ҚР корпоративтік басқару
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы ... ... ... ...
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлері және оның сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ТЕХНИКО.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 «Alar Industry» ЖШС.ның басқару жүйесін қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 «БАКАЙ» АҚ.ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігі ... ... ... ...
2.3 «Қазпочта» АҚ сапа менеджменті жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Корпоративтік басқарудағы мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы ... ... ... ...
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлері және оның сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ТЕХНИКО.ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 «Alar Industry» ЖШС.ның басқару жүйесін қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 «БАКАЙ» АҚ.ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігі ... ... ... ...
2.3 «Қазпочта» АҚ сапа менеджменті жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ...
3 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Корпоративтік басқарудағы мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы мен тактикасы, қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани прогресін қамтамасыз ету қажеттілігі қазіргі заманға сай корпоративтік басқарудың қалыптасуын ескереді.
Корпоративтік басқару – компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді.
Жалпы алғанда корпоративтік басқару тәжірибесі тұрғысынан табысқа жеткен компанияларға мыналар жатады:
- айналым мөлшері мен таза табысы бойынша жоғары;
- директорлар кеңесі мен басқарушылар жиналысын үнемі өткізіп отыратын;
- директорлар кеңесі мүшелерін оқытумен айналысатын.
Қызметкердің корпоративті құндылықтарды толық меңгерудегі қорытынды қадамы ұйым ішіндегі қызметкерлердің мойындалуы мен ұйымның басқа мүшелеріне үлгі бола алатындарын өсіру болып табылады. Осындай адамдарды үлгі ретінде бөле отырып, ұйым басқаларды соларға еліктеп, жолын қайталауға итермелейді. Ұйымдық мәдениеті мықты компаниялардағы мұндай тәсілдер корпоративті құндылықтарды дәріптеудің бірден бір тиімді және әрдайым іске асар формаларының бірі.
Көптеген батыс және қазақстандық кәсіпкерлер жұмылған ұжымы бар, қызметкерлері өз қызметіне беріліп атқаратын, иерархиялық кедергілер жойылған фирмалар табысты екеніне көз жеткізді, өйткені осы жәйттерден фирманың материалды ауқаттылығы тікелей тәуелді. Ұжымы жақсы дамыған корпоративті мәдениетке ие фирмалар бәрінен жылдам көтеріліп және дамуда.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
тұрғыдан артта қалуы;
- ғылым мен бизнес арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми идеяларды қызмет деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;
- халықтың санасында экономикалық біліктіліктің төмендігі;
Корпоративтік басқару – компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді.
Жалпы алғанда корпоративтік басқару тәжірибесі тұрғысынан табысқа жеткен компанияларға мыналар жатады:
- айналым мөлшері мен таза табысы бойынша жоғары;
- директорлар кеңесі мен басқарушылар жиналысын үнемі өткізіп отыратын;
- директорлар кеңесі мүшелерін оқытумен айналысатын.
Қызметкердің корпоративті құндылықтарды толық меңгерудегі қорытынды қадамы ұйым ішіндегі қызметкерлердің мойындалуы мен ұйымның басқа мүшелеріне үлгі бола алатындарын өсіру болып табылады. Осындай адамдарды үлгі ретінде бөле отырып, ұйым басқаларды соларға еліктеп, жолын қайталауға итермелейді. Ұйымдық мәдениеті мықты компаниялардағы мұндай тәсілдер корпоративті құндылықтарды дәріптеудің бірден бір тиімді және әрдайым іске асар формаларының бірі.
Көптеген батыс және қазақстандық кәсіпкерлер жұмылған ұжымы бар, қызметкерлері өз қызметіне беріліп атқаратын, иерархиялық кедергілер жойылған фирмалар табысты екеніне көз жеткізді, өйткені осы жәйттерден фирманың материалды ауқаттылығы тікелей тәуелді. Ұжымы жақсы дамыған корпоративті мәдениетке ие фирмалар бәрінен жылдам көтеріліп және дамуда.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
- әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
- ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
- кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
тұрғыдан артта қалуы;
- ғылым мен бизнес арасында ұтымды байланыстың болмауы;
- отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
- ғылыми идеяларды қызмет деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;
- халықтың санасында экономикалық біліктіліктің төмендігі;
1 Ахметов Қ.Ғ., Сағындықов Е.Н. «Менеджмент негіздері» оқу құралы, Ақтөбе– Орал 2005 жыл.
2 18. Научная организация труда в управления производственным коллективов М, Экономика, 1987 жыл.
3 19. Бердалиев К.Б. Основы управления экономикой Казахстана– Алматы, КазГАУ, 1998 жыл.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284-І заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. Өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен).-Алматы.-2007.-40б;
5 Назарбаев Н. Ә. – Қазақстан – 2030. // Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 2006.-96 б.
6 ҚР «Инвестициялар туралы» Заңы. № 373-ІІ 3 РК.
7 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жарғы, 1995.
8 «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының заңы, 1997. - 28 ақпан.
9 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998-2007 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 1998. - 15 сәуір
10 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. Президенттің 2005 ж. 17 ақпандағы №344 Жарлығына қосымша. // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы, 2005. - № 8, 3-53 б.
11 Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған іс-қимыл Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы, 2007 ж. 17 ақпандағы №344 Жарлығы. // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы, 2007. - № 8, 2 б.
12 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. (Заң жобасы). // Егемен Қазақстан, 2007. - 12 қыркүйек.
13 «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру шаралары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, 1997. - 17 қазан.
14 «Еңбек туралы» ҚР-ның Заңы. //Заң. 1999 жыл. 25 желтоқсан. №6. - 5-10 бб.
15 «Жұмыспен қамту туралы» ҚР-ның Заңы. //Егемен Қазақстан. 2001жыл. 25 қаңтар.
16 ISO 9001 : 2000. Сапа менеджментінің жүйесі. Талаптар.
17 ISO 14001: 2009. Экологиялық менеджмент жүйесі. Қолдану бойынша талаптар мен басшылық.
2 18. Научная организация труда в управления производственным коллективов М, Экономика, 1987 жыл.
3 19. Бердалиев К.Б. Основы управления экономикой Казахстана– Алматы, КазГАУ, 1998 жыл.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы. (Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 7 қазандағы № 284-І заңымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ресми мәтін. Өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен).-Алматы.-2007.-40б;
5 Назарбаев Н. Ә. – Қазақстан – 2030. // Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 2006.-96 б.
6 ҚР «Инвестициялар туралы» Заңы. № 373-ІІ 3 РК.
7 Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы: Жеті жарғы, 1995.
8 «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік қолдау туралы» Қазақстан Республикасының заңы, 1997. - 28 ақпан.
9 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1998-2007 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. // Егемен Қазақстан, 1998. - 15 сәуір
10 Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005-2007 жылдарға арналған іс-қимыл бағдарламасы. Президенттің 2005 ж. 17 ақпандағы №344 Жарлығына қосымша. // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы, 2005. - № 8, 3-53 б.
11 Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған іс-қимыл Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы, 2007 ж. 17 ақпандағы №344 Жарлығы. // Қазақстан Республикасы Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы, 2007. - № 8, 2 б.
12 Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. (Заң жобасы). // Егемен Қазақстан, 2007. - 12 қыркүйек.
13 «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттыру шаралары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің Қаулысы, 1997. - 17 қазан.
14 «Еңбек туралы» ҚР-ның Заңы. //Заң. 1999 жыл. 25 желтоқсан. №6. - 5-10 бб.
15 «Жұмыспен қамту туралы» ҚР-ның Заңы. //Егемен Қазақстан. 2001жыл. 25 қаңтар.
16 ISO 9001 : 2000. Сапа менеджментінің жүйесі. Талаптар.
17 ISO 14001: 2009. Экологиялық менеджмент жүйесі. Қолдану бойынша талаптар мен басшылық.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы ... ... ... ...
7
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3 Корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлері және оның сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Alar Industry ЖШС-ның басқару жүйесін қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... .
33
2.2 БАКАЙ АҚ-ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігі ... ... ... ...
45
2.3 Қазпочта АҚ сапа менеджменті жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... .
60
3 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
3.2 Корпоративтік басқарудағы мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
92
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы мен тактикасы, қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани прогресін қамтамасыз ету қажеттілігі қазіргі заманға сай корпоративтік басқарудың қалыптасуын ескереді.
Корпоративтік басқару - компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді.
Жалпы алғанда корпоративтік басқару тәжірибесі тұрғысынан табысқа жеткен компанияларға мыналар жатады:
oo айналым мөлшері мен таза табысы бойынша жоғары;
oo директорлар кеңесі мен басқарушылар жиналысын үнемі өткізіп отыратын;
oo директорлар кеңесі мүшелерін оқытумен айналысатын.
Қызметкердің корпоративті құндылықтарды толық меңгерудегі қорытынды қадамы ұйым ішіндегі қызметкерлердің мойындалуы мен ұйымның басқа мүшелеріне үлгі бола алатындарын өсіру болып табылады. Осындай адамдарды үлгі ретінде бөле отырып, ұйым басқаларды соларға еліктеп, жолын қайталауға итермелейді. Ұйымдық мәдениеті мықты компаниялардағы мұндай тәсілдер корпоративті құндылықтарды дәріптеудің бірден бір тиімді және әрдайым іске асар формаларының бірі.
Көптеген батыс және қазақстандық кәсіпкерлер жұмылған ұжымы бар, қызметкерлері өз қызметіне беріліп атқаратын, иерархиялық кедергілер жойылған фирмалар табысты екеніне көз жеткізді, өйткені осы жәйттерден фирманың материалды ауқаттылығы тікелей тәуелді. Ұжымы жақсы дамыған корпоративті мәдениетке ие фирмалар бәрінен жылдам көтеріліп және дамуда.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
oo әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
oo ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
oo кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
тұрғыдан артта қалуы;
oo ғылым мен бизнес арасында ұтымды байланыстың болмауы;
oo отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
oo ғылыми идеяларды қызмет деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;
oo халықтың санасында экономикалық біліктіліктің төмендігі;
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жобалық жұмыстың тақырыбы, ондағы қарастырылатын сұрақтар қазіргі кездегі өзекті сұрақтардың бірі болып табылады. Зерттеу жұмыстың өзектілігі нарықтық экономикадағы корпаративті кәсіпорындарды зерттей отырып, сол нарықтағы кісіпорындардың корпаративтік басқару ерекшеліктерін көрсету. Зерттеу жұмысымның міндеттері:
oo корпоративтік басқару жүйесі түсінігінің мәнін ашу;
oo корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдерін ерекшеліктерін анықтау;
oo корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлерін қарастыру;
oo Alar Industry ЖШС-ның басқару жүйесін қарастыру;
oo БАКАЙ АҚ-ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігін анықтау;
oo Қазпочта АҚ сапа менеджменті жүйесін талдау;
oo Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктерін анықтау;
oo корпоративтік басқару мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттарын ұсыну.
Зерттеу пәні: Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері, корпоративтік басқаруды жетілдіру бағыттары.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі: Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың басқару, маркетинг және менеджмент сұрақтары бойынша еңбектері, сервистік қызмет негізінің әлеуметтік-экономикалық концепциясы, мемлекеттік және аймақтық статистика материалдары, Alar Industry ЖШС-нің, БАКАЙ АҚ-ның, Қазпочта АҚ-ның мәліметтері.
Зерттеу құралы: экономикалық-қаржылық есептеу, талдау, бағалау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Корпаративтік басқару әдістерін арттыру бағыттарын экономикалық параметрі бойынша бағалау, корпаративтік басқаруды арттыру тетіктерін көрсету және Қазақстанның кәсіпорындарының корпаративтік саясатын жүзеге асыру жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 19 кесте, 14 суреттер қолданылған.
Зерттеу обьектісі: кәсіпорындар, соның ішінде Alar Industry ЖШС, БАКАЙ АҚ, Қазпочта АҚ мысалында болып табылады.
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы
Корпоративтік, ягни ұжымдық басқару (corporate governance) - мекемедегі биліктің қалай құрылғаны және қалай жүзеге асырылатынымен байланысты атқарылады. Ұжымдық басқаруды корпорацияларды басқарумен шатастыруға болмайды. Ұжымдық басқарудың тақырыбы кең ауқымды. Атап айтарлығы, Қазақстанда акционерлік қоғам болып саналатын корпорацияда ғана емес, кез-келген құқықтық формадағы мекемедегі билікке де қатысты мәселе. Ұжымдық басқару теория және тәжірибе жүзінде фирмадағы билікті бөлу мәселесі сияқты агенттік мәселелерін талдаумен де айналысады. Оның мақсаты принципал мен агенттің арасындағы қарама-қайшылықты шешу. Классикалық теорияда принципал ретінде фирманың иесі, ал агент ретінде топ-менеджер шығады. Алайда принципалдың анықтамасы кейбір толықтыруларды қажет етеді. Заң тұрғысынан алғанда компанияның әрбір акционері меншік иесі болып табылады. Нақты тұрғыда, оның ішінде Қазақстанда шешім қабылдауға, компанияның стратегиясын дайындауға тек ірі акционерлер ғана ықпал ете алады. Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративтік басқару - компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді [1].
Осыған байланысты ірі акционерлер өздерінің құқықтарын компанияны бақылау арқылы жүзеге асырады, ал басқа акционерлер миноритарлар ретінде сипатталады, оларды дивиденттерді алу мен бағаның келесі қолайлы өзгеруі кезінде компанияның акцияларын сату қызықтырады деп жиі айтылады.
Осындай барлық жағдайда бақылаушы акционерлерде әртүрлі жағдайлар мен артықшылықтар болады, олар менеджментпен қарым-қатынасты өз беттерінше құрады, келесі бір жағдайда басқаруға белсенді түрде қатысып, ал екінші бір жағдайда Директорлар кеңесі арқылы басты шешімдерге бақылау жасайды. Қазақстандық тәжірибеде акцияның ең көп пакетін иеленген негізгі акционер Директорлар кеңесінің төрағасы атанады және осындай тұрғыдан акционерлік қоғамның жұмысын басқарып, қадағалайтын жағдайлар жиі кездеседі. Компания қызметінің тиімділігі мен оның ішіндегі ұжымдық басқарудың сапасы арасындағы байланыс жекелеген қиыншылық та туғызады [2].
Көптеген қазақстандық компаниялар басқа биржаларға, ІРОға (өздерінің бағалы қағаздарын салу) шығу туралы шешім қабылдағандықтан, олар үшін бірлесіп басқару жүйесінің болуы маңызды бола бастады, өйткені бірлесіп басқарудың болуы туралы талап барлық әлемдік сауда алаңдарында бар. Ұжымдық басқарудың маңыздылығын қорыта отырып, оның болуы төмендегі жағдайларға әкеліп соғатынын айтуға болады:
oo Акционерлердің (инвесторлардың) алдында тартымдылығының артуы. Тартылатын капиталдың бағасы төмендеп, инвесторлардың қызығушылығы артады;
oo Акция құнының артуы;
oo Акция құнының номиналды бірлігіне тартылатын капитал көлемінің
артуы;
oo Дивидендтер арқылы үнемдеу мүмкіндігі (акционерлер курс бағамының өсуі арқылы пайда табады);
oo Жедел тиімділіктің артуы және компания мен оның акционерлерінің пайдалы және тұрақты дамуы үшін капиталды қолданудың тиімділігінің артуы;
oo Компания мен мемлекеттің беделі артады;
Осылайша, Ұжымдық басқару сияқты аздаған тақырыптар қазіргі таңда бизнес үшін де өте маңызды.
Көптеген оқиғалар мен дау-дамай, бірігулер мен рейдерлік, қаржы дағдарысы, бұл тақырыптың оның ішінде Қазақстанда да маңыздылығын арттырады. Бұл оқиғалар мүдделі тұлғалар (акционерлер, қызметкерлер, қоғам), корпоративті менеджерлер, директорлар немесе мемлекеттік ресми тұлғалардың құқықтарының бұзылуы салдарынан компаниялардың зардап шеккенін көрсетеді. Ұлттық бизнес - қауымдастықтар және корпоративті менеджерлер капиталға қол жеткізу мен компанияның өсуі үшін ұжымдық басқарудың маңыздылығын түсіне бастады. Сыбайлас жемқорлық пен нашар менеджементтің кесірінен туған қаржы дағдарысы капитал алуды қиындата түсті. Инвесторлар өздерінің капиталдарын қорғау қажеттілігін жете түсінді. Олар әртүрлі компаниялардың инвестициялық потенциялдарын қаржылық есептің тазалығы, анықтығы, айқындылығы және нақтылығынан инвестициялауға дейін бірдей стандарттар бойынша салыстыру мүмкіндіктеріне ие болғысы келеді. Бұл әсіресе, халықаралық инвестицияларды тарту үшін маңызды. Ұжымдық басқару компаниялар іштей басқарылатын және компанияның орналасқан жерінен мыңдаған шақырым жерде болуы мүмкін акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында директорлар кеңесі арқылы бақыланатын ойын ережелерінің жиынтығы болып табылады [3].
Дегенмен, тек шетелдік инвесторлар ғана компанияның қалай қызмет ететінін көзімен көргісі және түсінгісі келмейді. Жергілікті инвесторлар мұндай ақпаратқа оңай қол жеткізе алса да, олар өздері инвестиция құйған компанияларда бірлесіп басқару жақсы жолға қойылғанын қалайды. Қаржы дағдарысы қазақстандық компанияларға мүмкіндігінше инвестиция тарту қажеттілігін алып келді. Алайда капиталдың халықаралық нарығы жабылды. Капитал алу мен қарыз алу ішкі нарықта мүмкін. Қазіргі кезде компанияларды қаржыландырудың ішкі көздерін іздеуді бастау мүмкіндігі тым жоғары. Алайда Қазақстанда қор нарығы дамымаған. Оның мүмкін себебінің бірі - потенциалды миноритарлық акционерлердің өздерінің инвестициялары сақталып, көбейетіндігіне, олардың құқықтарының бұзылмайтынына сенімсіздігі. Осыған байланысты, ұжымдық басқарудың күн тәртібіне қойылуы және потенциалды ішкі инвесторлардың сенімін қалыптастыру өзекті мәселе бола түседі. Әрине, инвесторлар ұжымдық басқарудың нақты, айқын, саналы стандарттары бар компанияларды іздей бастайды [4].
Ұжымдық басқару компаниялар мен экономикаға инвестицияларды бірнеше жолдармен тартуға көмектеседі. Біріншіден, айқындылық арқылы корпоративті трансакцияларда, бухгалтерлік есепте және аудит процедураларында бірлесіп басқару сыбайлас жемқорлық үшін қаржы алу мүмкіндігін жояды. Екіншіден, ұжымдық басқару рәсімдері компанияларға нәтижелерге негізделген нақты стратегияны және менеджерлерді марапаттау жүйесін құруға көмектесу арқылы компанияны басқаруды жақсартады. Үшіншіден, зерттеулер миноритарлық акционерлер жақсы қорғалған елдерде ірі және анағұрлым өтімді капитал нарығы болатынын көрсетті [5].
Ұжымдық жақсы басқару:
oo Қауіпті төмендетеді;
oo Өнімділікті қамтамасыз етеді;
oo Капитал нарығына енуді жақсартады;
oo Көшбасшылықты жақсартады;
oo Айқындылықты және қоғамдық жауапкершілікті көрсетеді.
Мемлекеттердің заңдары, оның ішінде Қазақстанның заңдары акционерлік қоғамдардың жұмысының барлық өзгешеліктерін, акционерлер, директорлар кеңесі және атқарушы орган арасындағы қарым-қатынасты, акционерлер жиналысы өткізілуінің, директорлар кеңесінің отырысының, кеңес комитеттерінің жұмысының және басқа да көптеген ерекшеліктерін есепке ала алмайды, және есепке алуға тиіс емес. Бұлардың барлығы қоғамның ішкі стандарттары [6].
Корпоративтік басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік және жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді, осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады.
Ұжымдық басқару әдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады. Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кәсіпорындарда қолданылса, қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мәжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда сыбайлас жемқорлықпен күресудің сәтті құралы ретінде көрсете білді, әсіресе бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, әсіресе институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен сипатталған, мұнда халықаралық жеке кәсіпкерлік орталығының (CIPE) әртүрлі елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың бұзылуы және әлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық дамудың қиындықтарына әкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты болып табылатынын мойындайды. Компаниялар ұжымдық басқаруды бәсекелестік күресте оларға басымдылықты қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мәселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық қызығушылықты тәжірибе жүзінде басқару әдісін жақсартуға қабілетті болатындай өзгертуде болып тұр [7].
Ұжымдық басқарудың барлық жүйелері төрт негізгі принцип айналасында өрбиді: адалдық, шындық, есеп берушілік, жауапкершілік, айқындылық [8].
Оларды төмендегідей сипаттауға болады:
oo Адалдық. Ұжымдық басқару жүйесі барлық акционерлердің құқығын қорғауға, барлығына, оның ішінде миноритарлыққа да әділлетті қарым-қатынасты қамтамасыз етуге және олқылық орын алған кезде ықпалды шараларды қолдануы тиіс.
oo Есеп берушілік. Ұжымдық басқару жүйесі компанияның атқару органының директорлар кеңесіне және директорлар кеңесінің акционерлерге есеп беруін қамтамасыз етуі тиіс.
oo Жауапкершілік. Ұжымдық басқару жүйесі акционерлердің заңды құқықтарын мойындауды қамтамасыз етуге, қаржылық сәттілік және қоғамдық тұрақтылық мәселесі бойынша компаниялар мен акционерлер арасындағы ынтымақтастықты ынталандыруға тиіс.
oo Айқындылық. Ұжымдық басқару жүйесі қызығушылық танытқан тұлғалардың барлық шешіміне ықпал ететіндей барлық маңызды мәселелер бойынша. ақпараттың шынайлығының уақтылы ашылып және сенімділігін қамтамасыз етуі тиіс, оның ішінде:
oo Қаржылық жағдайды;
oo Қызметтің нәтижелері;
oo Меншіктік құрылым;
oo Қоғамды басқару.
Корпоративті басқару қарапайым моделге сүйенеді:
oo Акционерлер олардың мүдделерін қорғайтын директорларды таңдайды.
oo Директорлар маңызды мәселелерді дауысқа салады және негізгі шешімдерді қабылдайды.
oo Акционерлер директорларға есепберушілігін сақтау үшін шешімдер айқын түрде қабылданады.
oo Компания директорларға, инвесторлар мен басқа да мүдделі тұлғаларға қажетті ақпараттар өндірісіне арналған бухгалтерлік стандарттарды қабылдайды.
oo Компанияның саясаты мен тәжірибесі ұлттық және жергілікті заңдарға сай келеді.
Корпоративті жүйе бір кәсіпорын не біртұтас ұжымдық құрам шеңберінде болады. Ал шартты жүйе алғашында шарттық қарым-қатынастар мен үйлестіруші бағдарламалардың шеңберінде әрекет жасайды да, кейіннен көтерме саудамен айналысатындардың ерікті бірлестіктеріне, кооперативтеріне, франшизалық жүйелерге (өндіріс принциптері мен технологиясын сақтай отырып, белгілі бір жеңілдікті пайдалану құқығы бар мекемелерге), тауар өндірушінің қамқорлығындағы көтерме және бөлшек саудамен айналысатындардың жеңілдікті пайдалану жүйелеріне, сервистік фирманың қамқорлығындағы бөлшек саудамен айналысатындардың жеңілдікті пайдалану жүйесіне бөлінеді. Әкімшілік-басқарушылық жүйесі оған қатысушылардың бірінің ықпал етуімен, яғни оның шеңберінде әрекет етеді [9].
Акционерлердің түрлі топтарының мүдделері қарама-қайшы келуі мүмкін. Мажоритарлы акционерлер алынған пайданы қайта инвестициялауға ынталы болса, ал миноритарлы акционерлер дивидент алуға ынталы. Осындай қарама-қайшылық стратегиялық және портфельдік инвесторлар арасында пайда болуы мүмкін.
Басқарудың дамыған жүйесі бар компания тек корпоративтік инвесторлар мен кредиторларға ғана емес, сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне, клиенттеріне және тұтас алғанда қоғамға пайда әкеледі. Корпоративтік басқарудың дамыған жүйесі ішкі және шетелдік инвестициялардың келуіне ықпал ететін мықты экономикалық ахуалдың пайда болуына жаңа жұмыс орындарын құруға және еліміздің тұрғындарының әл-ауқаты деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.
Ескерту: [9] - әдебиетінен алынған
1-cурет. Корпоративтік басқарудың орны
АҚ корпоративті басқару жүйесінің негізгі қатысушылары. Ұжымдық басқаруда мүдделі тұлғалардың рөліне көбірек назар аударылады (stakeholders). Бұлар компанияның қызметінен пайда көретін немесе зардап шегетін адамдар тобы мен мекемелер. Өздерінің қызығушылық деңгейіне байланысты олар оның жұмысына әртүрлі деңгейде ықпал ете алады. Түптеп келгенде, мүдделі тұлғаларды екі үлкен ішкі және сыртқы топқа бөлуге болады (1-сурет). Бұл топтарға және олардың неге қызығушылық білдіретініне қысқаша сипаттама берейік [10].
Ішкі:
oo Акционерлеринвесторлар. Акционерлерді мажоритарлық және миноритарлық деп бөлуге болады. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғам туралы Заңы бойынша миноритарлық акционер деп акционерлік қоғамның он пайыздан төмен дауысқа салынған акцияларын иеленген акционер саналады. Бұған қоса, акционерлерді стратегиялық (сол саладағы ірі компаниялар, тікелей инвестициялық қорлар, венчурлық қорлар) және портфельдік (зейнетақы және сақтандыру компаниялары, портфельдік инвестициялар қорлары, шағын жеке инвесторлар) деп бөлуге болады. Портфельдік инвесторларды жиі, шағын жеке инвесторларды санамағанда, институционалдық инвесторлар деп атайды.
oo Қызметкерлер. Компанияның тұрақтылығы мен өздерінің жұмыс орындарын сақтап қалуға ынталы. Олар менеджментпен бірлесіп әрекет қылады, оларға тәуелді, және әдетте оған ықпал етуге шектеулі мүмкіндігі бар;
oo Директорлар кеңесі. Акционерлік қоғамды басқару органы, өкілетті орган болп табылады. Яғни, директорлар кеңесінің мүшелері акционерлер мен олардың мүдделерін білдіреді. Директорлар кеңесі заң және қоғамдық қаулы арқылы ационерелердің жиналысының компетенциясына байланыстырылған мәселелерден басқа қоғамның қызметіне жалпы басқаруды жүзеге асырады;9
oo Атқарушы орган. Қоғамның ағымдық қызметіне жетекшілікті атқарушы орган жүргізеді. Атқарушы орган жеке шешімді немесе ұжымдық болуы мүмкін. Ұжымдық органды Қазақстанда көбінесе Басқарма деп атайды. Жеке шешімді атқарушы орган Президент деп аталуы мүмкін.
oo Корпоративтік хатшы. Ұжымдық хатшы - директорлар кеңесінің немесе қоғамның атқарушы органының мүшесі болып табылмайтын, қоғамның директорлар кеңесі тағайындайтын, қоғамның директорлар кеңесіне есеп беретін акционерлік қоғамның қызметкері, сонымен қатар өзінің қызметінің шеңберінде акционерлер мен қоғамдық директорлар кеңесінің жиналыс отырысының дайындығы мен өткізілуін қадағалайды, акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібіндегі сұрақтар бойынша материалдар мен қоғамдық директорлар кеңесінің отырысына материалдардың дайындығын қамтамасыз етеді, оларға қол жетімділігін қамтамасыз етуге бақылау жүргізеді.
Директорлар кеңесінің мүшелері, атқарушы органның мүшелері, ұжымдық хатшының жеке мүдделері марапаттаудың, жеке биліктің, беделдің, жеке кәсіби көлемінде болуы мүмкін және т.б.
Сыртқы:
oo Сыртқы аудитор. Қоғам жылдық қаржы есебі аудитін жүргізуге міндетті. Одан басқа, аудит директорлар кеңесінің, атқарушы органның немесе ірі акционердің бастамасымен өткізілуі мүмкін. Мұнда.й аудитті сыртқы аудиторлық компания жүргізеді.
oo Сыртқы аудиторда мүдделердің басты қарама-қайшылығы қарастырылады. Бір жағынан аудитор марапат үшін жұмыс істейді, екінші жағынан аудитордың беделі оған өте маңызды.
oo Серіктестер. Компанияның тұрақтылығына, оның төлем қабілеттілігіне және қызметін жалғастыруына ынталы. Менеджментпен тікелей жұмыс істейді;
oo Республикалық және жергілікті билік органдары. Компанияның тұрақтылығына, оның төлем қабілеттіліне және қызметінің жалғасуына мүдделі, өйткені бұл бюджетке де, жұмыс орнының санына да тікелей әсер етеді. Менеджментпен тікелей әрекет етеді.
oo Кредиторлар. Өздерінің және компания арасындағы келісім-шартта деңгейі бекітілген пайда түсіреді. Өздерінің салымдарын көптеген компаниялар арасында әртараптарындырады. Олар компанияның кем дегенде қарызды өтегенше жұмыс істеуіне мүдделі;
oo Жергілікті тұрғындар және қауымдастықтар. Бұл топтар жұмыс орындары мен экологиялық жақсы жағдайға мүдделі. Олардың басқа да мүдделері болуы мүмкін;
oo Басқа мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер).
Мүдделі тұлғалардың барлық (немесе көптеген) топтарының мүдделері мен олардың арасындағы қарама-қайшылықты ескеру неліктен маңызды? Өйткені компаниядағы қорлар шектеулі. Стейкхолдерлердің әр тобы бір тоқаштан өздерінің үлестерін алғылары келеді. Уақыт өткен сайын тәбет те ашылуы мүмкін. Бұл кезде топтар арасындағы мүдде қарама-қайшылығы басталады, бұл әрине акционерлердің және қоғамдық органдардың қабылдаған шешімдеріне ықпал етеді. Мүдделердің тепе-теңдігін сақтаудың жалғыз тәсілі - әр кезең сайын үлкенірек тоқаш пісіру.
Корпоративті басқарудың принциптері. Акционерлердің қаржылық жағдайын сақтап, көбейту үшін, қоғамның қызметіне ықпал ете алатын басқа топтардың мүдделерін ескере отырып, Экономикалық серіктестік және Даму мекемесінің (ЭСДМ) ұжымдық басқарудың келесі принциптерін ұсынады: .
Ұжымдық басқарудың тиімді құрылымына арналған негізді қамтамасыз ету - ұжымдық басқарудың құрылымы айқын және тиімді нарықтарды ынталандыруы тиіс, заң талаптарына сай келуі тиіс және биліктің бақылаушы, қадағалаушы және басқарушы болып бөлінуін нақты анықтауы тиіс.
Акционерлердің құқъқтарын сақтау. Олар құқық жинағын құрайды, оның ішінде акцияларға меншіктің қауіпсіздігі, ақпараттың толық ашылуы құқығы, дауыс беру құқығы, сату ұжымдық меншіктің бірігумен қосылуды қосқандағы өзгерістері жөнінде шешім қабылдау құқығы.
Акционерлерге тең қатынас миноритарлық акционерлердің құқығын жетекшілер мен директорларды қоса алғанда, мажоритарлы акционерлер мен инсайдерлерге өздерінің жағдайлары мен лауазымдары есебінен артықшылық алуға рұқсат бермейтін жүйені орнату арқылы қорғауды құрайды. Мәселен, ішкі мүдделі тұлғалармен келісім-шарт жасауға тікелей тыйым салынған және директорлар келісім-шартқа қатысты кез-келген материалды мүддені ашуға тиіс.
Корпоративті басқаруда мүдделі тұлгалардың рөлін есепке алу.ЭСДМ компанияда акционерлерден басқа мүдделі тұлғалардың барын мойындайды. Банктер, облигациялардың иелері және қызметкерлер маңызды мүдделі тұлғалар болып табылады.
Ақпаратты ашу мен айқындыльқ ұжымдық басқарудың құрылымы акционерлердің шешіміне ықпал ете алатын қаржылық жағдай, қызмет нәтижесі, компанияны меншіктеу мен басқаруды қоса алғанда корпорацияға қатысты барлық маңызды мәселелер бойынша ақпараттың уақтылы және нақты ашылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Директорлар кеңесінің міндеттері ұжымдық басқарудың құрылымы компанияның стратегиялық басқарылуын, басқарма тарапынан менеджмент үстінен тиімді бақылануын, директорлар кеңесінің басқарманы бақылауын, сонымен қатар директорлар кеңесінің акционерлерге есепберушілігін қамтамасыз етуге тиіс.
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері
Корпоративті басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік және жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді, осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады [11].
Ұжымдық басқару әдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады. Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кәсіпорындарда қолданылса, қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мәжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда сыбайлас жемқорлықпен күресудің сәтті құралы ретінде көрсете білді, әсіресе бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, әсіресе институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен сипатталған, мұнда халықаралық жеке кәсіпкерлік орталығының (CIPE) әртүрлі елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың бұзылуы және әлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық дамудың қиындықтарына әкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты болып табылатынын мойындайды. Компаниялар ұжымдық басқаруды бәсекелестік күресте оларға басымдылықты қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мәселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық қызығушылықты тәжірибе жүзінде басқару әдісін жақсартуға қабілетті болатындай өзгертуде болып тұр.
Компаниялар. Басқарудың қалыптасқан жүйесі өнімділікті арттырады. Өздерінің тәжірибелеріне тиімді басқарудың принциптерін енгізген компаниялар несие бойынша пайыздардың төмендеуіне және көптеген жағдайларда ұзақ мерзімді артықшылығы бар инвесторлық базаның кеңеюіне сенімді бола алады. Басқарудың сапасы жалпы стратегияны құру, бірігу мен қосып алу туралы ойланып істелген, экономикалық негізделген шешімдерді қабылдау, еңбек ақыны жұмыс сапасына сәйкестендіре алатын салаларда ғана артады. Осылай басқарудың маңызды салдарларының бірі - компаниялардың сот тәуекелдерін қосқанда, әр түрлі қолайсыз фактор лардың әсеріне қарсы тұру қабілеті. Бұдан басқа, компанияның жауапты және адал жұмысы кредиторлар, қызметкерлер, клиенттер, жеткізушілер және жергілікті қоғамды қоса алғанда, мүдделі тұлғалармен жемісті әрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық жүргізуге көмектеседі [12].
Инвесторлар. Инвесторлар тиімді басқару жүйесі бар компаниялар оларға көп пайда түсіретінін біледі және осындай мүмкіндік үшін көбірек төлеуге де даяр. Бұған қоса, инвесторлар осындай компаниялардың сенімділігін жоғары бағалайды, өйткені мұның өзі олардың ақшалары, жауапсыз, селқос менеджерлер немесе олардың отбасы мүшелерінің талауына түспейді дегенді білдіреді. Басқарудың тиімді жүйесі басшылық қабылдаған шешімдерге ықпал ету және негізгі операцияларды өткізу құқығын, сонымен қатар, өздері құйған қаржының қолданылуы туралы ақпаратты алу құқығын, әсіресе инвесторлардың, миноритарлық құқығын қорғайды. Капитал нарығына тиімділік пен сенімділікті арттыра отырып, мұндай басқару инвесторларға қажет болған жағдайда оңай әртараптандыру мен оларды сатуға мүмкіндік бере отырып, активтердің анағұрлым жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, банкроттықтың қалыптасқан түрі кредиторларды қорғап және акционерлердің жауапкершілігін шектейді.
Акционерлер және қоғам. Басқарудың тиімді жүйесі компаниядан қызметкерлер, клиенттер, жабдықтаушылар және қоғам алдында өзі қабылдаған міндеттерді орындауын талап етеді. Тұрғындардың бұл топтары осындай компаниямен өздерінің қарым- қатынасында адалдығымен, сапасымен және сенімділігімен ұтады. Қоғам тұтастай алғанда ұтады, себебі мұндай компания жұмыс орындарын құрады, мемлекеттің экономикасына деген сенімді қалыптастырады және ысырапшылдыққа кедергі келтіреді. Бұған қоса, жариялылық жағдайы жемқорлықты азайтады, өйткені егер компанияда қатаң есеп жүргізілсе, ал оның жетекшілері бизнес-этиканың принциптеріне сай әрекет етсе, пара алу фактілерін жасыру қиынға соғады.
Корпоративтік, яғни бірлесіп басқару принциптерін кең түрде қолдану төменде көрсетілген кестеде жақсы көрсетілген. Дүниежүзілік банк дайындаған кестеде тиімді ұжымдық басқаруды қамтамасыз ететін ішкі және сыртқы механизмдер көрсетілген [13].
Ескерту: [13] - әдебиетінен алынған
2-cурет. Корпоративті басқарудың ішкі және сыртқы механизмдері
Компанияларды ішкі басқару. Ішкі басқару компанияның ішінде жүргізілетін, акционерлер, директорлар кеңесі, басшылық және мүдделі тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты, сонымен қатар, олардың қызметін, құқықтарын және міндеттерін анықтайтын шаралар жиынтығын білдіреді. Қаржылық есеп берушіліктің жоғары айқындылығы, сапасы және реттілігінің арқасында менеджерлердің өздері қабылдаған шешімдері мен жұмысының нәтижелері үшін жауапкершілігі артады. Жауапкершілік деңгейінің артуы директорлар кеңесінің өзі тәуелсіз аудит және марапаттау бойынша комитеттер сияқты қазіргі кезде әйгілі тәсілдерді қосқанда ішкі бақылау тәсілдерін жетілдіріп, түрлендіре бастауына алып келеді. Бұған қоса, жариялылықты және қабылданған шешімдерге жауаптылықты қамтамасыз ету мақсатында компанияның директорлар кеңесіне сыртқы жақтан директорлар шақыратын жағдайлар жиі кездеседі (2-сурет).
Компанияның жұмысына іштей бақылау. Дегенмен, тиімді басқару жүйесі бар компания сыртқы бақылау болмаса толыққанды дами алмайды және инвестициялар тарта алмайды. Тиімді болу үшін компанияны іштей басқару институттар мен рыноктардың сыртқы жүйесіне сүйенуі керек. Мұндай сыртқы механизмдер компанияны үнемді түрде жұмыс істеуге мәжбүр етеді, стандарттарды бекітеді, қателіктер үшін жазалайды және ақпараттық айырбасты күшейтеді.
Жалпы алғанда, жекеменшік сектор мекемелері мен мемлекеттік бақылау ұйымдары институционалдық негіз құрайды, оның негізінде бірлесіп басқарудың ғимараты құралады. Бұл ықпал екіжақты. Институциалдық негіз ұжымдық басқарудың механизміне қалай ықпал етсе, ұжымдық басқару да интитуциалдық негізге солай ықпал етеді.
Корпоративтік, яғни ұжымдық басқаруды реттеу мен қадағалау жүйесі жариялылық, есеп берушілік, адалдық және жауапкершілік сияқты бірлесіп басқарудың төрт негіздік принциптері үшін негіз болатын мемлекеттік және жекеменшік ұйымдардың, нормативтер мен құқықтардың өзара байланысқан құрылымына сүйенеді. Жоқ дегенде, ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі барлық компаниялардың заңды сақтауын қамтамасыз етеді, сонымен қатар, акционерлердің құқықтары мен басқа мүдделі топтардың (кредиторлар, жабдықтаушылар, қызметкерлер және т.б.) құқықтарын анағұрлым кеңірек қорғайды [14].
Ұжымдық басқарудың тәжірибесін анықтайтын және оның қолдануылына бақылау жасайтын түрлі мемлекеттік және жекеменшік ұйымдар осындай негізде жұмыс істейді. Баға белгілеудің қатаң шарттары бар қор биржалары және реттеу мен бақылауды іске асыратын құнды қағаздар рыноктары сыртқы бақылаудың алдыңғы қатарлы бағыты болып табылады. Сыртқы бақылаудың бұл алдыңғы қатарлы бағыты акционерлердің құқықтарын қорғау мекемелері және бірлесіп басқару институттары мен компаниялар директорлары қауымдастығы сияқты жекеменшік ұйымдардың қосымша топтарына сүйенеді, олар құқық қорғау қызметін, кәсіби стандарттар мен өзін-өзі реттеушілікті дайындау үшін негіз құруға көмектеседі.
Жоғарыда аталып өткендей, корпоративтік басқару әдістері ірі халықаралық корпорациялар ғана емес, барлық компанияларда да қолданылуы мүмкін. Өйткені ұжымдық басқару құқық иелері мен олардың өкілдері арасындағы қарым-қатынас мәселелерімен тікелей байланысты (акционерлердің мүдделеріне сай немесе қарсы әрекет ететін менеджерлер). Бұл қиындыққа тек қана ірі корпорациялар ғана емес, сонымен қатар, иелері компанияның жетекшілері болып табылмайтын кез-келген түрлі экономикалық қызметтің субъектілері де ұшырайды. Басқа сөзбен айтқанда, бірлесіп басқару мүмкіндігінше, компанияның көлеміне қарамастан, өкілдерді (менеджерлер) сенім білдірушілердің (иелердің) мүдделеріне сай әрекет етуге мәжбүр етеді. Осылайша, ұжымдық басқару ұсақ фермалар мен мемлекеттік кәсіпорындарға дейін, шағын және орта бизнестен қаржылық мекемелерге дейін кез келген компания үшін бақылаудың тиімді әдісі болып табылады.
Тіпті сыртқы институциалдық база әлсіз дамыған болса да, ішкі ұжымдық басқарудың тиімді жүйесі компанияларға пайда әкелуге қабілетті және өздігінен лайықты мақсат болып табылатынын атап өткен жөн. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жаңа нарықтарға сай жоғары қауіп және әлсіз институциалдық база жағдайында инвесторлар тиімді басқару жүйесі, анағұрлым сапалы қаржылық ақпараты бар және миноритарлы акционерлерге анағұрлым сенімді кепілдік беретін, компанияларға инвестиция құю мүмкіндігі үшін көбірек төлеуге дайын [15].
CIPE жекеменшік сектор корпоративтік басқару жүйесін реформалауды өткізудің барлық деңгейінде жетекші рөл атқаруы тиіс деп санайды. Реформаның басталған нүктесі мен мақсаттары сол мемлекетке байланысты, өйткені көп жағдайда мемлекеттегі заманауи саяси-экономикалық жағдаймен анықталғандықтан әртүрлі. Оған қоса, бірлесіп басқарудың жүйесін дайындау кезінде ұлттық заңдар мен бірлесіп басқару принциптерінің оңтайлы сәйкестігін қамтамасыз ету қажет (1-кесте).
1-кесте
Корпоративтік басқару жүйесін реформалау
1. Бастапқы бага
:: Корпоративті басқарудың сәтсіздігіне, мәселелеріне және келешегіне баға беру.
:: Елдегі стандарттарды заманауи халықаралық тәжірибемен салыстыру.
:: ОЭСР принциптерін орындардағы шын мәніндегі жағдаймен салыстыру.
2. Ақпараттық-түсініктеме жұмыстары
::Мүдделі топтарды анықтау.
::Компания басшылары, саясаткерлер және тұтас алғанда қоғам алдындағы мәселені кеңірек жариялау.
::Реформа өткізуге қоғамның қызығушылығын арттыру.
3. Корпоративті басқару механизмдерін дайындау мен енгізу.
:: Ұжымдық басқару мен оның
ішкі бақылауының ережелерін құру.
:: Акционерлерді бірлестік мәселелерді шешуде белсенді қатысуға тарту.
:: Нормативті-құқықтық және бақылау базасын жетілдіру.
:: Ұжымдық басқару сұрақтары бойынша (желілік) реттеу органдарының, компания, жекеменшік ұйымдар, азаматтық қоғамның басқа топтарынының жетекшілерінің, тұрақты өзара әрекеттілігін ретке келтіру.
4.Ықтималдылықты бақылау және
қадағалауды арттыру.
::Менеджерлер және кәсіпорын директорларын оқыту және аттестациялау.
::Директорлар институтын құру.
::Инвесторларға көмек ретінде ұжымдық басқарудың рейтінгтік бағалау жүйесін құру.
::Қаржы делдалдарын оқыту.
::Әртүрлі нормативті-құқықтық және бақылау формаларын дамыту.
Ескерту: [15] - әдебиеті негізінде автормен жасалған
Төрт кезеңді (1-ші кесте) CIPE жоспары ұжымдық басқарудың реформа стратегияларын дайындауда бағдар болады. Жоспар әрекеттердің белгілі жүйелігін қарастыратынына қарамастан, ең соңында артықшылықтар нақты саладағы және тұтас алғанда мемлекеттегі жағдайға байланысты анықталуы керек.
Саясаткерлер, кәсіпорын жетекшілері және көпшілік арасында бірлесіп басқару жүйесі компания жұмысын жетілдірудің және нарықтық демократияның дамуының жоғарғы қарқынын қамтамасыз етудің қажетті құралы деген түсінік артып келеді. Даму үстіндегі нарықтық экономикалы елдерде басқару реформасынан ықтимал ұтымдылық орасан зор. Жақсы дамыған ұйымдастырушылық құрылымы бар сенімді нарықтарды құру және кез-келген, түрлі компанияларда корпоративтік басқару принциптерін енгізу инвестиция, сауда және іскерлік қызметтердің одан әрі қарай өсуіне ынталандырады.
Ұжымдық басқару институционалдық базаны (құқықтық нормаларды, нарықтық құрылымдарды, жеке меншіктің құқықтары), коммерциялық қызметтің дұрыс тәжірибесін, сонымен қатар нарық қысымы мен мемлекеттік бақылау сияқты сыртқы факторларын талап ететін бірыңғай жүйе ретінде танылып отыр. Корпоративтік басқару саласындағы мамандар үшін де, жекеменшік салада жұмыс істейтін кәсіби мамандар үшін де басқарудың осындай реформасы экономикалық және демократиялық институттардың даму мен жетілдіру стратегиясының басты бөлігі ретінде қажет.
Корпоративтік басқару тиімділігі бірнеше мезеттерге байланысты: менеджерлер жұмысын бақылаудың тиімді механизмдерінің болуы және меншік құқықтарын қайта бөлу, меншік иелері компания менеджментін бақылай алмайды. Корпоративтік басқару механизмдері сыртқы ортаның (басқарудың сыртқы механизмдері) сыртқы және ішкі әсеріне және корпорацияда басқарудың ішкі тәртіптік механизмдеріне дәстүрлі түрде бөлінеді.
Корпоративтік басқарудың әрбір елде өз ерекшеліктері бар. Маңызды және қайталанбас ерекше белгілердің белгілі - бір жиынтығының болуы корпоративтік басқарудың үлгілері туралы айтуға жол береді [16].
"Сыртқы" үлгі АҚШ-та, Ұлыбританияда және дәстүрлі түрде өз кәсіпорындарын қаржыландыру үшін қор нарықтарын пайдаланатын елдерде басым. "Сыртқы" үлгілі елдердің ерекше белгісі - қаржылық операциялардан пайда алуға тырысатын және акцияның биржалық құнының артуына қол жеткізуге тырысатын институционалдық инвесторларының өспелі маңызы.
"Ішкі" үлгі акционерлік капиталдың жоғары шоғырлануымен және өз орындарында жетекші жұмысшыларды тұрақтандыру жөніндегі қосымша іс-шаралардың қолданылуымен ерекшеленеді. Жұтылу дәстүр бойынша жағымсыз құбылыс болып есептелді, басқарушылық тәртіп кейде бір мезгілде кредит беруші және акционер бола алатын банкілерден шыға алады. "Ішкі" жүйе, бір қарағанда жетекшілер мен басқарушылар арасындағы тығыз байланыс салдарынан бақылауды тиімді жүзеге асыруға жол береді. Мұндай жүйелер көбіне делдалдар мүддесін негізге алады. Мысалы, неміс компаниясының директорлар кеңесінде әдетте, жалданған жұмысшылар өкілдері отырады. Осы үлгі шеңберінде, олар сондай-ақ корпорациялармен және акцияларға өзара ие болу (мысалы, Францияда) негізінде негізгі акционерлермен, жергілікті қауыммен және мемлекеттік органдармен тығыз байланысты сыртқы компания мүдделерін ескереді. Қоғамды ақпараттандыру жүйесі аз дамыған, ол бағамы қағаз нарығыныңреттеушілері ірі акционерлер пайдасына ақпараттың үрдістік берілуіне жол береді. Осы басқару жүйелерінің арасындағы айырмашылық негізінен қаржыландырудың тарихы түрлі көздерімен түсіндіріледі. Банкілік көздеріне континенттік үлгі шеңберінде дәстүрлі артық ықылас беріледі, бұл кезде ол англосакс он елдерінде кредиттеуге күшті қаржылық қатынастардың болмауынан компанияның өз капиталы әлдеқайда көп қолданылады.
Көптеген шолушылар пікірінше, қазіргі уақытта басқарудың осы екі жүйесінің қосылуы жүріп жатыр. Бағалы қағаздар нарығы бірінші кезекке акцияның биржалық құны шығарылып, адам сенбейтін жылдамдықпен өсті. Басқарушы банкінің шексіз құқығы болатын, дәлірек айтқанда, компаниялар әлеуметтік міндеттерді орындауға қолданылатын елдерде меншіктенушілер үшін жоғары тиімділігі мен елеулі табыстылығы өсіп жатқан сұраныс және жариялылық байқалады. Сыртқы жүйе элементтері жағына мұндай ауытқу ережелер ауысуынан көрінеді, нәтижесінде басты нәрсе сауданың әділетті шарттарын қамтамасыз ету болып қалды, жекелеп айтқанда бақылау пакеттері жоқ акционерлерді қорғауды құпия ақпарат негізінде бағалы қағаздармен заңсыз операцияларға тыйым салу. Сонымен қатар мөлшерінің артуы және институционалдық инвесторлар әсерінің шамасы бойынша сыртқы үлгіде елдерде көп талаптар қойыла бастады. Бұған дәлел акционерлер қызметінің жандандырылуы [17].
Жалпы ұлттық деңгейде корпоративтік басқару мәселесі, 1980 жылдары корпорацияларды кең ауқымды қайта құрылым жүргізіліп жатқанда аса маңызды болды. Бақылау пакеттері акциясының қосылуы мен сатып алынуы, кредит көмегімен корпорацияның жеткілікті игерілмеген активтерін және акционерлер табысының қайтарымын көтеру үшін пайдаланылды. Кейде бұл түбегейлі өзгерістерге, оның ішінде қосылу айналысындағы ұзақ баталияға, компания ливериджісінің (қаупінің) өсуіне, бөлімшенің сатылуы мен жабылуына, жұмысшылар арасында жаппай жұмыстан шығуға (алғаш рет орта буын басшылары арасында) алып келеді. Мұндай жағдайларда директорлар кеңесі, институционалдық инвесторлар, қор биржасын реттеушілер мен қоғамдастық корпорацияның стратегиялық шешім қабылдау үдерісінде өз рөлін бағалаумен айналысты. Өз кезегінде АҚШ-тың институционалдық инвесторлары инвестициялық қоржыннан түсетін кірісті әртараптандырып және жетілдіріп операцияларды шетелге ауыстыра бастады.
Қазақстан экономикасының қандай да бір үлгіге бағдарланған мәселесі ерекше маңызды болады. Қазақстан континенттік құқық елі бола отырып, бизнесті рәсімдеуді ұйымдастыру негізінде акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар бар. Олармен қатар корпоративтік басқарудың объектісі ретінде шаруашылық қызметті жүргізудің басқа да ұйымдастыру құқықтық нысандары көрінеді. Құқықтық жүйеде азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі ретінде корпоративтік құқықтың екі түрлі талқылауы бар. Бұл құқықтық мәртебені, қызмет негізін, шаруашылық қоғамдарды және серіктестіктерді немесе мүшелікке негізделген барлық коммерциялық емес ұйымдардың құрылуы мен таратылуын реттейтін заңдық нормалар жиынтығы.
Осыған байланысты корпоративтік басқару ұғымының талдау ерекшелігіне назар аудару қажет. Ол корпоративтік құқықтың кең мағынасындағы анықтамасымен үйлесуге тиіс және корпоративтік басқару объектісінің кеңейтілген бөлігін толықтыруы керек: шаруашылық қоғамды басқаруды оңтайландыру, мүше емес ұйымды (мысалы, бірқатар жағдайларда дербес коммерциялық емес ұйым мәртебесі бар құрылымға белгілі қызметтерді жүктеу мақсатты) және құқықтық қабілеттілік субъектісі болып табылмайтын (келісілген саясат жүргізуші филиалдар, заңды тұлғалар тобы) ұйымдастырушылық құрылымдарды пайдалануды талап етуі мүмкін.
Сөйтіп, корпоративтік басқару - бұл бизнестің ұйымдастырушылық құрылымдарды оңтайландыру, қабылданған мақсаттарға сәйкес компанияның фирма ішіндегі және фирмааралық қатынастарды құру. Ұсынылған пікір корпоративтік басқару, оның ішінде ірі бизнес ұйымдастыруды жобалау кезінде акционерлік меншіктің артықшылығына қатысты байланыс тығыздығын дәл береді. Одан әрі акционерлік қоғам терминіне сүйеніп нақты ұйымдастыру нысандарының ерекшеліктерін ескертумен оларды түрлендіре отырып, жалпы корпоративтік басқаруда алынған қорытындыны тіркеу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.
Бүгінгі күні Қазақстан экономикасына келешекте әлемдік нарықта бәсекеге дем беретін, ұлттық экономика негізгі болуға қабілетті ірі корпоративтік құрылымдар керектігі анық. Шағын және орташа кәсіпорындардың көптігіне қарамастан, ірі өндірістер рөлі, әсіресе барлық салаларда, Қазақстанда басты болып қалып отыр. Мұнда өндірістің шоғырлануының әртүрлі деңгейіндегі салаларды қамтитын шоғырланған үрдістер көрінеді. Республикада қазіргі шоғырланған үрдістің негізгі белгілері [18]:
- корпорация аралық бірігу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы ... ... ... ...
7
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.3 Корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлері және оның сипаттамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2 КӘСІПОРЫНДАРДЫҢ ТЕХНИКО-ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Alar Industry ЖШС-ның басқару жүйесін қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... .
33
2.2 БАКАЙ АҚ-ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігі ... ... ... ...
45
2.3 Қазпочта АҚ сапа менеджменті жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... .
60
3 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
3.2 Корпоративтік басқарудағы мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
90
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
92
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі: Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы мен тактикасы, қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани прогресін қамтамасыз ету қажеттілігі қазіргі заманға сай корпоративтік басқарудың қалыптасуын ескереді.
Корпоративтік басқару - компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді.
Жалпы алғанда корпоративтік басқару тәжірибесі тұрғысынан табысқа жеткен компанияларға мыналар жатады:
oo айналым мөлшері мен таза табысы бойынша жоғары;
oo директорлар кеңесі мен басқарушылар жиналысын үнемі өткізіп отыратын;
oo директорлар кеңесі мүшелерін оқытумен айналысатын.
Қызметкердің корпоративті құндылықтарды толық меңгерудегі қорытынды қадамы ұйым ішіндегі қызметкерлердің мойындалуы мен ұйымның басқа мүшелеріне үлгі бола алатындарын өсіру болып табылады. Осындай адамдарды үлгі ретінде бөле отырып, ұйым басқаларды соларға еліктеп, жолын қайталауға итермелейді. Ұйымдық мәдениеті мықты компаниялардағы мұндай тәсілдер корпоративті құндылықтарды дәріптеудің бірден бір тиімді және әрдайым іске асар формаларының бірі.
Көптеген батыс және қазақстандық кәсіпкерлер жұмылған ұжымы бар, қызметкерлері өз қызметіне беріліп атқаратын, иерархиялық кедергілер жойылған фирмалар табысты екеніне көз жеткізді, өйткені осы жәйттерден фирманың материалды ауқаттылығы тікелей тәуелді. Ұжымы жақсы дамыған корпоративті мәдениетке ие фирмалар бәрінен жылдам көтеріліп және дамуда.
Қазақстанның қазiргi таңдағы экономикасында мынадай проблемалар орын алуда:
oo әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
oo ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
oo кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық
тұрғыдан артта қалуы;
oo ғылым мен бизнес арасында ұтымды байланыстың болмауы;
oo отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi;
oo ғылыми идеяларды қызмет деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;
oo халықтың санасында экономикалық біліктіліктің төмендігі;
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Жобалық жұмыстың тақырыбы, ондағы қарастырылатын сұрақтар қазіргі кездегі өзекті сұрақтардың бірі болып табылады. Зерттеу жұмыстың өзектілігі нарықтық экономикадағы корпаративті кәсіпорындарды зерттей отырып, сол нарықтағы кісіпорындардың корпаративтік басқару ерекшеліктерін көрсету. Зерттеу жұмысымның міндеттері:
oo корпоративтік басқару жүйесі түсінігінің мәнін ашу;
oo корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдерін ерекшеліктерін анықтау;
oo корпоративтік интерграцияланған құрылымдар түрлерін қарастыру;
oo Alar Industry ЖШС-ның басқару жүйесін қарастыру;
oo БАКАЙ АҚ-ның корпоративті басқару жүйесінің ерекшелігін анықтау;
oo Қазпочта АҚ сапа менеджменті жүйесін талдау;
oo Қазақстанда корпоративтік басқаруды қалыптастырудың және оның дамуының ерекшеліктерін анықтау;
oo корпоративтік басқару мәдениет жүйесін жетілдірудің алғы шарттарын ұсыну.
Зерттеу пәні: Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері, корпоративтік басқаруды жетілдіру бағыттары.
Зерттеудің теоретикалық және әдістемелік негізі: Отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың басқару, маркетинг және менеджмент сұрақтары бойынша еңбектері, сервистік қызмет негізінің әлеуметтік-экономикалық концепциясы, мемлекеттік және аймақтық статистика материалдары, Alar Industry ЖШС-нің, БАКАЙ АҚ-ның, Қазпочта АҚ-ның мәліметтері.
Зерттеу құралы: экономикалық-қаржылық есептеу, талдау, бағалау әдістері.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Корпаративтік басқару әдістерін арттыру бағыттарын экономикалық параметрі бойынша бағалау, корпаративтік басқаруды арттыру тетіктерін көрсету және Қазақстанның кәсіпорындарының корпаративтік саясатын жүзеге асыру жолдарын көрсету.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, үш бөлімнен, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 19 кесте, 14 суреттер қолданылған.
Зерттеу обьектісі: кәсіпорындар, соның ішінде Alar Industry ЖШС, БАКАЙ АҚ, Қазпочта АҚ мысалында болып табылады.
1 КОРПОРАТИВТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
0.1 Корпоративтік басқару жүйесі түсінігі және оның сипаттамасы
Корпоративтік, ягни ұжымдық басқару (corporate governance) - мекемедегі биліктің қалай құрылғаны және қалай жүзеге асырылатынымен байланысты атқарылады. Ұжымдық басқаруды корпорацияларды басқарумен шатастыруға болмайды. Ұжымдық басқарудың тақырыбы кең ауқымды. Атап айтарлығы, Қазақстанда акционерлік қоғам болып саналатын корпорацияда ғана емес, кез-келген құқықтық формадағы мекемедегі билікке де қатысты мәселе. Ұжымдық басқару теория және тәжірибе жүзінде фирмадағы билікті бөлу мәселесі сияқты агенттік мәселелерін талдаумен де айналысады. Оның мақсаты принципал мен агенттің арасындағы қарама-қайшылықты шешу. Классикалық теорияда принципал ретінде фирманың иесі, ал агент ретінде топ-менеджер шығады. Алайда принципалдың анықтамасы кейбір толықтыруларды қажет етеді. Заң тұрғысынан алғанда компанияның әрбір акционері меншік иесі болып табылады. Нақты тұрғыда, оның ішінде Қазақстанда шешім қабылдауға, компанияның стратегиясын дайындауға тек ірі акционерлер ғана ықпал ете алады. Корпоративті басқару компанияның құрылымы мен қызметін басқару мен қадағалаудың процестеріне қатысты.
Корпоративтік басқару - компанияның басшылығы, оның директорлар кеңесі, акционерлер және басқа қызығушылық танытқан тұлғалар арасындағы бірнеше қарым-қатынасты қамтиды. Ұжымдық басқару сонымен қатар, компания қызметінің мақсаттарын белгілейтін және оның жетістікке жету тәсілдері және сонымен қатар оның нәтижелерін, бақылау тәсілдерін анықтайтын құрылымды қамтамасыз етеді [1].
Осыған байланысты ірі акционерлер өздерінің құқықтарын компанияны бақылау арқылы жүзеге асырады, ал басқа акционерлер миноритарлар ретінде сипатталады, оларды дивиденттерді алу мен бағаның келесі қолайлы өзгеруі кезінде компанияның акцияларын сату қызықтырады деп жиі айтылады.
Осындай барлық жағдайда бақылаушы акционерлерде әртүрлі жағдайлар мен артықшылықтар болады, олар менеджментпен қарым-қатынасты өз беттерінше құрады, келесі бір жағдайда басқаруға белсенді түрде қатысып, ал екінші бір жағдайда Директорлар кеңесі арқылы басты шешімдерге бақылау жасайды. Қазақстандық тәжірибеде акцияның ең көп пакетін иеленген негізгі акционер Директорлар кеңесінің төрағасы атанады және осындай тұрғыдан акционерлік қоғамның жұмысын басқарып, қадағалайтын жағдайлар жиі кездеседі. Компания қызметінің тиімділігі мен оның ішіндегі ұжымдық басқарудың сапасы арасындағы байланыс жекелеген қиыншылық та туғызады [2].
Көптеген қазақстандық компаниялар басқа биржаларға, ІРОға (өздерінің бағалы қағаздарын салу) шығу туралы шешім қабылдағандықтан, олар үшін бірлесіп басқару жүйесінің болуы маңызды бола бастады, өйткені бірлесіп басқарудың болуы туралы талап барлық әлемдік сауда алаңдарында бар. Ұжымдық басқарудың маңыздылығын қорыта отырып, оның болуы төмендегі жағдайларға әкеліп соғатынын айтуға болады:
oo Акционерлердің (инвесторлардың) алдында тартымдылығының артуы. Тартылатын капиталдың бағасы төмендеп, инвесторлардың қызығушылығы артады;
oo Акция құнының артуы;
oo Акция құнының номиналды бірлігіне тартылатын капитал көлемінің
артуы;
oo Дивидендтер арқылы үнемдеу мүмкіндігі (акционерлер курс бағамының өсуі арқылы пайда табады);
oo Жедел тиімділіктің артуы және компания мен оның акционерлерінің пайдалы және тұрақты дамуы үшін капиталды қолданудың тиімділігінің артуы;
oo Компания мен мемлекеттің беделі артады;
Осылайша, Ұжымдық басқару сияқты аздаған тақырыптар қазіргі таңда бизнес үшін де өте маңызды.
Көптеген оқиғалар мен дау-дамай, бірігулер мен рейдерлік, қаржы дағдарысы, бұл тақырыптың оның ішінде Қазақстанда да маңыздылығын арттырады. Бұл оқиғалар мүдделі тұлғалар (акционерлер, қызметкерлер, қоғам), корпоративті менеджерлер, директорлар немесе мемлекеттік ресми тұлғалардың құқықтарының бұзылуы салдарынан компаниялардың зардап шеккенін көрсетеді. Ұлттық бизнес - қауымдастықтар және корпоративті менеджерлер капиталға қол жеткізу мен компанияның өсуі үшін ұжымдық басқарудың маңыздылығын түсіне бастады. Сыбайлас жемқорлық пен нашар менеджементтің кесірінен туған қаржы дағдарысы капитал алуды қиындата түсті. Инвесторлар өздерінің капиталдарын қорғау қажеттілігін жете түсінді. Олар әртүрлі компаниялардың инвестициялық потенциялдарын қаржылық есептің тазалығы, анықтығы, айқындылығы және нақтылығынан инвестициялауға дейін бірдей стандарттар бойынша салыстыру мүмкіндіктеріне ие болғысы келеді. Бұл әсіресе, халықаралық инвестицияларды тарту үшін маңызды. Ұжымдық басқару компаниялар іштей басқарылатын және компанияның орналасқан жерінен мыңдаған шақырым жерде болуы мүмкін акционерлердің мүдделерін қорғау мақсатында директорлар кеңесі арқылы бақыланатын ойын ережелерінің жиынтығы болып табылады [3].
Дегенмен, тек шетелдік инвесторлар ғана компанияның қалай қызмет ететінін көзімен көргісі және түсінгісі келмейді. Жергілікті инвесторлар мұндай ақпаратқа оңай қол жеткізе алса да, олар өздері инвестиция құйған компанияларда бірлесіп басқару жақсы жолға қойылғанын қалайды. Қаржы дағдарысы қазақстандық компанияларға мүмкіндігінше инвестиция тарту қажеттілігін алып келді. Алайда капиталдың халықаралық нарығы жабылды. Капитал алу мен қарыз алу ішкі нарықта мүмкін. Қазіргі кезде компанияларды қаржыландырудың ішкі көздерін іздеуді бастау мүмкіндігі тым жоғары. Алайда Қазақстанда қор нарығы дамымаған. Оның мүмкін себебінің бірі - потенциалды миноритарлық акционерлердің өздерінің инвестициялары сақталып, көбейетіндігіне, олардың құқықтарының бұзылмайтынына сенімсіздігі. Осыған байланысты, ұжымдық басқарудың күн тәртібіне қойылуы және потенциалды ішкі инвесторлардың сенімін қалыптастыру өзекті мәселе бола түседі. Әрине, инвесторлар ұжымдық басқарудың нақты, айқын, саналы стандарттары бар компанияларды іздей бастайды [4].
Ұжымдық басқару компаниялар мен экономикаға инвестицияларды бірнеше жолдармен тартуға көмектеседі. Біріншіден, айқындылық арқылы корпоративті трансакцияларда, бухгалтерлік есепте және аудит процедураларында бірлесіп басқару сыбайлас жемқорлық үшін қаржы алу мүмкіндігін жояды. Екіншіден, ұжымдық басқару рәсімдері компанияларға нәтижелерге негізделген нақты стратегияны және менеджерлерді марапаттау жүйесін құруға көмектесу арқылы компанияны басқаруды жақсартады. Үшіншіден, зерттеулер миноритарлық акционерлер жақсы қорғалған елдерде ірі және анағұрлым өтімді капитал нарығы болатынын көрсетті [5].
Ұжымдық жақсы басқару:
oo Қауіпті төмендетеді;
oo Өнімділікті қамтамасыз етеді;
oo Капитал нарығына енуді жақсартады;
oo Көшбасшылықты жақсартады;
oo Айқындылықты және қоғамдық жауапкершілікті көрсетеді.
Мемлекеттердің заңдары, оның ішінде Қазақстанның заңдары акционерлік қоғамдардың жұмысының барлық өзгешеліктерін, акционерлер, директорлар кеңесі және атқарушы орган арасындағы қарым-қатынасты, акционерлер жиналысы өткізілуінің, директорлар кеңесінің отырысының, кеңес комитеттерінің жұмысының және басқа да көптеген ерекшеліктерін есепке ала алмайды, және есепке алуға тиіс емес. Бұлардың барлығы қоғамның ішкі стандарттары [6].
Корпоративтік басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік және жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді, осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады.
Ұжымдық басқару әдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады. Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кәсіпорындарда қолданылса, қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мәжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда сыбайлас жемқорлықпен күресудің сәтті құралы ретінде көрсете білді, әсіресе бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, әсіресе институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен сипатталған, мұнда халықаралық жеке кәсіпкерлік орталығының (CIPE) әртүрлі елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың бұзылуы және әлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық дамудың қиындықтарына әкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты болып табылатынын мойындайды. Компаниялар ұжымдық басқаруды бәсекелестік күресте оларға басымдылықты қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мәселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық қызығушылықты тәжірибе жүзінде басқару әдісін жақсартуға қабілетті болатындай өзгертуде болып тұр [7].
Ұжымдық басқарудың барлық жүйелері төрт негізгі принцип айналасында өрбиді: адалдық, шындық, есеп берушілік, жауапкершілік, айқындылық [8].
Оларды төмендегідей сипаттауға болады:
oo Адалдық. Ұжымдық басқару жүйесі барлық акционерлердің құқығын қорғауға, барлығына, оның ішінде миноритарлыққа да әділлетті қарым-қатынасты қамтамасыз етуге және олқылық орын алған кезде ықпалды шараларды қолдануы тиіс.
oo Есеп берушілік. Ұжымдық басқару жүйесі компанияның атқару органының директорлар кеңесіне және директорлар кеңесінің акционерлерге есеп беруін қамтамасыз етуі тиіс.
oo Жауапкершілік. Ұжымдық басқару жүйесі акционерлердің заңды құқықтарын мойындауды қамтамасыз етуге, қаржылық сәттілік және қоғамдық тұрақтылық мәселесі бойынша компаниялар мен акционерлер арасындағы ынтымақтастықты ынталандыруға тиіс.
oo Айқындылық. Ұжымдық басқару жүйесі қызығушылық танытқан тұлғалардың барлық шешіміне ықпал ететіндей барлық маңызды мәселелер бойынша. ақпараттың шынайлығының уақтылы ашылып және сенімділігін қамтамасыз етуі тиіс, оның ішінде:
oo Қаржылық жағдайды;
oo Қызметтің нәтижелері;
oo Меншіктік құрылым;
oo Қоғамды басқару.
Корпоративті басқару қарапайым моделге сүйенеді:
oo Акционерлер олардың мүдделерін қорғайтын директорларды таңдайды.
oo Директорлар маңызды мәселелерді дауысқа салады және негізгі шешімдерді қабылдайды.
oo Акционерлер директорларға есепберушілігін сақтау үшін шешімдер айқын түрде қабылданады.
oo Компания директорларға, инвесторлар мен басқа да мүдделі тұлғаларға қажетті ақпараттар өндірісіне арналған бухгалтерлік стандарттарды қабылдайды.
oo Компанияның саясаты мен тәжірибесі ұлттық және жергілікті заңдарға сай келеді.
Корпоративті жүйе бір кәсіпорын не біртұтас ұжымдық құрам шеңберінде болады. Ал шартты жүйе алғашында шарттық қарым-қатынастар мен үйлестіруші бағдарламалардың шеңберінде әрекет жасайды да, кейіннен көтерме саудамен айналысатындардың ерікті бірлестіктеріне, кооперативтеріне, франшизалық жүйелерге (өндіріс принциптері мен технологиясын сақтай отырып, белгілі бір жеңілдікті пайдалану құқығы бар мекемелерге), тауар өндірушінің қамқорлығындағы көтерме және бөлшек саудамен айналысатындардың жеңілдікті пайдалану жүйелеріне, сервистік фирманың қамқорлығындағы бөлшек саудамен айналысатындардың жеңілдікті пайдалану жүйесіне бөлінеді. Әкімшілік-басқарушылық жүйесі оған қатысушылардың бірінің ықпал етуімен, яғни оның шеңберінде әрекет етеді [9].
Акционерлердің түрлі топтарының мүдделері қарама-қайшы келуі мүмкін. Мажоритарлы акционерлер алынған пайданы қайта инвестициялауға ынталы болса, ал миноритарлы акционерлер дивидент алуға ынталы. Осындай қарама-қайшылық стратегиялық және портфельдік инвесторлар арасында пайда болуы мүмкін.
Басқарудың дамыған жүйесі бар компания тек корпоративтік инвесторлар мен кредиторларға ғана емес, сонымен қатар, өзінің қызметкерлеріне, клиенттеріне және тұтас алғанда қоғамға пайда әкеледі. Корпоративтік басқарудың дамыған жүйесі ішкі және шетелдік инвестициялардың келуіне ықпал ететін мықты экономикалық ахуалдың пайда болуына жаңа жұмыс орындарын құруға және еліміздің тұрғындарының әл-ауқаты деңгейін көтеруге мүмкіндік береді.
Ескерту: [9] - әдебиетінен алынған
1-cурет. Корпоративтік басқарудың орны
АҚ корпоративті басқару жүйесінің негізгі қатысушылары. Ұжымдық басқаруда мүдделі тұлғалардың рөліне көбірек назар аударылады (stakeholders). Бұлар компанияның қызметінен пайда көретін немесе зардап шегетін адамдар тобы мен мекемелер. Өздерінің қызығушылық деңгейіне байланысты олар оның жұмысына әртүрлі деңгейде ықпал ете алады. Түптеп келгенде, мүдделі тұлғаларды екі үлкен ішкі және сыртқы топқа бөлуге болады (1-сурет). Бұл топтарға және олардың неге қызығушылық білдіретініне қысқаша сипаттама берейік [10].
Ішкі:
oo Акционерлеринвесторлар. Акционерлерді мажоритарлық және миноритарлық деп бөлуге болады. Қазақстан Республикасының Акционерлік қоғам туралы Заңы бойынша миноритарлық акционер деп акционерлік қоғамның он пайыздан төмен дауысқа салынған акцияларын иеленген акционер саналады. Бұған қоса, акционерлерді стратегиялық (сол саладағы ірі компаниялар, тікелей инвестициялық қорлар, венчурлық қорлар) және портфельдік (зейнетақы және сақтандыру компаниялары, портфельдік инвестициялар қорлары, шағын жеке инвесторлар) деп бөлуге болады. Портфельдік инвесторларды жиі, шағын жеке инвесторларды санамағанда, институционалдық инвесторлар деп атайды.
oo Қызметкерлер. Компанияның тұрақтылығы мен өздерінің жұмыс орындарын сақтап қалуға ынталы. Олар менеджментпен бірлесіп әрекет қылады, оларға тәуелді, және әдетте оған ықпал етуге шектеулі мүмкіндігі бар;
oo Директорлар кеңесі. Акционерлік қоғамды басқару органы, өкілетті орган болп табылады. Яғни, директорлар кеңесінің мүшелері акционерлер мен олардың мүдделерін білдіреді. Директорлар кеңесі заң және қоғамдық қаулы арқылы ационерелердің жиналысының компетенциясына байланыстырылған мәселелерден басқа қоғамның қызметіне жалпы басқаруды жүзеге асырады;9
oo Атқарушы орган. Қоғамның ағымдық қызметіне жетекшілікті атқарушы орган жүргізеді. Атқарушы орган жеке шешімді немесе ұжымдық болуы мүмкін. Ұжымдық органды Қазақстанда көбінесе Басқарма деп атайды. Жеке шешімді атқарушы орган Президент деп аталуы мүмкін.
oo Корпоративтік хатшы. Ұжымдық хатшы - директорлар кеңесінің немесе қоғамның атқарушы органының мүшесі болып табылмайтын, қоғамның директорлар кеңесі тағайындайтын, қоғамның директорлар кеңесіне есеп беретін акционерлік қоғамның қызметкері, сонымен қатар өзінің қызметінің шеңберінде акционерлер мен қоғамдық директорлар кеңесінің жиналыс отырысының дайындығы мен өткізілуін қадағалайды, акционерлердің жалпы жиналысының күн тәртібіндегі сұрақтар бойынша материалдар мен қоғамдық директорлар кеңесінің отырысына материалдардың дайындығын қамтамасыз етеді, оларға қол жетімділігін қамтамасыз етуге бақылау жүргізеді.
Директорлар кеңесінің мүшелері, атқарушы органның мүшелері, ұжымдық хатшының жеке мүдделері марапаттаудың, жеке биліктің, беделдің, жеке кәсіби көлемінде болуы мүмкін және т.б.
Сыртқы:
oo Сыртқы аудитор. Қоғам жылдық қаржы есебі аудитін жүргізуге міндетті. Одан басқа, аудит директорлар кеңесінің, атқарушы органның немесе ірі акционердің бастамасымен өткізілуі мүмкін. Мұнда.й аудитті сыртқы аудиторлық компания жүргізеді.
oo Сыртқы аудиторда мүдделердің басты қарама-қайшылығы қарастырылады. Бір жағынан аудитор марапат үшін жұмыс істейді, екінші жағынан аудитордың беделі оған өте маңызды.
oo Серіктестер. Компанияның тұрақтылығына, оның төлем қабілеттілігіне және қызметін жалғастыруына ынталы. Менеджментпен тікелей жұмыс істейді;
oo Республикалық және жергілікті билік органдары. Компанияның тұрақтылығына, оның төлем қабілеттіліне және қызметінің жалғасуына мүдделі, өйткені бұл бюджетке де, жұмыс орнының санына да тікелей әсер етеді. Менеджментпен тікелей әрекет етеді.
oo Кредиторлар. Өздерінің және компания арасындағы келісім-шартта деңгейі бекітілген пайда түсіреді. Өздерінің салымдарын көптеген компаниялар арасында әртараптарындырады. Олар компанияның кем дегенде қарызды өтегенше жұмыс істеуіне мүдделі;
oo Жергілікті тұрғындар және қауымдастықтар. Бұл топтар жұмыс орындары мен экологиялық жақсы жағдайға мүдделі. Олардың басқа да мүдделері болуы мүмкін;
oo Басқа мүдделі тұлғалар (стейкхолдерлер).
Мүдделі тұлғалардың барлық (немесе көптеген) топтарының мүдделері мен олардың арасындағы қарама-қайшылықты ескеру неліктен маңызды? Өйткені компаниядағы қорлар шектеулі. Стейкхолдерлердің әр тобы бір тоқаштан өздерінің үлестерін алғылары келеді. Уақыт өткен сайын тәбет те ашылуы мүмкін. Бұл кезде топтар арасындағы мүдде қарама-қайшылығы басталады, бұл әрине акционерлердің және қоғамдық органдардың қабылдаған шешімдеріне ықпал етеді. Мүдделердің тепе-теңдігін сақтаудың жалғыз тәсілі - әр кезең сайын үлкенірек тоқаш пісіру.
Корпоративті басқарудың принциптері. Акционерлердің қаржылық жағдайын сақтап, көбейту үшін, қоғамның қызметіне ықпал ете алатын басқа топтардың мүдделерін ескере отырып, Экономикалық серіктестік және Даму мекемесінің (ЭСДМ) ұжымдық басқарудың келесі принциптерін ұсынады: .
Ұжымдық басқарудың тиімді құрылымына арналған негізді қамтамасыз ету - ұжымдық басқарудың құрылымы айқын және тиімді нарықтарды ынталандыруы тиіс, заң талаптарына сай келуі тиіс және биліктің бақылаушы, қадағалаушы және басқарушы болып бөлінуін нақты анықтауы тиіс.
Акционерлердің құқъқтарын сақтау. Олар құқық жинағын құрайды, оның ішінде акцияларға меншіктің қауіпсіздігі, ақпараттың толық ашылуы құқығы, дауыс беру құқығы, сату ұжымдық меншіктің бірігумен қосылуды қосқандағы өзгерістері жөнінде шешім қабылдау құқығы.
Акционерлерге тең қатынас миноритарлық акционерлердің құқығын жетекшілер мен директорларды қоса алғанда, мажоритарлы акционерлер мен инсайдерлерге өздерінің жағдайлары мен лауазымдары есебінен артықшылық алуға рұқсат бермейтін жүйені орнату арқылы қорғауды құрайды. Мәселен, ішкі мүдделі тұлғалармен келісім-шарт жасауға тікелей тыйым салынған және директорлар келісім-шартқа қатысты кез-келген материалды мүддені ашуға тиіс.
Корпоративті басқаруда мүдделі тұлгалардың рөлін есепке алу.ЭСДМ компанияда акционерлерден басқа мүдделі тұлғалардың барын мойындайды. Банктер, облигациялардың иелері және қызметкерлер маңызды мүдделі тұлғалар болып табылады.
Ақпаратты ашу мен айқындыльқ ұжымдық басқарудың құрылымы акционерлердің шешіміне ықпал ете алатын қаржылық жағдай, қызмет нәтижесі, компанияны меншіктеу мен басқаруды қоса алғанда корпорацияға қатысты барлық маңызды мәселелер бойынша ақпараттың уақтылы және нақты ашылуын қамтамасыз етуі тиіс.
Директорлар кеңесінің міндеттері ұжымдық басқарудың құрылымы компанияның стратегиялық басқарылуын, басқарма тарапынан менеджмент үстінен тиімді бақылануын, директорлар кеңесінің басқарманы бақылауын, сонымен қатар директорлар кеңесінің акционерлерге есепберушілігін қамтамасыз етуге тиіс.
1.2 Корпоративтік басқарудың тиімді жүйесінің ішкі және сыртқы механизмдері
Корпоративті басқару объективтік, есепберушілік, жауапкершілік және жариялылық сияқты демократиялық принциптердің негізі болып табылады. Ол коммерциялық қызметтің қалыптасқан нормаларын ұстануды қамтамасыз етеді, осылайша, демократиялық басшылықтың заңдылығы мен принциптерінің нығаюын қамтамасыз етеді. Ұжымдық басқару сыбайлас жемқорлыққа қарсы күшті құрал болғандықтан, жеке меншіктің құқықтары мен қоғамдық мүдделерді нақты ажыратуға мүмкіндік береді, екі салада асыра пайдаланушылықтың алдын алады [11].
Ұжымдық басқару әдетте, жеке сектордың дамуымен байланыстырылады. Алайда, сонымен қатар бұл мемлекеттік басқару институттарын күшейтуге мүмкіндік беретін демократияның маңызды даму құралы.
Біріншіден, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастар реформаның шешуші кілті, өйткені ұжымдық басқару формалды емес, туысқандық, бармақ басты, көз қысты жасырын келіссөздердің алдын алады.
Екіншіден, ұжымдық басқару мемлекеттік кәсіпорындарда қолданылса, қоғамдық ресурстарды ұқыпты түрде пайдалануға, сонымен қатар басқару шешімдерін саяси емес, экономикалық мақсатта қабылдауға мәжбүрлейді.
Үшіншіден, ұжымдық басқару парақорлыққа тосқауыл қойып, сыбайлас жемқорлықпен күресуге мүмкіндік береді.
Оған қоса, ұжымдық басқару өзін өтпелі кезеңдегі маңызды реформаларда сыбайлас жемқорлықпен күресудің сәтті құралы ретінде көрсете білді, әсіресе бұл жекешелендіруге қатысты, өйткені мемлекеттік меншікті жеке тұлғаларға беріп, кейін жеке иелік ету құқығын беру айқын жағдайға көз жеткізуге мүмкіндік берді.
Ақырында, ұжымдық басқарудың реформасы демократиялық негізде, әсіресе институционалды деңгейде жүзеге асырылуда. Бұл аспект осы тарауда кеңінен сипатталған, мұнда халықаралық жеке кәсіпкерлік орталығының (CIPE) әртүрлі елдердегі бірлесіп басқару реформасы бойынша жұмысы туралы айтылады.
Жалпы жоспар бойынша, ұжымдық басқару жүйесінің жеткілікті түрде дамымауы инвестиция тартуға қабілетсіздікті, банкротқа ұшырауға, құқықтың бұзылуы және әлемнің түрлі елдері бетпе-бет келетін басқа да экономикалық дамудың қиындықтарына әкеп соғады. Осыған байланысты көптеген мемлекеттер ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі жалпы экономикалық ахуалдың қажетті шарты болып табылатынын мойындайды. Компаниялар ұжымдық басқаруды бәсекелестік күресте оларға басымдылықты қамтамасыз етуге қабілетті фактор ретінде қарастыра бастауда.
Дегенмен мәселенің қиындығы корпоративтік басқаруға деген теоретиялық қызығушылықты тәжірибе жүзінде басқару әдісін жақсартуға қабілетті болатындай өзгертуде болып тұр.
Компаниялар. Басқарудың қалыптасқан жүйесі өнімділікті арттырады. Өздерінің тәжірибелеріне тиімді басқарудың принциптерін енгізген компаниялар несие бойынша пайыздардың төмендеуіне және көптеген жағдайларда ұзақ мерзімді артықшылығы бар инвесторлық базаның кеңеюіне сенімді бола алады. Басқарудың сапасы жалпы стратегияны құру, бірігу мен қосып алу туралы ойланып істелген, экономикалық негізделген шешімдерді қабылдау, еңбек ақыны жұмыс сапасына сәйкестендіре алатын салаларда ғана артады. Осылай басқарудың маңызды салдарларының бірі - компаниялардың сот тәуекелдерін қосқанда, әр түрлі қолайсыз фактор лардың әсеріне қарсы тұру қабілеті. Бұдан басқа, компанияның жауапты және адал жұмысы кредиторлар, қызметкерлер, клиенттер, жеткізушілер және жергілікті қоғамды қоса алғанда, мүдделі тұлғалармен жемісті әрі ұзақ мерзімді ынтымақтастық жүргізуге көмектеседі [12].
Инвесторлар. Инвесторлар тиімді басқару жүйесі бар компаниялар оларға көп пайда түсіретінін біледі және осындай мүмкіндік үшін көбірек төлеуге де даяр. Бұған қоса, инвесторлар осындай компаниялардың сенімділігін жоғары бағалайды, өйткені мұның өзі олардың ақшалары, жауапсыз, селқос менеджерлер немесе олардың отбасы мүшелерінің талауына түспейді дегенді білдіреді. Басқарудың тиімді жүйесі басшылық қабылдаған шешімдерге ықпал ету және негізгі операцияларды өткізу құқығын, сонымен қатар, өздері құйған қаржының қолданылуы туралы ақпаратты алу құқығын, әсіресе инвесторлардың, миноритарлық құқығын қорғайды. Капитал нарығына тиімділік пен сенімділікті арттыра отырып, мұндай басқару инвесторларға қажет болған жағдайда оңай әртараптандыру мен оларды сатуға мүмкіндік бере отырып, активтердің анағұрлым жоғары өтімділігін қамтамасыз етеді. Сөйтіп, банкроттықтың қалыптасқан түрі кредиторларды қорғап және акционерлердің жауапкершілігін шектейді.
Акционерлер және қоғам. Басқарудың тиімді жүйесі компаниядан қызметкерлер, клиенттер, жабдықтаушылар және қоғам алдында өзі қабылдаған міндеттерді орындауын талап етеді. Тұрғындардың бұл топтары осындай компаниямен өздерінің қарым- қатынасында адалдығымен, сапасымен және сенімділігімен ұтады. Қоғам тұтастай алғанда ұтады, себебі мұндай компания жұмыс орындарын құрады, мемлекеттің экономикасына деген сенімді қалыптастырады және ысырапшылдыққа кедергі келтіреді. Бұған қоса, жариялылық жағдайы жемқорлықты азайтады, өйткені егер компанияда қатаң есеп жүргізілсе, ал оның жетекшілері бизнес-этиканың принциптеріне сай әрекет етсе, пара алу фактілерін жасыру қиынға соғады.
Корпоративтік, яғни бірлесіп басқару принциптерін кең түрде қолдану төменде көрсетілген кестеде жақсы көрсетілген. Дүниежүзілік банк дайындаған кестеде тиімді ұжымдық басқаруды қамтамасыз ететін ішкі және сыртқы механизмдер көрсетілген [13].
Ескерту: [13] - әдебиетінен алынған
2-cурет. Корпоративті басқарудың ішкі және сыртқы механизмдері
Компанияларды ішкі басқару. Ішкі басқару компанияның ішінде жүргізілетін, акционерлер, директорлар кеңесі, басшылық және мүдделі тұлғалар арасындағы қарым-қатынасты, сонымен қатар, олардың қызметін, құқықтарын және міндеттерін анықтайтын шаралар жиынтығын білдіреді. Қаржылық есеп берушіліктің жоғары айқындылығы, сапасы және реттілігінің арқасында менеджерлердің өздері қабылдаған шешімдері мен жұмысының нәтижелері үшін жауапкершілігі артады. Жауапкершілік деңгейінің артуы директорлар кеңесінің өзі тәуелсіз аудит және марапаттау бойынша комитеттер сияқты қазіргі кезде әйгілі тәсілдерді қосқанда ішкі бақылау тәсілдерін жетілдіріп, түрлендіре бастауына алып келеді. Бұған қоса, жариялылықты және қабылданған шешімдерге жауаптылықты қамтамасыз ету мақсатында компанияның директорлар кеңесіне сыртқы жақтан директорлар шақыратын жағдайлар жиі кездеседі (2-сурет).
Компанияның жұмысына іштей бақылау. Дегенмен, тиімді басқару жүйесі бар компания сыртқы бақылау болмаса толыққанды дами алмайды және инвестициялар тарта алмайды. Тиімді болу үшін компанияны іштей басқару институттар мен рыноктардың сыртқы жүйесіне сүйенуі керек. Мұндай сыртқы механизмдер компанияны үнемді түрде жұмыс істеуге мәжбүр етеді, стандарттарды бекітеді, қателіктер үшін жазалайды және ақпараттық айырбасты күшейтеді.
Жалпы алғанда, жекеменшік сектор мекемелері мен мемлекеттік бақылау ұйымдары институционалдық негіз құрайды, оның негізінде бірлесіп басқарудың ғимараты құралады. Бұл ықпал екіжақты. Институциалдық негіз ұжымдық басқарудың механизміне қалай ықпал етсе, ұжымдық басқару да интитуциалдық негізге солай ықпал етеді.
Корпоративтік, яғни ұжымдық басқаруды реттеу мен қадағалау жүйесі жариялылық, есеп берушілік, адалдық және жауапкершілік сияқты бірлесіп басқарудың төрт негіздік принциптері үшін негіз болатын мемлекеттік және жекеменшік ұйымдардың, нормативтер мен құқықтардың өзара байланысқан құрылымына сүйенеді. Жоқ дегенде, ұжымдық басқарудың дамыған жүйесі барлық компаниялардың заңды сақтауын қамтамасыз етеді, сонымен қатар, акционерлердің құқықтары мен басқа мүдделі топтардың (кредиторлар, жабдықтаушылар, қызметкерлер және т.б.) құқықтарын анағұрлым кеңірек қорғайды [14].
Ұжымдық басқарудың тәжірибесін анықтайтын және оның қолдануылына бақылау жасайтын түрлі мемлекеттік және жекеменшік ұйымдар осындай негізде жұмыс істейді. Баға белгілеудің қатаң шарттары бар қор биржалары және реттеу мен бақылауды іске асыратын құнды қағаздар рыноктары сыртқы бақылаудың алдыңғы қатарлы бағыты болып табылады. Сыртқы бақылаудың бұл алдыңғы қатарлы бағыты акционерлердің құқықтарын қорғау мекемелері және бірлесіп басқару институттары мен компаниялар директорлары қауымдастығы сияқты жекеменшік ұйымдардың қосымша топтарына сүйенеді, олар құқық қорғау қызметін, кәсіби стандарттар мен өзін-өзі реттеушілікті дайындау үшін негіз құруға көмектеседі.
Жоғарыда аталып өткендей, корпоративтік басқару әдістері ірі халықаралық корпорациялар ғана емес, барлық компанияларда да қолданылуы мүмкін. Өйткені ұжымдық басқару құқық иелері мен олардың өкілдері арасындағы қарым-қатынас мәселелерімен тікелей байланысты (акционерлердің мүдделеріне сай немесе қарсы әрекет ететін менеджерлер). Бұл қиындыққа тек қана ірі корпорациялар ғана емес, сонымен қатар, иелері компанияның жетекшілері болып табылмайтын кез-келген түрлі экономикалық қызметтің субъектілері де ұшырайды. Басқа сөзбен айтқанда, бірлесіп басқару мүмкіндігінше, компанияның көлеміне қарамастан, өкілдерді (менеджерлер) сенім білдірушілердің (иелердің) мүдделеріне сай әрекет етуге мәжбүр етеді. Осылайша, ұжымдық басқару ұсақ фермалар мен мемлекеттік кәсіпорындарға дейін, шағын және орта бизнестен қаржылық мекемелерге дейін кез келген компания үшін бақылаудың тиімді әдісі болып табылады.
Тіпті сыртқы институциалдық база әлсіз дамыған болса да, ішкі ұжымдық басқарудың тиімді жүйесі компанияларға пайда әкелуге қабілетті және өздігінен лайықты мақсат болып табылатынын атап өткен жөн. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, жаңа нарықтарға сай жоғары қауіп және әлсіз институциалдық база жағдайында инвесторлар тиімді басқару жүйесі, анағұрлым сапалы қаржылық ақпараты бар және миноритарлы акционерлерге анағұрлым сенімді кепілдік беретін, компанияларға инвестиция құю мүмкіндігі үшін көбірек төлеуге дайын [15].
CIPE жекеменшік сектор корпоративтік басқару жүйесін реформалауды өткізудің барлық деңгейінде жетекші рөл атқаруы тиіс деп санайды. Реформаның басталған нүктесі мен мақсаттары сол мемлекетке байланысты, өйткені көп жағдайда мемлекеттегі заманауи саяси-экономикалық жағдаймен анықталғандықтан әртүрлі. Оған қоса, бірлесіп басқарудың жүйесін дайындау кезінде ұлттық заңдар мен бірлесіп басқару принциптерінің оңтайлы сәйкестігін қамтамасыз ету қажет (1-кесте).
1-кесте
Корпоративтік басқару жүйесін реформалау
1. Бастапқы бага
:: Корпоративті басқарудың сәтсіздігіне, мәселелеріне және келешегіне баға беру.
:: Елдегі стандарттарды заманауи халықаралық тәжірибемен салыстыру.
:: ОЭСР принциптерін орындардағы шын мәніндегі жағдаймен салыстыру.
2. Ақпараттық-түсініктеме жұмыстары
::Мүдделі топтарды анықтау.
::Компания басшылары, саясаткерлер және тұтас алғанда қоғам алдындағы мәселені кеңірек жариялау.
::Реформа өткізуге қоғамның қызығушылығын арттыру.
3. Корпоративті басқару механизмдерін дайындау мен енгізу.
:: Ұжымдық басқару мен оның
ішкі бақылауының ережелерін құру.
:: Акционерлерді бірлестік мәселелерді шешуде белсенді қатысуға тарту.
:: Нормативті-құқықтық және бақылау базасын жетілдіру.
:: Ұжымдық басқару сұрақтары бойынша (желілік) реттеу органдарының, компания, жекеменшік ұйымдар, азаматтық қоғамның басқа топтарынының жетекшілерінің, тұрақты өзара әрекеттілігін ретке келтіру.
4.Ықтималдылықты бақылау және
қадағалауды арттыру.
::Менеджерлер және кәсіпорын директорларын оқыту және аттестациялау.
::Директорлар институтын құру.
::Инвесторларға көмек ретінде ұжымдық басқарудың рейтінгтік бағалау жүйесін құру.
::Қаржы делдалдарын оқыту.
::Әртүрлі нормативті-құқықтық және бақылау формаларын дамыту.
Ескерту: [15] - әдебиеті негізінде автормен жасалған
Төрт кезеңді (1-ші кесте) CIPE жоспары ұжымдық басқарудың реформа стратегияларын дайындауда бағдар болады. Жоспар әрекеттердің белгілі жүйелігін қарастыратынына қарамастан, ең соңында артықшылықтар нақты саладағы және тұтас алғанда мемлекеттегі жағдайға байланысты анықталуы керек.
Саясаткерлер, кәсіпорын жетекшілері және көпшілік арасында бірлесіп басқару жүйесі компания жұмысын жетілдірудің және нарықтық демократияның дамуының жоғарғы қарқынын қамтамасыз етудің қажетті құралы деген түсінік артып келеді. Даму үстіндегі нарықтық экономикалы елдерде басқару реформасынан ықтимал ұтымдылық орасан зор. Жақсы дамыған ұйымдастырушылық құрылымы бар сенімді нарықтарды құру және кез-келген, түрлі компанияларда корпоративтік басқару принциптерін енгізу инвестиция, сауда және іскерлік қызметтердің одан әрі қарай өсуіне ынталандырады.
Ұжымдық басқару институционалдық базаны (құқықтық нормаларды, нарықтық құрылымдарды, жеке меншіктің құқықтары), коммерциялық қызметтің дұрыс тәжірибесін, сонымен қатар нарық қысымы мен мемлекеттік бақылау сияқты сыртқы факторларын талап ететін бірыңғай жүйе ретінде танылып отыр. Корпоративтік басқару саласындағы мамандар үшін де, жекеменшік салада жұмыс істейтін кәсіби мамандар үшін де басқарудың осындай реформасы экономикалық және демократиялық институттардың даму мен жетілдіру стратегиясының басты бөлігі ретінде қажет.
Корпоративтік басқару тиімділігі бірнеше мезеттерге байланысты: менеджерлер жұмысын бақылаудың тиімді механизмдерінің болуы және меншік құқықтарын қайта бөлу, меншік иелері компания менеджментін бақылай алмайды. Корпоративтік басқару механизмдері сыртқы ортаның (басқарудың сыртқы механизмдері) сыртқы және ішкі әсеріне және корпорацияда басқарудың ішкі тәртіптік механизмдеріне дәстүрлі түрде бөлінеді.
Корпоративтік басқарудың әрбір елде өз ерекшеліктері бар. Маңызды және қайталанбас ерекше белгілердің белгілі - бір жиынтығының болуы корпоративтік басқарудың үлгілері туралы айтуға жол береді [16].
"Сыртқы" үлгі АҚШ-та, Ұлыбританияда және дәстүрлі түрде өз кәсіпорындарын қаржыландыру үшін қор нарықтарын пайдаланатын елдерде басым. "Сыртқы" үлгілі елдердің ерекше белгісі - қаржылық операциялардан пайда алуға тырысатын және акцияның биржалық құнының артуына қол жеткізуге тырысатын институционалдық инвесторларының өспелі маңызы.
"Ішкі" үлгі акционерлік капиталдың жоғары шоғырлануымен және өз орындарында жетекші жұмысшыларды тұрақтандыру жөніндегі қосымша іс-шаралардың қолданылуымен ерекшеленеді. Жұтылу дәстүр бойынша жағымсыз құбылыс болып есептелді, басқарушылық тәртіп кейде бір мезгілде кредит беруші және акционер бола алатын банкілерден шыға алады. "Ішкі" жүйе, бір қарағанда жетекшілер мен басқарушылар арасындағы тығыз байланыс салдарынан бақылауды тиімді жүзеге асыруға жол береді. Мұндай жүйелер көбіне делдалдар мүддесін негізге алады. Мысалы, неміс компаниясының директорлар кеңесінде әдетте, жалданған жұмысшылар өкілдері отырады. Осы үлгі шеңберінде, олар сондай-ақ корпорациялармен және акцияларға өзара ие болу (мысалы, Францияда) негізінде негізгі акционерлермен, жергілікті қауыммен және мемлекеттік органдармен тығыз байланысты сыртқы компания мүдделерін ескереді. Қоғамды ақпараттандыру жүйесі аз дамыған, ол бағамы қағаз нарығыныңреттеушілері ірі акционерлер пайдасына ақпараттың үрдістік берілуіне жол береді. Осы басқару жүйелерінің арасындағы айырмашылық негізінен қаржыландырудың тарихы түрлі көздерімен түсіндіріледі. Банкілік көздеріне континенттік үлгі шеңберінде дәстүрлі артық ықылас беріледі, бұл кезде ол англосакс он елдерінде кредиттеуге күшті қаржылық қатынастардың болмауынан компанияның өз капиталы әлдеқайда көп қолданылады.
Көптеген шолушылар пікірінше, қазіргі уақытта басқарудың осы екі жүйесінің қосылуы жүріп жатыр. Бағалы қағаздар нарығы бірінші кезекке акцияның биржалық құны шығарылып, адам сенбейтін жылдамдықпен өсті. Басқарушы банкінің шексіз құқығы болатын, дәлірек айтқанда, компаниялар әлеуметтік міндеттерді орындауға қолданылатын елдерде меншіктенушілер үшін жоғары тиімділігі мен елеулі табыстылығы өсіп жатқан сұраныс және жариялылық байқалады. Сыртқы жүйе элементтері жағына мұндай ауытқу ережелер ауысуынан көрінеді, нәтижесінде басты нәрсе сауданың әділетті шарттарын қамтамасыз ету болып қалды, жекелеп айтқанда бақылау пакеттері жоқ акционерлерді қорғауды құпия ақпарат негізінде бағалы қағаздармен заңсыз операцияларға тыйым салу. Сонымен қатар мөлшерінің артуы және институционалдық инвесторлар әсерінің шамасы бойынша сыртқы үлгіде елдерде көп талаптар қойыла бастады. Бұған дәлел акционерлер қызметінің жандандырылуы [17].
Жалпы ұлттық деңгейде корпоративтік басқару мәселесі, 1980 жылдары корпорацияларды кең ауқымды қайта құрылым жүргізіліп жатқанда аса маңызды болды. Бақылау пакеттері акциясының қосылуы мен сатып алынуы, кредит көмегімен корпорацияның жеткілікті игерілмеген активтерін және акционерлер табысының қайтарымын көтеру үшін пайдаланылды. Кейде бұл түбегейлі өзгерістерге, оның ішінде қосылу айналысындағы ұзақ баталияға, компания ливериджісінің (қаупінің) өсуіне, бөлімшенің сатылуы мен жабылуына, жұмысшылар арасында жаппай жұмыстан шығуға (алғаш рет орта буын басшылары арасында) алып келеді. Мұндай жағдайларда директорлар кеңесі, институционалдық инвесторлар, қор биржасын реттеушілер мен қоғамдастық корпорацияның стратегиялық шешім қабылдау үдерісінде өз рөлін бағалаумен айналысты. Өз кезегінде АҚШ-тың институционалдық инвесторлары инвестициялық қоржыннан түсетін кірісті әртараптандырып және жетілдіріп операцияларды шетелге ауыстыра бастады.
Қазақстан экономикасының қандай да бір үлгіге бағдарланған мәселесі ерекше маңызды болады. Қазақстан континенттік құқық елі бола отырып, бизнесті рәсімдеуді ұйымдастыру негізінде акционерлік қоғамдар мен жауапкершілігі шектеулі қоғамдар бар. Олармен қатар корпоративтік басқарудың объектісі ретінде шаруашылық қызметті жүргізудің басқа да ұйымдастыру құқықтық нысандары көрінеді. Құқықтық жүйеде азаматтық құқықтың құрамдас бөлігі ретінде корпоративтік құқықтың екі түрлі талқылауы бар. Бұл құқықтық мәртебені, қызмет негізін, шаруашылық қоғамдарды және серіктестіктерді немесе мүшелікке негізделген барлық коммерциялық емес ұйымдардың құрылуы мен таратылуын реттейтін заңдық нормалар жиынтығы.
Осыған байланысты корпоративтік басқару ұғымының талдау ерекшелігіне назар аудару қажет. Ол корпоративтік құқықтың кең мағынасындағы анықтамасымен үйлесуге тиіс және корпоративтік басқару объектісінің кеңейтілген бөлігін толықтыруы керек: шаруашылық қоғамды басқаруды оңтайландыру, мүше емес ұйымды (мысалы, бірқатар жағдайларда дербес коммерциялық емес ұйым мәртебесі бар құрылымға белгілі қызметтерді жүктеу мақсатты) және құқықтық қабілеттілік субъектісі болып табылмайтын (келісілген саясат жүргізуші филиалдар, заңды тұлғалар тобы) ұйымдастырушылық құрылымдарды пайдалануды талап етуі мүмкін.
Сөйтіп, корпоративтік басқару - бұл бизнестің ұйымдастырушылық құрылымдарды оңтайландыру, қабылданған мақсаттарға сәйкес компанияның фирма ішіндегі және фирмааралық қатынастарды құру. Ұсынылған пікір корпоративтік басқару, оның ішінде ірі бизнес ұйымдастыруды жобалау кезінде акционерлік меншіктің артықшылығына қатысты байланыс тығыздығын дәл береді. Одан әрі акционерлік қоғам терминіне сүйеніп нақты ұйымдастыру нысандарының ерекшеліктерін ескертумен оларды түрлендіре отырып, жалпы корпоративтік басқаруда алынған қорытындыны тіркеу мүмкіндігін жоққа шығармаймыз.
Бүгінгі күні Қазақстан экономикасына келешекте әлемдік нарықта бәсекеге дем беретін, ұлттық экономика негізгі болуға қабілетті ірі корпоративтік құрылымдар керектігі анық. Шағын және орташа кәсіпорындардың көптігіне қарамастан, ірі өндірістер рөлі, әсіресе барлық салаларда, Қазақстанда басты болып қалып отыр. Мұнда өндірістің шоғырлануының әртүрлі деңгейіндегі салаларды қамтитын шоғырланған үрдістер көрінеді. Республикада қазіргі шоғырланған үрдістің негізгі белгілері [18]:
- корпорация аралық бірігу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz