белсенді
жағдайға мемлекеттің ықпалы қажет деп есептеді және экономикадағы жиынтықты
сұранысты өзгерту үшін қаржы-несие және бюджет-салық саясаттарының
әдістерін ұсынды.
Кейнсиандық базалық негізделетін негізгі теориялық теңдеу:
Y=C+Q+I+XN;
мұнда Y – ЖҰӨ-нің атаулы көлемі;
C – тұтыну шығындары;
Q – тауарлар мен қызметке мемлекеттік шығындау;
I – жеке инвестициялар;
XN – таза экспорт;
Дж.Кейнс шешуші мәнді инвесиициялық сұранысқа апарды, өйткені,
мульципликациялық әсер арқылы инвестициядағы ауытқулар өндіріс жұмыспен
қамтамасыз етілуде үлкен өзгерістер әкеледі. Инвестиция денгейі негізінен,
пайыздық мөлшерлемелерге байланысты: пайыздын мөлшерлемесінің өсуі
инвестиция деңгейін азайтады, яғни өндіріс және жұмыспен өамтамасыз ету
көлемі төмендейді. Өз кезегінде пайыздық мөлшерлеме ақша жиынтығының
деңгейімен анықталады: оның өсуі пайыз мөлшерлемесінің азаюына және
инвестицияның өсуіне әкеледі және керісінше, азаю пайыз мөлшерлемесінің
өсуіне және инвестицияның төмендеуіне әкеледі.
Бұл пайыз мөлшерлемесінің ауытқуы арқылы ақша айналымының жағдайы
экономикаға тұтастай кушті әсер етеді. Себепті – салдарлы байланыстын
тізбегі мынадай: ақша көлемінің өсуі пайыз мөлшерлемесінің төмендеуіне
әкеледі, бұл инвестицияның өсуіне келтіреді, яғни табыс және жұмыспен
қамтамасыз етудің өсуіне әкеледі, яғни пайыздық мөлшерлеме – бұл ақша
айналымы арқылы экономикаға ықпал ететін басты тұтқа.
Кейнс ақшаға сұранысты екі шаманың қызметі ретінде қарастырды
–атаулы ұлттық табыс және пайыз мөлшерлемесі, өйткені ол ақшаға сұраныс екі
элементті қосады деп есептеді:
1. Трансакциялық сұраныс немесе мәміле үшін ақшаға сұраныс. Ол
жоспарланған шығынға ақша қажет болған жағдайдағы трансакциялық
уәжді есепке алады. Трансакциялық сұраныс атаулы ұлттық табыстың
деңгейіне тәуелді: оның деңгейі жоғары болған сайын, шығындар деңгейі
сонша жоғарылайды және мәмілеге көп ақша қажет болады.
2. Бағалы қағаздарды сатып алу және сатумен байланысты, алыпсатарлық
сұраныс. Мұндай сұраныстың болуы адамдар әрбір нақты жағдайда
тұтынуға табыстың қандай үлесін бағыттауды, ал қайсы бірін жинақ
салымына және бұл жинақты қандай нысанда сақтауды шешетініне
байланысты.[6]
Бағалы қағаздар белгілі бір тәуекелі болса да табыс әкеледі,
өйткені пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері бағалы қағаздар бағамының
өзгерістеріне әкеледі: пайыз мөлшерлемесі жоғалылаған сайын, баға сонша
төмен болады. Мұндай жағдайда, өтемпаздыққа артықшылық беруге жаппай ұмтылу
пайда болады. Осыдан алыпсатарлық уәж ақша мен пайыз мөлшерлемесі
арасындағы сұраныс шамасының кері байланысын қалыптастырады.
Ақша – несие реттеуі әдісін пайдалана отырып, мемлекет пайыз
мөлшерлемесіне әсер ете алады, сол арқылы – жұмыспен толық қамтамасыз етуді
және экономикалық өсуді қамтамасыз етуді қолдай отырып, инвестиция
деңгейіне ықпал ете алады.
Ақшаның сандық монетарлық теориясы.XX – ғасырдың 60- жылдарының
аяғында барлық айқындалғандардан кейін, кейнсиян теориясының кемшіліктері –
оның ішінде: инфляциялық үдерістердің қауіптілігін жете бағаламауы;
мемлекеттік шығындардың, бюджет тетіктерінің рөлін өсіріп көрсетуі;
қаржыландырудың жетіспеуінің нақты әсерін артық бағалауы біліне бастады.
Бұл экономикадағы ақша рөлін қайта қарауға және монетарлық теорияға оралуға
көмектесті. Монетарлық тәрізді экономикалық теорияда белгілі М.Фридмен және
оның ізбасарлары, ақшаның қазіргі заманғы сандық ториясын әзірледі.
Бұл теорияның басты постулаттары:
– Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеу негізіндегі автоматты қабілетке ие,
өзін тепе-тендікке әкеледі. Экономикада пайда болатын қиындықтар
сыртқы факторлармен танылады және мемлекеттік органдардың қате
әрекеттерінің нәтижесі болып табылады. Рыноктық экономиканың өзінде,
жеке шаруашылық табиғатында әуелден негізі қаланған, беріктіліктің
жеткілікті қоры бар.
– Бірде –бір үкімет рынокпен артық дана бола алмайды, сондықтан
экономикаға мемлекеттік араласуды шектеу қажет.
– Осы айтылғандардың пайдасына дәлелдер: а) теңдесуді қалыпқа
келтіруге ұмтылатын,стихиялы реттеушінің әрекетін шектеуге
мемлекеттік араласу; ә) мемлекеттік араласу қысқа мерзімді келешекке
бағытталған, ал пайда болған қиындықты шешу үшін уақыт кендігі,
уақыт ұзақтығы керек және ол тек рыноктың өз күшінен ғана келеді; б)
мемлекет сұранысты құра алады және оны басқарады ( мемлекеттік
шығындар, салықтар, қарыздар және т.б. арқылы), ол тауар ұсынысын
көбейте алады.
– Зерттеулер мен тәжибелік ұсыныстар ауыртпалығының орталығын ақша-
несие операциясының аймағына көшіру. Ақша өзінің барлық көп
бейнелілігімен экономикалық үдерістердің стихиялық реттеушісі бола
алады. Сонымен бірге ақша жиынтығының айналысына оның мөлшерлері,
өсу қарқыны және ақша айналымының жылдамдығына назар аудару
жинақталады.
Қазіргі заманғы ақша теориясы, кейнсиян теориясының элементтерін,
монетарлықты, экономика ұсынысының неоклассикалық теорияларын және т.б.
қоса отырып, бара-бара көбірек синтетикалық нысан ала түседі.[6]
1.2. Ақша-несие саясатының түрлері және құралдары
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады. ҚҰБ ақша-несие саясатының басты
мақсаты: Ұлттың валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады:
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатан шарт белгілеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің денгейін арттыруга бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасынын өсуіне бақылаудың, әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінін төмендеуімен байланысты шаралар. [7]
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
- Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
- Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
- Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
- Банктерге және үкіметке несиелер беру;
- Валюталық нарыққа интервенциялау;
Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде
қолданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мәлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операииялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- овернайт займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін
инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты
белгіленеді және Ұлттың банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық
пайыздық мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айдың
вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
жылдың пайыздық, мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттық банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары
бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге
берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттың банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік
шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті
ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда займдар бойынша
қолданылады.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде банктерге берілетін
несиелер көлемін реттеуде банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттық банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялың банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 — 20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады. Ақырғы
мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей және жанама құралдарының арасында айырмашылықтар бар.
Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.[7]
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құраддарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру
мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- банктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
1.3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына
депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі
коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер
ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару Кеңесінің басты құралы
болып табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан
немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық,
банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру
барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып
табылады деген Кэмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе экономикалың құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттың банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдың
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау
барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық банк орташа айлық,
қайта қаржыландыру мәлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтер
бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша
Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа
өлшемді мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төленді.
II. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша – несие саясаты 1993
жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заңы қабылданды, ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін,
қызмет принципін, құқықтык мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі
рөлі мен орнын, мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын
айкындап берді. Заң Қазақстан Республикасының ақшалай және заемдық
қаражаттарға деген сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі
мен мемлекеттік несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті
қарастырады. Заң Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді:
– ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және
валюталық қатынастар саласында мемлекеттің саясатын әзірлеу мен
жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер мен банктің салымшыларының,
несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-ақ валютаны сатып алу,
сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге асыратын
мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа
несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны
сақтауға бақылау жасау;
– Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асыру саласында
мүдделерін қорғау.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның
енгізілуіне байланысты Қазақстанның Ұлттық Банкіне ақша-несие жүйесінің
жұмыс істеу жауапкершілігі, оның бюджетпен және банкілермен қарым-
қатынастарында классикалық принциптерді енгізу, банктердің қызметін
реттеудің жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасының — қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету — мемлекеттің орталык банкісі — Қазақстан Ұлттық Банкінің
негізгі міндеттерінің біріне айналды.
Орталық банктердің тиімді қызметі ұлттық дәстүр тұрғысынан оны
ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30
наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Жарлығы Кдзақстан
Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық
мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік банк жүйесіндегі рөлі мен
орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздін жаңа Конституциясының
кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
Ақшаның кұнсыздануын төменгі деңгейде ұстап, ұлттық валютанын
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-бір
орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
- қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
- ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы
ставкаларының деңгейлерін;
- ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;
- ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен
көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдерді қайта есепке алуды жүргізеді.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі
операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта каржыландырудың ресми ставкасын ақша нарығының
жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне
және инфляциялық болжауларға қарай белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жузеге асыратын шеңбердегі
қаржы нарығында сыйақының нарықтық ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-
несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақының ставкасын
белгілейді.
Резервтік талаптар нормативі банктер алдындағы міндеттемелерді кеміту
есебінен міндеттемелердің жалпы сомасынан процент есебінде есептеледі және
40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің өсуіне
резервтік талаптар еңгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардың
нормативтерін өзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан
ерте колданысқа енгізілмейді.
Ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері бұзылған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген мөлшерде
айыппұл салынып, өндіріліп алынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк қызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім
ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып
береді.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда
ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері дегеніміз
операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша ставкалардың ең
жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының (мүдденің)
ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу
максатында несиенің накты түрлерін реттеу болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді ақша-несиемен реттеудің
жанама әдістерімен инфляциялык процестерді тоқтату мүмкін болмаған жағдайда
қолдануға құқылы.
Ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:
1) қарыздар беру;
2) депозиттер қабылдау;
3) валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару;
5) Мемлекеттік және басқа да бағалы кағаздарды сатып алу және сату,
оның ішінде кері сатып алу құқығымен;
6) коммерциялык вексельдерді қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасынын шешімі бойынша басқа да
операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының қабылданған бағдарларына
сәйкес банктердің карыз алуының жалпы көлемін реттейді.
Банктерге берілетін карыздарды беру мен өтеу тәртібін, талаптарын,
түрлерін, мерзімдерін және лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз
бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та,
қамтамасыз етпей де бір жылдан аспайтын мерзімге береді. Бұл мерзімді
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы ұзартуы мүмкін. Бұл орайда Қазақстан
Ұлттық Банкі соңғы инстанциядағы қарыз беруші ретінде банктерге қарыздарды
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген тәртіппен, шарттарда және
мерзімдерде беруге құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқыктық актілерінде көзделген
мүлік Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ету үшін кепіл заты бола алады.
Депозиттерді тарту мен өтеу тәртібін, талаптарын, мерзімдерін және
тарту лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды. Қазақстан Ұлттық Банкі
Ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де депозиттер тартуға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясаты мақсатында қысқа мерзімді
ноталарды ұлттық та, шетелдік те валюталарда шығаруға құқылы.
Қысқа мерзімді ноталарды шығару, орналастыру, айналысқа жіберу және
өтеу тәртібі мен талаптарын Қазақстан Ұлттық Банкі айкындайды. Қазақстан
Ұлттық банкінің қысқа мерзімді нотасы - Қазақстан Ұлтық Банкі шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар.
Мемлекеттік және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды
Қазақстан Ұлттық Банкі жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
тәртібін және Қазақстан Ұлттық Банкінің коммерциялык вексельдерді қайта
есепке алуға қабылдауы үшін койылатын талаптарды белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің валюталык интервенциясы жалпы ақша-несие
шеңберінде жүргізіледі. Валюталық нарықта интервенцияны Қазақстан Ұлттық
Банкі кез келген банктер мен валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық
мәмілелерді пайдаланумен дербес жүзеге асырады.
Валюталық реттеу саласындағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
құзыреті Қазақстан Республикасындағы валюталык қатынастарды реттеу
туралы.
Қазақстан Ұлттық Банкі Ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында банктерге несие беру тәрізді ақша-несие саясатының құралын да
пайдалануға құқылы.
Банктерге несие берудің тәртібін, шартын, түрін, мерзімі мен лимитін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі айкындайды. Қазақстан банкі несие
берудің соңғы сатысының несие берушісі ретіңде банктерге несиені ұлттық
және шетелдік валюталармен, Қазақстан Ұлттық Банктің Ережесімен белгіленген
тәртіпте және мерзімде, қамтамасыз етіп те, қамтамасыз етпей де ұсынады.
Ақырғы төрт жыл бойынша ақша-несие саясатының жүргізілуі.
2007 жылы Қазақстанның экономикалық дамуын екі кезеңге бөлуге
болады. Жылдың бірінші жартысында өткен жылдары байқалған оң үрдістер
(өнеркәсіптің, жылжымайтын мүлік нарығының, құрылыстың, сауданың, банк
қызметі нарығының жоғары даму қарқыны) сақталды. Бірінші жарты жылда
экономикаға кредиттер 47% жуық, резиденттердің банк жүйесіне депозиттері
24% ұлғайды.
2007 жылғы тамызда АҚШ ипотекалық заемдар нарығындағы 2007 жылдың
басында туындаған дағдарыс әлемдік қаржы нарықтарындағы ахуалға айтарлықтай
ықпал ете отырып, жергілікті сипаттан ауқымды сипатқа ұласты. Әлемдік
нарықтар өтімділіктің жетіспеуін бастан кешірді.
Алдыңғы кезеңде айтарлықтай көлемде сыртқы қарыз алған қазақстандық
банктер бірқатар қиындықтарды бастан кешірді. 2007 жылы қазақстандық
экономикаға сондай-ақ әлемдік азық-түлік нарықтарындағы сілкініс теріс
ықпал етуімен жағдай күрделене түсті. Мәселен, дәнді дақылдарды негізгі
өндіруші елдерде өнімнің төмен болуының, өсімдік шикізаты (биоэтанол)
түріндегі отынның балама түрлерін әлемдік өндірудің өсуі нәтижесінде
астықтың, күнбағыс майының әлемдік бағасы өсті. Осының барлығы елдегі
инфляциялық қысымның өсуіне себепші болды.
Өтімділікті қолдау жөнінде тиісті шаралар қабылдау банк жүйесінің
тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік жасады. Дегенмен, олар 2007 жылға арналған
инфляция бойынша болжамды бағдарлардың орындалмауына әкеліп соқтырды. 2007
жылғы орташа жылдық инфляция 10,8% құрады, бұл ретте мұнайдың әлемдік
жоғары бағасы сценарийі бойынша 2007-2009 жылдарға арналған ақша-кредит
саясатының негізгі бағыттарымен айқындалған болжамды дәлізі 8,2-9,2%
құрады.
2008 жылдың аяғында – 2009 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс
девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз
ету және нақты емес дәлізді бір АҚШ доллар үшін 120 теңге ±2% шегінде
сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды.
2008 жылғы қазаннан бастап 2009 жылғы ақпан аралығындағы кезеңнің
өзінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге 9 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады.
Алтынвалюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 10,4%-ға төмендеді.
Алайда, 2009 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал,
оның ішінде Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының
девальвациясы және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия
ресурстары бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2009 жылғы
көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт
нашарлауына әкеліп соқты.
Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі тәсілдердің міндетті түрде
өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі назарды баға
тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық таргеттеуге көшу саясатын
жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай ауыстыру жолдарын
зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды жаңа деңгейде
кейіннен ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік девальвациялау
қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын көрсетті.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2009 жылғы
ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 150 теңге +-3%
деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық күтулерді
төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін
қайта қалпына келтіруді және алтынвалюта резервтерін сақтауды қамтамасыз
етті.
Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың негізгі
позияцияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі валюта
нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2009 жылдың аяғында ұлттық валютаның нығаю
үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта
резервтерінің көлемін толықтыра алды. 2009 жылдың аяғында ол 23,2 млрд. АҚШ
долл. құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 16,8% артық.
Экономикадағы ең төменгі әлеует Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіне ақша-кредит саясатының негізгі бағыты ретінде халықтың ұлттық
валютаға деген сенімін қалпына келтіру жөнінде шаралар қабылдауды
айқындауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ол үшін банктерге қысқа
мерзімді теңге өтімділігін беру жөнінде шаралар қабылдады. Осы бағыт
шеңберінде банктерге қайта қаржыландыру заемдары берілді, осы операциялар
бойынша кепілдікті қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесі
түзетілді. Ресми қайта қаржыландыру ставкасы 10,5%-дан бұрын-соңды
болмаған ең төменгі деңгей – 7,0% дейін біртіндеп төмендетілді. 2009 жылғы
наурызда банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері
ішкі міндеттемелер бойынша 2%-дан 1,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер
бойынша 3%-дан 2,5% дейін төмендетілді. Борышын қайта құрылымдау үстіндегі
банктердің ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін 2009 жылғы қарашада
осы банктердің барлық міндеттемелері бойынша 0% мөлшерінде ЕРТ-нің
жекелеген нормативтері белгіленді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға
арналған бірлескен іс-қимылдарының жоспары шеңберіндегі банк жүйесіне
мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау банктік өтімділікпен байланысты
ахуалды едәуір жақсартуға ықпал етті. Нәтижесінде 2009 жылдың 2-тоқсанынан
бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресурстарына банктер
тарапынан сұраныс қысқарды.
Қазақстан Республикасының экономикасындағы жоғары тәуекелдердің
сақталуы және нақты сектор тарапынан кредиттік ресурстарға деген сұраныстың
шектелуі, сондай-ақ банктердің несие портфелі сапасының төмен болуы
кредиттік белсенділіктің өсуіне әсер етпеді. Нәтижесінде сыйақы
ставкаларының төмендеуіне және банктерден тартылатын депозиттер және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығаратын қысқа мерзімді ноталары
бойынша мерзімдерінің ұлғаюына қарамастан банктер Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің құралдарындағы өтімділіктің едәуір көлемін жинақтады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылға арналған ақша-несие саясатының болжамы
[9]
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің осы мақсатқа жету
жөніндегі шаралары экономикалық өсуді қолдауға, депозиттік нарықтың әлуетін
дамытуға, сондай-ақ банк секторының кредиттік белсенділігін қалпына келтіруге
ықпал етеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қазақстан экономикасының ішкі және
сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуге
бағытталған айырбастау бағамы саясатын жүргізуді жалғастырады. Бағамдық
саясат үнемі өзгеріп отыратын әлемдік конъюнктура жағдайында отандық
өндірістің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етуі мүмкін ұлттық
валютаның нақты бағамының біршама ауытқуларына жол бермеу мақсатында
жүргізіледі.
Бағамды қалыптастыру икемділігін арттыру үшін жағдайлар жасау мақсатында
2010 жылғы 5 ақпаннан бастап теңгенің ауытқуы дәлізі кеңейтіледі: 150
доллартеңге (+)10% немесе 15 теңге, (-)15% немесе 22,5 теңге. Теңге
бағамының динамикасында басым үрдіс әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы жағдайға және төлем балансының жай-күйіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің пайыздық саясаты нарық ставкаларын
қысқа мерзімді құралдардың ақша нарығында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі ставкаларының дәлізі шеңберінде ұстап тұруға бағытталған. Жүргізілген
шаралар нарық ставкаларының құбылмалылығын төмендетуді және ақша нарығының
тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етеді, сондай-ақ өтімділікті тиімді
басқаруға ықпал етеді. Дәліздің ең жоғарғы шекарасы болып табылатын ресми
қайта қаржыландыру ставкасы ақша нарығындағы жағдайды және инфляция деңгейін
ескере отырып айқындалатын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде
орналастырылған банктердің депозиттері бойынша ставка ақша нарығындағы
қысқа мерзімді ставкалар дәлізінің төменгі шекарасы ретінде айқындалады.
Бұл ретте ол болуы мүмкін ең төмен деңгейде, яғни банктерді Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттерде бос ресурстарды жинақтауға
қайта ынталандыруға болатындай етіп белгіленеді.
Артық өтімділікті алып тастау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі қысқа мерзімді ноталар эмиссиясын жалғастырады. Оларды шығару
сондай-ақ, мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығын қолдауға, 1
жылға дейінгі мерзімдегі қаржы құралдары бойынша қисық кірістілікті
қалыптастыруға бағытталады.
Фундаментальді факторлар тарапынан күтілетін шамалы инфляциялық қысым
кезінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржы тұрақтылығын қамтамасыз
ету жөнінде шаралар қабылдайды. Банктердің өтімділігі деңгейінің және
оған байланысты тәуекелдердің, оның ішінде валюталық тәуекелдерің мониторингі
жалғасады. Бұл операциялардың мерзімі қысқа болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қорландыру базасын қалыптастыру
кезінде банктерді ішкі көздерге бұдан әрі қайта бағыттауға ықпал етеді. Осы
мақсатта Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2010 жылы Қазақстанның
депозиттерге кепілдік беру қоры АҚ-ын 11 млрд. теңгеге капиталдандыруды
ұлғайтады.
Сондай-ақ банктердің ресурстық базасын тұрақтандыру үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінде орналастырылған банктік емес қаржы
ұйымдарының уақытша бос ақша қаражатын отандық банктердің депозиттеріне
аудару туралы мәселе қаралады.
Ақша-кредит саясатының осы шараларын іске асыру Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкіне инфляция бойынша белгіленген бағдарларға жетуге мүмкіндік
береді. Бұл экономиканың тұрақты және сапалы өсу жағына шығуына ықпал
етеді.
Әлемдік нарықтағы анағұрлым қолайлы конъюнктура қазақстандық
экспортерлерге оң ықпал етеді. Ағымдағы шоттың ЖІӨ-ге 1%-дан аспайтын
деңгейде шамалы дефициті күтіледі, жалпы төлем балансы ЖІӨ-ге 1%-ға жуық
мөлшерде оң белгімен қалыптасады.
Осы жағдайда ақшаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Ақша-несие саясатының теориялық негіздері немесе ақша-несие саясатының
мәні, түрлері және құралдары.
1. Мемлекеттің ақша-несие саясатын қалыптастырудың
мақсаттары,міндеттері.
2. Ақша-несие саясатының түрлері және құралдары.
3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі.
2. Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттің ақша-несие саясаты.
1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты.
2. Ақша-несие саясатын жүргізу механизімі.
2.3 Ақша-несие саясатының табыстау механизімі және оның салық бюджет
,валюта саясаттарымен байланысы.
3. Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдірудің іс-шаралары
3.1 ҚР-ның ақша-несие саясатының қазіргі даму
ерекшеліктері
3.2 Ақша-несие саясатын жүргізудегі аспектілер
3.3 Қазақстандағы пайыздық саясатты жетілдіру жолдары
ҚОРТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір
бағыты болып табылады. Ақша – несие саясаты - нарықтық
экономиканың тірегі ретінде экономикалық дамудың ажырамас
элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық
Банкімен елдің банктік пайыздық ставкаларын, валюта
курсын, төлем қабілеттілігін анықтау жолымен іске асады.
Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне немесе
оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы
мен жұмыс жасау қарқыны ақша-несие саясатының негізгі
мақсатының бірі, мұнымен қоса инфляциялық тежелуді қамтамасыз
ету және қаржы нарығының тұрақтылығын қадағалау қызметтері
де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап тұру
өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде
шешу қиындық тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін
несиелік экспансия, ал инфляцияны тежеу үшін, керісінше,
несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы
шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты
бюджет, төлем балансы және салық саясатымен байланысты
келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын
экономика секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие
беру мүмкіндігі туралы, төлем балансы сұрақтарын шешуде
банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа факторлар мен
қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзі жүргізетін операциялар
бойынша ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін, сол сияқты басқа да
мүдделендіру мөлшерін белгілейді. Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесін
ақша нарығының жалпы жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа,
инфляция деңгейіне байланысты белгілейді. ҚҰБ мүдделеңдіру мөлшерлемесі
саясатын мемлекеттік ақша-несие саясаты жүзеге асырылатын аумақтағы
нарықтың мүдделендіру мөлшерлемесіне әрекет ету үшін пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі пайыз саясатының басты мақсаты —
айналыстағы теңге деңгейін көтере отырып, несиеге деген сұранысты азайту,
соның нәтижесінде ақша жиыны және инфляцияның өсуін төмендетуді қамтамасыз
ету болып табылады. Жоғары пайыз мөлшерлемесі, шын мәнісінде пайыз үшін
төлемдер өз кезегінде шығынның көлемін құрайды. Демек, жаңа пайыз саясаты
алдағы уақытта немесе белгілі бір уақыт аралығында өзінің нәтижелеріне қол
жеткізуге тиіс.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, үш бөлім, тоғыз
сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттерді қамтып отыр.
Яғни ,Қазақстан Республикасының пайыздық саясатының қазіргі кездегі
қиыншылықтары анықталды және одан шығудың жолдарына сипат берлді.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда белгілі
авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызы деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
1. АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ НЕМЕСЕ АҚША НЕСИЕ
САЯСАТЫНЫҢ МӘНІ,ТҮРЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРАЛДАРЫ
1. Мемлекеттің ақша-несие саясатын қалыптастырудың
мақсаттары,міндеттері.
Ақша-несие саясаты - инфляцияға қарсы күреске, ұлттық валюта
бағамын қолдауға және рыноктың қалыпты жағдайда қызмет етуіне бағытталған
мемлекеттің экономикалық саясатының құрамды бөлігі. Ақша-несие саясаты -
бұл экономикалық жағдайды нәзик қалыпқа түсіретін құрал. Ақша несие
саясатының негізгі қарастыратын міндеттері, толық жұмыспен қамтамасыз
етілуді және инфляцияның болмауымен сипатталатын өндірістің жоғары
деңгейіне жетудің экономикалық жүйесине көмектесу болып табылады.
Ақша-несие саясаты мемлекетті реттеу саясатының бір бағыты болып
табылады. Соның ішінде төлем балансын іске асырудағы маңыздылығын баса
айтып өткен жөн. Ақша – несие саясаты - нарықтық экономиканың тірегі
ретінде экономикалық дамудың ажырамас элементін білдіреді.
Ақша – несие саясаты Қазақстан Республикасында ҚР Ұлттық Банкімен
елдің банктік пайызды ставкаларын, валюта курсын, төлем қабілеттілігін
анықтау жолымен іске асады. Сонымен қатар ақша массасы көлемінің кеңеюіне
немесе оның қысқаруына бағытталуы мүмкін.
Төлем айналымы және оның біздің елдегі қалыптасуы мен жұмыс жасау
қарқыны ақша-несие саясатының негізгі мақсатының бірі, мұнымен қоса
инфляциялық тежелуді қамтамасыз ету және қаржы нарығының тұрақтылығын
қадағалау қызметтері де жүктеледі. Айырбас бағамының икемділігін сақтап
тұру өз алдына үлен жауаптылық. Бұл мақсаттарды бір мезгілде шешу қиындық
тудырады. Себебі экономикалық өсу үшін несиелік экспансия, ал инфляцияны
тежеу үшін, керісінше, несиелік рестрикция, яғни ақша массасының жалпы
шектеулілігі қажет. Сондықтан да ақша-несие саясаты тұрақты бюджет, төлем
балансы және салық саясатымен байланысты келеді.
Ақша-несие саясаты бүгінгі таңда несиелеуге болатын экономика
секторын дұрыс таңдай білуге, сондай-ақ несие беру мүмкіндігі туралы, төлем
балансы сұрақтарын шешуде банк үшін бірінші реттік маңызы бар басқа
факторлар мен қарыз алушының несиелік қабілетіне қарап өз клиентін
таңдаудағы біліктілігіне негізделеді.
Ақша -несие саясатының мақсаттары:
- қаржылық рыноктағы тендестікті қолдау, айналымдағы ақша жиынтығын
реттеу мен бақылау;
- экономикадағы инфляциялық көріністерімен күрес, ұлттық валютаның
бағамын реттеу;
- экономикалық кезенді реттеу және жағдайды теңдестіру;
- экономиканың нақты секторын арзан кредит ресурстарымен қамтамасыз
ету.
АКС-ның негізгі мақсаты инфляцияның төмен қарқының (6-8 пайыз)
қолдау болып табылады.
Бұл мақсатқа Ұлттық банкте бар барлық құралдарды пайдалану арқылы
ақша базасының деңгейін реттеуді қамтамасыз етумен қол жеткізуге болады.
Ақша-несие саясаты ақша айналымын реттеу, қайта қаржыландыру мөлшерін
белгілеу, валюталық дәлізді белгілеу және т.б. арқылы жүргізіледі. Барлық
көрсетілген құралдар экономикаға жанама және жалпы ықпал көрсетеді,
сондықтан бұл құралдарды қолданудың сандық нәтижесі алдын ала баға беруді
төтенше қиындатады.
Макроэкономикалық дамуда ақша рөлі мәселесі үш макроэкономикалық
көзқарасқа бөлінеді.
Неокласикалық мектеп өзін-өзі реттейтін және өзін-өзі дамытатын
рыноктық экономика туралы көзқараспен байланысты экономикалық үдерістерді
мемлекеттік реттеудің қажеттілігін теріске шығарды, ал ақшаны ЖІӨ,
табыстар, инвестициялар, бағалар және т.б. тәрізді көрсеткіштердің тек
атаулы көрінісіне қажет сыртқы қабығы ретінде қабылдады.Неоклассикалық
мектеп өкілдерінің пікірі бойынша, ұлттық өндірістің көлемі экономикада бар
өндірістік ресурстарға тәуелді болғандықтан, олардың серпіні мен ақшаның
нақты деңгейіне ықпал жасауы мүмкін емес.Экономикадағы ақша көлемінің
өзгерістері тек ішкі бағаның деңгейіне әсер ету мүмкін.
Мұндай ұстаным, ақшаның атаулы санының үйлесімді өзгерістерін
келтіретінің дәлелдеген И.Фишердің теориясында барынша айқын көрінді.
И. Фишердің айырбас теңдеуі деп аталған теңдеуде байланыс
айқын көрінеді:
MV=P×Q
мұнда М – айналымдағы ақша көлемі;
V – бір ақша бірлігінің айналым жылдамдығы;
P - тауарлар мен қызметтің орташа бағасы;
Q – жыл ішінде ұлттық экономика шеңберінде өндірілген ,
тауарлар мен қызметтің саны немесе жалпы ұлттық өнімнің нақты көлемі. [6]
Жоғарыдағылардан қорытындылай отырып, неокласиктер ақша саясатының
тиімсіздігі туралы және барлығынан бұрын, балансталған мемлекеттік бюджет
пен балансталған төлем балансы жөнінде пайым жасады.
1929-1933 жж. ұлы тоқырау бұл мектептің көп ережелеріне, оның
ішінде, әсіресе рынок экономикасындағы мәжбүрлі жұмыссыздық пен мүмкін
дағдарыстарды іс жүзінде шығарып тастаған ережесіне күдік тудырды. Бұл
дағдарыстарды тудырған ақшаның сандық теориясының қабілетсіздігін
білдірді. Экономиканы реттейтін, бірнеше мемлекеттік шараларды, оның
ішінде қаржы реттеуішін қолданатын шараларды пайдалану қажет болды.
Кейнсиандық көзқарас. Көрнекті экономист Дж.М.Кейнстің Жұмыспен
қамтамасыз етудің,пайыздың және ақшаның жалпы теориясы (1936ж) кітабының
шығуымен, жалпы макроэкономикалық саясатқа және оның ішінде ақша саясатына
көзқараста түбегейлі революция болды. Дж. Кейнс экономикалық белсенді
жағдайға мемлекеттің ықпалы қажет деп есептеді және экономикадағы жиынтықты
сұранысты өзгерту үшін қаржы-несие және бюджет-салық саясаттарының
әдістерін ұсынды.
Кейнсиандық базалық негізделетін негізгі теориялық теңдеу:
Y=C+Q+I+XN;
мұнда Y – ЖҰӨ-нің атаулы көлемі;
C – тұтыну шығындары;
Q – тауарлар мен қызметке мемлекеттік шығындау;
I – жеке инвестициялар;
XN – таза экспорт;
Дж.Кейнс шешуші мәнді инвесиициялық сұранысқа апарды, өйткені,
мульципликациялық әсер арқылы инвестициядағы ауытқулар өндіріс жұмыспен
қамтамасыз етілуде үлкен өзгерістер әкеледі. Инвестиция денгейі негізінен,
пайыздық мөлшерлемелерге байланысты: пайыздын мөлшерлемесінің өсуі
инвестиция деңгейін азайтады, яғни өндіріс және жұмыспен өамтамасыз ету
көлемі төмендейді. Өз кезегінде пайыздық мөлшерлеме ақша жиынтығының
деңгейімен анықталады: оның өсуі пайыз мөлшерлемесінің азаюына және
инвестицияның өсуіне әкеледі және керісінше, азаю пайыз мөлшерлемесінің
өсуіне және инвестицияның төмендеуіне әкеледі.
Бұл пайыз мөлшерлемесінің ауытқуы арқылы ақша айналымының жағдайы
экономикаға тұтастай кушті әсер етеді. Себепті – салдарлы байланыстын
тізбегі мынадай: ақша көлемінің өсуі пайыз мөлшерлемесінің төмендеуіне
әкеледі, бұл инвестицияның өсуіне келтіреді, яғни табыс және жұмыспен
қамтамасыз етудің өсуіне әкеледі, яғни пайыздық мөлшерлеме – бұл ақша
айналымы арқылы экономикаға ықпал ететін басты тұтқа.
Кейнс ақшаға сұранысты екі шаманың қызметі ретінде қарастырды
–атаулы ұлттық табыс және пайыз мөлшерлемесі, өйткені ол ақшаға сұраныс екі
элементті қосады деп есептеді:
1. Трансакциялық сұраныс немесе мәміле үшін ақшаға сұраныс. Ол
жоспарланған шығынға ақша қажет болған жағдайдағы трансакциялық
уәжді есепке алады. Трансакциялық сұраныс атаулы ұлттық табыстың
деңгейіне тәуелді: оның деңгейі жоғары болған сайын, шығындар деңгейі
сонша жоғарылайды және мәмілеге көп ақша қажет болады.
2. Бағалы қағаздарды сатып алу және сатумен байланысты, алыпсатарлық
сұраныс. Мұндай сұраныстың болуы адамдар әрбір нақты жағдайда
тұтынуға табыстың қандай үлесін бағыттауды, ал қайсы бірін жинақ
салымына және бұл жинақты қандай нысанда сақтауды шешетініне
байланысты.[6]
Бағалы қағаздар белгілі бір тәуекелі болса да табыс әкеледі,
өйткені пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері бағалы қағаздар бағамының
өзгерістеріне әкеледі: пайыз мөлшерлемесі жоғалылаған сайын, баға сонша
төмен болады. Мұндай жағдайда, өтемпаздыққа артықшылық беруге жаппай ұмтылу
пайда болады. Осыдан алыпсатарлық уәж ақша мен пайыз мөлшерлемесі
арасындағы сұраныс шамасының кері байланысын қалыптастырады.
Ақша – несие реттеуі әдісін пайдалана отырып, мемлекет пайыз
мөлшерлемесіне әсер ете алады, сол арқылы – жұмыспен толық қамтамасыз етуді
және экономикалық өсуді қамтамасыз етуді қолдай отырып, инвестиция
деңгейіне ықпал ете алады.
Ақшаның сандық монетарлық теориясы.XX – ғасырдың 60- жылдарының
аяғында барлық айқындалғандардан кейін, кейнсиян теориясының кемшіліктері –
оның ішінде: инфляциялық үдерістердің қауіптілігін жете бағаламауы;
мемлекеттік шығындардың, бюджет тетіктерінің рөлін өсіріп көрсетуі;
қаржыландырудың жетіспеуінің нақты әсерін артық бағалауы біліне бастады.
Бұл экономикадағы ақша рөлін қайта қарауға және монетарлық теорияға оралуға
көмектесті. Монетарлық тәрізді экономикалық теорияда белгілі М.Фридмен және
оның ізбасарлары, ақшаның қазіргі заманғы сандық ториясын әзірледі.
Бұл теорияның басты постулаттары:
– Рыноктық жүйе өзін-өзі реттеу негізіндегі автоматты қабілетке ие,
өзін тепе-тендікке әкеледі. Экономикада пайда болатын қиындықтар
сыртқы факторлармен танылады және мемлекеттік органдардың қате
әрекеттерінің нәтижесі болып табылады. Рыноктық экономиканың өзінде,
жеке шаруашылық табиғатында әуелден негізі қаланған, беріктіліктің
жеткілікті қоры бар.
– Бірде –бір үкімет рынокпен артық дана бола алмайды, сондықтан
экономикаға мемлекеттік араласуды шектеу қажет.
– Осы айтылғандардың пайдасына дәлелдер: а) теңдесуді қалыпқа
келтіруге ұмтылатын,стихиялы реттеушінің әрекетін шектеуге
мемлекеттік араласу; ә) мемлекеттік араласу қысқа мерзімді келешекке
бағытталған, ал пайда болған қиындықты шешу үшін уақыт кендігі,
уақыт ұзақтығы керек және ол тек рыноктың өз күшінен ғана келеді; б)
мемлекет сұранысты құра алады және оны басқарады ( мемлекеттік
шығындар, салықтар, қарыздар және т.б. арқылы), ол тауар ұсынысын
көбейте алады.
– Зерттеулер мен тәжибелік ұсыныстар ауыртпалығының орталығын ақша-
несие операциясының аймағына көшіру. Ақша өзінің барлық көп
бейнелілігімен экономикалық үдерістердің стихиялық реттеушісі бола
алады. Сонымен бірге ақша жиынтығының айналысына оның мөлшерлері,
өсу қарқыны және ақша айналымының жылдамдығына назар аудару
жинақталады.
Қазіргі заманғы ақша теориясы, кейнсиян теориясының элементтерін,
монетарлықты, экономика ұсынысының неоклассикалық теорияларын және т.б.
қоса отырып, бара-бара көбірек синтетикалық нысан ала түседі.[6]
1.2. Ақша-несие саясатының түрлері және құралдары
Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын
және жүзеге асыратын орган болып табылады. ҚҰБ ақша-несие саясатының басты
мақсаты: Ұлттың валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен
басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясаты — бұл айналыстағы ақша массасын, несие көлемін, сыйақы
(мүдделендіру) мөлшерлемесін өзгертуге жалпы банк жүйесінің қызметін
реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі Ұлттық
банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу
объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз ақша массасының
жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюктурасының жағдайына байланысты ақша-несие саясатының
екі типі болады:
1. Рестрикциялық ақша-несие саясаты;
2. Экспанцондық ақша-несие саясаты.
Рестрикциялық ақша-несие саясаты — екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатан шарт белгілеуге, сондай-ақ
сыйақы мөлшерлемесінің денгейін арттыруга бағытталатын шаралар жиынтығы.
Экспанциондық ақша-несие саясаты — несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша массасынын өсуіне бақылаудың, әлсіздігімен және сыйақы
мөлшерлемесінін төмендеуімен байланысты шаралар. [7]
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты: инфляцияны
төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету. Бұл мақсатқа жетуде
Ұлттық банк қатаң ақша-несие саясатын жүргізуде. Заңға сәйкес Ұлттық банк
мынадай ақша-несие саясатының негізгі құралдарының көмегімен реттеледі:
- Сыйақы мөлшерлемелерін белгілеу;
- Ең төменгі міндетті резервтер нормасын белгілеу;
- Мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сатуы бойынша ашық
нарықтағы операцияларды жүргізу;
- Банктерге және үкіметке несиелер беру;
- Валюталық нарыққа интервенциялау;
Кейбір жағдайларда, несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу.
Қазіргі уақытта жоғарыда аталған құралдардың ішінде іс жүзінде
қолданылып отырғандары: ресми сыйақы мөлшерлемелері, қысқа мерзімді
ноттарды эмиссиялау, ашық нарықтағы операциялар.
Ұлттық банк өзінің жүргізетін операциялары бойынша мынадай ресми
сыйақы мөлшерлемелерді белгілейді:
- ресми қайта қаржыландыру мәлшерлемесі;
- ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі;
- РЕПО және кері РЕПО операииялары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- овернайт займдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі;
- күндізгі займдар бойынша сыйақы мөлшерлемесі.
Ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
жағдайына несие бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция және күтілетін
инфляция деңгейіне байланысты белгіленеді. Ұлттық банкінің заң актілері, ҚР
Президентінің актілері негізінде немесе ҚҰБ Басқармасының жеке қаулылары
бойынша жүргізілетін заем операциялары бойынша қолданылады.
Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлемесі — ақша нарығының жалпы
жағдайына, несиелер бойынша сұраныс пен ұсыныс көлеміне байланысты
белгіленеді және Ұлттың банктің коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
операцияларында қолданылады. Ресми есептік (дисконттық) мөлшерлеме жылдық
пайыздық мөлшерлеме болып табылады және ол айналыс мерзімі алты айдың
вексельдерді қайта есептеуде қолданылады.
РЕПО және кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы мөлшерлемелері —
жылдың пайыздық, мөлшерлемелер, ішкі қаржы нарығының жағдайына байланысты
белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде
қолданылады. РЕПО-ның мақсатты мөлшерлемесінен ауытқу жағдайында ақшалай
қаражаттарды орналастыру немесе тарту жолымен РЕПО нарығындағы сыйақы
мөлшерлемелерді реттеу арқылы сыйақы мөлшерлемелердің елеулі ауытқуын
болдырмау.
Овернайт заемдары бойынша сыйақы мөлшерлемесі — Ұлттық банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы корреспонденттік шоттары
бойынша есеп айырысуды дебеттік қалдықпен аяқтауы барысында бір түнге
берілетін заемдары бойынша қолданылады.
Күндізгі заемдар бойынша сыйақы мөлшерлемелері — Ұлттың банктің
екінші деңгейдегі банктерге, олардың ҚҰБ-ғы теңгеде ашқан корреспонденттік
шоттары бойынша төлем жүргізуге немесе ақшалай аударымдар жасауға қажетті
ақша қаражаттары уақытша болмаған не жетіспеген жағдайларда займдар бойынша
қолданылады.
Ақшалай нарықтағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуде банктерге берілетін
несиелер көлемін реттеуде банктің өтімділік деңгейін реттеуде және олардың
міндеттемелері бойынша төлемсіздікті төмендетуде, сол сияқты банктің салым
иелері мен акционерлерінің мүдделерін қорғау максатында Ұлттық банк ең
төменгі резервтік талаптар механизмін қолданады.
Резервтік талаптар, ашық нарықтағы операциялар және пайыз саясатымен
қатар коммерциялық банктерді жанама ақшалай-несиелік реттеудің негізгі
құралдарының біріне жатады. Қазақстан банк жүйесінің бүгінгі даму
жағдайында резервтік талаптар, бір жағынан, сақтандыру институттарының жоқ
кезінде, коммерциялың банктердің депозиттерін сақтандыру қызметін, екінші
жағынан, экономикадағы ақшалай мультипликация процесін реттеу қызметтерін
атқарады.
Ақша-несие саясатының бұл құралы 1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген ҚР
коммерциялық-кооперативтік және жеке банктердің қызметін реттеу туралы
нұсқауға сәйкес міндетті резерв нормативі 18 — 20% мөлшерінде бекітілген
болатын. Қазіргі уақытта ол төмендеп, 6%-ды құрайды. Банктердің
резервтерінің артық болуы, яғни Ұлттық банктегі корреспонденттік шоттардағы
қаражаттардың өсуіне байланысты резервтік талаптар шамасын төмендетіп қана
қоймай, сол сияқты резервтеудің альтернативтік тәртібіне өтуге, яғни бұл
банктердің пруденциалдық, нормативтерді орындау барысында корреспонденттік
шоттағы қаражаттар сомасын ең төменгі резервтер мөлшерінің төмен болмауын
сақтап отыруға тиістілігін білдіреді.
Әлемдік тәжірибеде міндетті резервтердің өте жоғары деңгейде болуы,
банк жүйесінің қаржы делдалы ретіндегі тиімділігін нашарлатып, ал ең
төменгі резервтер нормасының артуы несиелік ресурстардың экономикаға
құйылуына тосқауыл болатындығын көрсетеді.
Ақша саясатының құралдарын төмендегідей топтастыруға болады. Ақырғы
мақсат:
а) экономиканың өсуі;
ә) толық жұмысбастылық;
б) бағаны тұрақтандыру;
в) төлем балансын тұрақтандыру.
Аралық мақсат:
а) ақша жиыны;
ә) пайыз мөлшерлемесі;
б) айырбас курсы.
Құралдары:
а) несие берудің лимиті, пайыз мөлшерлемесін тікелей реттеу;
ә) міндетті резервтер нормасының өзгеруі;
б) есептеу мөлшерлемесінің өзгерісі;
в) ашық нарықтағы операциялар.
Тікелей және жанама құралдарының арасында айырмашылықтар бар.
Жанама құралдарды тиімді пайдалану ақша нарығының дамуымен тығыз
байланысты. Нарықтық экономикада әсіресе алғашқы өзгерістер кезеңінде,
тікелей және жанама құралдар пайдаланылады, соңғылары алғашқыларын
ығыстырады.[7]
Соңғы мақсаттар жалпы экономикалық саясаттың, сонымен қатар
қазыналық, валюталық, сыртқы сауда, құрылымдық және басқа да саясаттарды
ескере отырып, несие-ақша саясаты жоғарыда аталған саясаттардың бір бағыты
ретінде қарастырылады.
Аралық мақсаттар нарықтық жағдайда тікелей орталық банктің жанама
құралдары арқылы жүзеге асырылады.
Бұл мақсаттарға жетуде Ұлттық банк ақша-несие саясатын жүргізуде.
Нысанаға алатын ақша базасы келесідей ақша-несие саясатының негізгі
құраддарының көмегімен реттеледі:
- қайта қаржыландыру мөлшерлемесі: ресми мүдделендіру
мөлшерлемесі деңгейін белгілеу;
- ҚҰБ-те (Қазақстан Ұлттық банкі) жинақталатын ең төменгі міндетті
резервтер нормасын белгілеу, оның ішінде сырттан тартылған қаражаттарды
мерзіміне, көлеміне және түрлеріне байланысты жіктеу;
- мемлекеттің бағалы қағаздарын сатып алу және сату бойынша ақша
нарығындағы операцияларды жүргізу;
- банктерге және үкіметке несие беру;
- валюталық нарықтағы басқыншылық;
- кейбір жағдайларда несиелік операциялардың жекелеген түрлерінің
деңгейі мен көлеміне тікелей сандық шектеулер енгізу;
- ресми есепке алу (дисконттық) мөлшерлемесі.
1.3. Пайыздық саясатты жүргізудің шетелдік тәжибесі
АҚШ пен Германияда міндетті резервтік нормалары біршама жоғары
деңгейде бекітілген. АҚШ-та міндетті резервтер банктердің категорияларына
депозиттердің шамасы мен түрлеріне байланысты болып келеді. Міндетті
резервтер федералдық резервтік банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында
сақталады және резервтердің артық мөлшері федералды резервтік банктердің
АҚШ ақша нарығында маңызды процестерге байланысты операциялардың басты бір
көзін құрайды. АҚШ-тың банк жүйесінің резервтерінің тағайындалу негізі
коммерциялық банктердің қызметіне бақылау жасауды білдіреді. Заңмен
бекітілген резервтер коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер
ететін федералды резервтік банктік жүйенің басқару Кеңесінің басты құралы
болып табылады. Резервтеудің басты мақсаты банк несиесінің артықшылығынан
немесе жеткіліксіздігінен тұрады. Дәл осылай, жанама жолмен коммерциялық,
банктердің несиесіне жасалатын бақылау құралы және экономиканы тұрақтандыру
барысында бұл резервтер салым иелерінің мүдделерін қорғау құралы болып
табылады деген Кэмпбел Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю.
Федералды резервтік жүйе экономикалың құлдырау кезеңінде міндетті
резервтердің іскерлік белсенділігін арттыру және ынталандыру үшін міндетті
резервтің деңгейін жиі қысқартып отырған.
Ұлттың банк екінші деңгейдегі банктер үшін, олардың пруденциалдың
нормативтерді орындауына байланысты ең төменгі резервтік талаптарды орындау
барысында банктерге мынадай екі тәсіл қолданады:
1. Міндетті резервтер;
2. Резервтеудің альтернативтік тәртібі.
Резервтік талаптарды орындайтын банктерге Ұлттық банк орташа айлық,
қайта қаржыландыру мәлшерлемесінің 50% көлемінде теңгедегі резервтер
бойынша, ал еркін алмастырылатын валютадағы резервтік талаптар бойынша
Лондондағы депозиттер нарығындағы (LIVID) бір айлық депозиттің орташа
өлшемді мөлшерлемесінің 50% көлемінде пайыз төленді.
II. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУДІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ
САЯСАТЫ
2.1. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша-несие саясаты
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің ақша – несие саясаты 1993
жылы 13 сәуірде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің оныншы сессиясында
Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы
Заңы қабылданды, ол Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің міндеттерін,
қызмет принципін, құқықтык мәртебесі мен өкілеттігін, оның банк жүйесіңдегі
рөлі мен орнын, мемлекеттік билік органдарымен өзара қарым-қатынасын
айкындап берді. Заң Қазақстан Республикасының ақшалай және заемдық
қаражаттарға деген сұранысын қамтамасыз етуде, салым салушылардың мүддесі
мен мемлекеттік несие саясатын жүзеге асыруды қамтамасыз етуде кепілдікті
қарастырады. Заң Ұлттық Банктің негізгі міндеттерін айқындап берді:
– ақша айналымы, несие, банктік есеп айырысуларды ұйымдастыру және
валюталық қатынастар саласында мемлекеттің саясатын әзірлеу мен
жүзеге асыруға қатысу; несие берушілер мен банктің салымшыларының,
несиелік, есеп айырысу мекемелерінің, сондай-ақ валютаны сатып алу,
сату және айырбастау бойынша операцияларды жүзеге асыратын
мекемелердің клиенттерінің мүдделерін қорғау, банктік және басқа
несие мекемелерінің қызметін реттейтін ережелерді жасау негізінде оны
сақтауға бақылау жасау;
– Қазақстан Республикасының ақша-несие саясатын жүзеге асыру саласында
мүдделерін қорғау.
1993 жылы 15 қарашада Қазақстан Республикасында ұлттық валютаның
енгізілуіне байланысты Қазақстанның Ұлттық Банкіне ақша-несие жүйесінің
жұмыс істеу жауапкершілігі, оның бюджетпен және банкілермен қарым-
қатынастарында классикалық принциптерді енгізу, банктердің қызметін
реттеудің жүйесін бекіту міндеттері жүктелді. Қазақстан Республикасының
ұлттық валютасының — қазақстандық теңгенің ішкі және сыртқы тұрақтылығын
қамтамасыз ету — мемлекеттің орталык банкісі — Қазақстан Ұлттық Банкінің
негізгі міндеттерінің біріне айналды.
Орталық банктердің тиімді қызметі ұлттық дәстүр тұрғысынан оны
ұйымдастыру мен басқара білуге көп байланысты болады. 1995 жылғы 30
наурызда шыққан Қазақстан Республикасы Президентінің Заң күші бар
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы Жарлығы Кдзақстан
Республикасы Ұлттық Банкінін міндеттерін, қызмет принципін, құқықтық
мәртебесі мен өкілеттіктерін, оның мемлекетгік банк жүйесіндегі рөлі мен
орнын айқындап берді. 1995 жылы 30 тамызда еліміздін жаңа Конституциясының
кабыдануына байланысты заңнамаға бірнеше рет өзгерістер мен толықтырулар
енгізілді.
Ақшаның кұнсыздануын төменгі деңгейде ұстап, ұлттық валютанын
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие
саясатын жүзеге асырады. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасының
мемлекеттік ақша-несие саясатын айқындайтын және жүзеге асыратын бірден-бір
орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын бағалардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында жүзеге асырады.
Ақша-несие саясаты:
- қайта қаржыландырудың ресми ставкасын;
- ақша-несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы
ставкаларының деңгейлерін;
- ең төменгі резервтік талаптардың нормативтерін;
- ерекше жағдайларда, операциялардың жекелеген түрлерінің деңгейі мен
көлеміне тікелей сандық шектеулерді белгілеу жолымен жүзеге асырылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сәйкес
коммерциялық вексельдерді қайта есепке алуды жүргізеді.
Қайта қаржыландырудың ресми ставкасы ақша-несие саясатының негізгі
операциялары үшін сыйақы ставкалары бойынша бағдар болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі қайта каржыландырудың ресми ставкасын ақша нарығының
жалпы жай-күйіне, қарыздар бойынша сұраныс пен ұсынысқа, инфляция деңгейіне
және инфляциялық болжауларға қарай белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатын жузеге асыратын шеңбердегі
қаржы нарығында сыйақының нарықтық ставкаларына әсер ету мақсатында ақша-
несие саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақының ставкасын
белгілейді.
Резервтік талаптар нормативі банктер алдындағы міндеттемелерді кеміту
есебінен міндеттемелердің жалпы сомасынан процент есебінде есептеледі және
40 проценттен артық емес мөлшерде белгіленеді.
Қазақстан Ұлттық Банкі айырықша жағдайларда міндеттемелердің өсуіне
резервтік талаптар еңгізуге құқылы. Ең төменгі резервтік талаптардың
нормативтерін өзгерту осындай шешім қабылданған күннен бастап бір айдан
ерте колданысқа енгізілмейді.
Ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері бұзылған кезде Қазақстан
Республикасының заң актілерімен Қазақстан Ұлттық Банкі белгілеген мөлшерде
айыппұл салынып, өндіріліп алынады.
Қазақстан Ұлттық Банкі банк қызметін тоқтатқан кезде бір апта мерзім
ішінде банкке Қазақстан Ұлттық Банкінде резервтелген қаражатты қайтарып
береді.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді айырықша жағдайларда
ғана белгілейді. Қазақстан Ұлттық Банкінің тіке сандык шектеулері дегеніміз
операциялар мен мәмілелердің жекелеген түрлері бойынша ставкалардың ең
жоғарғы деңгейі, несиелендіруді тікелей шектеу, сыйақының (мүдденің)
ставкасын ұстап тұру, жекелеген салалардың дамуын ынталандыру немесе тежеу
максатында несиенің накты түрлерін реттеу болып табылады.
Қазақстан Ұлттық Банкі тікелей сандық шектеуді ақша-несиемен реттеудің
жанама әдістерімен инфляциялык процестерді тоқтату мүмкін болмаған жағдайда
қолдануға құқылы.
Ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі
мынадай операция түрлерін жүзеге асырады:
1) қарыздар беру;
2) депозиттер қабылдау;
3) валюталық интервенциялар;
4) Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарын шығару;
5) Мемлекеттік және басқа да бағалы кағаздарды сатып алу және сату,
оның ішінде кері сатып алу құқығымен;
6) коммерциялык вексельдерді қайта есепке алу;
7) Қазақстан Ұлттық Банкі Басқармасынын шешімі бойынша басқа да
операциялар.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясатының қабылданған бағдарларына
сәйкес банктердің карыз алуының жалпы көлемін реттейді.
Банктерге берілетін карыздарды беру мен өтеу тәртібін, талаптарын,
түрлерін, мерзімдерін және лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды.
Қазақстан Ұлттық Банкі қарыздарды өтімділігі жоғары және кауіпсіз
бағалы қағаздармен және басқа активтермен қамтамасыз ете отырып та,
қамтамасыз етпей де бір жылдан аспайтын мерзімге береді. Бұл мерзімді
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы ұзартуы мүмкін. Бұл орайда Қазақстан
Ұлттық Банкі соңғы инстанциядағы қарыз беруші ретінде банктерге қарыздарды
Қазақстан Ұлттық Банкінің Басқармасы белгілеген тәртіппен, шарттарда және
мерзімдерде беруге құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкінің нормативтік құқыктық актілерінде көзделген
мүлік Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттемелердің
орындалуын қамтамасыз ету үшін кепіл заты бола алады.
Депозиттерді тарту мен өтеу тәртібін, талаптарын, мерзімдерін және
тарту лимиттерін Қазақстан Ұлттық Банкі айқындайды. Қазақстан Ұлттық Банкі
Ұлттық валютамен де, шетел валютасымен де депозиттер тартуға құқылы.
Қазақстан Ұлттық Банкі ақша-несие саясаты мақсатында қысқа мерзімді
ноталарды ұлттық та, шетелдік те валюталарда шығаруға құқылы.
Қысқа мерзімді ноталарды шығару, орналастыру, айналысқа жіберу және
өтеу тәртібі мен талаптарын Қазақстан Ұлттық Банкі айкындайды. Қазақстан
Ұлттық банкінің қысқа мерзімді нотасы - Қазақстан Ұлтық Банкі шығарған
мемлекеттік бағалы қағаздар.
Мемлекеттік және өзге де бағалы қағаздарды сатып алу және сатуды
Қазақстан Ұлттық Банкі жалпы ақша-несие саясаты шеңберінде жүзеге асырады.
Қазақстан Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу
тәртібін және Қазақстан Ұлттық Банкінің коммерциялык вексельдерді қайта
есепке алуға қабылдауы үшін койылатын талаптарды белгілейді.
Қазақстан Ұлттық Банкінің валюталык интервенциясы жалпы ақша-несие
шеңберінде жүргізіледі. Валюталық нарықта интервенцияны Қазақстан Ұлттық
Банкі кез келген банктер мен валюталық биржалар арқылы кез келген валюталық
мәмілелерді пайдаланумен дербес жүзеге асырады.
Валюталық реттеу саласындағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің
құзыреті Қазақстан Республикасындағы валюталык қатынастарды реттеу
туралы.
Қазақстан Ұлттық Банкі Ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз ету
мақсатында банктерге несие беру тәрізді ақша-несие саясатының құралын да
пайдалануға құқылы.
Банктерге несие берудің тәртібін, шартын, түрін, мерзімі мен лимитін
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі айкындайды. Қазақстан банкі несие
берудің соңғы сатысының несие берушісі ретіңде банктерге несиені ұлттық
және шетелдік валюталармен, Қазақстан Ұлттық Банктің Ережесімен белгіленген
тәртіпте және мерзімде, қамтамасыз етіп те, қамтамасыз етпей де ұсынады.
Ақырғы төрт жыл бойынша ақша-несие саясатының жүргізілуі.
2007 жылы Қазақстанның экономикалық дамуын екі кезеңге бөлуге
болады. Жылдың бірінші жартысында өткен жылдары байқалған оң үрдістер
(өнеркәсіптің, жылжымайтын мүлік нарығының, құрылыстың, сауданың, банк
қызметі нарығының жоғары даму қарқыны) сақталды. Бірінші жарты жылда
экономикаға кредиттер 47% жуық, резиденттердің банк жүйесіне депозиттері
24% ұлғайды.
2007 жылғы тамызда АҚШ ипотекалық заемдар нарығындағы 2007 жылдың
басында туындаған дағдарыс әлемдік қаржы нарықтарындағы ахуалға айтарлықтай
ықпал ете отырып, жергілікті сипаттан ауқымды сипатқа ұласты. Әлемдік
нарықтар өтімділіктің жетіспеуін бастан кешірді.
Алдыңғы кезеңде айтарлықтай көлемде сыртқы қарыз алған қазақстандық
банктер бірқатар қиындықтарды бастан кешірді. 2007 жылы қазақстандық
экономикаға сондай-ақ әлемдік азық-түлік нарықтарындағы сілкініс теріс
ықпал етуімен жағдай күрделене түсті. Мәселен, дәнді дақылдарды негізгі
өндіруші елдерде өнімнің төмен болуының, өсімдік шикізаты (биоэтанол)
түріндегі отынның балама түрлерін әлемдік өндірудің өсуі нәтижесінде
астықтың, күнбағыс майының әлемдік бағасы өсті. Осының барлығы елдегі
инфляциялық қысымның өсуіне себепші болды.
Өтімділікті қолдау жөнінде тиісті шаралар қабылдау банк жүйесінің
тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік жасады. Дегенмен, олар 2007 жылға арналған
инфляция бойынша болжамды бағдарлардың орындалмауына әкеліп соқтырды. 2007
жылғы орташа жылдық инфляция 10,8% құрады, бұл ретте мұнайдың әлемдік
жоғары бағасы сценарийі бойынша 2007-2009 жылдарға арналған ақша-кредит
саясатының негізгі бағыттарымен айқындалған болжамды дәлізі 8,2-9,2%
құрады.
2008 жылдың аяғында – 2009 жылдың басында ішкі валюта нарығында теріс
девальвациялық күтулердің едәуір өсуі байқалды. Бұл ретте Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі айырбастау бағамының тұрақтылығын қамтамасыз
ету және нақты емес дәлізді бір АҚШ доллар үшін 120 теңге ±2% шегінде
сақтау жөнінде айтарлықтай күш салды.
2008 жылғы қазаннан бастап 2009 жылғы ақпан аралығындағы кезеңнің
өзінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі теңгенің айырбастау бағамының
тұрақтылығын қамтамасыз етуге 9 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы жұмсады.
Алтынвалюта резервтерінің көлемі осы кезеңде 10,4%-ға төмендеді.
Алайда, 2009 жылдың басында әлемдік экономикада қалыптасқан ахуал,
оның ішінде Қазақстан Республикасының сауда-әріптес елдері валюталарының
девальвациясы және қазақстандық экспорттың негізі болып табылатын энергия
ресурстары бағаларының айтарлықтай төмендеуі төлем балансының 2009 жылғы
көрсеткіштерінің тұрақтылығын қамтамасыз етпеді және олардың күрт
нашарлауына әкеліп соқты.
Ақша-кредит саясатын жүргізу кезіндегі тәсілдердің міндетті түрде
өзгеруі жағдайында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі назарды баға
тұрақтылығын қамтамасыз етуден және инфляциялық таргеттеуге көшу саясатын
жалғастырудан валюталық дәлізді белгілеуге қарай ауыстыру жолдарын
зерделеді. Әлемдік тәжірибеге жасалған талдау бағамды жаңа деңгейде
кейіннен ұстай отырып, ұлттық валютаны бір реттік девальвациялау
қалыптасқан жағдайдағы жалғыз дұрыс шешім болып табылатынын көрсетті.
Соған байланысты Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2009 жылғы
ақпанда теңгенің айырбастау бағамының бір АҚШ доллары үшін 150 теңге +-3%
деңгейіндегі жаңа дәлізін белгіледі. Бұл нарықтағы девальвациялық күтулерді
төмендетіп қана қоймай, отандық өндірушілердің бәсекеге қабілеттілігін
қайта қалпына келтіруді және алтынвалюта резервтерін сақтауды қамтамасыз
етті.
Осы шаралардың, сондай-ақ қазақстандық экспорттың негізгі
позияцияларының әлемдік бағаларының қалпына келуі нәтижесінде ішкі валюта
нарығындағы ахуал тұрақтанып, 2009 жылдың аяғында ұлттық валютаның нығаю
үрдісі байқалды. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі алтынвалюта
резервтерінің көлемін толықтыра алды. 2009 жылдың аяғында ол 23,2 млрд. АҚШ
долл. құрады, бұл 2008 жылмен салыстырғанда 16,8% артық.
Экономикадағы ең төменгі әлеует Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкіне ақша-кредит саясатының негізгі бағыты ретінде халықтың ұлттық
валютаға деген сенімін қалпына келтіру жөнінде шаралар қабылдауды
айқындауға мүмкіндік берді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ол үшін банктерге қысқа
мерзімді теңге өтімділігін беру жөнінде шаралар қабылдады. Осы бағыт
шеңберінде банктерге қайта қаржыландыру заемдары берілді, осы операциялар
бойынша кепілдікті қамтамасыз ету ретінде қабылданатын құралдардың тізбесі
түзетілді. Ресми қайта қаржыландыру ставкасы 10,5%-дан бұрын-соңды
болмаған ең төменгі деңгей – 7,0% дейін біртіндеп төмендетілді. 2009 жылғы
наурызда банктерге қойылатын ең төменгі резервтік талаптардың нормативтері
ішкі міндеттемелер бойынша 2%-дан 1,5%-ға дейін және өзге міндеттемелер
бойынша 3%-дан 2,5% дейін төмендетілді. Борышын қайта құрылымдау үстіндегі
банктердің ағымдағы өтімділігіне қолдау көрсету үшін 2009 жылғы қарашада
осы банктердің барлық міндеттемелері бойынша 0% мөлшерінде ЕРТ-нің
жекелеген нормативтері белгіленді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан
Республикасы Ұлттық Банкінің және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және
қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға
арналған бірлескен іс-қимылдарының жоспары шеңберіндегі банк жүйесіне
мемлекет тарапынан көрсетілген қолдау банктік өтімділікпен байланысты
ахуалды едәуір жақсартуға ықпал етті. Нәтижесінде 2009 жылдың 2-тоқсанынан
бастап Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ресурстарына банктер
тарапынан сұраныс қысқарды.
Қазақстан Республикасының экономикасындағы жоғары тәуекелдердің
сақталуы және нақты сектор тарапынан кредиттік ресурстарға деген сұраныстың
шектелуі, сондай-ақ банктердің несие портфелі сапасының төмен болуы
кредиттік белсенділіктің өсуіне әсер етпеді. Нәтижесінде сыйақы
ставкаларының төмендеуіне және банктерден тартылатын депозиттер және
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі шығаратын қысқа мерзімді ноталары
бойынша мерзімдерінің ұлғаюына қарамастан банктер Қазақстан Республикасы
Ұлттық Банкінің құралдарындағы өтімділіктің едәуір көлемін жинақтады.
Қазақстан Республикасының 2010 жылға арналған ақша-несие саясатының болжамы
[9]
Ақша-кредит саясатының негізгі мақсаты бағаның тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің осы мақсатқа жету
жөніндегі шаралары экономикалық өсуді қолдауға, депозиттік нарықтың әлуетін
дамытуға, сондай-ақ банк секторының кредиттік белсенділігін қалпына келтіруге
ықпал етеді.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қазақстан экономикасының ішкі және
сыртқы бәсекеге қабілеттілігі арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз етуге
бағытталған айырбастау бағамы саясатын жүргізуді жалғастырады. Бағамдық
саясат үнемі өзгеріп отыратын әлемдік конъюнктура жағдайында отандық
өндірістің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етуі мүмкін ұлттық
валютаның нақты бағамының біршама ауытқуларына жол бермеу мақсатында
жүргізіледі.
Бағамды қалыптастыру икемділігін арттыру үшін жағдайлар жасау мақсатында
2010 жылғы 5 ақпаннан бастап теңгенің ауытқуы дәлізі кеңейтіледі: 150
доллартеңге (+)10% немесе 15 теңге, (-)15% немесе 22,5 теңге. Теңге
бағамының динамикасында басым үрдіс әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы жағдайға және төлем балансының жай-күйіне байланысты болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің пайыздық саясаты нарық ставкаларын
қысқа мерзімді құралдардың ақша нарығында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі ставкаларының дәлізі шеңберінде ұстап тұруға бағытталған. Жүргізілген
шаралар нарық ставкаларының құбылмалылығын төмендетуді және ақша нарығының
тұрақтылығын арттыруды қамтамасыз етеді, сондай-ақ өтімділікті тиімді
басқаруға ықпал етеді. Дәліздің ең жоғарғы шекарасы болып табылатын ресми
қайта қаржыландыру ставкасы ақша нарығындағы жағдайды және инфляция деңгейін
ескере отырып айқындалатын болады. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде
орналастырылған банктердің депозиттері бойынша ставка ақша нарығындағы
қысқа мерзімді ставкалар дәлізінің төменгі шекарасы ретінде айқындалады.
Бұл ретте ол болуы мүмкін ең төмен деңгейде, яғни банктерді Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттерде бос ресурстарды жинақтауға
қайта ынталандыруға болатындай етіп белгіленеді.
Артық өтімділікті алып тастау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі қысқа мерзімді ноталар эмиссиясын жалғастырады. Оларды шығару
сондай-ақ, мемлекеттік бағалы қағаздардың қайталама нарығын қолдауға, 1
жылға дейінгі мерзімдегі қаржы құралдары бойынша қисық кірістілікті
қалыптастыруға бағытталады.
Фундаментальді факторлар тарапынан күтілетін шамалы инфляциялық қысым
кезінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қаржы тұрақтылығын қамтамасыз
ету жөнінде шаралар қабылдайды. Банктердің өтімділігі деңгейінің және
оған байланысты тәуекелдердің, оның ішінде валюталық тәуекелдерің мониторингі
жалғасады. Бұл операциялардың мерзімі қысқа болады.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қорландыру базасын қалыптастыру
кезінде банктерді ішкі көздерге бұдан әрі қайта бағыттауға ықпал етеді. Осы
мақсатта Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі 2010 жылы Қазақстанның
депозиттерге кепілдік беру қоры АҚ-ын 11 млрд. теңгеге капиталдандыруды
ұлғайтады.
Сондай-ақ банктердің ресурстық базасын тұрақтандыру үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкінде орналастырылған банктік емес қаржы
ұйымдарының уақытша бос ақша қаражатын отандық банктердің депозиттеріне
аудару туралы мәселе қаралады.
Ақша-кредит саясатының осы шараларын іске асыру Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкіне инфляция бойынша белгіленген бағдарларға жетуге мүмкіндік
береді. Бұл экономиканың тұрақты және сапалы өсу жағына шығуына ықпал
етеді.
Әлемдік нарықтағы анағұрлым қолайлы конъюнктура қазақстандық
экспортерлерге оң ықпал етеді. Ағымдағы шоттың ЖІӨ-ге 1%-дан аспайтын
деңгейде шамалы дефициті күтіледі, жалпы төлем балансы ЖІӨ-ге 1%-ға жуық
мөлшерде оң белгімен қалыптасады.
Осы жағдайда ақшаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz