Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
І. БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқы.
1.1. Жеткіншектердің сана.сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез.құлқты зерттеудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7.11
1.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының түрлері мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12.36
ІІ . БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының
ерекшеліктері
2.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқына әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.44
2.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының пайда болуындағы жанұяның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45.48
2.3. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқындағы тұлғалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.51
ІІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.67
3.2. Зерттеу жұмысының әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Эксперименттік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нәтижелер мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68.69
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70.73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
І. БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқы.
1.1. Жеткіншектердің сана.сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез.құлқты зерттеудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7.11
1.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының түрлері мен сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12.36
ІІ . БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының
ерекшеліктері
2.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқына әсер етуші факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37.44
2.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқының пайда болуындағы жанұяның ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45.48
2.3. Жасөспірімдердің девиантты мінез.құлқындағы тұлғалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49.51
ІІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері, болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.67
3.2. Зерттеу жұмысының әдістеріне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Эксперименттік зерттеу барысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нәтижелер мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68.69
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 70.73
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
К І Р І С П Е
Алдымызда Қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың жарқын болашағын меңзейді. Ұрпақты дана да, тәрбиелі етіп тірбиелеу үшін – оның тұлғалық ерекшелігін қалыптастыру қажет.
Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, ол – шені және мақсаты, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындылардың құдіретті иесі.
Адамды сипаттағанда алдымен мінезін ескереді. Егер де қасыңда жақсы мінезді адам болса, өз басында үлкен жеңілдікті сезесің. А.С.Макаренконың айтуынша, адамның жаман мінезі басқаларға тікенектей қадалып, жараласа, оның өзі де шөңге кіріп кеткендей сыздатып, қинайды деген болатын.
Кейбір дәуір кезеңінде ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге олардың бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған.
Мінез құрылымының компоненнтерін, оның тұлғалық ерекшеліетері мен айналасындағы әлеуметтік ортаның ықпалына икемделе құрылатынына талдама жасаған Б.Г.Ананьев, А.Г. Ковалев, Н.Д.Левитов, В.С.Мерлин, В.Н.Мясищев, Ю.А.Самарин, И.В.Страхов және т.б.
Мінез-құлық мәдениеті–адамшылдық қарым-қатынастың негізгі талаптары мен ережелерін сақтау, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас құра білу. Адамның жүріс-тұрыс, іс-әрекетінің жиынтық көрінісі мінез-құлық ерекшеліктерін айқындайды. Мінез-құлық ерекшеліктері моральдық категорияға жатады. Ол адамның қоғамдағы мінез-құлқын реттеу қызметін атқаратын әлеуметтік институт, қоғам түгелдей мақұлдаған заңды талаптарының орындалу барысымен анықталады. . Құқықтық моральдан айырмашылығы: біріншіден, қоқам мойындаған адамгершілік талаптарын әр адамның орындауын барлық қоғам мүшелерінің қадағалауына байланысты, екіншіден, морал талаптарын орындау тек рухани әсер ету формаларымен (қоғамдық баға беру, көрсетілген мінез-құлық ережелерінің орындалуын мақұлдалуын мақұлдау немесе айыптау) өлшенеді. Мінез-құлық мәдениеті адамның өскен ортасына, адамдармен күнделікті қарым-қатынасына , білім өресіне, көрген түйген өнегесінен алған өнегесіне байланысты.
Адамның мінезін зерттейтін ғылым саласымен айналысқан ежелгі грек оқымыстысы Феофрастан басталады. Ол өзінің «Мінездер» дейтін трактатында афиналық отыз адамның жағымсыз мінездерін (суайт, жылпос, жәдігөй, жарамсақ, өсекшіл және т.б.) сынап жүйелейді. ХҮІІ ғасырдағы француз моралисі Ларошфуко мыңнан астам нашар мінезді адамдардың портретін берген. Психологияда бұл соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Орыс психологы А.Ф. Лазурский «Мінез туралы ғылыми очерктерінде» осы ілімге елеулі үлес қосты.
Алдымызда Қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың жарқын болашағын меңзейді. Ұрпақты дана да, тәрбиелі етіп тірбиелеу үшін – оның тұлғалық ерекшелігін қалыптастыру қажет.
Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, ол – шені және мақсаты, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындылардың құдіретті иесі.
Адамды сипаттағанда алдымен мінезін ескереді. Егер де қасыңда жақсы мінезді адам болса, өз басында үлкен жеңілдікті сезесің. А.С.Макаренконың айтуынша, адамның жаман мінезі басқаларға тікенектей қадалып, жараласа, оның өзі де шөңге кіріп кеткендей сыздатып, қинайды деген болатын.
Кейбір дәуір кезеңінде ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге олардың бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу, мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған.
Мінез құрылымының компоненнтерін, оның тұлғалық ерекшеліетері мен айналасындағы әлеуметтік ортаның ықпалына икемделе құрылатынына талдама жасаған Б.Г.Ананьев, А.Г. Ковалев, Н.Д.Левитов, В.С.Мерлин, В.Н.Мясищев, Ю.А.Самарин, И.В.Страхов және т.б.
Мінез-құлық мәдениеті–адамшылдық қарым-қатынастың негізгі талаптары мен ережелерін сақтау, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас құра білу. Адамның жүріс-тұрыс, іс-әрекетінің жиынтық көрінісі мінез-құлық ерекшеліктерін айқындайды. Мінез-құлық ерекшеліктері моральдық категорияға жатады. Ол адамның қоғамдағы мінез-құлқын реттеу қызметін атқаратын әлеуметтік институт, қоғам түгелдей мақұлдаған заңды талаптарының орындалу барысымен анықталады. . Құқықтық моральдан айырмашылығы: біріншіден, қоқам мойындаған адамгершілік талаптарын әр адамның орындауын барлық қоғам мүшелерінің қадағалауына байланысты, екіншіден, морал талаптарын орындау тек рухани әсер ету формаларымен (қоғамдық баға беру, көрсетілген мінез-құлық ережелерінің орындалуын мақұлдалуын мақұлдау немесе айыптау) өлшенеді. Мінез-құлық мәдениеті адамның өскен ортасына, адамдармен күнделікті қарым-қатынасына , білім өресіне, көрген түйген өнегесінен алған өнегесіне байланысты.
Адамның мінезін зерттейтін ғылым саласымен айналысқан ежелгі грек оқымыстысы Феофрастан басталады. Ол өзінің «Мінездер» дейтін трактатында афиналық отыз адамның жағымсыз мінездерін (суайт, жылпос, жәдігөй, жарамсақ, өсекшіл және т.б.) сынап жүйелейді. ХҮІІ ғасырдағы француз моралисі Ларошфуко мыңнан астам нашар мінезді адамдардың портретін берген. Психологияда бұл соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Орыс психологы А.Ф. Лазурский «Мінез туралы ғылыми очерктерінде» осы ілімге елеулі үлес қосты.
Қолданылған әдебиеттердің тізімі:
1. Абшаихова У.А., Сирота Н.А. Клинико – катамнестическое исследование поведения подростков, больных гашишной наркоманией. «Самораз -рушающее поведение у подростков». Ленинград: Издательство Ленин- градский психоневрологический институт. - 1991, 288 с.
2. Александров А.А. Современная психотерапия. Курс лекций. –Санкт – Петербург: «Академический проект». - 1997, 454 с.
3. Александровский Ю.А. Пограничные психические расстройства. Москва: Медицина, 1994, - 399 с.
4. Алтынбеков С.А., Катков А.Л., Россинский Ю.А. Программа медико- социальной реабилитации больных наркоманией в Республике Казахстан: Методическое письмо. – Павлодар, 2002. – 32 с.
5. Бабаян Э.А., Гонопольский М.Х. Наркология: (Учебное пособие). – Москва.: Медицина, 1987. – 335 (1) с
6. Березин С.В., Лисецкий К.С., Мотынга И.А. Психология ранней наркологии. Самара: издательство Самарского университета, 1997, 355 с.
7. Березин Ф.Б. Психическая и психофизиологическая адаптация человека. Ленинград: Наука, 1988. – 270 с.
8. Билибин Д.П., Дворников В.Е. Патофизиология алкогольной болезни и наркомании. – Моска: Издательство УДН, 1991, - 455с.
9. Битенский В.С., Херсонский Б.Г., Дворяк С.В., Глушков В.А.Наркомания у подростков. Киев: Здоровье. – 1989, 344 с.
10. Болотовский И.С. Наркомания. Токсикомания. Казань: Издательство КГУ. – 1989, 412 с.
11. Большая медицинская энциклопедия, Т 16/ Под ред. Петровского Б.В. – Москва: Наука, 1981, 897 с.
12. Братусь Б.С. Аномалии личности. – Москва: Мысль. - 1988, 301 с.
13. Братусь В.С., Сидоров П.И. Психология, клиника, профилактика раннего алкоголизма. – Москва, 1984.
14. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии: Книга для учителя. – Москва: Просвещение, 1986. – 208 с.
15. Буянов М.И. Размышления о наркомании: Книга для учителя. – Москва.: Просвещение, 1990.
16. Данилин А.Г., Данилина И.В. Как спасти детей от наркотиков: Пособие для родителей. – Москва: Центрполиграф, 2000.
17. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. - В кн.: Психолология подростка, составитель Ю.И.Фролов. Москва: Российское педагогическое агентство, 1997, - с. 385 – 404.
18. Дулатова С. Наркомания как социальная проблема общества // Учитель Республики. 2005, 15 апреля, с. 4.
19. Дунаевский В.В., Стяжкин В.Д. Наркомания и токсикомания. Москва: Медицина, 1990. – 206 с.
20. Егоров А.Ю. Возрастная наркология. – Москва: Дидактика, 2002. – 288 с.
21. Еникеева Д.Д. Как предупредить алкоголизм и наркоманию у подростков: Учебное пособие для студентов средних и высших педагогических заведений. – 2-е изд., - Москва: Академия, 2003.
22. Ерназар Н. Әлемді жайлаған дерт // Шапағат – Нұр. – 2005, - №3, 14 - 15 бет.
23. Жетібаев Д. Есірткінің тарихына үңілсек // Есірткілерсіз болашақ. 2005. №1 – 2, 23 – 25 бет.
24. Жетібаев Д. Қауіпті дерттің алдын - алайық // Есірткілерсіз болашақ. 2005. №1 – 2, 36 - 43 бет.
25. Здоровый образ жизни: о вреде курения // Экономика и право Казахстана. 2005. - №15, с. 45 - 46.
26. Змановская Е.В. Девиантология: Психология отклоняющегося поведения: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. Москва: Академия, 2003.
27. Каримова С. Маскүнемдіктен айықтыратын амалдар // Отбасы және денсаулық. – 2005, - №6, -19 бет.
28. Керіметұлы Е. Зиянды әдеттердің ұрпақ тағдырына әсері және денсаулық // Аманат. – 2005, - 26 қаңтар, - 6 бет.
29. Ковалев В.В. Семиотика и диагностика психических заболеваний у детей и подростков. Москва: Медицина, 1995. – 287 с.
30. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения. Екатеринбург: Издательство АРД ЛТД. – 144 с.
31. Колесов Д.В. Беседы об антиалкогольном воспитании: Книга для учителя. – Москва: Просвещение, 1987. – 80 с.
32. Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Социодинамическая психиатрия. Москва: «Академический проект», Екатеринбург: «Деловая книга», 2000. – 460 с.
33. Копыт Н.Я., Сидоров П.И. Профилактика алкоголизма. – Москва: Медицина, 1986. – 240 с.
34. Коробкина З.В. Профилактика наркотической зависимости у детей и молодежи. Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. – Москва: Академия, 2002. – 192 с.
35. Кочюнас Р. Психотерапевевтические группы: теория и практика. / Пер. с лит. - Москва: Академический проект. 2000. – 240 с.
36. Крайг Г. Психология развития. СПб: Издательство «Питер», 2000, с. 557 – 647.
37. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. Москва: Просвещение, 1975. – 180 с.
38. Лучшие практики диагностики, лечения и реабилитации зависимости от писхоактивных веществ: Раннее выявление и профилактика распространения зависимостей. Павлодар. – 2003. – ІІІ том. – 121 с.
39. Максимова Н.Ю. Психологическая профилактика алкоголизма и наркомании несовершеннолетних: Учебное пособие. - Ростов на Дону: Феникс, 2000. с. 130- 142.
1. Абшаихова У.А., Сирота Н.А. Клинико – катамнестическое исследование поведения подростков, больных гашишной наркоманией. «Самораз -рушающее поведение у подростков». Ленинград: Издательство Ленин- градский психоневрологический институт. - 1991, 288 с.
2. Александров А.А. Современная психотерапия. Курс лекций. –Санкт – Петербург: «Академический проект». - 1997, 454 с.
3. Александровский Ю.А. Пограничные психические расстройства. Москва: Медицина, 1994, - 399 с.
4. Алтынбеков С.А., Катков А.Л., Россинский Ю.А. Программа медико- социальной реабилитации больных наркоманией в Республике Казахстан: Методическое письмо. – Павлодар, 2002. – 32 с.
5. Бабаян Э.А., Гонопольский М.Х. Наркология: (Учебное пособие). – Москва.: Медицина, 1987. – 335 (1) с
6. Березин С.В., Лисецкий К.С., Мотынга И.А. Психология ранней наркологии. Самара: издательство Самарского университета, 1997, 355 с.
7. Березин Ф.Б. Психическая и психофизиологическая адаптация человека. Ленинград: Наука, 1988. – 270 с.
8. Билибин Д.П., Дворников В.Е. Патофизиология алкогольной болезни и наркомании. – Моска: Издательство УДН, 1991, - 455с.
9. Битенский В.С., Херсонский Б.Г., Дворяк С.В., Глушков В.А.Наркомания у подростков. Киев: Здоровье. – 1989, 344 с.
10. Болотовский И.С. Наркомания. Токсикомания. Казань: Издательство КГУ. – 1989, 412 с.
11. Большая медицинская энциклопедия, Т 16/ Под ред. Петровского Б.В. – Москва: Наука, 1981, 897 с.
12. Братусь Б.С. Аномалии личности. – Москва: Мысль. - 1988, 301 с.
13. Братусь В.С., Сидоров П.И. Психология, клиника, профилактика раннего алкоголизма. – Москва, 1984.
14. Буянов М.И. Беседы о детской психиатрии: Книга для учителя. – Москва: Просвещение, 1986. – 208 с.
15. Буянов М.И. Размышления о наркомании: Книга для учителя. – Москва.: Просвещение, 1990.
16. Данилин А.Г., Данилина И.В. Как спасти детей от наркотиков: Пособие для родителей. – Москва: Центрполиграф, 2000.
17. Драгунова Т.В. Проблема конфликта в подростковом возрасте. - В кн.: Психолология подростка, составитель Ю.И.Фролов. Москва: Российское педагогическое агентство, 1997, - с. 385 – 404.
18. Дулатова С. Наркомания как социальная проблема общества // Учитель Республики. 2005, 15 апреля, с. 4.
19. Дунаевский В.В., Стяжкин В.Д. Наркомания и токсикомания. Москва: Медицина, 1990. – 206 с.
20. Егоров А.Ю. Возрастная наркология. – Москва: Дидактика, 2002. – 288 с.
21. Еникеева Д.Д. Как предупредить алкоголизм и наркоманию у подростков: Учебное пособие для студентов средних и высших педагогических заведений. – 2-е изд., - Москва: Академия, 2003.
22. Ерназар Н. Әлемді жайлаған дерт // Шапағат – Нұр. – 2005, - №3, 14 - 15 бет.
23. Жетібаев Д. Есірткінің тарихына үңілсек // Есірткілерсіз болашақ. 2005. №1 – 2, 23 – 25 бет.
24. Жетібаев Д. Қауіпті дерттің алдын - алайық // Есірткілерсіз болашақ. 2005. №1 – 2, 36 - 43 бет.
25. Здоровый образ жизни: о вреде курения // Экономика и право Казахстана. 2005. - №15, с. 45 - 46.
26. Змановская Е.В. Девиантология: Психология отклоняющегося поведения: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. Москва: Академия, 2003.
27. Каримова С. Маскүнемдіктен айықтыратын амалдар // Отбасы және денсаулық. – 2005, - №6, -19 бет.
28. Керіметұлы Е. Зиянды әдеттердің ұрпақ тағдырына әсері және денсаулық // Аманат. – 2005, - 26 қаңтар, - 6 бет.
29. Ковалев В.В. Семиотика и диагностика психических заболеваний у детей и подростков. Москва: Медицина, 1995. – 287 с.
30. Козлов Н.И. Лучшие психологические игры и упражнения. Екатеринбург: Издательство АРД ЛТД. – 144 с.
31. Колесов Д.В. Беседы об антиалкогольном воспитании: Книга для учителя. – Москва: Просвещение, 1987. – 80 с.
32. Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Социодинамическая психиатрия. Москва: «Академический проект», Екатеринбург: «Деловая книга», 2000. – 460 с.
33. Копыт Н.Я., Сидоров П.И. Профилактика алкоголизма. – Москва: Медицина, 1986. – 240 с.
34. Коробкина З.В. Профилактика наркотической зависимости у детей и молодежи. Учебное пособие для студентов высших педагогических учебных заведений. – Москва: Академия, 2002. – 192 с.
35. Кочюнас Р. Психотерапевевтические группы: теория и практика. / Пер. с лит. - Москва: Академический проект. 2000. – 240 с.
36. Крайг Г. Психология развития. СПб: Издательство «Питер», 2000, с. 557 – 647.
37. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. Москва: Просвещение, 1975. – 180 с.
38. Лучшие практики диагностики, лечения и реабилитации зависимости от писхоактивных веществ: Раннее выявление и профилактика распространения зависимостей. Павлодар. – 2003. – ІІІ том. – 121 с.
39. Максимова Н.Ю. Психологическая профилактика алкоголизма и наркомании несовершеннолетних: Учебное пособие. - Ростов на Дону: Феникс, 2000. с. 130- 142.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. ... ... ... ... ... ... ... ... .3- 6
І- БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы.
1.1. Жеткіншектердің сана-сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез-
құлқты зерттеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7-11
1.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының түрлері мен сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 12-36
ІІ – БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының
ерекшеліктері
2.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқына әсер етуші факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37-44
2.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының пайда болуындағы жанұяның
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 45-48
2.3. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқындағы тұлғалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 49-51
ІІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-67
3.2. Зерттеу жұмысының әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3. Эксперименттік зерттеу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Нәтижелер мен ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68-69
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70-
73
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
К І Р І С П Е
Алдымызда Қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік
өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың
жарқын болашағын меңзейді. Ұрпақты дана да, тәрбиелі етіп тірбиелеу үшін –
оның тұлғалық ерекшелігін қалыптастыру қажет.
Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік
қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, ол – шені және мақсаты, жер
шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындылардың
құдіретті иесі.
Адамды сипаттағанда алдымен мінезін ескереді. Егер де қасыңда жақсы
мінезді адам болса, өз басында үлкен жеңілдікті сезесің. А.С.Макаренконың
айтуынша, адамның жаман мінезі басқаларға тікенектей қадалып, жараласа,
оның өзі де шөңге кіріп кеткендей сыздатып, қинайды деген болатын.
Кейбір дәуір кезеңінде ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге
олардың бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу, мінез-құлқының дұрыс
қалыптасуына үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған.
Мінез құрылымының компоненнтерін, оның тұлғалық ерекшеліетері
мен айналасындағы әлеуметтік ортаның ықпалына икемделе құрылатынына талдама
жасаған Б.Г.Ананьев, А.Г. Ковалев, Н.Д.Левитов, В.С.Мерлин, В.Н.Мясищев,
Ю.А.Самарин, И.В.Страхов және т.б.
Мінез-құлық мәдениеті–адамшылдық қарым-қатынастың негізгі талаптары
мен ережелерін сақтау, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас құра білу.
Адамның жүріс-тұрыс, іс-әрекетінің жиынтық көрінісі мінез-құлық
ерекшеліктерін айқындайды. Мінез-құлық ерекшеліктері моральдық категорияға
жатады. Ол адамның қоғамдағы мінез-құлқын реттеу қызметін атқаратын
әлеуметтік институт, қоғам түгелдей мақұлдаған заңды талаптарының орындалу
барысымен анықталады. . Құқықтық моральдан айырмашылығы: біріншіден, қоқам
мойындаған адамгершілік талаптарын әр адамның орындауын барлық қоғам
мүшелерінің қадағалауына байланысты, екіншіден, морал талаптарын орындау
тек рухани әсер ету формаларымен (қоғамдық баға беру, көрсетілген мінез-
құлық ережелерінің орындалуын мақұлдалуын мақұлдау немесе айыптау)
өлшенеді. Мінез-құлық мәдениеті адамның өскен ортасына, адамдармен
күнделікті қарым-қатынасына , білім өресіне, көрген түйген өнегесінен
алған өнегесіне байланысты.
Адамның мінезін зерттейтін ғылым саласымен айналысқан ежелгі грек
оқымыстысы Феофрастан басталады. Ол өзінің Мінездер дейтін трактатында
афиналық отыз адамның жағымсыз мінездерін (суайт, жылпос, жәдігөй,
жарамсақ, өсекшіл және т.б.) сынап жүйелейді. ХҮІІ ғасырдағы француз
моралисі Ларошфуко мыңнан астам нашар мінезді адамдардың портретін берген.
Психологияда бұл соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Орыс психологы А.Ф.
Лазурский Мінез туралы ғылыми очерктерінде осы ілімге елеулі үлес қосты.
Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше
тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті
болмайды.Естіп, көріп, ұстап,татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана
естілер қатарында болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті
етеді- деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда
дәлелдеп береді. Сондай-ақ Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге
кетпейді дейтін теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан
сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгерістерге еніп, оның іс-
әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін
адамгершілік, моральдық, имандық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және
жаман деп жіктейді. Әдептілікті сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті,
беріктікті жақсы мінезге жатқызса, сенгіштікті, арсыздықты, мақтаншақтықты,
қулықты, жауыздықты т.б. жаман мінез деп есептейді. Адам баласы бір-
бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа
нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды
тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді.
Демек, Абай сана-сезімді тәрбиелеп жетілдірудегі қоғамдық ортаның рөлін
негізгі себеп ретінде түсіндіреді. Үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан
мәселелері қай қоғамда болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман
алып шығатын тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға
жетелер жарық жұлдыз нысанасы екені даусыз.
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі
Ж.Аймаутов жазушылығымен қоса қазақ топырағында тұңғыш
педагогика,психология саласында қалам тарты, құнды-құнды ғылыми-зерттеу
еңбектерінде адам мінезінің, ақыл-қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің
түрлі түрлі болуынан...Адам баласының мінезінің мінді немесе келеңсіз болуы
тәрбиенің жетіспегендігінен, ал тәрбиені әлеуметтік факторлардан алады.
Қазіргі таңда адамның көптеген еңбек қызметі салаларында туындап
отырған мәселелердің бірі оның нервтік-психикалық қысымымен байланысты.
Урбанизация, өмірдің қилы жылдам темпі, ақпараттық ауыртпалық барлығы
адамның қысымын көтереді, сондықтан ол нервтік-психикалық паталогияның
пайда болуына және дамуына алып келеді. Бұл психогигиена және психо-
профилактика сұрақтарын туындатады. Мұндағы маңызды міндет адамның
психикалық жай-күйін, денсаулығын қорғау. Мұндай мәселелерді шешу
невротизация, психопатизация және осыған жақын субклиникалық жай-күйді
алдын алудың қажеттілігі, сонымен бірге психотравмалық факторлардың
әсерінен патологиялық күйге ұшырайтын акцентуациялық сипатты ауруларды
алдын алуда маңызды роль ойнайды.
Жеткіншек шақ мінез-құлықтың қалыптасу кезеңі болып табылады. Осы
уақыт кезеңі кезінде мінездің көптеген түрлері құрыла бастайды. Дәл осы
мезетте әр түрлі типологиялық варианттар нормалары басым болады. Уақыт
өте келе мінездің кейбір жақтары өзгеріске ұшырайды, жаңарады, өмірлік
тәжірбиенің арқасында тегістеледі. 7.5 бет.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жеткіншектік шақты қиын жас деп атайды.
Шыныменен де, статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың
ең қауіпті уақыты – 12-17 жас аралығы. Бүгінгі таңдағы маскүнемдік пен
нашақорлық бір ғана адамның немесе отбасының медициналық немесе
адамгершілік жағынан мәселесі болудан қалып, барлық тұрғындардың
денсаулығына, бақ – берекесіне, қауіпсіздігіне, тіпті ұлттық дамуына әсер
етеді, бір сөзбен айтқанда, бір отбасының емес, тұтастай қоғамның қайғы –
қасіреті, ұлттық мәселесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің тұлғасына спирттік
ішімдіктерді, есірткілерді, уыттырғы заттарды қабылдаудан, темекіні шегуден
туындаған негативті әсерінің дәлелін теориялық түрде анықтау және
эксперименттік түрде дәлелдеу.
Мақсатқа байланысты негізгі міндеттер анықталды:
1. Мәселенің жағдайын психологияның теориясы мен практикасында
зерттеу.
2. Жасөспірімдерде девиантты мінез – құлықтың ерекшеліктерін анықтау.
3. Жасөспірімдердің девиантты мінез – құлыққа бейім болатын топтын
пайыздық көлемін олармен іс – тәжірибе жұмысында эксперименттік
анықтау.
4. Жасөспірімдік шақта девианттылықтың алдын – алуға жағдай жасайтын
шарттарды анықтау.
1.Зерттеу жұмысының болжамы: Мектепте оқитын жасөспірімдердің арасында
маскүнемдікке, нашақорлыққа, уыттырғы заттарға әуестікке бейім болатын,
яғни тәуекел тобын құратындар бар.
2. Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер тұлға мінезін қалыптастыру мен жан-
жақты дамуына әсер етуші әлеуметтік факторларды жандандырсақ, онда тұлғаның
жеке бастық мінез-құлық ерекшелігінің дұрыс бағытта қалыптасуына және
девиантты мінез-құлықтың болмауына әсер етеді.
Зерттеу пәні девиантты мінез – құлықтағы жасөспірімдердің тұлғасының
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Жасөспірімдік шақтағы девиантты мінез –
құлық.
Теориялық маңыздылығы: Жас өскін ұрпақтардың девиантты мінез – құлыққа
бейім болу мәселесі психологиядағы, әсіресе арнайы медициналық
психологиядағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Психология
ғылымында жасөспірімдердің психологиялық дамуын, жасөспірімдік шақтың өту
ерекшеліктері мен ұзақтығын, жасөспірімдік шақтың психологиялық мазмұнын
зерттеген Л.С.Выготский, Б.С.Братусь, Ст.Холл, Ш.Бюллер, В.Штерн,
Э.Эриксон, жасөспірімдердің ауытқыған мінез – құлықтын ерекшеліктерін
қарастырған А.Е.Личко, Ю.В.Попов, В.С.Битенский, Э.Г.Эйдемиллер.
Практикалық маңыздылығы: Қазіргі таңдағы еліміздің жас ұрпақтарына сапалы
білім, саналы тәрбие беру мақсатында жүргізіліп отырған сан түрлі тәрбиелеу
ерекшеліктерін таңдай білу. Жасөспірімдердің заман ағымындағые еуропалық
тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым
шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология,
әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс
тәрбиелеу бағытында қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу мәселесінің өзектілігі, теориялық маңыздылығы,
міндеттері мен мақсаты, объектісі анықталды, зерттеу болжамы құрылды,
зерттеу бағдарламасы, зерттеудің тәжірибелік мәні анықталды.
Бірінші бөлімде девиантты мінез – құлық мәселесінің теориялық
мәселелері, девиантты мінез – құлықтың түрлері және жеткіншектік шақты
теориялық тұрғыдан психологиялық зерттеудің теориялық негіздері және
жасөспірімдік шақтағы девиантты мінез – құлықтың профилактикасы
қарастырылады.
Екінші бөлімде девиантты мінез – құлыққа бейімділікті анықтайтын
әдістер анықталады, эмпирикалық зерттеулердің нәтижелері
интерпритацияланады және талданады.
Қорытындыда девиантты мінез – құлықтың психологиялық ерекшеліктерін
эмпирикалық зерттеу нәтижелері көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі қазақ және орыс тілінде, барлығы 80.
Қосымша құрамында қолданылған әдістемелерге стимулды материалдар
көрсетілген.
І-БӨЛІМ. Жеткіншектердің сана-сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез-
құлқын зерттеудің маңыздылығы.
1.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын зерттеу психологияның пәні
ретінде.
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де, қиындық тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Адам өмірге келген сәттен бастап
үлкен әлеуметтік ортаға тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі
мен үйлесімді дамуы үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәденитті
қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе
жатқан тұлғасына ауқымды әсерін тигізеді. Ст. Холл бала толыққанды дамуы
үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастары басынан өткеруі қажет деп
санайды.
Қандайда бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз,
жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кесірі тиетін тәрбиелеуші шағын
әлеуметтің сипаттарынан, тәрбиелеу-оқыту, үрдістерінен және ықпал еткен
тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің
арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың персонализациялануға ұмтылуы оған қатысты референттік топтардың
(бірінші отбасының одан кейін балалар бақшасындағы және мектептегі
құрбыларының) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көріністерін
қабылдағысы келмейтіндігімен және құрбыларының жас ерекшелігіне байланысты
мұндай ұстанымы педагогтердің және ата-аналардың олқылығы бар балаларға
қатынасы негізінде қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан
басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады.
Ерте зерттеу, алдын алу және түзету жұмыстары олардың жоғары нәтижелі
маңызына ие.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға
сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі
әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық,
мәдинет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған
іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың
тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып
келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Девианттық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншісі-бұл
анық немесе жасырын психопаталогияның барлығын білдіретін психикалық
денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншісі –бұл әлеуметтік,
мәдени және әсіресе, құқықтық қалыптарды бұзатын асоциалды мінез-құлық.
Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық , ал салмақты болса, әрі
жазаланса қылмыс деп аталады. Бұл жерде делинквенттік (құқыққа қарсы) және
қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр.
С.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді.
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық, дүние-
мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты(ұрлау, тонау, алып-сату т.б)
жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер(балағаттау,
бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау).
3. Әлеуметтік енжар тип: белсенді өмір сүруден, азаматтық борыштарын
өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу
(жұмыстан, оқудан бас тарту, маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, өзіне-
өзі қол жұмсау).
Осылайша (мазмұнымен де, мақсатқа бағытталғандығымен де) ерекшеленетін
асоциалды мінез-құлық әр түрлі әлеуметтік ауытқушылықтардан көрінуі мүмкін:
адами қалыптарының бұзылуынан бастап құқық бұзушылықпен қылмыс жасауға
дейін.
Асоциалдық көріністер сыртқы мінез-құлық жағынан ғана емес, мінез-
құлықты іштей реттеудің: әлеуметтік, адамгершілік бағдарлардың және өзін-
өзі бағалай алудың деформациясынан да байқалады. Осылайша балалар мен
жеткіншектердің ауытқыған мінез-құлқы, бір жағынан, тұлғаның тиісті
ерекшеліктерінің туындауы мен дамуынан сигнал беретін белгі ретінде
қарастырылса, екінші жағынан, тұлғаның дамуына тәрбиелік ықпал ететін
жетекші ретінде, оны қалыптастырудың немесе оның қалыптасуына әсер ететін
құрал ретінде көрініс табады.
Оқушылардың девианттық мінез-құлқының себептері мен факторлары неде?
Біздіңше, балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар мына
себептерге байланысты болуы ғажап емес.
-дұрыс тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің,
дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
-жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал,
оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым-
қатынастың орнамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас
жолдастарының дұрыс емес қатынастарынан туындайтын терең психологиялық
жайсыздықтар:
-психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы
ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстары, мінез акцентуациясы және басқа
да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері:
-ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналыспағандығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы:
-қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және
жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуы, т.б. жағымсыз жәйттер.
Балалар мен жасөспірімдерге қоршаған адамдардың немқұрайдылығы, зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыздық бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге
деген қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға,
өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибенің жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдеп қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегендігі және қалыптаспағандығы жасөспірімдердің өз белсенділігін
жағымсыз, құқыққа қайшы келетін нәрсеге жұмсауын таңдауға ықпал етеді, бұл
олардың мінез-құлқынан, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен
көрініс береді. Бұл сөз жоқ, балалар мен жасөспірімдерге дер кезінде
педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік және медициналық көмектің
көрсетілмеуін айғақтайды.
Қазіргі кездегі жасөспірімнің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені бала
ауытқушы мінез-құлықтың әр түрлі нысандарын мектепке бара жатқанда да, аула
мен қоғамдық орындарда да, тіпте үйде де, мектепте де көреді. Морал мен
мінез-құлық аймағындағы ауытқушылықты тудыратын қолайлы жағдайларды
жасырын, бейнесіз өзара қатынас сипатымен, еркіндігінің көптігімен, кері
әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және мәдени факторларының кең
ассортиментті бар қалалық орта құрайды. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар
нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке беделінің
төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моралдық шекаралардың
жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы, жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы
және өзін-өзі жоюушы мінез-құлықтың өсуіне ықпал етеді.
Ежелден бері жасөспірімдік шақ маскүнемдік пен токсикоманияның дамуына
жағдай жасайтын фактор ретінде қарастырылады 10. Егер аддиктивті мінез –
құлық жасөспірімдік шақта басталатын болса, химиялық тәуелділіктің
қалыптасу қауіп қатері жоғары болады. Осылайша, маскүнемдер мен
нашақорлардың 75% -ы психобелсенді заттарды жасөспірімдік шақтан бастап
қабылдағандар көрінеді.
Жасөспірімдік шақты қиын жас деп атайды. Шынымен де, бұл жас
ерекшелігі балалар үшін де, ата – аналар мен мұғалімдер үшін де қиынға
соғады. Статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың ең
қауіпті уақыты – 12-17 жас.
Жасөспрімдік шақты классикалық зерттеулер көптеген белгілі психолгтардың
бағыттарында бейнеленген.
Л.С.Выготский ойынша, жасөспірімдік шақтың өту ерекшелігі мен
ұзақтығы қоғам дамуына байланысты өтеді, яғни бұл жаста қоршаған ортаның
ойлаудың дамуына әсері өте жоғары болады. Өтпелі кезеңдегі жасөспірімдердің
қызығушылық мәселесін жасөспірімнің психологиялық дамуының кілті деп
есептеді. Л.С.Выготский жасөспірімнің ең айқын қызығушылықтарының негізгі
топтарын бөлді, олар доминанталар деп аталды: эгоцентрикалық (жсөспірімнің
өзінің тұлғасына деген қызығушылығы), алдағыға доминанта (жоғарыға деген
ұстаным), күшейту доминантасы (қарама – қарсы тұруға, жеңуге, ерік – жігер
қысымына қызығушылық, олар тәрбиеге қарсы бұзақылықпен, одан бас тартумен
және басқа да негативті белгілермен бейнеленеді), романтика доминантасы
(белгісіз құбылыстарға, тәуекелге бел бууға, батылдыққа ұмтылыс).
Ст.Холл бұл кезеңді өзіндік сананың дағдарысы деді, бұл кезеңнен
өткен адам жеке даралық сезімін иеленеді. Холл ең алғаш автор болып,
жасөспірім мінезінің амбиваленттілігін және парадоксальділігін бейнеледі.
Жасөспірімдік шақты басқа белгілі зерттеуші Э.Шпрангер өзінің мәдени
– психологиялық концепциясында жасөспірімдік шақты мәдениетке бейімделудің
жасы ретінде анықтады, яғни жеке дара психика берілген дәуірдің объективті
және нормативті рухына бейімделеді. Шпрангер бойынша, жасөспірімдік шақтың
басты жаңа құрылымдары: Менді ашу, рефлексияның туындауы, өзінің жеке
даралығын сезіну. Алғашқы жыныстық сезімдер және белгісіз әрі құпиялы
құбылыс алдында қорқыныш, ұят ұштасады, бұл дискомфорт пен толымсыздық
сезімдерін тудырып, қоғам мен адамдардан қорқынышты, тіпті оларға қарсы
агрессияны туындату мүмкін.
Ш.Бюллер пубертантты кезеңді биологиялық көзқарас жағынан зерттеп,
ерекше биологиялық қажеттілік әсерімен байланысты спецификалық психикалық
құбылыстарды анықтады, бұл толықтыру қажеттілігі, ол қарама – қарсы
жыныстағы адамдармен жақындасуды, бірігуді қажет етеді. Бюллер бұл
процесстің неативті фазасының негізгі белгілерін белгіледі: жоғары
сезімталдық пен тітіркенгіштік, тынымсыз және қозушылық жағдайы, физикалық
және жан күйзелісі, өзіменен қанағаттанбаушылықты қоршаған әлемге бағыттау.
Тыйым салынған істерді жасау ерекше күшке ие болады. Бұл уақытта жалғыздық,
түсінбеушілік сезімдері мазаландырады. Сондықтан жұмысқа деген қабілеттілік
төмендеп, айналасындағыларынан изоляция жоғарылайды немесе оларға қарсы
айқын агрессия туындалып, әртүрлі асоциалды әрекеттер жасалады.
В.Штерн жасөспірімдік шақты балалар ойындары мен ересек адамдардың
жауапты іс - әрекетінің арасындағы аралық кезең деді. Штерн бойынша,
адамдық тұлғаның типі белгілі – бір құндылықтарды анықтаудың шарты болады,
бірақ белгілі – бір құндылықты анықтау жетекшілік мәнге ие болып, оның
өмірін бағыттайды.
Э.Эриксон өзінің эпигенетикалық теориясында жасөспірімдік шақты жеке
даралықтың қалыптасуы деп атады. Ол жасөспірімдік жастан, жеткіншектікке
дейін жыныстық жетілудің қалыпты және аномальді даму сызығын көрсетті.
Балалық шақ жеткіншектіпен алмасады да, физиологиялық өзгерістердің толқыны
пайда болып, жасөспірім өзін және өзінің өткен шақтағы өмірін жоғары
кемелденумен бағалайды. Қоршаған орта оны қалайша қабылдайды, бұрынғы
дағдылары мен рөлдерін жаңа мүмкіндіктермен қалай біріктіруге болады сияқты
сұрақтар жасөспірімді толғандырады. Бұл кезеңдегі негізгі мәселе –
рөлдердің араласуы немесе гиперидентификация. Идентификацияның осындай
шектен тыс кеңеюі жасөпірімдердің қызығушылықтары және мақсаттары ортақ
компанияларға бірігетіндігін және өздеріне ұқсас емес құрбыларын
мойындамайтындарын түсіндіреді.
Жасөспірімдік шақта, жыныстық жетілу кезеңінде мінез – құлыққа
эмансипацияның, құрбыларымен топтасудың, қызығушылықтардың, имитацияның
реакциялары әсер етеді. Бұл реакциялар психобелсенді заттарды қабылдауға
да, алдын – алуға да жағдай жасайтын факторлар бола алады. Сондықтан, бұл
шақтың мінез – құлықтық реакцияларын атап өту керек 20.
- Эмансипация реакциясы жақындарының, ұстаздарының қамқорынан,
бақылауынан, басқаруынан шығуға ұмтылыс. Ересек адамдар нені бағалы, құнды
десе, соны жасөспірімдер, керісінше, қабылдамайды, оған қарсы шығады.
Эмансипация реакциясы нақты адамдарға (ата – анаға, мұғалімдерге және т.б.)
да, ересек адамдардың тұтастай буынына да бағытталуы мүмкін.
- Қызығушылық реакциясы (хобби) эмансипация реакциясына, керісінше,
аддиктивті мінез – құлыққа жол бермейді. Сонымен қатар, жоғары
қызығушылықтардың пайда болуы жеткіншектік шақта да спирттік ішімдіктерді
қабылдаудың күрт төмендеуіне де жағдай жасайды.
Әсіресе алдын – алушы факторлары интеллектуалды – эстетикалық хобби
(әдебиетке, музыкаға, қолөнерге, тарихқа, философияға қызығушылық), дене –
мануальді хобби (күшті, ептілікті дамыту ұмтылысы, спортта биік дәрежеге
жету ынтығушылығы).
Хоббидің тағы бір ерекше түрі ақпараттық – коммуникативті деп
аталған. Жасөспірімдер уақытын мән – мағынасы аз, интеллектуалдылықты қажет
етпейтін, ойсыз қарым – қатынасқа арнайды. Бұдан құрбыларының әсер етуінен
асоциалды компаниялармен қатынасқа түсу ұмтылысы де пайда болуы мүмкін.
Бұндай мінез – құлық алкогольді, есірткіні, токсикоманиялық заттарды
қабылдаумен ұштасады.
Жасөспірімдік шақты қиын жас деп атайды. Шынымен де, бұл жас
ерекшелігі балалар үшін де, ата – аналар мен мұғалімдер үшін де қиынға
соғады. Статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың ең
қауіпті уақыты – 12-17 жас.
1.2. Девиантты мінез-құлықтың түрлері мен сипаттамасы.
Девиантты мінез дегеніміз ( ағылшын тілінен аударғанда зиянды әдет,
жат қылық) өмір шындығын сол күйінде қабылдаудан бас тартып, шынайы өмірден
қашу немесе ауытқу болып табылады. Мұндай ауытқулар адамның өзінің
психикалық күйін психобелсенді заттарды қолдану арқылы жасанды түрде,
өзгертуінен туындайды. Баланың бойындағы аддиктивті мінездің белгілерінің
басымдылығы өзгерген макро және микро ортаның талаптарына бейімделуінің
бұзылуына әкеліп соғады. Өзінің мінезіндегі өзгерістермен, қылықтарымен
бала өзіне жедел көмек түріне зәру екендігін білдіреді. Әдетте кез келген
жасөспірім ата-анасынан немесе ұстаздарынан ашық түрде көмек сұрай алмайды.
Ал ол медициналық көмектен бұрын, профилактикалық, психолог-педагогтық және
отбасы тарапынан асқан шыдамдылық пен мейірімділік, аса тәрбиелілік көмек
қажет. Бала аддиктивті мінездің иесі бола отырып зиянды заттардың бір
немесе бірнеше түрімен әуестенуі мүмкін. Уақыт өте келе өзінің қалай
тұрақты түрде есірткі заттарды қолданатынын кісілер тобынан табылатынын
білмей де қалады.
Жасөспірімдік шақтың адамның қалыптасуындағы ерекше жас ерекшелік
сатысы ретінде айқындалуы ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды. Сол
уақыттан бастап, жасөспірімдік шақ, жасөспірімдік мәселелер көптеген
психолог, дәрігер, педагог, мәдениеттанушы, әлеуметкер ғалымдардың көз
салу орталығына айналды. Жасөспірімдік шақ бұл балалық шақтан ересектер
әлеміне өту сатысы, ол эмоционалды жағынан мазмұнды болғандықтан,
жасөспірімдік дағдарыстың негативті белгілері көріне бастайды.
Жасөспірім өзін, өзінің мүмкіндіктерін және жеке дара ерекшеліктерін
түсінуге ұмтылады, өзінің басқа адамдармен ұқсастығын және олардан
айырмашылығын тапқысы келеді. Құрбыларымен қарым – қатынас жасау өзі туралы
адекватты түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Э.Эриксон бойынша 20,
құрбыларының арасында болу жасөспірімдерге саяси, әлеуметтік, экономикалық
және діни идеологиялық жүйелердің әсерін сезінуге мүмкіндік береді. Құрбы
– құрдастарымен көп уақытын өткізген жасөспірімдер мінез – құлқының
бағыттылығын қалыптастырады, кейде ол девиантты, бұзылған болады.
Тұлғаның ауытқыған мінез – құлқының өте күрделі, көпжақты
категориясының ішінде тәуелді немесе аддиктивті мінез – құлықтың тобы бар.
Аддиктивті мінез – құлық қауіпті мәселе, себебі айналасындағылармен
қақтығыстар, қылмыс жасау, жұмысқа жасау қабілетінен айрылу сияқты
негативті нәтижелерге әкеледі. Аддиктивтілік ұғымы медициналық сөздіктен
алынған, қазіргі уақытта жаңа, кең таралған сөз болады.
Тәуелділік сөзін кең мағынада қарастыратын болсақ, бұл
қанағаттанушылық сезімін алу үшін біреуге немесе бір нәрсеге нану
ұмтылысы 10. Осылайша аддиктивті мінез – құлық біреуді немесе бір
нәрсені зиянды пайдаланумен де, оның қажеттіліктерінің бұзылуымен де тығыз
байланысты. Ағылшын сөзі addiction аудармасы бейімділік, тәуелділік,
қауіпті әдет. Аддиктивті мінез – құлық ағылшын тілінің термині (addictive
behavior), оныменен психикалық күйді өзгертетін әртүрлі заттарды, сонымен
қатар алкоголь мен темекі шегуді де зиянды қолдануды атайды. Егер берілген
түсініктін тарихи түп нұсқасына келетін болсақ, латыннан addictus қарызға
батқан адам дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ күшке бағынбайтын, белгілі –
бір билікке айнымастай бейім болған адам. Осылайша, аддиктивті мінез –
құлық – бұл өзін - өзі реттеу немесе бір нәрсеге бейімделу мақсатында
біреуді немесе бір затты зиянды пайдаланумен байланысты тұлғаның ауытқыған
мінез – құлқының бір түрі.
А.Е.Личко мен В.С.Битенский көзқарастары бойынша, жасөспірімдерге
қатысты аддиктивті мінез – құлық терминін қолдану жөн, себебі бұнда ауру
емес, мінез – құлық бұзылыстары қарастырылады. Авторлар аддиктивті мінез –
құлықтың өршіп кетуіне жағдай жасайтын екі жолды белгілейді. Бірінші
жағдайда жасөспірімдер әртүрлі психобелсенді заттарды қоланады: бензин,
клей, кейін алкогольді ішімдіктер, ұсынған дәрілік заттар немесе
марихуанадан бас тартпайды. Қолдану жүйелілігі әртүрлі болу мүмкін белгілі
– бір затты ұнатып таңдағанша дейін әртүрлі заттарды қабылдап
эксперименттеу жалғасады. Кейбір жағдайда қабылдау жедел үзіледі.
Екіншісінде белгілі – бір нақты психобелсенді затты (бензин,
алкоголь) ғана қабылдау бақыланады. Жасөспірімнің бір есірткіге ерте
дағдылануы басқаларына қол жетпегендігіне байланысты, ал саналы түрде
таңдау жасау сирек кездеседі.
Д.Д.Исаев аддиктивті мінез – құлықтың немесе есірткіге құмарлатудың
бірнеше үлгілерін ұсынады.
- Жайлану үлгісі. Бұл көңілін жайландыру мақсатында психобелсенді
заттар мен есірткіні қабылдаудың кең таралған нұсқасының бірі. Оларды
қолдану қысым түсіруге, босаңсуға, ұнамсыз не қауіпті шындықтан, шешілмеген
өмірлік мәселелерден қашуға бағытталған. Кейбір жасөспірімдер
психобелсенді заттарды эмоционалдық күйін өзгерту үшін мазасыздықта,
депрессияда, апатияда пайдаланады.
- Коммуникативті үлгісі. Есірткіге ынтығудың бұл үлгісі қарым –
қатынас, сүйіспеншілік, мейірімділік қажеттіліктерінің
қанағаттанбаушылығында туындайды. Психобелсенді заттарды қабылдау өз және
қарама – қарсы жыныстағы құрбыларымен қарым – қатынасты жеңілдетеді.
Ұялшақтық, тұйықтық сезімі жойылып, өзінің мүмкіндіктеріне сенушілік
туындайды.
- Белсендіруші үлгісі. Кейбір жасөспірімдер психобелсенді заттарды
өмірлік күштерін, сергектікті, белсенділікті жоғарылату үшін қолданады. Өз
күштері мен мүмкіндіктеріне сенімсіз болып, тура қарама – қарсы жағдайға
сенімділікке, батылдыққа, қуаттылыққа жеткілері келеді.
- Гедонистік үлгісі. Психобелсенді заттарды қолдану рақатқа,
ләззатқа, жайлы сезімдерге бөлену үшін, психикалық, физикалық комфортқа
жету үшін жүргізіледі. Қолданушылар галлюцинаторлы бейнелердің
фантастикалық әлемін құруға, эйфорияның шаттық жағдайына жетуге ұмтылады.
- Конформды үлгісі. Жасөспірімдердің еліктеу, құрбыларынан қалыспау,
топпен қабыл болу ұмтылысын мақсат ету психобелсенді заттарды қолдануға
әкеле алады. Бұл үлгінің дамуы лидерлерге еліктеумен, ұжымға қатысты
құбылыстарға сыни көзбен қарамаушылыққа байланысты.
- Манипулятивті үлгісі. Психобелсенді заттарды қабылдау арқылы
өзгелермен манипуляция жасау үшін, оларды пайдалану үшін, өз басының қамын
ойлап белгі – бір жетістіктерге жету үшін қолданады. Мәселен, өзінің ерекше
екендігіне, лидерлікке жету қабілетіне көпшіліктін назарын бөлу үшін
есірткіні және алкогольді қолданады.
- Компенсаторлы үлгісі. Мінез – құлықтын бұл үлгісі тұлғаның белгілі
– бір толымсыздық комплексін , мінездің үйлесімсіздігін компенсациялау
қажеттілігімен байланысты туындалады.
Аддиктивті мінез – құлықтың бірнеше формасы бар:
- химиялық тәуелділік (темекі шегу, токсикомания, есірткіге
тәуелділік, спирттік ішімдіктерге тәуелділік);
- ас қабылдау мінез – құлқының бұзылысы (артық жеу, ашығу,
тамақтанудан бас тарту);
- гэмблинг – ойындық тәуелділік (компьютерлік ойындарға тәуелділік,
азартты ойындар);
- діни – деструктивті мінез – құлық (діни фанатизм, сектаға кіру).
Аддиктивті мінез – құлықтың ауырлық дәрежесі әртүрлі бола алады: қалыпты
мінез – құлықтан бастап, соматикалық немесе психикалық патологиямен
ұштасатын биологиялық тәуелділіктін күрделі түрлеріне дейін. Осыған
байланысты, кейбір авторлар 10 аддиктивті мінез – құлық пен тәуелділік
дәрежесіне жетпейтін, аса қауіпті емес, мәселен тамақты артық жеу, темекі
шегу сияқты қарапайым зиянды әдеттерді бөледі. Тәуелді мінез – құлықтың
әртүрлі формалары бірігуге немесе бір – біріне өтуге мүмкіндігі бар, бұл
олардың механизмдерінің бір екендігін дәлелдейді. Мысалы, көп жылдар бойы
темекі шегуші адам темекіден бас тартса, тамақ ішуге басылмайтын
құштарлықты сезінеді. Героинға тәуелді адам көбінде әлсіз есірткіні немесе
спирттік ішімдіктерді қабылдаумен ремиссияға төзеді.
Соңғы жылдары кәмелеттік жасқа толмағандар санының арасында мінез –
құлық бұзылыстары көбейді. Аддиктивті мінез – құлықтын химиялық тәуелділік
сияқты түрі аса елеулі және көп кездеседі. Өйткені бүгінгі таңда
маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания және темекі шегу жастар мәдениетінің
айнымас белгісі болды.
Аддиктивті мінез – құлықтың ерекшелігі - ол ауру емес. Бұндай
жағдайда дәрілік ем жасау қажеттілігі туса, детоксикацияға бағытталу
мүмкіндігі бар, ал психотерапевтік әдіс – тәсілдер психопрфилактика
мақсатында қолданылады. Аддиктивті мінез – құлықта жүргізілетін іс –
шаралар медициналық емес, тәлім – тәрбиелік болу қажет.
А.Е.Личко белгілеуі бойынша, аддиктивті мінез – құлыққа мінез
акцентуацияларының түрлері ерекше әсер етеді.
Жасөспірімдердегі ерте алкоголизацияның мысалын көрсету арқылы
аддиктивті мінез – құлықтың алкогольді түрі қалыптасуына белгілі – бір
акцентуация қалайша ықпал ететінін байқауға болады. Тұрақсыз, эпилептоидты,
гипертимді және истероидті акцентуация типтеріндегі жасөспірімдер ішімдікке
бейім келеді. Тұрақсыз типтегі жасөспірімдерде алкоголизация – бұл көңілді
уақыт өткізуге, жағымсыз әсерге бейімділігінің нәтижесі. Бұл
К.Леонгардтың пікірімен ұштасады, яғни маскүнемділікке бейім ететін жалпы
мінез белгісі өзін - өзі басқару қабілетінің төмендігі, бір мезеттік әсер
алудан әрекет жасау тенденциясы. Тұрақсыз тип өкілдерінде қатты мас
болмаудың дәрежелері кездеседі. Тұрақсыз типтегі алкоголизацияға
гипертимді типтегі жасөспірімдердің алкоголизациясы ұқсас. Эпилептоидты
жасөспірімдерде мастықтың бейнесі өзгеше: эйфорияның қысқа кезеңі, кейін
дисфориялық түрде мас болу, яғни агрессия, аутоагрессия, зорлау.
Эпилептоидтер мас болудың ауыр дәрежесіне дейін ішеді. Спирттік
ішімдіктерді ішу олар үшін жиналған қысым мен кедергілерден арылу жолы.
Истероидтер алкоголизацияда демонстративті қалпын сақтайды – мас болу
дәрежесін асыра сілтеп айтады. Кейде алкогольді эстеттерді бейнелейді:
құрбыларына элиталы спирттік ішімдіктерді ғана қабылдайтындығын айтады.
А.Е.Личко айтуынша, тұрақсыз типтегі акцентуанттар аддиктивті мінез –
құлықтың тұтастай дамуына ерекше бейім, себебі оларда құрбыларымен топтасу
реакциясы жоғары дамыған. Бұдан кейінгі аддиктивті мінез – құлықтағы
жасөспірімдердің мінез акцентуацияларын зерттеу бойынша, эпилептоидты және
истероидты типтердің басым болуы байқалды. Соңғы басылымдарда есірткіге
бейім жасөспірімдерде эпилептоидты типпен қатар, гипертимді және конформды
акценттуанттардың артықшылығы жайлы мағлұматтар жазылды. Нашақорлықтың
әртүрлі формаларындағы акцентуацияның басым болатын типтері жайлы деректер
келтірілген зертеулер пайда болды: эфедронды нашақорлыққа шалдыққандар
ішінде көбінде истероидты акцентуанттар кедессе, опийлік нашақорлар
арасында эпилептоидтылар көп.
Ц.П.Короленко девиантты мінез – құлыққа жағдай жасайтын жасөспірім
тұлғасына тән белгілерді айқын етіп көрсетеді.
- Қиындықтарға төзу төмендігі. Ол гедонистік ұстанымның (рақатқа
бірден бөлену ұмтылысы) ықпалымен шартталады. Егер аддиктілердің тілегі
бірден орындалмаса, олар негативті эмоциялармен не кездескен кедергілерден
кетумен жауап береді. Бұл қақтығыстарға әкеп соқтыратын өкпелегіштікпен,
күдіктенушілікпен ұштасады.
- Толымсыздықтың жасырын комплексі көңіл – күйдің жылдам өзгеруімен,
қабілеттері обьективті тексерілетін жағдайлардан қашумен бейнеленеді.
Жасөспірімдер айналасындағыларына жағымды әсер етуге ұмтылады. Шешім
қабылдауда жауапкершіліктен бас тартады, оны басқа адамға артып, қажет
уақытта ақтаушы дәлелдерді іздейді.
- Стереотиптілік. Қалыптасқан мінез – құлықтың қайталануы. Бұдан
арылу қиынға соғады. Тәуелділік аддиктивті бағытталған басқа адамдардың
әсеріне бағынумен сипатталады. Бұл жағдайдағы жасөспірімге пассивтілік,
дербестіктің жоқтығы, қолдау алу ұмтылысы тән.
-Мазасыздық. Ол жасөспірімдердегі толымсыздық комплексімен, тәуелділікпен
байланысты. Бұл жағдайдың бір қызық жері - қақтығыстық ситуацияларда
мазасыздық жоғалады, ал күнделікті, тыныш өмірде, қысым келтірмейтін
оқиғаларда себептен – себепсіз туындауы мүмкін.
Көп жағдайда осындай мінез жастарды қылмысқа да итермелеп жатады.
Мамандар олардың арасынан есірткі заттарды тұрақты қолданатындармен бірге
кейде кездейсоқ немесе оқта-текте ғана қолданатындарды іріктеп жатады.
Девиантты мінез-құлыққа дәстүрлі түрде маскүнемдік, нашақорлық, темекі
шегу, иіске елтушілер яғни химиялық аддикция және химиялық емес аддикция-
құмар ойындар ойнау, компьютерлік тәуелділік, қомағайлық немесе үнемі
ашығу, жыныстық қатынас аддикциясын жатқызады.
Аддиктивті мінездің құрылымы төмендегідей:
Аддиктивті мінездің иелерін, жат қылықтарына, зиянды әдеттеріне қарай тағы
да екі топқа бөлеміз. Психикалық және физиологиялық тәуелді жандар.
А) Психикалық тәуелді жандардың мінезделуі – жат қылықтарға деген орасан
қажеттілік бүкіл бойын билейді немесе психобелсенді заттарды қолдануға
деген әуестігі, өзі қалап тұрған рахат сезімнің шыңына шығу үшін керекті
есірткі мөлшерін шектен тыс күшейтуге ұмтылады. Қалағаны болмай қалған
жағдайда оның бойынан психикалық ауытқушылық, қатты алаңдаушылық сезіледі.
Б) Физиологиялық тәуелділік. Бұл жағдайда адам ағзасы есірткі заттарды
тұрақты түрде қолдануды қажет етеді. Ағзаның улы заттарға деген қарсылығы
жойылады, сол заттарға тәуелділігі артады. Есірткісіз тіршілік ету
қабілетінен айрылады.
Егер керекті мөлшерін қабылдай алмаған жағдайда, ауыр түрде соматикалық,
неврологиялық психологиялық аурудың белгісі бой көрсетеді.
Барлық есірткі қолданушы адамдар қабылдаған есірткі түріне байланысты көп
өмір сүрмейді. Олар өзін-өзі сақтау қасиетін жоғалтады. Бұл олардың 60
пайызы есірткіні пайдалағаннан кейін екі жыл ішінде өзін-өзі өлтіруге дейін
барады. Көбісі осыны жүзеге де асырады.
Спирттік ішімдіктер мен есірткі заттардың көптеп таралуы мен қолданылуына
басты себептердің бірі кейбір аймақтардағы әлеуметтік – экономикалық
жағдайдың тым төмендеуі, ауыр тұрмыстық жағдай, осының бәрі адамды келер
күнге деген сенімінің жоғалтуына, қылмыстың көбеюі мен адам өмірінің
құнсыздануына алып келеді.
Аддитивті мінез-құлыққа байланысты жасөспірімдердің келесідей топтарын
бөліп көрсетуге болады:
➢ территориалды – оқу орнымен тұрғылықты жеріне байланысты
топтасатындар;
➢ деликвентті – қылмыстық заңдар негізінде кейбір қылықтарды мен заң
бұзушылық әрекеттері (ұрлық, соққыға жығу т.б.) үшін жазалау негізінде
біріктірілгендер;
➢ криминалды – 2-ші пункітінде көрсетілген әрекеттерге аналогиялық
(ұқсас) себептер үшін қылмыстық заңдарда қарастырылған әрекеттері мен
бірлескендер.
Статистика мәліметтері бойынша наркологиялық және психиатриялық
емханаларға жатқызылған аддитивті мінез-құлықтағы жасөспірімде келесідей
топтарда болған:
➢ территориалды топтар – 44%
➢ нашақорлық топтар – 10 %
➢ жалғыз бастылар (ешқандай топта болмаған) – 8 %
➢ кездейсоқ топтар – 7 %
➢ деликвентті және криминалды топтарда – 1%
➢ тұрақты дос (соблазнитель) – 4%
➢ гомосексуалды контакт – 4%
➢ белгісіз топтар – 7%
формальді еместоптар – 15%
Компьютерлік ойындарға тәуелділік.
Компьютерлік тәуелділік, заман талабына сай біздің күнделікті
өмірімізде компьютерлер өзіндік орын ала бастады. Қазір компьютерлік
программистер компьютерлік ойындарға қызығушылар жай ғана компьютермен
жұмыс жасаушылар күннен-күнге көбеюде. Өйткені компьютерге қажеттілік
туындаған заманда әрбір адам компьютер тілін білу керек болды.
Компьютерлік ойын залдары, автоматты ойын залдары, интернет, клубтар көптеп
ашылуда. Енді балалар мен жасөспірімдер уақтының көпшілігін компьютер
алдында өткізетін болды. Осындай залға кіргенде ойыннан бас алмай өзге
жұртты елемей, ойынға еліріп отырған баланы байқаймыз. Карталық ойындарды
місе тұтпай, автомашина жарыстармен, радиаторлар ұрысын, боксерлер
төбелесін, вампирлер айданын көріп, қызықтап, жолы болмай қалса қатты
сеніп, ызаланып, ал ұта қалса айқайлап қуанып жатқанына куә боласың.
Олардың өзге жұртпен жұмысы болмайды, жақындарына, білім алуға, достық
қарым-қатынас жасауға, спортпен айналысуға мүлдем уақыттары қалмайды. Енді
интернет желілері бар клубтарда жағдай тым төмендеп кеткен. Зерттеулер
барысында, басқа аддикцияларға тәуелділікке қарағанда интернетке тәуелді
жандардың әлеуметтенуінде де өзгерістерге кезігеміз. Олар соңында
жалғыздықта қалып, деприссияға ұшырап, жатады. Өйткені ойынға, виртуальды
қарым-қатынасқа берілген адамның басқа еш нәрсеге уақыты да әлі де
қалмайды. Компьютерге тәуелді бола бастайды, яғни программалар мен
ойындарсыз өзін жайсыз сезінеді. Интернет арқылы топтық ойындар мен теле
конференцияларға қатысады, үлкендерге арналған секс туралы әңгімелесу
немесе интерниттік құмар ойындар мен электрондық сауда-саттықпен
айналысады. Осының барлығы шынайы өмірдегі жанұядан, достарынан айырылуға
немесе қарым-қатынастарының суып кетуіне, әкеліп соғады. Қозғалмай күні-
түні компьютер алдында отыру түрлі ауруларға шалдықтырады. Оларда
психикалық ауытқушылық байқалады. Интернетке тәуелді жандар
психотерапевтің көмегін қажет етеді.
Құмар ойындар ойнау.
Құмар ойындарға деген тым әуесқойлық генблинг деп аталады. Мұндай жандардың
бойында девиантты мінез-құлықтың іздері байқалады:
1.Ұзақ уақыт бойы ойынды жалғастыру, аса құмарлық. (2-3-тәулік бойы
ұйықтамай ойнау).
2.Ойыннан басқа уақытта да ылғи ойын туралы ойынның жаңа комбинациясы,
жүрістері, ұтыстары туралы ойда жүру.
3.Өзін-өзі басқаруын, ұстамдылығын жоғалту. Ойынды тоқтата алмау егер
ұтылған жағдайда, да ойыннан шығып кете алмайды.
4. Ойыннан еріксіз шығып қалған жағдайда және ойынға қатыса алмағанда оның
бойынан тым алаңдаушылық, ашушаңдық ызалануды байқауға болады.
5. Ойын ойнауды жиілету, қисынсыз тәуекелге бел буу.
Құмар ойындарға тәуелді болу адамдарды өмір шындығынан аластатып, оларды
қиял әлеміне жетелейді. Олар ылғи да құрғақ қиялмен өмір сүреді. Жанұясына,
достарына, оқуға, жұмысқа деген қызығушылығы, көзқарасы яғни ешкімге,
ешнәрсеге көңіл аудармайды. Күнделікті өмірден гөрі ойындардан рахат
іздейді. Құмар ойындарға құмартудың себептері ата-ананың балаға көңіл
бөлмеуінен, немесе бір айтқанын істеп, ақшаны есепсіз көп мөлшерде
беруінен. Кейде байлыққа тым құмарту да құмар ойындарды ойнауға еріксіз
итермелейді.
Казіргі таңда іс -әрекеттің психологиялық ерекшеліктеріне зерттеудегі
актуалды бағыттардың бірі, ақпараттық технологиялардың әсерінен өзгеріске
ұшырайтын мотивациялық механизмдерінің спецификасының қайта құрылуын
зерттеу болып отыр. Ақпарат технологияларының белсенді қолдануы негізінде
тұлғалық мотивацияның өзгеруіне, мысал ретінде, хакерлікті айтуға
болады.Осыған сай хакерлер жайлы көзқарастар, көбінесе хакерлік іс-
әрекетті мамандық және білім алу іс -әрекет шарасынан асып түскен
ақпараттық технологияларға деген аса жоғары берілгендік ретінде
түсіндіріледі.
Хакерлер түсінігі көп мағналы түсінік. Бұл әртүрлі авторлардың
терминологиялық қызығушылықтарына байланысты.
Жоғары квалифицияланған программистердің тек компьютерден басқа
қызықты жағдайларды көрмей, түбімен компьютерлік жұмысқа берілуі
әртүрлі квалифицияланған деңгейдегі тіпті, жоғары деңгейдегі
прогаммистердің дәстүрге сай емес, жүріс- тұрыстарымен және стандартты
емес, өмір салтымен ерекшеленуі;
- компьютерлік вирустарды жасаушылар мен таратушылар;
- информациялық жүйелер мен қорғаныстық файлдарды және
программалық өнімдерді қорғайтын компьютерлік жүйені ар- ұятсыз әрі сенімді
түрде бұзушылар;
- қорғаныс жүйені бұзу арқылы, өздеріне пайда табуды ойлайтындар. Олар
оны, электрондық түрде сақталынған әртүрлі документтерді модификациялау,
мобилді телефонды қайта программалау т. б. арқылы жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта хакерлікке арналған психологиялық зерттеу мүлдем жоқ.
Бірақта компьютердің салдарына байланысты ойындық тәуелділік немесе
Интернетке тәуелділікті зерттеуге арналған зерттеулер баршылық.
Нашақорлық мәселелері (психобелсенді заттарды пайдалану)
Нашақорлық.Қарапайым шөптесінді пайдалану жыл өткен сайын өсіп, одан
зорын тартып көруге ұмтылатындар көбеюде. Әдетте адам нашақор болып екі-үш
ай ішінде қалыптасады. Сондай-ақ ол үшін күнде ине салдыру міндетті емес-
аптасына бір-екі рет салдырса жетіп жатыр. Бірақ адамдар есірткінің алғашқы
егіндесінен кейін-ақ соған тәуелді болып қалатын жағдайлар да кезігеді.
Есірткі-бұл тек қана адамның ішкі ағзасын бұзып қана қоймай, сондай-ақ оның
миы мен психикасын бұзады. Жанармай немесе момент кілейі, мысалы
адамдарды 3-4 айда жарымес қылады, қауіпсіз конопля-3-4 жылда есінен
айырады. Морфин пайдаланатын адам, Екі-үш айдан соң өзінің қабілетін
жоғалтқандығы сонша, өзіне қарамай адами қалпынан толық айырылады.
Кокайн пайдалағандар 3-4 жыл ғана өмір сүреді. Күндердің күнінде олар жүрек
жарылысынан өліп кетуі мүмкін немесе олардың мұрны жұқарып, пергаментті
жапырақшаға ұқсайды, сөйтіп ол өмірге әкеліп соқтыратын қан ағумен
аяқталады.
Есірткіні пайдалану кезінде кеңістікте қозғалу мүмкіндігін жоғалтады, оған
ол ұшып жүрген секілді көрінеді. Нәтижесінде өзінің мүмкіндігіне сеніп
соңғы қабаттан секіреді.
Барлық нашақорлар, қабылдаған есірткі түріне байланысты көп өмір сүрмейді.
Есірткі айналымы қазіргі таңда қатер төндіретін мөлшерге жетті, оларды
әрбір бұрышта сататын болды. Ірі есірткі бизнесі басында адами қалпын
жоғалтқан адамдардың арқасында өмір сүріп жатқан бір топ адам тұрады. Әрине
ол барлығына есірткі таратуға жағдайы келмейді. Сондықтан оларды
нашақорлардың өздері таратады. Есірткі бизнесіне тартылған адамдар соңғы
кезде ауқатты отбасылардың балаларына көп көңіл бөлуде. Оларды алдап,
достық ретінде ұсынатын болып көрінеді. Оларды өздеріне үйір етіп, инеге
отырғызады. Бұл түсінікті. Олар басқаларға қарағанда ақшаны көп төлеуге
мүмкіндігі бар. Басқалары көп ақшалы болмағасын, алғашқыда өздерінің ата-
анасын, кейін өзгелерді тонауды бастайды. Кейін олар кішкене есірткі үшін
тонауға немесе адам өлтіруге баруға дайын болады.
Есірткі заттары адамдарға бірнеше мың жылдардан бері таныс. Оларды
әртүрлі мақсатта, әртүрлі мәдениет өкілдері қолданған. М: адамның күш-
құатын (орнына) қалпына келтіруде, ауру сезімдерінен арылу үшін, жағымсыз
түйсінулерді жеңілдету, діни рәсімдер кезінде.
Жазу-сызу пайда болмай тұрғанның өзінде-ақ, адамдардың психобелсенді
химиялық заттарды біліп және оларды қолданғандары туралы деректер бар.
Ондай психобелсенді заттарды (яғни, алькоголь мен өсімдіктер (шөптер))
қолдану тікелей санаға әсер етеді. Кейбір археологиялық зерттеулер
көрсеткендей, б.э.д. 6400ж. пиво мен ішімдік сусындарының кейбір түрлері
адамдарға таныс болған. Соған қарағанда ашыту процесі кездей соқ ашылған
сияқты. өйткені жүзім шарап тек б.э.д. 4-3 ғ.ғ. пайда болған.
Интоксиканттарды қолдану туралы алғашқы жазбаша деректер тұрмыстық
кітаптағы нойдық мастығы туралы әңгімеде көрсетілген. Сонымен қатар түрлі
діни рәсімдер мен медициналық процедураларда адамның физиологиялық және
психикалық күйінің өзгерісін туғызатын түрлі өсімдіктер де қолданған. М:
б.э.д. 5000ж. Таяу Шығыста шаттықтың дақылы (злака радости) қолданған.
Оны қазіргі тілмен айтатын болсақ, ол опиум магы болуы керек.
Шамамен б.э.д. 2700ж. Қытайда конопляны шәй немесе сусын ретінде
қолданған: император Шен Нунг өзінің астындағыларға сол затты көңіл-күйдің
төмендеуіне қарсы дәру ретінде қолдануды ұйғарған. Тас дәуіріндегі
адамдарға гашиш, кокаин және опиум сияқты есірткі түрлері таныс болған.
Олар бұл заттарды сананың күйін өзгерту мен соғысқа даярлық кезінде
қолданған. Орталық және Оңтүстік Америка үндістерінің жерлеу кешендерінің
қабырғаларында кокидің жапырағы шайнап тұрған адамның бейнесі бейнеленген,
яғни бұл, кокаинді қолданудың бір түрі. Бұлар б.э.д. 3 жыңжылдықтың орта
шенінен қалған деректер болып табылады. Белгілі бір мәдениетте есірткіні
қолдану фактілерінің болуы, басқа мәдениет өкілдері есірткіні танып, біліп
немесе қолданған деген сөз емес. Тіпті, қазіргі кездеде әртүрлі қоғам
немесе мәдениеттегі адамның есірткіні қолдануларының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары бар.
Жалпы тарихта әртүрлі елдер арасындағы байланыстар сауда мен
соғыстардың арқасында жүзеге сақан. М: Марко Полоның саяхатының нәтижесінде
еуропалықтар сол кезде Щығыста кеңінен тараған опиум мен гашишты таныды.
Кейінірек еуропалықтардың саяхаттары (негізінен ағылшындар, француздар,
партугалиялықтар мен испандықтар) Америкаға жаңа жаңалықтар ашты. Еуропадан
Америкаға әкелінген негізгі психобелсенді заттар – кокаин (Оңтүстік
Америкадан), түрлі голлюциногендер (орталық Америкадан) және темекі
(солтүстік Америкадан). Зерттеулер көрсеткендей, әртүрлі мәдениеттер
арасында екі жақты ауысу немесе алмасу болды. Кофе ағашының отаны –
Эфиопия. Еуропалықтар кофе сусынымен 17 ғасырда таныс болды. Қазіргі кезде
ең негізгі, әлемдік кофе өндіруші ео – оңтүстік Америкаға кофе дәндерінен
алғашқы рет моряктар әкелген деседі. Сонымен қатар Еуропадан Америкаға
алкоголь де келді, ал 1545ж. Чилиде конапля пайда болды.
20ғң басталуына дейін есірткіні өндіру мен қолдануға ешбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. ... ... ... ... ... ... ... ... .3- 6
І- БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқы.
1.1. Жеткіншектердің сана-сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез-
құлқты зерттеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7-11
1.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының түрлері мен сипаттамасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 12-36
ІІ – БӨЛІМ. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының
ерекшеліктері
2.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқына әсер етуші факторлар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37-44
2.2. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқының пайда болуындағы жанұяның
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 45-48
2.3. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқындағы тұлғалық
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 49-51
ІІІ. ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМ
3.1. Зерттеудің мақсаты, міндеттері,
болжамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52-67
3.2. Зерттеу жұмысының әдістеріне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
3.3. Эксперименттік зерттеу
барысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Нәтижелер мен ұсыныстар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68-69
Әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 70-
73
Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
К І Р І С П Е
Алдымызда Қазақстан ғасыры. Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік
өркениетке ұмтылу барысында, өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың
жарқын болашағын меңзейді. Ұрпақты дана да, тәрбиелі етіп тірбиелеу үшін –
оның тұлғалық ерекшелігін қалыптастыру қажет.
Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік
қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, ол – шені және мақсаты, жер
шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындылардың
құдіретті иесі.
Адамды сипаттағанда алдымен мінезін ескереді. Егер де қасыңда жақсы
мінезді адам болса, өз басында үлкен жеңілдікті сезесің. А.С.Макаренконың
айтуынша, адамның жаман мінезі басқаларға тікенектей қадалып, жараласа,
оның өзі де шөңге кіріп кеткендей сыздатып, қинайды деген болатын.
Кейбір дәуір кезеңінде ата-аналар балаға тәлім-тәрбие берумен бірге
олардың бойында ақыл-қайрат, білім-тағылым алу, мінез-құлқының дұрыс
қалыптасуына үнемі көңіл аударып, жете мән беріп отырған.
Мінез құрылымының компоненнтерін, оның тұлғалық ерекшеліетері
мен айналасындағы әлеуметтік ортаның ықпалына икемделе құрылатынына талдама
жасаған Б.Г.Ананьев, А.Г. Ковалев, Н.Д.Левитов, В.С.Мерлин, В.Н.Мясищев,
Ю.А.Самарин, И.В.Страхов және т.б.
Мінез-құлық мәдениеті–адамшылдық қарым-қатынастың негізгі талаптары
мен ережелерін сақтау, айналасындағылармен дұрыс қарым-қатынас құра білу.
Адамның жүріс-тұрыс, іс-әрекетінің жиынтық көрінісі мінез-құлық
ерекшеліктерін айқындайды. Мінез-құлық ерекшеліктері моральдық категорияға
жатады. Ол адамның қоғамдағы мінез-құлқын реттеу қызметін атқаратын
әлеуметтік институт, қоғам түгелдей мақұлдаған заңды талаптарының орындалу
барысымен анықталады. . Құқықтық моральдан айырмашылығы: біріншіден, қоқам
мойындаған адамгершілік талаптарын әр адамның орындауын барлық қоғам
мүшелерінің қадағалауына байланысты, екіншіден, морал талаптарын орындау
тек рухани әсер ету формаларымен (қоғамдық баға беру, көрсетілген мінез-
құлық ережелерінің орындалуын мақұлдалуын мақұлдау немесе айыптау)
өлшенеді. Мінез-құлық мәдениеті адамның өскен ортасына, адамдармен
күнделікті қарым-қатынасына , білім өресіне, көрген түйген өнегесінен
алған өнегесіне байланысты.
Адамның мінезін зерттейтін ғылым саласымен айналысқан ежелгі грек
оқымыстысы Феофрастан басталады. Ол өзінің Мінездер дейтін трактатында
афиналық отыз адамның жағымсыз мінездерін (суайт, жылпос, жәдігөй,
жарамсақ, өсекшіл және т.б.) сынап жүйелейді. ХҮІІ ғасырдағы француз
моралисі Ларошфуко мыңнан астам нашар мінезді адамдардың портретін берген.
Психологияда бұл соңғы кезде ғана зерттеле бастады. Орыс психологы А.Ф.
Лазурский Мінез туралы ғылыми очерктерінде осы ілімге елеулі үлес қосты.
Ұлы ойшыл Абай адамның өсіп, жетілуіндегі тәрбиенің рөліне ерекше
тоқтала келе, өзінің 19-қара сөзінде Адам баласы туа сала есті
болмайды.Естіп, көріп, ұстап,татып, естілердің айтқандарын есте сақтап қана
естілер қатарында болады. Естіген нәрсені есте сақтау, ғибрат алу ғана есті
етеді- деп ақыл-естің тәрбиенің жемісі арқылы жетілетінін ғылыми тұрғыда
дәлелдеп береді. Сондай-ақ Абай сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге
кетпейді дейтін теріс көзқарасты әшкерелеп, адам мінезі өмір барысынан
сабақ алып, өзін қоршаған жағдайларға байланысты өзгерістерге еніп, оның іс-
әрекеттері арқылы көрінеді деген тұжырым жасайды. Адам мінезінің түрлерін
адамгершілік, моральдық, имандық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы және
жаман деп жіктейді. Әдептілікті сыпайылықты, құмарлықты, тәуелсіздікті,
беріктікті жақсы мінезге жатқызса, сенгіштікті, арсыздықты, мақтаншақтықты,
қулықты, жауыздықты т.б. жаман мінез деп есептейді. Адам баласы бір-
бірінен ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Одан басқа
нәрселермен оздым ғой демектің бәрі ақымақтық-дей келе, адамды
тәрбиелеудегі қоғамдық ортаның рөлінің ерекшелігін саралап көрсете білді.
Демек, Абай сана-сезімді тәрбиелеп жетілдірудегі қоғамдық ортаның рөлін
негізгі себеп ретінде түсіндіреді. Үлгі етіп ұсынған адал еңбек, ар-ождан
мәселелері қай қоғамда болмасын аса қажет, адамды қиыншылық атаулыдан аман
алып шығатын тіршіліктің тұтқасы, өмірдің өзгермес заңы, жастарды алға
жетелер жарық жұлдыз нысанасы екені даусыз.
Қазақ әдебиеті мен мәдениетінің көрнекті қайраткерлерінің бірі
Ж.Аймаутов жазушылығымен қоса қазақ топырағында тұңғыш
педагогика,психология саласында қалам тарты, құнды-құнды ғылыми-зерттеу
еңбектерінде адам мінезінің, ақыл-қайратының әр түрлі болуы тәрбиенің
түрлі түрлі болуынан...Адам баласының мінезінің мінді немесе келеңсіз болуы
тәрбиенің жетіспегендігінен, ал тәрбиені әлеуметтік факторлардан алады.
Қазіргі таңда адамның көптеген еңбек қызметі салаларында туындап
отырған мәселелердің бірі оның нервтік-психикалық қысымымен байланысты.
Урбанизация, өмірдің қилы жылдам темпі, ақпараттық ауыртпалық барлығы
адамның қысымын көтереді, сондықтан ол нервтік-психикалық паталогияның
пайда болуына және дамуына алып келеді. Бұл психогигиена және психо-
профилактика сұрақтарын туындатады. Мұндағы маңызды міндет адамның
психикалық жай-күйін, денсаулығын қорғау. Мұндай мәселелерді шешу
невротизация, психопатизация және осыған жақын субклиникалық жай-күйді
алдын алудың қажеттілігі, сонымен бірге психотравмалық факторлардың
әсерінен патологиялық күйге ұшырайтын акцентуациялық сипатты ауруларды
алдын алуда маңызды роль ойнайды.
Жеткіншек шақ мінез-құлықтың қалыптасу кезеңі болып табылады. Осы
уақыт кезеңі кезінде мінездің көптеген түрлері құрыла бастайды. Дәл осы
мезетте әр түрлі типологиялық варианттар нормалары басым болады. Уақыт
өте келе мінездің кейбір жақтары өзгеріске ұшырайды, жаңарады, өмірлік
тәжірбиенің арқасында тегістеледі. 7.5 бет.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Жеткіншектік шақты қиын жас деп атайды.
Шыныменен де, статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың
ең қауіпті уақыты – 12-17 жас аралығы. Бүгінгі таңдағы маскүнемдік пен
нашақорлық бір ғана адамның немесе отбасының медициналық немесе
адамгершілік жағынан мәселесі болудан қалып, барлық тұрғындардың
денсаулығына, бақ – берекесіне, қауіпсіздігіне, тіпті ұлттық дамуына әсер
етеді, бір сөзбен айтқанда, бір отбасының емес, тұтастай қоғамның қайғы –
қасіреті, ұлттық мәселесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Жасөспірімдердің тұлғасына спирттік
ішімдіктерді, есірткілерді, уыттырғы заттарды қабылдаудан, темекіні шегуден
туындаған негативті әсерінің дәлелін теориялық түрде анықтау және
эксперименттік түрде дәлелдеу.
Мақсатқа байланысты негізгі міндеттер анықталды:
1. Мәселенің жағдайын психологияның теориясы мен практикасында
зерттеу.
2. Жасөспірімдерде девиантты мінез – құлықтың ерекшеліктерін анықтау.
3. Жасөспірімдердің девиантты мінез – құлыққа бейім болатын топтын
пайыздық көлемін олармен іс – тәжірибе жұмысында эксперименттік
анықтау.
4. Жасөспірімдік шақта девианттылықтың алдын – алуға жағдай жасайтын
шарттарды анықтау.
1.Зерттеу жұмысының болжамы: Мектепте оқитын жасөспірімдердің арасында
маскүнемдікке, нашақорлыққа, уыттырғы заттарға әуестікке бейім болатын,
яғни тәуекел тобын құратындар бар.
2. Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер тұлға мінезін қалыптастыру мен жан-
жақты дамуына әсер етуші әлеуметтік факторларды жандандырсақ, онда тұлғаның
жеке бастық мінез-құлық ерекшелігінің дұрыс бағытта қалыптасуына және
девиантты мінез-құлықтың болмауына әсер етеді.
Зерттеу пәні девиантты мінез – құлықтағы жасөспірімдердің тұлғасының
ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының обьектісі: Жасөспірімдік шақтағы девиантты мінез –
құлық.
Теориялық маңыздылығы: Жас өскін ұрпақтардың девиантты мінез – құлыққа
бейім болу мәселесі психологиядағы, әсіресе арнайы медициналық
психологиядағы күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Психология
ғылымында жасөспірімдердің психологиялық дамуын, жасөспірімдік шақтың өту
ерекшеліктері мен ұзақтығын, жасөспірімдік шақтың психологиялық мазмұнын
зерттеген Л.С.Выготский, Б.С.Братусь, Ст.Холл, Ш.Бюллер, В.Штерн,
Э.Эриксон, жасөспірімдердің ауытқыған мінез – құлықтын ерекшеліктерін
қарастырған А.Е.Личко, Ю.В.Попов, В.С.Битенский, Э.Г.Эйдемиллер.
Практикалық маңыздылығы: Қазіргі таңдағы еліміздің жас ұрпақтарына сапалы
білім, саналы тәрбие беру мақсатында жүргізіліп отырған сан түрлі тәрбиелеу
ерекшеліктерін таңдай білу. Жасөспірімдердің заман ағымындағые еуропалық
тәрбие ерекшеліктеріне еліктеуі, оның ішінде жеңіл мінез-құлықтылық, шылым
шегуді сәнге айналдыру әдеттерінен арылту мақсатында жалпы психология,
әлеуметтік психология, педагогика, заң психологияларында балаларға дұрыс
тәрбиелеу бағытында қолданылады.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде зерттеу мәселесінің өзектілігі, теориялық маңыздылығы,
міндеттері мен мақсаты, объектісі анықталды, зерттеу болжамы құрылды,
зерттеу бағдарламасы, зерттеудің тәжірибелік мәні анықталды.
Бірінші бөлімде девиантты мінез – құлық мәселесінің теориялық
мәселелері, девиантты мінез – құлықтың түрлері және жеткіншектік шақты
теориялық тұрғыдан психологиялық зерттеудің теориялық негіздері және
жасөспірімдік шақтағы девиантты мінез – құлықтың профилактикасы
қарастырылады.
Екінші бөлімде девиантты мінез – құлыққа бейімділікті анықтайтын
әдістер анықталады, эмпирикалық зерттеулердің нәтижелері
интерпритацияланады және талданады.
Қорытындыда девиантты мінез – құлықтың психологиялық ерекшеліктерін
эмпирикалық зерттеу нәтижелері көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі қазақ және орыс тілінде, барлығы 80.
Қосымша құрамында қолданылған әдістемелерге стимулды материалдар
көрсетілген.
І-БӨЛІМ. Жеткіншектердің сана-сезімі мен оны тәрбиелеудегі девиантты мінез-
құлқын зерттеудің маңыздылығы.
1.1. Жасөспірімдердің девиантты мінез-құлқын зерттеу психологияның пәні
ретінде.
Қиын бала атанып, отбасында да, мектепте де, қиындық тудырып жүрген
балалар туралы айтылып та, жазылып та жүр. Адам өмірге келген сәттен бастап
үлкен әлеуметтік ортаға тап болады. Оның осы ортада өзін нық, еркін сезінуі
мен үйлесімді дамуы үшін көптеген факторлар қажет. Қазіргі көпмәденитті
қоғамда балаға сырттан әсер етуші жағдайлар оның жаңа қалыптасып келе
жатқан тұлғасына ауқымды әсерін тигізеді. Ст. Холл бала толыққанды дамуы
үшін өз халқының сезімдері мен көзқарастары басынан өткеруі қажет деп
санайды.
Қандайда бір олқылығы бар баланың даму жағдайы, әдетте қолайсыз,
жағымсыз болады. Ол баланың дамуына кесірі тиетін тәрбиелеуші шағын
әлеуметтің сипаттарынан, тәрбиелеу-оқыту, үрдістерінен және ықпал еткен
тәрбиеленушінің ішкі ұстанымынан құралады.
Балалардың әлеуметтік-педагогикалық олқылығының пайда болу тетігі мен
дамуы баланың тұлға болуға деген қажттілігі мен сондай болу мүмкіндігінің
арасындағы қайшылықтар негізінде іске қосылады.
Баланың персонализациялануға ұмтылуы оған қатысты референттік топтардың
(бірінші отбасының одан кейін балалар бақшасындағы және мектептегі
құрбыларының) оның әлеуметтік қалыптарға сай емес жеке дара көріністерін
қабылдағысы келмейтіндігімен және құрбыларының жас ерекшелігіне байланысты
мұндай ұстанымы педагогтердің және ата-аналардың олқылығы бар балаларға
қатынасы негізінде қақтығысқа түседі.
Әлеуметтік-педагогикалық олқылық ерте балалық шақтан, шамамен үш жастан
басталады, яғни баланың өзіндік санасының, мінез-құлқының ережеге
сәйкестігінің және нормативтік іс-әрекетінің дами бастаған шағымен қатар
келеді. Жағымсыз даму жағдайында олқылықтардың сандық белгілері мен
көріністері жинақталып қалады.
Ерте зерттеу, алдын алу және түзету жұмыстары олардың жоғары нәтижелі
маңызына ие.
Ауытқушы (девианттық) мінез-құлық деп қоғамда қалыптасқан нысандарға
сәйкес емес әлеуметтік мінез-құлықты айтамыз (И.Невский). Белгілі
әлеуметтанушы И.Кон девианттық мінез-құлықты психикалық денсаулық, құқық,
мәдинет немесе адами қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған
іс-әрекет жүйелері ретінде қарастырады. Бейімделуші мінез-құлықтың
тұжырымына сәйкес кез келген ауытқушылық бейімделудің бұзылуына алып
келеді (психикалық, әлеуметтік, әлеуметтік-психологиялық, қоғамдық).
Девианттық мінез-құлық екі үлкен категорияға бөлінеді. Біріншісі-бұл
анық немесе жасырын психопаталогияның барлығын білдіретін психикалық
денсаулық қалыптарынан ауытқыған мінез-құлық. Екіншісі –бұл әлеуметтік,
мәдени және әсіресе, құқықтық қалыптарды бұзатын асоциалды мінез-құлық.
Мұндай әрекеттер аз болса, олар құқық бұзушылық , ал салмақты болса, әрі
жазаланса қылмыс деп аталады. Бұл жерде делинквенттік (құқыққа қарсы) және
қылмыстық іс-әрекеттер туралы айтылып отыр.
С.Беличева девианттық мінез-құлықтың әлеуметтік ауытқуын былайша
жіктейді.
1. Пайдакүнемдік бағытта: құқық бұзушылық, материалдық, қаржылық, дүние-
мүліктік пайда табуға ұмтылумен байланысты(ұрлау, тонау, алып-сату т.б)
жасаған теріс әрекеттері.
2. Агрессиялық бағытта: адамға қарсы бағытталған әрекеттер(балағаттау,
бұзақылық, ұрып-соғу, өлтіру, зорлау).
3. Әлеуметтік енжар тип: белсенді өмір сүруден, азаматтық борыштарын
өтеуден қашуға, жеке және әлеуметтік мәселелерді шешкісі келмеуге ұмтылу
(жұмыстан, оқудан бас тарту, маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания, өзіне-
өзі қол жұмсау).
Осылайша (мазмұнымен де, мақсатқа бағытталғандығымен де) ерекшеленетін
асоциалды мінез-құлық әр түрлі әлеуметтік ауытқушылықтардан көрінуі мүмкін:
адами қалыптарының бұзылуынан бастап құқық бұзушылықпен қылмыс жасауға
дейін.
Асоциалдық көріністер сыртқы мінез-құлық жағынан ғана емес, мінез-
құлықты іштей реттеудің: әлеуметтік, адамгершілік бағдарлардың және өзін-
өзі бағалай алудың деформациясынан да байқалады. Осылайша балалар мен
жеткіншектердің ауытқыған мінез-құлқы, бір жағынан, тұлғаның тиісті
ерекшеліктерінің туындауы мен дамуынан сигнал беретін белгі ретінде
қарастырылса, екінші жағынан, тұлғаның дамуына тәрбиелік ықпал ететін
жетекші ретінде, оны қалыптастырудың немесе оның қалыптасуына әсер ететін
құрал ретінде көрініс табады.
Оқушылардың девианттық мінез-құлқының себептері мен факторлары неде?
Біздіңше, балалар мен жеткіншектердің мінез-құлқындағы ауытқушылықтар мына
себептерге байланысты болуы ғажап емес.
-дұрыс тәрбиеленбегендігінің себебінен қажетті білімдердің, біліктердің,
дағдылардың жоқтығы, мінез-құлқындағы жағымсыз таптаурындардың
қалыптасқандығынан баланың, жеткіншектің өзін дұрыс ұстамайтындығынан
туындайтын әлеуметтік-педагогикалық олқылықтар;
-жайсыз отбасылық өзара қарым-қатынастар, жағымсыз психологиялық ахуал,
оқудағы жүйелі сәтсіздіктер, сынып ұжымындағы құрбыларымен өзара қарым-
қатынастың орнамағандығы, ата-аналарының, мұғалімдердің, сыныптас
жолдастарының дұрыс емес қатынастарынан туындайтын терең психологиялық
жайсыздықтар:
-психикалық және физикалық денсаулығы мен дамуы жағдайындағы
ауытқушылықтар, жас ерекшелік дағдарыстары, мінез акцентуациясы және басқа
да физиологиялық, психоневрологиялық ерекшеліктер себептері:
-ішкі және сыртқы белсенділігінің саналы көріністеріне, өзін-өзі
көрсетуіне жағдай жасалмағандығынан, іс-әрекеттердің пайдалы түрлерімен
айналыспағандығынан, жағымды және маңызды әлеуметтік, сондай-ақ жеке
өмірлік мақсаттары мен жоспарларының болмауы:
-қараусыз қалумен, қоршаған ортаның кері ықпал етуімен және осының
негізінде дамитын әлеуметтік-психологиялық дезадаптациямен, әлеуметтік және
жеке құндылықтарының жағымсыз түрге ауысуы, т.б. жағымсыз жәйттер.
Балалар мен жасөспірімдерге қоршаған адамдардың немқұрайдылығы, зейін
қоймауы негізінде дамитын әлеуметтік-педагогикалық бақылаусыздық бұл
тізбектегі ерекше рөл мен мағынаға ие. Нәтижесінде жалғыздық, қараусыз
қалғандық, қажетсіздік, қорғансыздық сезімдері пайда болады. Үлкендерге
деген қарсылық, жатырқаушылық, жек көру сезімдері, баланың пікірінің,
тағдырының, қызығуы мен икемділіктерінің өз бетінше ұйымға, кооперацияға,
өзін-өзі ұйымдастыруға ұмтылуына алып келеді.
Жағымды әлеуметтік тәжірибенің жеткіліксіздігі, өмірге көзқарасының,
құндылықтар жүйесінің, әдеп қалыптары мен эстетикалық талғамдарының
жетілмегендігі және қалыптаспағандығы жасөспірімдердің өз белсенділігін
жағымсыз, құқыққа қайшы келетін нәрсеге жұмсауын таңдауға ықпал етеді, бұл
олардың мінез-құлқынан, тұлғаның қалыптасуынан, әлеуметтік бейнесінен
көрініс береді. Бұл сөз жоқ, балалар мен жасөспірімдерге дер кезінде
педагогикалық, психологиялық, әлеуметтік және медициналық көмектің
көрсетілмеуін айғақтайды.
Қазіргі кездегі жасөспірімнің жүрген ортасы қолайлы емес. Өйткені бала
ауытқушы мінез-құлықтың әр түрлі нысандарын мектепке бара жатқанда да, аула
мен қоғамдық орындарда да, тіпте үйде де, мектепте де көреді. Морал мен
мінез-құлық аймағындағы ауытқушылықты тудыратын қолайлы жағдайларды
жасырын, бейнесіз өзара қатынас сипатымен, еркіндігінің көптігімен, кері
әсер ететін экономикалық, әлеуметтік және мәдени факторларының кең
ассортиментті бар қалалық орта құрайды. Дәстүрлі ұлттық құндылықтар
нормасының босауы, ата-ананың, әсіресе, отбасындағы әке беделінің
төмендігі, мінез-құлықтың тұрақты үлгілері мен моралдық шекаралардың
жоқтығы, әлеуметтік бақылаудың босаңсуы, жасөспірімдер ортасындағы ауытқушы
және өзін-өзі жоюушы мінез-құлықтың өсуіне ықпал етеді.
Ежелден бері жасөспірімдік шақ маскүнемдік пен токсикоманияның дамуына
жағдай жасайтын фактор ретінде қарастырылады 10. Егер аддиктивті мінез –
құлық жасөспірімдік шақта басталатын болса, химиялық тәуелділіктің
қалыптасу қауіп қатері жоғары болады. Осылайша, маскүнемдер мен
нашақорлардың 75% -ы психобелсенді заттарды жасөспірімдік шақтан бастап
қабылдағандар көрінеді.
Жасөспірімдік шақты қиын жас деп атайды. Шынымен де, бұл жас
ерекшелігі балалар үшін де, ата – аналар мен мұғалімдер үшін де қиынға
соғады. Статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың ең
қауіпті уақыты – 12-17 жас.
Жасөспрімдік шақты классикалық зерттеулер көптеген белгілі психолгтардың
бағыттарында бейнеленген.
Л.С.Выготский ойынша, жасөспірімдік шақтың өту ерекшелігі мен
ұзақтығы қоғам дамуына байланысты өтеді, яғни бұл жаста қоршаған ортаның
ойлаудың дамуына әсері өте жоғары болады. Өтпелі кезеңдегі жасөспірімдердің
қызығушылық мәселесін жасөспірімнің психологиялық дамуының кілті деп
есептеді. Л.С.Выготский жасөспірімнің ең айқын қызығушылықтарының негізгі
топтарын бөлді, олар доминанталар деп аталды: эгоцентрикалық (жсөспірімнің
өзінің тұлғасына деген қызығушылығы), алдағыға доминанта (жоғарыға деген
ұстаным), күшейту доминантасы (қарама – қарсы тұруға, жеңуге, ерік – жігер
қысымына қызығушылық, олар тәрбиеге қарсы бұзақылықпен, одан бас тартумен
және басқа да негативті белгілермен бейнеленеді), романтика доминантасы
(белгісіз құбылыстарға, тәуекелге бел бууға, батылдыққа ұмтылыс).
Ст.Холл бұл кезеңді өзіндік сананың дағдарысы деді, бұл кезеңнен
өткен адам жеке даралық сезімін иеленеді. Холл ең алғаш автор болып,
жасөспірім мінезінің амбиваленттілігін және парадоксальділігін бейнеледі.
Жасөспірімдік шақты басқа белгілі зерттеуші Э.Шпрангер өзінің мәдени
– психологиялық концепциясында жасөспірімдік шақты мәдениетке бейімделудің
жасы ретінде анықтады, яғни жеке дара психика берілген дәуірдің объективті
және нормативті рухына бейімделеді. Шпрангер бойынша, жасөспірімдік шақтың
басты жаңа құрылымдары: Менді ашу, рефлексияның туындауы, өзінің жеке
даралығын сезіну. Алғашқы жыныстық сезімдер және белгісіз әрі құпиялы
құбылыс алдында қорқыныш, ұят ұштасады, бұл дискомфорт пен толымсыздық
сезімдерін тудырып, қоғам мен адамдардан қорқынышты, тіпті оларға қарсы
агрессияны туындату мүмкін.
Ш.Бюллер пубертантты кезеңді биологиялық көзқарас жағынан зерттеп,
ерекше биологиялық қажеттілік әсерімен байланысты спецификалық психикалық
құбылыстарды анықтады, бұл толықтыру қажеттілігі, ол қарама – қарсы
жыныстағы адамдармен жақындасуды, бірігуді қажет етеді. Бюллер бұл
процесстің неативті фазасының негізгі белгілерін белгіледі: жоғары
сезімталдық пен тітіркенгіштік, тынымсыз және қозушылық жағдайы, физикалық
және жан күйзелісі, өзіменен қанағаттанбаушылықты қоршаған әлемге бағыттау.
Тыйым салынған істерді жасау ерекше күшке ие болады. Бұл уақытта жалғыздық,
түсінбеушілік сезімдері мазаландырады. Сондықтан жұмысқа деген қабілеттілік
төмендеп, айналасындағыларынан изоляция жоғарылайды немесе оларға қарсы
айқын агрессия туындалып, әртүрлі асоциалды әрекеттер жасалады.
В.Штерн жасөспірімдік шақты балалар ойындары мен ересек адамдардың
жауапты іс - әрекетінің арасындағы аралық кезең деді. Штерн бойынша,
адамдық тұлғаның типі белгілі – бір құндылықтарды анықтаудың шарты болады,
бірақ белгілі – бір құндылықты анықтау жетекшілік мәнге ие болып, оның
өмірін бағыттайды.
Э.Эриксон өзінің эпигенетикалық теориясында жасөспірімдік шақты жеке
даралықтың қалыптасуы деп атады. Ол жасөспірімдік жастан, жеткіншектікке
дейін жыныстық жетілудің қалыпты және аномальді даму сызығын көрсетті.
Балалық шақ жеткіншектіпен алмасады да, физиологиялық өзгерістердің толқыны
пайда болып, жасөспірім өзін және өзінің өткен шақтағы өмірін жоғары
кемелденумен бағалайды. Қоршаған орта оны қалайша қабылдайды, бұрынғы
дағдылары мен рөлдерін жаңа мүмкіндіктермен қалай біріктіруге болады сияқты
сұрақтар жасөспірімді толғандырады. Бұл кезеңдегі негізгі мәселе –
рөлдердің араласуы немесе гиперидентификация. Идентификацияның осындай
шектен тыс кеңеюі жасөпірімдердің қызығушылықтары және мақсаттары ортақ
компанияларға бірігетіндігін және өздеріне ұқсас емес құрбыларын
мойындамайтындарын түсіндіреді.
Жасөспірімдік шақта, жыныстық жетілу кезеңінде мінез – құлыққа
эмансипацияның, құрбыларымен топтасудың, қызығушылықтардың, имитацияның
реакциялары әсер етеді. Бұл реакциялар психобелсенді заттарды қабылдауға
да, алдын – алуға да жағдай жасайтын факторлар бола алады. Сондықтан, бұл
шақтың мінез – құлықтық реакцияларын атап өту керек 20.
- Эмансипация реакциясы жақындарының, ұстаздарының қамқорынан,
бақылауынан, басқаруынан шығуға ұмтылыс. Ересек адамдар нені бағалы, құнды
десе, соны жасөспірімдер, керісінше, қабылдамайды, оған қарсы шығады.
Эмансипация реакциясы нақты адамдарға (ата – анаға, мұғалімдерге және т.б.)
да, ересек адамдардың тұтастай буынына да бағытталуы мүмкін.
- Қызығушылық реакциясы (хобби) эмансипация реакциясына, керісінше,
аддиктивті мінез – құлыққа жол бермейді. Сонымен қатар, жоғары
қызығушылықтардың пайда болуы жеткіншектік шақта да спирттік ішімдіктерді
қабылдаудың күрт төмендеуіне де жағдай жасайды.
Әсіресе алдын – алушы факторлары интеллектуалды – эстетикалық хобби
(әдебиетке, музыкаға, қолөнерге, тарихқа, философияға қызығушылық), дене –
мануальді хобби (күшті, ептілікті дамыту ұмтылысы, спортта биік дәрежеге
жету ынтығушылығы).
Хоббидің тағы бір ерекше түрі ақпараттық – коммуникативті деп
аталған. Жасөспірімдер уақытын мән – мағынасы аз, интеллектуалдылықты қажет
етпейтін, ойсыз қарым – қатынасқа арнайды. Бұдан құрбыларының әсер етуінен
асоциалды компаниялармен қатынасқа түсу ұмтылысы де пайда болуы мүмкін.
Бұндай мінез – құлық алкогольді, есірткіні, токсикоманиялық заттарды
қабылдаумен ұштасады.
Жасөспірімдік шақты қиын жас деп атайды. Шынымен де, бұл жас
ерекшелігі балалар үшін де, ата – аналар мен мұғалімдер үшін де қиынға
соғады. Статистикалық мәліметтер бойынша, нашақорлыққа бейім болудың ең
қауіпті уақыты – 12-17 жас.
1.2. Девиантты мінез-құлықтың түрлері мен сипаттамасы.
Девиантты мінез дегеніміз ( ағылшын тілінен аударғанда зиянды әдет,
жат қылық) өмір шындығын сол күйінде қабылдаудан бас тартып, шынайы өмірден
қашу немесе ауытқу болып табылады. Мұндай ауытқулар адамның өзінің
психикалық күйін психобелсенді заттарды қолдану арқылы жасанды түрде,
өзгертуінен туындайды. Баланың бойындағы аддиктивті мінездің белгілерінің
басымдылығы өзгерген макро және микро ортаның талаптарына бейімделуінің
бұзылуына әкеліп соғады. Өзінің мінезіндегі өзгерістермен, қылықтарымен
бала өзіне жедел көмек түріне зәру екендігін білдіреді. Әдетте кез келген
жасөспірім ата-анасынан немесе ұстаздарынан ашық түрде көмек сұрай алмайды.
Ал ол медициналық көмектен бұрын, профилактикалық, психолог-педагогтық және
отбасы тарапынан асқан шыдамдылық пен мейірімділік, аса тәрбиелілік көмек
қажет. Бала аддиктивті мінездің иесі бола отырып зиянды заттардың бір
немесе бірнеше түрімен әуестенуі мүмкін. Уақыт өте келе өзінің қалай
тұрақты түрде есірткі заттарды қолданатынын кісілер тобынан табылатынын
білмей де қалады.
Жасөспірімдік шақтың адамның қалыптасуындағы ерекше жас ерекшелік
сатысы ретінде айқындалуы ХІХ ғасырдың екінші жартысында басталды. Сол
уақыттан бастап, жасөспірімдік шақ, жасөспірімдік мәселелер көптеген
психолог, дәрігер, педагог, мәдениеттанушы, әлеуметкер ғалымдардың көз
салу орталығына айналды. Жасөспірімдік шақ бұл балалық шақтан ересектер
әлеміне өту сатысы, ол эмоционалды жағынан мазмұнды болғандықтан,
жасөспірімдік дағдарыстың негативті белгілері көріне бастайды.
Жасөспірім өзін, өзінің мүмкіндіктерін және жеке дара ерекшеліктерін
түсінуге ұмтылады, өзінің басқа адамдармен ұқсастығын және олардан
айырмашылығын тапқысы келеді. Құрбыларымен қарым – қатынас жасау өзі туралы
адекватты түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Э.Эриксон бойынша 20,
құрбыларының арасында болу жасөспірімдерге саяси, әлеуметтік, экономикалық
және діни идеологиялық жүйелердің әсерін сезінуге мүмкіндік береді. Құрбы
– құрдастарымен көп уақытын өткізген жасөспірімдер мінез – құлқының
бағыттылығын қалыптастырады, кейде ол девиантты, бұзылған болады.
Тұлғаның ауытқыған мінез – құлқының өте күрделі, көпжақты
категориясының ішінде тәуелді немесе аддиктивті мінез – құлықтың тобы бар.
Аддиктивті мінез – құлық қауіпті мәселе, себебі айналасындағылармен
қақтығыстар, қылмыс жасау, жұмысқа жасау қабілетінен айрылу сияқты
негативті нәтижелерге әкеледі. Аддиктивтілік ұғымы медициналық сөздіктен
алынған, қазіргі уақытта жаңа, кең таралған сөз болады.
Тәуелділік сөзін кең мағынада қарастыратын болсақ, бұл
қанағаттанушылық сезімін алу үшін біреуге немесе бір нәрсеге нану
ұмтылысы 10. Осылайша аддиктивті мінез – құлық біреуді немесе бір
нәрсені зиянды пайдаланумен де, оның қажеттіліктерінің бұзылуымен де тығыз
байланысты. Ағылшын сөзі addiction аудармасы бейімділік, тәуелділік,
қауіпті әдет. Аддиктивті мінез – құлық ағылшын тілінің термині (addictive
behavior), оныменен психикалық күйді өзгертетін әртүрлі заттарды, сонымен
қатар алкоголь мен темекі шегуді де зиянды қолдануды атайды. Егер берілген
түсініктін тарихи түп нұсқасына келетін болсақ, латыннан addictus қарызға
батқан адам дегенді білдіреді. Басқаша айтсақ күшке бағынбайтын, белгілі –
бір билікке айнымастай бейім болған адам. Осылайша, аддиктивті мінез –
құлық – бұл өзін - өзі реттеу немесе бір нәрсеге бейімделу мақсатында
біреуді немесе бір затты зиянды пайдаланумен байланысты тұлғаның ауытқыған
мінез – құлқының бір түрі.
А.Е.Личко мен В.С.Битенский көзқарастары бойынша, жасөспірімдерге
қатысты аддиктивті мінез – құлық терминін қолдану жөн, себебі бұнда ауру
емес, мінез – құлық бұзылыстары қарастырылады. Авторлар аддиктивті мінез –
құлықтың өршіп кетуіне жағдай жасайтын екі жолды белгілейді. Бірінші
жағдайда жасөспірімдер әртүрлі психобелсенді заттарды қоланады: бензин,
клей, кейін алкогольді ішімдіктер, ұсынған дәрілік заттар немесе
марихуанадан бас тартпайды. Қолдану жүйелілігі әртүрлі болу мүмкін белгілі
– бір затты ұнатып таңдағанша дейін әртүрлі заттарды қабылдап
эксперименттеу жалғасады. Кейбір жағдайда қабылдау жедел үзіледі.
Екіншісінде белгілі – бір нақты психобелсенді затты (бензин,
алкоголь) ғана қабылдау бақыланады. Жасөспірімнің бір есірткіге ерте
дағдылануы басқаларына қол жетпегендігіне байланысты, ал саналы түрде
таңдау жасау сирек кездеседі.
Д.Д.Исаев аддиктивті мінез – құлықтың немесе есірткіге құмарлатудың
бірнеше үлгілерін ұсынады.
- Жайлану үлгісі. Бұл көңілін жайландыру мақсатында психобелсенді
заттар мен есірткіні қабылдаудың кең таралған нұсқасының бірі. Оларды
қолдану қысым түсіруге, босаңсуға, ұнамсыз не қауіпті шындықтан, шешілмеген
өмірлік мәселелерден қашуға бағытталған. Кейбір жасөспірімдер
психобелсенді заттарды эмоционалдық күйін өзгерту үшін мазасыздықта,
депрессияда, апатияда пайдаланады.
- Коммуникативті үлгісі. Есірткіге ынтығудың бұл үлгісі қарым –
қатынас, сүйіспеншілік, мейірімділік қажеттіліктерінің
қанағаттанбаушылығында туындайды. Психобелсенді заттарды қабылдау өз және
қарама – қарсы жыныстағы құрбыларымен қарым – қатынасты жеңілдетеді.
Ұялшақтық, тұйықтық сезімі жойылып, өзінің мүмкіндіктеріне сенушілік
туындайды.
- Белсендіруші үлгісі. Кейбір жасөспірімдер психобелсенді заттарды
өмірлік күштерін, сергектікті, белсенділікті жоғарылату үшін қолданады. Өз
күштері мен мүмкіндіктеріне сенімсіз болып, тура қарама – қарсы жағдайға
сенімділікке, батылдыққа, қуаттылыққа жеткілері келеді.
- Гедонистік үлгісі. Психобелсенді заттарды қолдану рақатқа,
ләззатқа, жайлы сезімдерге бөлену үшін, психикалық, физикалық комфортқа
жету үшін жүргізіледі. Қолданушылар галлюцинаторлы бейнелердің
фантастикалық әлемін құруға, эйфорияның шаттық жағдайына жетуге ұмтылады.
- Конформды үлгісі. Жасөспірімдердің еліктеу, құрбыларынан қалыспау,
топпен қабыл болу ұмтылысын мақсат ету психобелсенді заттарды қолдануға
әкеле алады. Бұл үлгінің дамуы лидерлерге еліктеумен, ұжымға қатысты
құбылыстарға сыни көзбен қарамаушылыққа байланысты.
- Манипулятивті үлгісі. Психобелсенді заттарды қабылдау арқылы
өзгелермен манипуляция жасау үшін, оларды пайдалану үшін, өз басының қамын
ойлап белгі – бір жетістіктерге жету үшін қолданады. Мәселен, өзінің ерекше
екендігіне, лидерлікке жету қабілетіне көпшіліктін назарын бөлу үшін
есірткіні және алкогольді қолданады.
- Компенсаторлы үлгісі. Мінез – құлықтын бұл үлгісі тұлғаның белгілі
– бір толымсыздық комплексін , мінездің үйлесімсіздігін компенсациялау
қажеттілігімен байланысты туындалады.
Аддиктивті мінез – құлықтың бірнеше формасы бар:
- химиялық тәуелділік (темекі шегу, токсикомания, есірткіге
тәуелділік, спирттік ішімдіктерге тәуелділік);
- ас қабылдау мінез – құлқының бұзылысы (артық жеу, ашығу,
тамақтанудан бас тарту);
- гэмблинг – ойындық тәуелділік (компьютерлік ойындарға тәуелділік,
азартты ойындар);
- діни – деструктивті мінез – құлық (діни фанатизм, сектаға кіру).
Аддиктивті мінез – құлықтың ауырлық дәрежесі әртүрлі бола алады: қалыпты
мінез – құлықтан бастап, соматикалық немесе психикалық патологиямен
ұштасатын биологиялық тәуелділіктін күрделі түрлеріне дейін. Осыған
байланысты, кейбір авторлар 10 аддиктивті мінез – құлық пен тәуелділік
дәрежесіне жетпейтін, аса қауіпті емес, мәселен тамақты артық жеу, темекі
шегу сияқты қарапайым зиянды әдеттерді бөледі. Тәуелді мінез – құлықтың
әртүрлі формалары бірігуге немесе бір – біріне өтуге мүмкіндігі бар, бұл
олардың механизмдерінің бір екендігін дәлелдейді. Мысалы, көп жылдар бойы
темекі шегуші адам темекіден бас тартса, тамақ ішуге басылмайтын
құштарлықты сезінеді. Героинға тәуелді адам көбінде әлсіз есірткіні немесе
спирттік ішімдіктерді қабылдаумен ремиссияға төзеді.
Соңғы жылдары кәмелеттік жасқа толмағандар санының арасында мінез –
құлық бұзылыстары көбейді. Аддиктивті мінез – құлықтын химиялық тәуелділік
сияқты түрі аса елеулі және көп кездеседі. Өйткені бүгінгі таңда
маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания және темекі шегу жастар мәдениетінің
айнымас белгісі болды.
Аддиктивті мінез – құлықтың ерекшелігі - ол ауру емес. Бұндай
жағдайда дәрілік ем жасау қажеттілігі туса, детоксикацияға бағытталу
мүмкіндігі бар, ал психотерапевтік әдіс – тәсілдер психопрфилактика
мақсатында қолданылады. Аддиктивті мінез – құлықта жүргізілетін іс –
шаралар медициналық емес, тәлім – тәрбиелік болу қажет.
А.Е.Личко белгілеуі бойынша, аддиктивті мінез – құлыққа мінез
акцентуацияларының түрлері ерекше әсер етеді.
Жасөспірімдердегі ерте алкоголизацияның мысалын көрсету арқылы
аддиктивті мінез – құлықтың алкогольді түрі қалыптасуына белгілі – бір
акцентуация қалайша ықпал ететінін байқауға болады. Тұрақсыз, эпилептоидты,
гипертимді және истероидті акцентуация типтеріндегі жасөспірімдер ішімдікке
бейім келеді. Тұрақсыз типтегі жасөспірімдерде алкоголизация – бұл көңілді
уақыт өткізуге, жағымсыз әсерге бейімділігінің нәтижесі. Бұл
К.Леонгардтың пікірімен ұштасады, яғни маскүнемділікке бейім ететін жалпы
мінез белгісі өзін - өзі басқару қабілетінің төмендігі, бір мезеттік әсер
алудан әрекет жасау тенденциясы. Тұрақсыз тип өкілдерінде қатты мас
болмаудың дәрежелері кездеседі. Тұрақсыз типтегі алкоголизацияға
гипертимді типтегі жасөспірімдердің алкоголизациясы ұқсас. Эпилептоидты
жасөспірімдерде мастықтың бейнесі өзгеше: эйфорияның қысқа кезеңі, кейін
дисфориялық түрде мас болу, яғни агрессия, аутоагрессия, зорлау.
Эпилептоидтер мас болудың ауыр дәрежесіне дейін ішеді. Спирттік
ішімдіктерді ішу олар үшін жиналған қысым мен кедергілерден арылу жолы.
Истероидтер алкоголизацияда демонстративті қалпын сақтайды – мас болу
дәрежесін асыра сілтеп айтады. Кейде алкогольді эстеттерді бейнелейді:
құрбыларына элиталы спирттік ішімдіктерді ғана қабылдайтындығын айтады.
А.Е.Личко айтуынша, тұрақсыз типтегі акцентуанттар аддиктивті мінез –
құлықтың тұтастай дамуына ерекше бейім, себебі оларда құрбыларымен топтасу
реакциясы жоғары дамыған. Бұдан кейінгі аддиктивті мінез – құлықтағы
жасөспірімдердің мінез акцентуацияларын зерттеу бойынша, эпилептоидты және
истероидты типтердің басым болуы байқалды. Соңғы басылымдарда есірткіге
бейім жасөспірімдерде эпилептоидты типпен қатар, гипертимді және конформды
акценттуанттардың артықшылығы жайлы мағлұматтар жазылды. Нашақорлықтың
әртүрлі формаларындағы акцентуацияның басым болатын типтері жайлы деректер
келтірілген зертеулер пайда болды: эфедронды нашақорлыққа шалдыққандар
ішінде көбінде истероидты акцентуанттар кедессе, опийлік нашақорлар
арасында эпилептоидтылар көп.
Ц.П.Короленко девиантты мінез – құлыққа жағдай жасайтын жасөспірім
тұлғасына тән белгілерді айқын етіп көрсетеді.
- Қиындықтарға төзу төмендігі. Ол гедонистік ұстанымның (рақатқа
бірден бөлену ұмтылысы) ықпалымен шартталады. Егер аддиктілердің тілегі
бірден орындалмаса, олар негативті эмоциялармен не кездескен кедергілерден
кетумен жауап береді. Бұл қақтығыстарға әкеп соқтыратын өкпелегіштікпен,
күдіктенушілікпен ұштасады.
- Толымсыздықтың жасырын комплексі көңіл – күйдің жылдам өзгеруімен,
қабілеттері обьективті тексерілетін жағдайлардан қашумен бейнеленеді.
Жасөспірімдер айналасындағыларына жағымды әсер етуге ұмтылады. Шешім
қабылдауда жауапкершіліктен бас тартады, оны басқа адамға артып, қажет
уақытта ақтаушы дәлелдерді іздейді.
- Стереотиптілік. Қалыптасқан мінез – құлықтың қайталануы. Бұдан
арылу қиынға соғады. Тәуелділік аддиктивті бағытталған басқа адамдардың
әсеріне бағынумен сипатталады. Бұл жағдайдағы жасөспірімге пассивтілік,
дербестіктің жоқтығы, қолдау алу ұмтылысы тән.
-Мазасыздық. Ол жасөспірімдердегі толымсыздық комплексімен, тәуелділікпен
байланысты. Бұл жағдайдың бір қызық жері - қақтығыстық ситуацияларда
мазасыздық жоғалады, ал күнделікті, тыныш өмірде, қысым келтірмейтін
оқиғаларда себептен – себепсіз туындауы мүмкін.
Көп жағдайда осындай мінез жастарды қылмысқа да итермелеп жатады.
Мамандар олардың арасынан есірткі заттарды тұрақты қолданатындармен бірге
кейде кездейсоқ немесе оқта-текте ғана қолданатындарды іріктеп жатады.
Девиантты мінез-құлыққа дәстүрлі түрде маскүнемдік, нашақорлық, темекі
шегу, иіске елтушілер яғни химиялық аддикция және химиялық емес аддикция-
құмар ойындар ойнау, компьютерлік тәуелділік, қомағайлық немесе үнемі
ашығу, жыныстық қатынас аддикциясын жатқызады.
Аддиктивті мінездің құрылымы төмендегідей:
Аддиктивті мінездің иелерін, жат қылықтарына, зиянды әдеттеріне қарай тағы
да екі топқа бөлеміз. Психикалық және физиологиялық тәуелді жандар.
А) Психикалық тәуелді жандардың мінезделуі – жат қылықтарға деген орасан
қажеттілік бүкіл бойын билейді немесе психобелсенді заттарды қолдануға
деген әуестігі, өзі қалап тұрған рахат сезімнің шыңына шығу үшін керекті
есірткі мөлшерін шектен тыс күшейтуге ұмтылады. Қалағаны болмай қалған
жағдайда оның бойынан психикалық ауытқушылық, қатты алаңдаушылық сезіледі.
Б) Физиологиялық тәуелділік. Бұл жағдайда адам ағзасы есірткі заттарды
тұрақты түрде қолдануды қажет етеді. Ағзаның улы заттарға деген қарсылығы
жойылады, сол заттарға тәуелділігі артады. Есірткісіз тіршілік ету
қабілетінен айрылады.
Егер керекті мөлшерін қабылдай алмаған жағдайда, ауыр түрде соматикалық,
неврологиялық психологиялық аурудың белгісі бой көрсетеді.
Барлық есірткі қолданушы адамдар қабылдаған есірткі түріне байланысты көп
өмір сүрмейді. Олар өзін-өзі сақтау қасиетін жоғалтады. Бұл олардың 60
пайызы есірткіні пайдалағаннан кейін екі жыл ішінде өзін-өзі өлтіруге дейін
барады. Көбісі осыны жүзеге де асырады.
Спирттік ішімдіктер мен есірткі заттардың көптеп таралуы мен қолданылуына
басты себептердің бірі кейбір аймақтардағы әлеуметтік – экономикалық
жағдайдың тым төмендеуі, ауыр тұрмыстық жағдай, осының бәрі адамды келер
күнге деген сенімінің жоғалтуына, қылмыстың көбеюі мен адам өмірінің
құнсыздануына алып келеді.
Аддитивті мінез-құлыққа байланысты жасөспірімдердің келесідей топтарын
бөліп көрсетуге болады:
➢ территориалды – оқу орнымен тұрғылықты жеріне байланысты
топтасатындар;
➢ деликвентті – қылмыстық заңдар негізінде кейбір қылықтарды мен заң
бұзушылық әрекеттері (ұрлық, соққыға жығу т.б.) үшін жазалау негізінде
біріктірілгендер;
➢ криминалды – 2-ші пункітінде көрсетілген әрекеттерге аналогиялық
(ұқсас) себептер үшін қылмыстық заңдарда қарастырылған әрекеттері мен
бірлескендер.
Статистика мәліметтері бойынша наркологиялық және психиатриялық
емханаларға жатқызылған аддитивті мінез-құлықтағы жасөспірімде келесідей
топтарда болған:
➢ территориалды топтар – 44%
➢ нашақорлық топтар – 10 %
➢ жалғыз бастылар (ешқандай топта болмаған) – 8 %
➢ кездейсоқ топтар – 7 %
➢ деликвентті және криминалды топтарда – 1%
➢ тұрақты дос (соблазнитель) – 4%
➢ гомосексуалды контакт – 4%
➢ белгісіз топтар – 7%
формальді еместоптар – 15%
Компьютерлік ойындарға тәуелділік.
Компьютерлік тәуелділік, заман талабына сай біздің күнделікті
өмірімізде компьютерлер өзіндік орын ала бастады. Қазір компьютерлік
программистер компьютерлік ойындарға қызығушылар жай ғана компьютермен
жұмыс жасаушылар күннен-күнге көбеюде. Өйткені компьютерге қажеттілік
туындаған заманда әрбір адам компьютер тілін білу керек болды.
Компьютерлік ойын залдары, автоматты ойын залдары, интернет, клубтар көптеп
ашылуда. Енді балалар мен жасөспірімдер уақтының көпшілігін компьютер
алдында өткізетін болды. Осындай залға кіргенде ойыннан бас алмай өзге
жұртты елемей, ойынға еліріп отырған баланы байқаймыз. Карталық ойындарды
місе тұтпай, автомашина жарыстармен, радиаторлар ұрысын, боксерлер
төбелесін, вампирлер айданын көріп, қызықтап, жолы болмай қалса қатты
сеніп, ызаланып, ал ұта қалса айқайлап қуанып жатқанына куә боласың.
Олардың өзге жұртпен жұмысы болмайды, жақындарына, білім алуға, достық
қарым-қатынас жасауға, спортпен айналысуға мүлдем уақыттары қалмайды. Енді
интернет желілері бар клубтарда жағдай тым төмендеп кеткен. Зерттеулер
барысында, басқа аддикцияларға тәуелділікке қарағанда интернетке тәуелді
жандардың әлеуметтенуінде де өзгерістерге кезігеміз. Олар соңында
жалғыздықта қалып, деприссияға ұшырап, жатады. Өйткені ойынға, виртуальды
қарым-қатынасқа берілген адамның басқа еш нәрсеге уақыты да әлі де
қалмайды. Компьютерге тәуелді бола бастайды, яғни программалар мен
ойындарсыз өзін жайсыз сезінеді. Интернет арқылы топтық ойындар мен теле
конференцияларға қатысады, үлкендерге арналған секс туралы әңгімелесу
немесе интерниттік құмар ойындар мен электрондық сауда-саттықпен
айналысады. Осының барлығы шынайы өмірдегі жанұядан, достарынан айырылуға
немесе қарым-қатынастарының суып кетуіне, әкеліп соғады. Қозғалмай күні-
түні компьютер алдында отыру түрлі ауруларға шалдықтырады. Оларда
психикалық ауытқушылық байқалады. Интернетке тәуелді жандар
психотерапевтің көмегін қажет етеді.
Құмар ойындар ойнау.
Құмар ойындарға деген тым әуесқойлық генблинг деп аталады. Мұндай жандардың
бойында девиантты мінез-құлықтың іздері байқалады:
1.Ұзақ уақыт бойы ойынды жалғастыру, аса құмарлық. (2-3-тәулік бойы
ұйықтамай ойнау).
2.Ойыннан басқа уақытта да ылғи ойын туралы ойынның жаңа комбинациясы,
жүрістері, ұтыстары туралы ойда жүру.
3.Өзін-өзі басқаруын, ұстамдылығын жоғалту. Ойынды тоқтата алмау егер
ұтылған жағдайда, да ойыннан шығып кете алмайды.
4. Ойыннан еріксіз шығып қалған жағдайда және ойынға қатыса алмағанда оның
бойынан тым алаңдаушылық, ашушаңдық ызалануды байқауға болады.
5. Ойын ойнауды жиілету, қисынсыз тәуекелге бел буу.
Құмар ойындарға тәуелді болу адамдарды өмір шындығынан аластатып, оларды
қиял әлеміне жетелейді. Олар ылғи да құрғақ қиялмен өмір сүреді. Жанұясына,
достарына, оқуға, жұмысқа деген қызығушылығы, көзқарасы яғни ешкімге,
ешнәрсеге көңіл аудармайды. Күнделікті өмірден гөрі ойындардан рахат
іздейді. Құмар ойындарға құмартудың себептері ата-ананың балаға көңіл
бөлмеуінен, немесе бір айтқанын істеп, ақшаны есепсіз көп мөлшерде
беруінен. Кейде байлыққа тым құмарту да құмар ойындарды ойнауға еріксіз
итермелейді.
Казіргі таңда іс -әрекеттің психологиялық ерекшеліктеріне зерттеудегі
актуалды бағыттардың бірі, ақпараттық технологиялардың әсерінен өзгеріске
ұшырайтын мотивациялық механизмдерінің спецификасының қайта құрылуын
зерттеу болып отыр. Ақпарат технологияларының белсенді қолдануы негізінде
тұлғалық мотивацияның өзгеруіне, мысал ретінде, хакерлікті айтуға
болады.Осыған сай хакерлер жайлы көзқарастар, көбінесе хакерлік іс-
әрекетті мамандық және білім алу іс -әрекет шарасынан асып түскен
ақпараттық технологияларға деген аса жоғары берілгендік ретінде
түсіндіріледі.
Хакерлер түсінігі көп мағналы түсінік. Бұл әртүрлі авторлардың
терминологиялық қызығушылықтарына байланысты.
Жоғары квалифицияланған программистердің тек компьютерден басқа
қызықты жағдайларды көрмей, түбімен компьютерлік жұмысқа берілуі
әртүрлі квалифицияланған деңгейдегі тіпті, жоғары деңгейдегі
прогаммистердің дәстүрге сай емес, жүріс- тұрыстарымен және стандартты
емес, өмір салтымен ерекшеленуі;
- компьютерлік вирустарды жасаушылар мен таратушылар;
- информациялық жүйелер мен қорғаныстық файлдарды және
программалық өнімдерді қорғайтын компьютерлік жүйені ар- ұятсыз әрі сенімді
түрде бұзушылар;
- қорғаныс жүйені бұзу арқылы, өздеріне пайда табуды ойлайтындар. Олар
оны, электрондық түрде сақталынған әртүрлі документтерді модификациялау,
мобилді телефонды қайта программалау т. б. арқылы жүзеге асырады.
Қазіргі уақытта хакерлікке арналған психологиялық зерттеу мүлдем жоқ.
Бірақта компьютердің салдарына байланысты ойындық тәуелділік немесе
Интернетке тәуелділікті зерттеуге арналған зерттеулер баршылық.
Нашақорлық мәселелері (психобелсенді заттарды пайдалану)
Нашақорлық.Қарапайым шөптесінді пайдалану жыл өткен сайын өсіп, одан
зорын тартып көруге ұмтылатындар көбеюде. Әдетте адам нашақор болып екі-үш
ай ішінде қалыптасады. Сондай-ақ ол үшін күнде ине салдыру міндетті емес-
аптасына бір-екі рет салдырса жетіп жатыр. Бірақ адамдар есірткінің алғашқы
егіндесінен кейін-ақ соған тәуелді болып қалатын жағдайлар да кезігеді.
Есірткі-бұл тек қана адамның ішкі ағзасын бұзып қана қоймай, сондай-ақ оның
миы мен психикасын бұзады. Жанармай немесе момент кілейі, мысалы
адамдарды 3-4 айда жарымес қылады, қауіпсіз конопля-3-4 жылда есінен
айырады. Морфин пайдаланатын адам, Екі-үш айдан соң өзінің қабілетін
жоғалтқандығы сонша, өзіне қарамай адами қалпынан толық айырылады.
Кокайн пайдалағандар 3-4 жыл ғана өмір сүреді. Күндердің күнінде олар жүрек
жарылысынан өліп кетуі мүмкін немесе олардың мұрны жұқарып, пергаментті
жапырақшаға ұқсайды, сөйтіп ол өмірге әкеліп соқтыратын қан ағумен
аяқталады.
Есірткіні пайдалану кезінде кеңістікте қозғалу мүмкіндігін жоғалтады, оған
ол ұшып жүрген секілді көрінеді. Нәтижесінде өзінің мүмкіндігіне сеніп
соңғы қабаттан секіреді.
Барлық нашақорлар, қабылдаған есірткі түріне байланысты көп өмір сүрмейді.
Есірткі айналымы қазіргі таңда қатер төндіретін мөлшерге жетті, оларды
әрбір бұрышта сататын болды. Ірі есірткі бизнесі басында адами қалпын
жоғалтқан адамдардың арқасында өмір сүріп жатқан бір топ адам тұрады. Әрине
ол барлығына есірткі таратуға жағдайы келмейді. Сондықтан оларды
нашақорлардың өздері таратады. Есірткі бизнесіне тартылған адамдар соңғы
кезде ауқатты отбасылардың балаларына көп көңіл бөлуде. Оларды алдап,
достық ретінде ұсынатын болып көрінеді. Оларды өздеріне үйір етіп, инеге
отырғызады. Бұл түсінікті. Олар басқаларға қарағанда ақшаны көп төлеуге
мүмкіндігі бар. Басқалары көп ақшалы болмағасын, алғашқыда өздерінің ата-
анасын, кейін өзгелерді тонауды бастайды. Кейін олар кішкене есірткі үшін
тонауға немесе адам өлтіруге баруға дайын болады.
Есірткі заттары адамдарға бірнеше мың жылдардан бері таныс. Оларды
әртүрлі мақсатта, әртүрлі мәдениет өкілдері қолданған. М: адамның күш-
құатын (орнына) қалпына келтіруде, ауру сезімдерінен арылу үшін, жағымсыз
түйсінулерді жеңілдету, діни рәсімдер кезінде.
Жазу-сызу пайда болмай тұрғанның өзінде-ақ, адамдардың психобелсенді
химиялық заттарды біліп және оларды қолданғандары туралы деректер бар.
Ондай психобелсенді заттарды (яғни, алькоголь мен өсімдіктер (шөптер))
қолдану тікелей санаға әсер етеді. Кейбір археологиялық зерттеулер
көрсеткендей, б.э.д. 6400ж. пиво мен ішімдік сусындарының кейбір түрлері
адамдарға таныс болған. Соған қарағанда ашыту процесі кездей соқ ашылған
сияқты. өйткені жүзім шарап тек б.э.д. 4-3 ғ.ғ. пайда болған.
Интоксиканттарды қолдану туралы алғашқы жазбаша деректер тұрмыстық
кітаптағы нойдық мастығы туралы әңгімеде көрсетілген. Сонымен қатар түрлі
діни рәсімдер мен медициналық процедураларда адамның физиологиялық және
психикалық күйінің өзгерісін туғызатын түрлі өсімдіктер де қолданған. М:
б.э.д. 5000ж. Таяу Шығыста шаттықтың дақылы (злака радости) қолданған.
Оны қазіргі тілмен айтатын болсақ, ол опиум магы болуы керек.
Шамамен б.э.д. 2700ж. Қытайда конопляны шәй немесе сусын ретінде
қолданған: император Шен Нунг өзінің астындағыларға сол затты көңіл-күйдің
төмендеуіне қарсы дәру ретінде қолдануды ұйғарған. Тас дәуіріндегі
адамдарға гашиш, кокаин және опиум сияқты есірткі түрлері таныс болған.
Олар бұл заттарды сананың күйін өзгерту мен соғысқа даярлық кезінде
қолданған. Орталық және Оңтүстік Америка үндістерінің жерлеу кешендерінің
қабырғаларында кокидің жапырағы шайнап тұрған адамның бейнесі бейнеленген,
яғни бұл, кокаинді қолданудың бір түрі. Бұлар б.э.д. 3 жыңжылдықтың орта
шенінен қалған деректер болып табылады. Белгілі бір мәдениетте есірткіні
қолдану фактілерінің болуы, басқа мәдениет өкілдері есірткіні танып, біліп
немесе қолданған деген сөз емес. Тіпті, қазіргі кездеде әртүрлі қоғам
немесе мәдениеттегі адамның есірткіні қолдануларының ұқсастықтары мен
айырмашылықтары бар.
Жалпы тарихта әртүрлі елдер арасындағы байланыстар сауда мен
соғыстардың арқасында жүзеге сақан. М: Марко Полоның саяхатының нәтижесінде
еуропалықтар сол кезде Щығыста кеңінен тараған опиум мен гашишты таныды.
Кейінірек еуропалықтардың саяхаттары (негізінен ағылшындар, француздар,
партугалиялықтар мен испандықтар) Америкаға жаңа жаңалықтар ашты. Еуропадан
Америкаға әкелінген негізгі психобелсенді заттар – кокаин (Оңтүстік
Америкадан), түрлі голлюциногендер (орталық Америкадан) және темекі
(солтүстік Америкадан). Зерттеулер көрсеткендей, әртүрлі мәдениеттер
арасында екі жақты ауысу немесе алмасу болды. Кофе ағашының отаны –
Эфиопия. Еуропалықтар кофе сусынымен 17 ғасырда таныс болды. Қазіргі кезде
ең негізгі, әлемдік кофе өндіруші ео – оңтүстік Америкаға кофе дәндерінен
алғашқы рет моряктар әкелген деседі. Сонымен қатар Еуропадан Америкаға
алкоголь де келді, ал 1545ж. Чилиде конапля пайда болды.
20ғң басталуына дейін есірткіні өндіру мен қолдануға ешбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz