Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері
Жоспар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері ... ... ... ... ... .4
2.2. Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.3. Әлеуметтік институттың тұрпаттары мен міндеттері қызметтері ... ... ..12
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
IV. Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері ... ... ... ... ... .4
2.2. Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ...9
2.3. Әлеуметтік институттың тұрпаттары мен міндеттері қызметтері ... ... ..12
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
IV. Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
I. Кіріспе.
Адамдар күнделікті өмірде бала кезеңінен бастап әр түрлі мекемелер мен ұйымдарға қарым-қатынас жасайды. Отбасында, кейінбалабақша, мектепте тәлім-тәрбие алады. Адамдар емделеді,спортпен шұғылданады немесе түрлі үйірмелерге барады. Әр түрлі салада еңбек етеді. Осылардың бәрі әлеуметтік институттармен байланысты. Әлеуметтік институт ол адам қызмет ететін белгілі салада өмір сүретін әлеуметтік байланыстар жүйесі мен мөлшерлердің жиынтығы болып табылады.
Латын сөзі institutum – орнату, жайластыру деген мағына береді. “Институция” термині орнату, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрып, тәртіп дегенді білдіреді. Ал “институт” ұғымы әдет-ғұрыптар мен тәртәптердің заң немесе мекеме түрінде бекітілуін білдіреді. Әлеуметтік институт әлеуметтік жүйенің тұрақтылыңын қамтамасыз ететін қоғамдық байланыстар мен қатынастардың кез келген тәртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді.
Әлеуметтанушылар “институт” ұғымын құқықтанушылардан бай әлеуметтанулық мазмұнмен толықтырып алған. Ол базалық әлеуметтанулық категориялардың бірі болып табылады, теориялық тұжырымдамаларды құру мен шынайы қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды талдауда оны айналып өту мүмкін емес.
Ч. Миллс әлеуметтік институт – әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Осылайша, әлеуметтануда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Бұл жұмыстың мақсаты да дәл осы бағытты көздейді. Жұмыстың негізгі мақсаты әлеуметтік институт түсінігін, қоғамда алатын орнын, оның негізгі белгілерін анықтау.
Адамдар күнделікті өмірде бала кезеңінен бастап әр түрлі мекемелер мен ұйымдарға қарым-қатынас жасайды. Отбасында, кейінбалабақша, мектепте тәлім-тәрбие алады. Адамдар емделеді,спортпен шұғылданады немесе түрлі үйірмелерге барады. Әр түрлі салада еңбек етеді. Осылардың бәрі әлеуметтік институттармен байланысты. Әлеуметтік институт ол адам қызмет ететін белгілі салада өмір сүретін әлеуметтік байланыстар жүйесі мен мөлшерлердің жиынтығы болып табылады.
Латын сөзі institutum – орнату, жайластыру деген мағына береді. “Институция” термині орнату, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрып, тәртіп дегенді білдіреді. Ал “институт” ұғымы әдет-ғұрыптар мен тәртәптердің заң немесе мекеме түрінде бекітілуін білдіреді. Әлеуметтік институт әлеуметтік жүйенің тұрақтылыңын қамтамасыз ететін қоғамдық байланыстар мен қатынастардың кез келген тәртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді.
Әлеуметтанушылар “институт” ұғымын құқықтанушылардан бай әлеуметтанулық мазмұнмен толықтырып алған. Ол базалық әлеуметтанулық категориялардың бірі болып табылады, теориялық тұжырымдамаларды құру мен шынайы қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды талдауда оны айналып өту мүмкін емес.
Ч. Миллс әлеуметтік институт – әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Осылайша, әлеуметтануда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Бұл жұмыстың мақсаты да дәл осы бағытты көздейді. Жұмыстың негізгі мақсаты әлеуметтік институт түсінігін, қоғамда алатын орнын, оның негізгі белгілерін анықтау.
IV. Пайдаланылған әдебиет.
1. Омаржанов Ә. Т, Дүйсенова С. М. «Білім беру әлеуметтік институт ретінде және оның қазіргі қоғамдағы алғышарттары»// ҚазҰУ хабаршысы. – 2011. – №4. – 99-102 б.
2. Қарабаев Ш. Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2009. – 92-116 б.
3. Фролов С. С. Основы социологии. М., 1997. С. 149-153 б.
4. Әлеуметтану негіздері. 1-кітап. Алматы, Қазақ университеті. 2005. 31-39 б.
5. Әбдікерова Г. О. Әлеуметтану: Оқу құралы. Алматы, 2011. – 34-35 б.
6. Тұрғынбаев Ә. Х. Социология: Лекциялар курсы. Алматы: Білім, 2011.
7. А.И. Икенов. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004ж.
1. Омаржанов Ә. Т, Дүйсенова С. М. «Білім беру әлеуметтік институт ретінде және оның қазіргі қоғамдағы алғышарттары»// ҚазҰУ хабаршысы. – 2011. – №4. – 99-102 б.
2. Қарабаев Ш. Қ. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2009. – 92-116 б.
3. Фролов С. С. Основы социологии. М., 1997. С. 149-153 б.
4. Әлеуметтану негіздері. 1-кітап. Алматы, Қазақ университеті. 2005. 31-39 б.
5. Әбдікерова Г. О. Әлеуметтану: Оқу құралы. Алматы, 2011. – 34-35 б.
6. Тұрғынбаев Ә. Х. Социология: Лекциялар курсы. Алматы: Білім, 2011.
7. А.И. Икенов. Әлеуметтану негіздері: Оқу құралы. Алматы: Экономика,
2004ж.
Жоспар
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері ... ... ... ... ... .4
2.2. Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... .9
2.3. Әлеуметтік институттың тұрпаттары мен міндеттері қызметтері ... ... ..12
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
IV. Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
I. Кіріспе.
Адамдар күнделікті өмірде бала кезеңінен бастап әр түрлі мекемелер мен ұйымдарға қарым-қатынас жасайды. Отбасында, кейінбалабақша, мектепте тәлім-тәрбие алады. Адамдар емделеді,спортпен шұғылданады немесе түрлі үйірмелерге барады. Әр түрлі салада еңбек етеді. Осылардың бәрі әлеуметтік институттармен байланысты. Әлеуметтік институт ол адам қызмет ететін белгілі салада өмір сүретін әлеуметтік байланыстар жүйесі мен мөлшерлердің жиынтығы болып табылады.
Латын сөзі institutum - орнату, жайластыру деген мағына береді. "Институция" термині орнату, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрып, тәртіп дегенді білдіреді. Ал "институт" ұғымы әдет-ғұрыптар мен тәртәптердің заң немесе мекеме түрінде бекітілуін білдіреді. Әлеуметтік институт әлеуметтік жүйенің тұрақтылыңын қамтамасыз ететін қоғамдық байланыстар мен қатынастардың кез келген тәртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді.
Әлеуметтанушылар "институт" ұғымын құқықтанушылардан бай әлеуметтанулық мазмұнмен толықтырып алған. Ол базалық әлеуметтанулық категориялардың бірі болып табылады, теориялық тұжырымдамаларды құру мен шынайы қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды талдауда оны айналып өту мүмкін емес.
Ч. Миллс әлеуметтік институт - әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Осылайша, әлеуметтануда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Бұл жұмыстың мақсаты да дәл осы бағытты көздейді. Жұмыстың негізгі мақсаты әлеуметтік институт түсінігін, қоғамда алатын орнын, оның негізгі белгілерін анықтау.
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері
Әлеуметтік институт әлеметтануда ірелі түсініктердің бірі болып танылған. Э. Дюркгеймнің пайымдауынша, социологияны институттар туралы ғылым ретінде олардың пайда болуы және қызметтенуі деп анықтауға болады. Оның ойынша қоғам экспенсивті еңбек бөлінісіне негізделгендіктен оқшауланған жеке адамның адамның жігерлерінің жай жиыны, жеке мүдделерге негізделген шарттардың жинағы деп түсіндіруге келмейді. Дюркгейм әлеуметтік институттардың шығуын қажеттілікпен байланыстырады. Ол Спенсердің әсерімен құрылымдық-функционалдық әдістеме тұрғсынан қоғамды тұтастық ретінде алып қарайды, оның әр әлеуметтік институты бір белгілі функционалды рөл атқаруы арқылы қоғамның тыныс-тіршілігін қамтамасыз етуге өзінің пайдалы үлес қосатынын көрсетеді.
Әлеуметтік институттың алғашқы толық анықтамасын бергенн америкалық социолог - Т. Веблен. Ол қоғамның бірте-бірте дамуын әлеуметтік институттардың табиғи сұрыпталуы ретінде талдайды. Әлеуметтік институттар табиғаты жағынан сыртқы өзгерістер жасайтын ынталандыруларға үйреншікті амалдардың жауап қайтаруы болып табылады. Веблен және оның ізбасарлары - институционализм мектебінің өкілдері әлеуметттік институтты ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін, жағдайларға тәуелді өзгеріп және оларға бейімделу құрылымы болатын қоғамдық әдет-ғұрыптардың жиынтығы, белгілі мінез-құлық әдеттерін, ой қалпы мен өмір қалпын іске асыру ретінде анықтайды.
А. Рэдклифф-Браун институт деп әлеуметтік құрылым - әлеуметтік қатынастардың өзінің тіршілік жасауын қолдауға пайдаланатын үлгіге келтіретін мінез-құлық амалдарын ұғынады.
Ч. Миллс әлеуметтік институт - әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. Ол институттардың орындайтын мақсаттары бойынша бес негізгі түрін атайды: діни, әскери, саяси, шаруашылық, отбасылық. Бұлар институционалдық тәртіпті орнатады.
Неміс социологы А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Л. Бовьеннің пікірінше, әлеуметтік институт - нақты әлеуметтік талаптарды немесе міндеттерді қанағаттандыруға бағытталған мәдени бөлшектердің жүйесі. Ол өзара әрекет етуші жекеліктерден тұрады. Әлеуметтік институттар жұмыстарды орндаудың мәдени заңдастырылған амалы болып табылады. Жекелік институтқа әлеуметтік мәртебелер тетігі арқылы қатысады.
Дж. Бернард пен Л. Томпсон әлеуметтік институтты мінез-құлық мөлшелері мен үлгілерінің жиынтығы ретінде ұғыгдырады. Олар әлеуметтік институттың мына бөлшектерін көрсетті:
1) институттың анық қызметтеріне жататын міндеттері мен мақсаттары;
2) мінез-құлықтың үлгілері мен ережелері;
3) рәміздік нышандары;
4) тәжірибелік белгілері;
5) ауызша және жазбаша дәстүрлері.
С.С. Фроловтың айтуы бойынша, әлеуметтік институт - бұл мәнді қоғамдық құңдылықтар мен процедураларды біріктіретін, қоғамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыратын байланыстар мен әлеуметтік нормалардың ұйымдастырылған жүйесі.
Осылайша, социологияда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Егер де әлеуметтік институттардың маңызды жақтарын айтатын болсақ, онда келесілерді көрсетуге болады:
1) норма мен статус енгізілетін еркін жүйе;
2) әдет, дәстүр, іс-әрекет, жүріс-тұрыс ережелер жиынтығы;
3) ресми және ресми емес ұйымдар;
4) қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын реттеп отыратын нормалар мен мекемелер жиынтығы
5) әлеуметтік іс-әрекеттер кешені.
Сонымен, әлеуметтік институт - бұл өздерінің нормалары мен ережелері бар,белгілі бір қызметтер атқаратын, қоғамдық өмірдің жеке салаларындағы әлеуметтік қатынастарды реттеп отыратын институционалдық мекемелер немесе ұйымдардың жиынтығы. Әлеуметтік институт - қоғамның негізгі талаптарын қанағаттандыратын қоғамдық мәнді құндылықтар мен әрекеттерді орындау ретін біріктіретін байланыстар мен әлеуметтік мөлшерлердің ұйымдастырылған жүйесі.
Социологтар әлеуметтік институттардың әр түрлі белгілерін атайды. Е.М. Бабосов институттардың мына өзгеше белгілермен сипаттайды:
1) олар өз қызметтінің азды-көпті анық белгіленген міндетін иеленеді;
2) оларға алдарында тұрған міндетіне қол жеткізуге атқаратын белгілі қызметтер тән;
3) оларға дәл осы институтқа тән әлеуметтік тұғырлар мен рөлдерді, қызметтерді, құқықтар мен міндеттерді анық үлестірілуі жатады;
4) әлеуметтік институттар оның қызметіне қатысушы жекеліктер ұстануға тиісті өзара қатынастарды өзгеше ретту тұрпатымен, белгілі ұйғарымдар жүйесімен, мөлшерлерімен, ережелермен ерекшеленеді;
5) әлеуметтік институттың ерекше белгісі қажеттіні қолдап беруді және ауытқуы мінез-құлықты айыптауды, бұлтартпауды, жаншуды қамтамасыз етуші жазалау жүйесі болып табылады.
С.С. Фролов институционалды белгілер, яғни барлық институттарға ортақ нышандары туралы айту дұрыс деп пайымдайды. Оның пікірінше негізгі бес ортақ белгілерді көрсету қажет:
1. Мінез-құлықтың ұстанымдары мен үлгілері.
2. Рәмізді нышандық мәдени белгілер. Барлық институттар өзі туралы шоғырланған нысанда түсінік беретін, бейне жасайтын рәмізді иеленуге тырысады.
3. Тәжірибелік-мәдени белгілерге отбасылық үй, пәтер, қоғамдық ғимарат, кітапхана, стадион, т.б. жатады.
4. Мінез-құлықтың ауызша және жазбаша заңнамасына отбасылық, діни тыйымдар, құқықтық кепілдіктер, заңдар, келісімдер, ережелер жатады.
5. Идеологияға отбасындаға махаббат, мемлекеттегі демократизм, экономикадағы еркін сауда, білімдегі академиялық еркіндік, діндегі православие немесе католицизм жатқызылады.
А.Г. Эфендиев көрсеткендей, әлеуметтік институт мына белгілермен сипатталады:
1. Институционалды өзара әрекеттерге қатысушылардың атқаратын қызметтерінің, құқықтары мен міндеттерінің айқын үлестірілуі Әр адам өзінің міндетті қызметтерін тиісті тәртіп бойынша орындау өзара қатынастарының сенімділігін арттырады, институт аясындағы тұлғаның жүріс-тұрысының алдын ала болжауы жоғары дәрежені иеленеді.
2. Белгілі міндеттерді орындау шеңберімен анықталатын еңбек бөлінісі және міндетті қызметтерді атқарудың кәсібиленуі. Қоғамның кәсіби міндеттерін орындау үшін адамдарды арнайы дайындауы әлеуметтік институттардың әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруының тиімділігін арттырады.
3. Өзгеше тұрпаттағы тәртіпті бедгілеу. Кез келген әлеуметтік байланыс сияқты институт өзара қатынастарды әлеуметтік реттеуге негіздейді.
4. Ретту тетіктерінің тым айқындығы, жиірек ұтымды негізделген, қатал және міндеттеуші сипаты. Әлеуметтік институттың міндеттеуші пәрмені оған етене тән:
1) анық бекітілген, бір мағыналы түсіндірілетін мінез-құлық үлгілерінің;
2) қажетті мінез-құлықты ынталандырушы және жағымсыз мінез-құлыққа кедергі жасаушы әлеуметтік бақылаудың, жазалауларың болуымен байланысты.
5. Әлдебір институттың қызметін ұйымдастыратын, басқаруын, оның қызметін бақылауды өз шеңберінде іске асыратын мекемелердің болуы. Сонымен бірге әлеуметтік институт қажетті құралдар мен қорларды иеленуі тиіс. Барлық институттарға ғимараттар, жабдықтар, білікті мамандар т.б. қажет.
Әлеуметтік институттың сыртқы белгілеріне, яғни адамның оларды қабылдау бойынша сыртқы қасиеттеріне объективтілігі, ықтиярсыз көну, моральді беделдігі мен заңдылығы жатады. Институттың объективтілігі олардың орасан зор кешен ретінде адамдардың санасы мен жігерінен тыс өмір сүруін білдіреді. Институттың екінші қасиетіне адамдарға оның қаламайтын жүріс-тұрысты, ойларды, қылықтарды күштеп тағуды айтады. Мысалы, мемлекет жастарды әскери міндетті орындауды мәжбүрлейді. Әлеуметтік институттың моральді беделдігі мен заңдылығы бойынша адамдар мемлекетке, отбасына, шіркеуге т.б. бағынады. Олардың беделі түскенде бағыну әлсірейді. Өтпелі кезеңде құқық қорғау орындарының беделі өте төмен болады, елдің қорғаушысы деудің орнына заңды өздері бұзушы ретінде қабылдайтын болды.
2.2 Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері
Институционалдану деп әлеуметтік мөлшерлерді, ережелерді, мәртебелерді мен рөлдерді белгілеу мен бекіту, оларды жүйеге келтіру үдерісін айтады. Бұл әлдебір ортақ қажеттіліктерді қанағаттандаруға бағытталатын әрекет жасауға қабілеттілікті білдіреді. Ол нақты әлеуметтік талап жалпы әлеметтілік ретінде зерделенгенде және оны жүзеге асыру үшін қоғамда ерекше мінез-құлық мөлшерлері орнатылып, кадрлар дайныдалып, қорлар бөлінуінен бастау алады.
Классикалық түсінікте институционалдану жекеліктер жмынтығының күшті сезімділік ықпалына бағынатын табиғи күйден өзіне үстем болатын, жоғары беделді мойындайтын күй-жағдайға көшуді білдіреді. Институционалдану бірнеше дәйекті кезеңдерден тұрады:
1. Жаңа әлеуметтік талаптардың шығуын қанағаттандыру үшін бірлескен ұйымдық әрекеттердің қажеттігі және оған сәйкес әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани алғышарттар мен жағдайлардың болуы.
2. Әлеуметтік институтқа кіретін адамдардың бірлескен және ұйымдасқан әрекеттері арқылы жалпы ортақ мақсаттардың қалыптасуы. Бұл мақсаттарды бұрыннан бар әлеуметтік институттар қояды.
3. Стихиялық әлеуметтік өзара әрекеттердің және әлеуметтік институттың пайда болу барысында сынау мен қателіктер әдісі арқылы жүзеге асатын әлеуметтік мөлшерлер мен ережелердің шығуы және бұл институтқа кіретін жекеліктердің оларды міндетті түрде орындауы.
4. Әлеуметтік институттың табысты қызмет етуі үшін қажетті ұйымдық құрылымдарды және жүріс-тұрыстың реттеуіштерін дамыту қажет. Ұйымдық құрылымға партияның саяси кеңесін, ал мінез-құлықтың реттеуіштеріне мекеменің мүшелерінің бағынышты орналасу тәртібінің қағидасы жатады.
5. Әлеуметтік мөлшерлер мен ережерлердің іс-қимылдарының институционалдануы, яғни олады қабылдау, тәжірибеде қолдану.
6. Әлеуметтік мөлшерлер мен ережелерді қолдау, жеке жағдайларда жіктеп қолдану үшін жазалау жүйесін орнату.
7. Институт мүшелерінің бәрін қамтитын мәртебелер және рөлдер жүйесін жасау.
Аталған кезеңдерді қолданса, әр түрлі әлеуметтік инстутуттардың қалыптасу кезеңдерін нақты байқап көрсету мүмкін болады. Қысқаша айтқанда, ер адамдардың жанжал, төбелес, күш көрсетуге құмардлығын спорттық жекпе-жек жарыстарына айналдырады. Адамдардың табиғи немесе қоғамдық құбылыстарды байқауы бір кезде реттелген, жүйеге келтірілген ғылыми зерттеулерге айналды, ғылыми мекемелер құрылды. Ретсіз жыныстық қатынастар некелік-отбасылық қатынастардың дамуына ұласады.
Адамның денсаулығын бақылау, емдеудің амалдарын, қолданатын дәрілерін, құралдарын тауып жасауға, аурухана, емхана, зерттеу институттарын, олардың міндетті қызметтері жөнінде ережелерін қалыптастыру денсаулық сақтау әлеуметтік институтының шығуын анықтайды. Сол сияқты экономикалық, саяси, мәдени, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
ІІ. Негізгі бөлім:
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері ... ... ... ... ... .4
2.2. Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... .9
2.3. Әлеуметтік институттың тұрпаттары мен міндеттері қызметтері ... ... ..12
ІІІ. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
IV. Пайдаланылған әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 8
I. Кіріспе.
Адамдар күнделікті өмірде бала кезеңінен бастап әр түрлі мекемелер мен ұйымдарға қарым-қатынас жасайды. Отбасында, кейінбалабақша, мектепте тәлім-тәрбие алады. Адамдар емделеді,спортпен шұғылданады немесе түрлі үйірмелерге барады. Әр түрлі салада еңбек етеді. Осылардың бәрі әлеуметтік институттармен байланысты. Әлеуметтік институт ол адам қызмет ететін белгілі салада өмір сүретін әлеуметтік байланыстар жүйесі мен мөлшерлердің жиынтығы болып табылады.
Латын сөзі institutum - орнату, жайластыру деген мағына береді. "Институция" термині орнату, қоғамда қалыптасқан әдет-ғұрып, тәртіп дегенді білдіреді. Ал "институт" ұғымы әдет-ғұрыптар мен тәртәптердің заң немесе мекеме түрінде бекітілуін білдіреді. Әлеуметтік институт әлеуметтік жүйенің тұрақтылыңын қамтамасыз ететін қоғамдық байланыстар мен қатынастардың кез келген тәртіптелуі, ресмиленуі дегенді білдіреді.
Әлеуметтанушылар "институт" ұғымын құқықтанушылардан бай әлеуметтанулық мазмұнмен толықтырып алған. Ол базалық әлеуметтанулық категориялардың бірі болып табылады, теориялық тұжырымдамаларды құру мен шынайы қоғамдағы әлеуметтік қатынастарды талдауда оны айналып өту мүмкін емес.
Ч. Миллс әлеуметтік институт - әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Осылайша, әлеуметтануда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Бұл жұмыстың мақсаты да дәл осы бағытты көздейді. Жұмыстың негізгі мақсаты әлеуметтік институт түсінігін, қоғамда алатын орнын, оның негізгі белгілерін анықтау.
2.1. Әлеуметтік институт түсінігін анықтау, негізгі белгілері
Әлеуметтік институт әлеметтануда ірелі түсініктердің бірі болып танылған. Э. Дюркгеймнің пайымдауынша, социологияны институттар туралы ғылым ретінде олардың пайда болуы және қызметтенуі деп анықтауға болады. Оның ойынша қоғам экспенсивті еңбек бөлінісіне негізделгендіктен оқшауланған жеке адамның адамның жігерлерінің жай жиыны, жеке мүдделерге негізделген шарттардың жинағы деп түсіндіруге келмейді. Дюркгейм әлеуметтік институттардың шығуын қажеттілікпен байланыстырады. Ол Спенсердің әсерімен құрылымдық-функционалдық әдістеме тұрғсынан қоғамды тұтастық ретінде алып қарайды, оның әр әлеуметтік институты бір белгілі функционалды рөл атқаруы арқылы қоғамның тыныс-тіршілігін қамтамасыз етуге өзінің пайдалы үлес қосатынын көрсетеді.
Әлеуметтік институттың алғашқы толық анықтамасын бергенн америкалық социолог - Т. Веблен. Ол қоғамның бірте-бірте дамуын әлеуметтік институттардың табиғи сұрыпталуы ретінде талдайды. Әлеуметтік институттар табиғаты жағынан сыртқы өзгерістер жасайтын ынталандыруларға үйреншікті амалдардың жауап қайтаруы болып табылады. Веблен және оның ізбасарлары - институционализм мектебінің өкілдері әлеуметттік институтты ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін, жағдайларға тәуелді өзгеріп және оларға бейімделу құрылымы болатын қоғамдық әдет-ғұрыптардың жиынтығы, белгілі мінез-құлық әдеттерін, ой қалпы мен өмір қалпын іске асыру ретінде анықтайды.
А. Рэдклифф-Браун институт деп әлеуметтік құрылым - әлеуметтік қатынастардың өзінің тіршілік жасауын қолдауға пайдаланатын үлгіге келтіретін мінез-құлық амалдарын ұғынады.
Ч. Миллс әлеуметтік институт - әлеуметтік рөлдердің белгілі бір жиынтықтарын нысаны деп түсіндіреді. Ол институттардың орындайтын мақсаттары бойынша бес негізгі түрін атайды: діни, әскери, саяси, шаруашылық, отбасылық. Бұлар институционалдық тәртіпті орнатады.
Неміс социологы А. Гелен институтты реттеуші мекеме ретінде адамдардың әрекеттерін белгілі арнаға бағыттаушы деп түсіндіреді.
Л. Бовьеннің пікірінше, әлеуметтік институт - нақты әлеуметтік талаптарды немесе міндеттерді қанағаттандыруға бағытталған мәдени бөлшектердің жүйесі. Ол өзара әрекет етуші жекеліктерден тұрады. Әлеуметтік институттар жұмыстарды орндаудың мәдени заңдастырылған амалы болып табылады. Жекелік институтқа әлеуметтік мәртебелер тетігі арқылы қатысады.
Дж. Бернард пен Л. Томпсон әлеуметтік институтты мінез-құлық мөлшелері мен үлгілерінің жиынтығы ретінде ұғыгдырады. Олар әлеуметтік институттың мына бөлшектерін көрсетті:
1) институттың анық қызметтеріне жататын міндеттері мен мақсаттары;
2) мінез-құлықтың үлгілері мен ережелері;
3) рәміздік нышандары;
4) тәжірибелік белгілері;
5) ауызша және жазбаша дәстүрлері.
С.С. Фроловтың айтуы бойынша, әлеуметтік институт - бұл мәнді қоғамдық құңдылықтар мен процедураларды біріктіретін, қоғамның негізгі қажеттіліктерін қанағаттандыратын байланыстар мен әлеуметтік нормалардың ұйымдастырылған жүйесі.
Осылайша, социологияда әлеуметтік институт түсінігіне көптеген анықтамалар беріледі, сөйтсе де олар мазмұндары бойынша жақын. Егер де әлеуметтік институттардың маңызды жақтарын айтатын болсақ, онда келесілерді көрсетуге болады:
1) норма мен статус енгізілетін еркін жүйе;
2) әдет, дәстүр, іс-әрекет, жүріс-тұрыс ережелер жиынтығы;
3) ресми және ресми емес ұйымдар;
4) қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын реттеп отыратын нормалар мен мекемелер жиынтығы
5) әлеуметтік іс-әрекеттер кешені.
Сонымен, әлеуметтік институт - бұл өздерінің нормалары мен ережелері бар,белгілі бір қызметтер атқаратын, қоғамдық өмірдің жеке салаларындағы әлеуметтік қатынастарды реттеп отыратын институционалдық мекемелер немесе ұйымдардың жиынтығы. Әлеуметтік институт - қоғамның негізгі талаптарын қанағаттандыратын қоғамдық мәнді құндылықтар мен әрекеттерді орындау ретін біріктіретін байланыстар мен әлеуметтік мөлшерлердің ұйымдастырылған жүйесі.
Социологтар әлеуметтік институттардың әр түрлі белгілерін атайды. Е.М. Бабосов институттардың мына өзгеше белгілермен сипаттайды:
1) олар өз қызметтінің азды-көпті анық белгіленген міндетін иеленеді;
2) оларға алдарында тұрған міндетіне қол жеткізуге атқаратын белгілі қызметтер тән;
3) оларға дәл осы институтқа тән әлеуметтік тұғырлар мен рөлдерді, қызметтерді, құқықтар мен міндеттерді анық үлестірілуі жатады;
4) әлеуметтік институттар оның қызметіне қатысушы жекеліктер ұстануға тиісті өзара қатынастарды өзгеше ретту тұрпатымен, белгілі ұйғарымдар жүйесімен, мөлшерлерімен, ережелермен ерекшеленеді;
5) әлеуметтік институттың ерекше белгісі қажеттіні қолдап беруді және ауытқуы мінез-құлықты айыптауды, бұлтартпауды, жаншуды қамтамасыз етуші жазалау жүйесі болып табылады.
С.С. Фролов институционалды белгілер, яғни барлық институттарға ортақ нышандары туралы айту дұрыс деп пайымдайды. Оның пікірінше негізгі бес ортақ белгілерді көрсету қажет:
1. Мінез-құлықтың ұстанымдары мен үлгілері.
2. Рәмізді нышандық мәдени белгілер. Барлық институттар өзі туралы шоғырланған нысанда түсінік беретін, бейне жасайтын рәмізді иеленуге тырысады.
3. Тәжірибелік-мәдени белгілерге отбасылық үй, пәтер, қоғамдық ғимарат, кітапхана, стадион, т.б. жатады.
4. Мінез-құлықтың ауызша және жазбаша заңнамасына отбасылық, діни тыйымдар, құқықтық кепілдіктер, заңдар, келісімдер, ережелер жатады.
5. Идеологияға отбасындаға махаббат, мемлекеттегі демократизм, экономикадағы еркін сауда, білімдегі академиялық еркіндік, діндегі православие немесе католицизм жатқызылады.
А.Г. Эфендиев көрсеткендей, әлеуметтік институт мына белгілермен сипатталады:
1. Институционалды өзара әрекеттерге қатысушылардың атқаратын қызметтерінің, құқықтары мен міндеттерінің айқын үлестірілуі Әр адам өзінің міндетті қызметтерін тиісті тәртіп бойынша орындау өзара қатынастарының сенімділігін арттырады, институт аясындағы тұлғаның жүріс-тұрысының алдын ала болжауы жоғары дәрежені иеленеді.
2. Белгілі міндеттерді орындау шеңберімен анықталатын еңбек бөлінісі және міндетті қызметтерді атқарудың кәсібиленуі. Қоғамның кәсіби міндеттерін орындау үшін адамдарды арнайы дайындауы әлеуметтік институттардың әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыруының тиімділігін арттырады.
3. Өзгеше тұрпаттағы тәртіпті бедгілеу. Кез келген әлеуметтік байланыс сияқты институт өзара қатынастарды әлеуметтік реттеуге негіздейді.
4. Ретту тетіктерінің тым айқындығы, жиірек ұтымды негізделген, қатал және міндеттеуші сипаты. Әлеуметтік институттың міндеттеуші пәрмені оған етене тән:
1) анық бекітілген, бір мағыналы түсіндірілетін мінез-құлық үлгілерінің;
2) қажетті мінез-құлықты ынталандырушы және жағымсыз мінез-құлыққа кедергі жасаушы әлеуметтік бақылаудың, жазалауларың болуымен байланысты.
5. Әлдебір институттың қызметін ұйымдастыратын, басқаруын, оның қызметін бақылауды өз шеңберінде іске асыратын мекемелердің болуы. Сонымен бірге әлеуметтік институт қажетті құралдар мен қорларды иеленуі тиіс. Барлық институттарға ғимараттар, жабдықтар, білікті мамандар т.б. қажет.
Әлеуметтік институттың сыртқы белгілеріне, яғни адамның оларды қабылдау бойынша сыртқы қасиеттеріне объективтілігі, ықтиярсыз көну, моральді беделдігі мен заңдылығы жатады. Институттың объективтілігі олардың орасан зор кешен ретінде адамдардың санасы мен жігерінен тыс өмір сүруін білдіреді. Институттың екінші қасиетіне адамдарға оның қаламайтын жүріс-тұрысты, ойларды, қылықтарды күштеп тағуды айтады. Мысалы, мемлекет жастарды әскери міндетті орындауды мәжбүрлейді. Әлеуметтік институттың моральді беделдігі мен заңдылығы бойынша адамдар мемлекетке, отбасына, шіркеуге т.б. бағынады. Олардың беделі түскенде бағыну әлсірейді. Өтпелі кезеңде құқық қорғау орындарының беделі өте төмен болады, елдің қорғаушысы деудің орнына заңды өздері бұзушы ретінде қабылдайтын болды.
2.2 Институционалдау үдерісінің мәні және кезеңдері
Институционалдану деп әлеуметтік мөлшерлерді, ережелерді, мәртебелерді мен рөлдерді белгілеу мен бекіту, оларды жүйеге келтіру үдерісін айтады. Бұл әлдебір ортақ қажеттіліктерді қанағаттандаруға бағытталатын әрекет жасауға қабілеттілікті білдіреді. Ол нақты әлеуметтік талап жалпы әлеметтілік ретінде зерделенгенде және оны жүзеге асыру үшін қоғамда ерекше мінез-құлық мөлшерлері орнатылып, кадрлар дайныдалып, қорлар бөлінуінен бастау алады.
Классикалық түсінікте институционалдану жекеліктер жмынтығының күшті сезімділік ықпалына бағынатын табиғи күйден өзіне үстем болатын, жоғары беделді мойындайтын күй-жағдайға көшуді білдіреді. Институционалдану бірнеше дәйекті кезеңдерден тұрады:
1. Жаңа әлеуметтік талаптардың шығуын қанағаттандыру үшін бірлескен ұйымдық әрекеттердің қажеттігі және оған сәйкес әлеуметтік-экономикалық, саяси, рухани алғышарттар мен жағдайлардың болуы.
2. Әлеуметтік институтқа кіретін адамдардың бірлескен және ұйымдасқан әрекеттері арқылы жалпы ортақ мақсаттардың қалыптасуы. Бұл мақсаттарды бұрыннан бар әлеуметтік институттар қояды.
3. Стихиялық әлеуметтік өзара әрекеттердің және әлеуметтік институттың пайда болу барысында сынау мен қателіктер әдісі арқылы жүзеге асатын әлеуметтік мөлшерлер мен ережелердің шығуы және бұл институтқа кіретін жекеліктердің оларды міндетті түрде орындауы.
4. Әлеуметтік институттың табысты қызмет етуі үшін қажетті ұйымдық құрылымдарды және жүріс-тұрыстың реттеуіштерін дамыту қажет. Ұйымдық құрылымға партияның саяси кеңесін, ал мінез-құлықтың реттеуіштеріне мекеменің мүшелерінің бағынышты орналасу тәртібінің қағидасы жатады.
5. Әлеуметтік мөлшерлер мен ережерлердің іс-қимылдарының институционалдануы, яғни олады қабылдау, тәжірибеде қолдану.
6. Әлеуметтік мөлшерлер мен ережелерді қолдау, жеке жағдайларда жіктеп қолдану үшін жазалау жүйесін орнату.
7. Институт мүшелерінің бәрін қамтитын мәртебелер және рөлдер жүйесін жасау.
Аталған кезеңдерді қолданса, әр түрлі әлеуметтік инстутуттардың қалыптасу кезеңдерін нақты байқап көрсету мүмкін болады. Қысқаша айтқанда, ер адамдардың жанжал, төбелес, күш көрсетуге құмардлығын спорттық жекпе-жек жарыстарына айналдырады. Адамдардың табиғи немесе қоғамдық құбылыстарды байқауы бір кезде реттелген, жүйеге келтірілген ғылыми зерттеулерге айналды, ғылыми мекемелер құрылды. Ретсіз жыныстық қатынастар некелік-отбасылық қатынастардың дамуына ұласады.
Адамның денсаулығын бақылау, емдеудің амалдарын, қолданатын дәрілерін, құралдарын тауып жасауға, аурухана, емхана, зерттеу институттарын, олардың міндетті қызметтері жөнінде ережелерін қалыптастыру денсаулық сақтау әлеуметтік институтының шығуын анықтайды. Сол сияқты экономикалық, саяси, мәдени, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz