Delphi ортасы туралы түсінігі
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
І ТАРАУ. DELPHI ОРТАСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІГІ 7
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері 8
1.3. Алгоритмдер мен бағдарламалар 8
1.4. Delphi бағдарламасының негізгі терезелері 9
1.5. Визуалды компоненттер кітапханасы 14
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары 16
ІІ ТАРАУ. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 19
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар 19
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу 21
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі 21
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі 23
2.2.3. Берілгендердің реляциондық моделі 23
2.2. SQL мәліметтер базасының стандартты тілі 27
2.3. Мәліметтер базасының архитектурасы 29
2.4. Мәліметтер базасын жобалау 35
ІІІ ТАРАУ. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 37
3.1. Мәліметтер базасының құрылымы 37
3.2. Мәліметтер базасын құру 42
3.3. Мәліметтер базасына қосылу 44
3.4. Программада қолданылған компоненттер 45
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 55
ҚОСЫМША 57
КІРІСПЕ 5
І ТАРАУ. DELPHI ОРТАСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІГІ 7
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері 8
1.3. Алгоритмдер мен бағдарламалар 8
1.4. Delphi бағдарламасының негізгі терезелері 9
1.5. Визуалды компоненттер кітапханасы 14
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары 16
ІІ ТАРАУ. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК 19
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар 19
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу 21
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі 21
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі 23
2.2.3. Берілгендердің реляциондық моделі 23
2.2. SQL мәліметтер базасының стандартты тілі 27
2.3. Мәліметтер базасының архитектурасы 29
2.4. Мәліметтер базасын жобалау 35
ІІІ ТАРАУ. МӘЛІМЕТТЕР БАЗАСЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 37
3.1. Мәліметтер базасының құрылымы 37
3.2. Мәліметтер базасын құру 42
3.3. Мәліметтер базасына қосылу 44
3.4. Программада қолданылған компоненттер 45
ҚОРЫТЫНДЫ 53
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 55
ҚОСЫМША 57
КІРІСПЕ
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын аұпаратты сақтау үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметер базасыз елестету де өте қиын. Мәліметтер базасын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары бар: ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан, ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді.
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам сұхбатын орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған. Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс үйымдастыру мәселесі актуальды тақырыптардың бірі болып келеді.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты Көкшетау қаласының статистика орталығына арналған медициналық деректер қорын жасау. Жасалынатын мәліметтер базасы қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды бағдарламалау жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге бүл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access жэне Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа қү-ралы көмегімен ыңғайлы қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жүмыстың құрылымы:
I тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі тарауында жалпы Delphi бағдарламасы және бұл бағдарламаның артықшылықтары туралы ақпарат берілген. Бағдарламаның жұмыс істеуі, интерфейсі, компоненттері сипатталған.
ІІ тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар қарасытырылған: мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік, мәліметтер базасына қойылатын талаптар, мәліметтер моделі, SQL тілі және оның қызметі, мәліметтер базасының архитектурасы, оны жобалау.
ІІІ Тарау. Мәліметтер базасын жүзеге асыру. Бұл тарауда мәліметтер базасының құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі, программада қолданылатын компоненттер туралы баяндалған.
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын аұпаратты сақтау үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметер базасыз елестету де өте қиын. Мәліметтер базасын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары бар: ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан, ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты сақтауға мүмкіндік береді.
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам сұхбатын орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту, өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған. Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс үйымдастыру мәселесі актуальды тақырыптардың бірі болып келеді.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты Көкшетау қаласының статистика орталығына арналған медициналық деректер қорын жасау. Жасалынатын мәліметтер базасы қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы керек және барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды бағдарламалау жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге бүл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access жэне Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа қү-ралы көмегімен ыңғайлы қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жүмыстың құрылымы:
I тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі тарауында жалпы Delphi бағдарламасы және бұл бағдарламаның артықшылықтары туралы ақпарат берілген. Бағдарламаның жұмыс істеуі, интерфейсі, компоненттері сипатталған.
ІІ тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар қарасытырылған: мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік, мәліметтер базасына қойылатын талаптар, мәліметтер моделі, SQL тілі және оның қызметі, мәліметтер базасының архитектурасы, оны жобалау.
ІІІ Тарау. Мәліметтер базасын жүзеге асыру. Бұл тарауда мәліметтер базасының құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі, программада қолданылатын компоненттер туралы баяндалған.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
КІРІСПЕ 5
І Тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі 7
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері 8
1.3. Алгоритмдер мен бағдарламалар 8
1.4. Delphi бағдарламасының негізгі терезелері 9
1.5. Визуалды компоненттер кітапханасы 14
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары 16
ІІ Тарау. МӘліметтер базасы туралы түсінік 19
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар 19
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу 21
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі 21
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі 23
2.2.3. Берілгендердің реляциондық моделі 23
2.2. SQL мәліметтер базасының стандартты тілі 27
2.3. Мәліметтер базасының архитектурасы 29
2.4. Мәліметтер базасын жобалау 35
ІІІ Тарау. МӘліметтер базасын жүзеге асыру 37
3.1. Мәліметтер базасының құрылымы 37
3.2. Мәліметтер базасын құру 42
3.3. Мәліметтер базасына қосылу 44
3.4. Программада қолданылған компоненттер 45
Қорытынды 53
Қолданылған Әдебиеттер 55
Қосымша 57
КІРІСПЕ
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл
ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты
сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын аұпаратты сақтау
үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік
әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты
жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметер базасыз елестету де өте қиын.
Мәліметтер базасын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары
бар: ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан,
ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер
әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты
сақтауға мүмкіндік береді.
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам
сұхбатын орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту,
өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары
бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан
қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс
үйымдастыру мәселесі актуальды тақырыптардың бірі болып келеді.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты Көкшетау қаласының статистика
орталығына арналған медициналық деректер қорын жасау. Жасалынатын
мәліметтер базасы қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы керек және
барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды бағдарламалау
жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие
болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен
айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін
қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне
ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму
мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс
жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бүл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
жэне Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа қү-ралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға
береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен
Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі
технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер
технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жүмыстың құрылымы:
I тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі тарауында жалпы Delphi
бағдарламасы және бұл бағдарламаның артықшылықтары туралы ақпарат берілген.
Бағдарламаның жұмыс істеуі, интерфейсі, компоненттері сипатталған.
ІІ тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар
қарасытырылған: мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік, мәліметтер базасына
қойылатын талаптар, мәліметтер моделі, SQL тілі және оның қызметі,
мәліметтер базасының архитектурасы, оны жобалау.
ІІІ Тарау. Мәліметтер базасын жүзеге асыру. Бұл тарауда мәліметтер
базасының құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі, программада
қолданылатын компоненттер туралы баяндалған.
І Тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі
Delphi ортасы бүл программист жүмысының жоғарғы нәтижесін қамтамасыз
ететін күрделі механизм. Қосымшаларды жасауға арналған программалық
өнімдердің ішінде Delphi жоғары орындарға ие. Оның интерактивті ортасы
қосымшаларды жасауға өте ыңғайлы болып келеді. Delphi - өте тез дамып келе
жатқан жүйе, оның ең алғашқы версиясы - Delphi 1.0 1995 жылы жарыққа шықты.
Жылдан жылға Delphi-дің жаңартылған және жақсатрылған версиялары пайда бола
бастады. MSDOC операциялық жүйедегі жұмыс істейтін программалау тілдерінің
арасында Delphi -дің алатын орны ерекше. Ол кез келген қосымшаны дайындауға
болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл Delphi -де түрлік сандық, мэтіндік,
графикалық информацияны өңдеу жэне онын терезесінде кез келген фигураларды
қолданып, редактор мэзірін қүрып, онымен жүмыс істеу, және тағы басқа
күрделі информацияны өңдеуді Windows -тағы сияқты визуалды орындауға
болады. Delphi-дің 7 версиясында мынадай жаңартулар пайда болды:
1.Сыртқы түрі Windows 9x және Windows XP нормаларына сәйкес келетін
қосымшалар жасау мүмкіндігі пайда болды.
2. IntraWeb компонеттерінің бай жиынтығының көмегімен күрделі интернет
қосымшаларын құруға болады.
3. Есептерді құру жаңа Rave генераторы пайда болды.Бұл генератор
көмегімен тұрақты және динамикалық есептерді құруға болады.
4. Интерфейстерді импорттау кітапханасы Microsoft Net талаптарын
қанағаттандырады.
5. Жаңа функциялар енгізілген және SysUtils, StrUtils, StdConvs, Math
стандартты модульдеріндегі ішкі программалар жақсартылған.
6. Model Maker жүйесі UML-диаграммаларды құруға және оның негізінде
автоматты түрде Delphi программалық кодатрын генерациялай алады, және
керісінше, Delphi қосымшасының программылқ коды негізінде диаграммалар
құруғажасауға болады.
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері
Компьютерлік багдарлама - бүл файлдағы байттардың машиналъщ код
тізбектілік түрде көрсетілген процессордың элементарлы командалардың
жиынтығы болып табылады. Эр команда бір немесе бірнеше байттармен
кодталған.Бүл түрдегі бағдарламаны қолмен істеуге болады, бірақ қарапайым
командалардың көмегімен тікелей процессорды басқарудың күрделігінен адам
бүндай жұмысты істеуге шамасы жетпейді. Сондықтан бағдарлама жай мэтін
сияқты багдарламалаудыц тілінде жазылады. Бүл мэтін бағдарламаның негізгі
мәтін (немесе негізгі код) деп аталынады.
Бағдарламалау тілінің командалары түсінікті жэне көрнекті болып
табылады. Мысалы, келесі шартты мэтін екі санның қосындысының кішкентай
багдарламасы болып табылады.
А1 жэне А2 жолдарға пайдаланушымен енгізілген мэндерді алу
Бүл мэндердің қосындысын есептеу
Нәтижесін A3 жолына орналастыру
Толық шрифтпен белгіленген сөздер командалардың атаулары болып
табылады. Бағдарламалау тілінің жиі қолданылатын негізгі командалар
операторлар деп аталынады және эдетте олар арнайы символдардың немесе
кілттік сөздердің көмегімен жазылады. Мысалы, есептеудің нэтижесін
компьютер жадысына орналастыруы меншіктеу оператор көмегімен
ұйымдастырылады.
2 Алгоритмдер мен бағдарламалар
Бағдарламаны құрастыруына дейін бағдарлама жұмысының алгоритмы
құрастыру жэне ойластыру қажет. Алгоритм — тапсырманы шешу процесінің
сипаттамасы қатаң және формалды болу керек. Бағдарламаның негізгі мәтіні
компилятор деп аталынатын арнайы бағдарламаның көмегімен процессордың
нүсқау жиынына автоматты түрде аударылады. Borland компаниясының Pascal
тілі компиляторлары дүниедүзіндегі ең жылдам компиляторларының бірі. Жоғары
жылдамдық Delphi компиляцияланған жолдар санын көрсетпейтіндігінде
байланысты. Delphi жүйесінде бұл үшін тек бір команданы істеп немесе бір
батырмасын басу процесі жетеді. Бір секунда ішінде - компилятор-бағдарлама
негізгі кодының мыңдаған жолдарын талдап, аударады.
3 Delphi бағдарламасының негізгі терезелері
Delphi 7 ортасы дайын құрудағы әр түрлі бөліктеріне жауапты арнайы
бағдарламалардың жиынтығы кіретін өңдеушінің интегралды ортасы болып
табылады.
Бағдарламаның негізгі мәтіні Delphi 7 ортасында негізгі мәтіндердің
енгізілген редактор көмегімен жасалынады. Бүл редактор арнайы белгілеудің
иілгіш мүмкіндіктермен ажыратылады жэне жиі кездесетін қүрылымдарының тез
еңгізуіне мүмкіндік береді.
Delphi 7 бағдарламаның 6 түрлі терезелер бар:
1. негізгі терезе
2. агаш объекті терезе
3. объектілердіц инспектор терезе
4. браузер терезе
5. форма терезе
6. багдарлама-коды терезе
❖ Негізгі терезе. (Сурет 1.4.1.) Бағдарлама құрастыратын
проектіні басқарудың негізгі формасын негізгі терезе арқылы іске
асыруға болады, ол терезенің көлемі өзгермейді, онда
бағдарламаның негізгі мәзірі, пиктографиялық батырмалар және
компоненттер палитрасы орналыстыры лған.
Терезенің негізгі мәзірі проектіні басқару үшін қажетті қүралдарымен
жабдықталған және де терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде
орналастырлып, оның сол жақ бөлігінде панелді басқаратын батырмалар бар.
Негізгі мәзірден басқа да кез келген панелдің терезеден алып тастауға
болады. Ал қолданылатын панель жоқ болса, оны баптаулардан қосып алуға
болады. Панельді алып тастау үшін сол панельді үстап негізгі менюдің
шекарасынан шығарып тасауыңыз қажет. Панельдегі батырмалардың мәндерінің
қүрамын өзгерту үшің, тышқанның оң жақ пернесін сол панельге апарып
басамыз. Алдыңда көмекші меню шығады. Ол менюда панельдердің мынадай
аттарның тізімі орналасқан: Standart, View, Debug, Custom, Component
Palette^ Desk Tops, Internet, Customze.
Сурет 1.4.1. Негізгі терезе.
❖ Агаш объекті терезесі. (Сурет 1.4.2.) Бүл терезе тек 6-шы
нүхқаудан пайда болды. Ол жекек компоненттер арасындағы
байланысты формада көрнекі түрде көрсетуге араналған. Оның
қажеттілігі күрделі бағдарлама жазу кезінде қажетті
бағдарламаның тез іздеп табу үшін арналған. Мұнда компоненттер
сілтеуіштегі файлдар сияқты орналасады. Бүл терезеде кез келген
компоненттері бар тышқанның пернесін екі рет бассаңыз, сол
компонентке арналған OnClick оқиғасы шығады. Ал, бір рет
бассаңыз сәйкес компонент формада белгіленеді.
Сурет 1.4.2. Ағаш объекті терезесі.
❖ Объектілердіц инспектор терезесі. (Сурет 1.4.3.) Бүл терезеде екі
парақ бар:
а) Properties - қасиет
ә) Events - оқиға
Properties парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуыңызға болады.
Ал Events парағынаң компоненттің оқиғаға деген реакциясын анықтауңызға
болады. Формаға орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен
сипатталады: өлшемі, түсі, орнатылған орны, т.с.с. Кейбір компоненттің
өлшемін программист форма терезесінде де өзгертуге болады. Бірақ өлшемі көп
компоненттерге қажет болған жағдайда осы терезені қолданылады. Компоненттің
қасиеті формадағы көрінентін бөлігіне әсер етсе оқиғасы атқаратын қызметіне
әсер етеді. Ол үшін оқиғасы парағына келіп, қажетті қызметін таңдап,
тышқанның перенсін 2 рет бассаңыз, алдыңызға Программа коды терезесіндегі
сәйкес процедура шығады.
Сурет 1.4.З. Объектілердің инспектор терезесі.
❖ Форма терезесі. (Сурет 1.4.4.) Бұл терезе болашақ бағдарламаның
бейнесі, яғни Windows проекциясы. Басында бүл терезе бос болады,
дәлірек айтқанда, онда максимизация, минимизация жэне терезені
жабу батырмалармен тақырыптық жолды қамтитын рамкадан тұрады.
Терезенің барлық жүмыс аймағы координаталық сеткалардың
нүктелермен толтырылған. Ол қажетті компоненттерді дұрыс
орналыстыруға арналған. Бірақ бағдарлама орындалу барысында бүл
нүктелер көрінбейді. Егер бұл нүктелер қажет емес десеңіз
ToolsEnvironment Options баптау терезесін шақырып онда Display
Grid жалаушасын алып тастау керек.
Сурет 1.4.4. Форма терезе
❖ Багдарлама-коды терезесі (Cypeт 1.4.5.,). Delphi-де программа қүру
2 процесстің тығыз байланысуынан түрады:
1. Программаның визуалдық көрінісінен құру;
2. Программаға қажжетті қызмет атқаратын код жазу процестері.
Прогарммалау код терезесі трекст программасын өзгерту жэне құру үшін
арналған. Бүл текст арнайы ережелер жэне программаның жүмыс атқаруының
сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст жазу ережелерінің
жиынтығын программалау тілі деп атаймыз. Delphi жүйесінде Pascal
программалау тілінің жаңартылған версиясы Object Pascal тілі қолданылады.
Бұл тілді 1970 жжылы Швейцария ғалымы Н.Виртон ұсынған. Уақыт өте келе
Borland корпорациясының программистері бұл тілді жаңартты. [2; 1156.]
Delphi-дің визуалды ортасы прогарммалаудың өте көп аспектісіне ие
болса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программистке Object Pascal
программалау тілін білуі қажетті шарт. Программалау код
терезесі алғашында тек Windows терезесінің толық түріндегі бос
форматының қалыпты қызметінің атқаратын тексттен тұрады. Программист жүмыс
істей келе программаға қажетті толықтыруллар процедуралар енгізеді. Delphi-
ді жаңа қосқан кезде оның пректісін жасамай тұрып, программа код терезесін
ашқанда мынадай жолдар шығады.
UnitUnitl; interface uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics,
Controls, Forms,
Dialogs; type
Tforml = class(Tform) private
{ Private declarations } public
{ Public declarations } end;
var
Forml: Tforml; implementation
{$R*.dfin}
end.
Жаңа форма үшін программа терезесіне осы толтытру автоматты түрде
қойылалды. Форма терезесі программаның сыртқы көрінісін атқаратын болса,
сол көріністің қызметін осы толықтыруда жжазамыз. Ол толықтыру {$R *.dfm}
мен end арасына енгізіледі. Ал қажжетті процедураның спатталуы да автоматты
түрде енгізіледді.
Біз Unit пен Implementation арасындағы жолдарды қозғаймыз. Себебі
Delphi қажетті енгізуді өзі толтырады. Ал жасалған процедурасының біреуі
программа жасау барысында өшіруіміз қажет. Программа код терезесімен бірге
Browser терезесі де қосылады. Ол терезе программа код терезесіндегі
қажежтті оператор мен процедураларды тез іздеп табу үшін арналған. Ол да
сілтеуіш сияқты қолданылады.
Сурет 1.4.5. Бағдарлама-коды терезесі
Delphi 7 жүйесінде, айтып кеткендей, арнайы формаларды проектілеуші
бар, оның көмегімен болашақ бағдарламаның терезелері форма түрінде
дайындайды. Проектілеуші терезелердің оптималд өлшемін таңдауға, эр
түрлі басқару элементтер мен мәзірді орналастыру және келтіруге, дайын
суреттерді қосуға, мәтінді енгізуге көмектеседі.
Құрастырылып жатқан бағдарламаның негізгі міңездемесі тұтынушы
интерфейстің қолайлылғы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы жэне
ыңғайлылығы.
1.5 Визуалды компоненттер кітапханасы
Формаларды құрастыру кезінде программа дайын компоненттерден
(машиналық кодтың бөліктері ) құрылады. Олар қосымшаларды құру ортасына
кірістірілген объектілер типінің жиынтығы. Компоненттер жиынтығын визуалды
компоненттер жиынтығы Visual Component Library (VCL) деп аталады. Delphi
тағы бір жақсы жағы ол дайын компонентерді пайдалумен қатар жаңа
компоненттер құруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Delphi бар
компоненттерді де жақсартуға болады. Объект класстары иерархия түрінде
құрылған абстрактілі, аралық және дайын компоненттерден тұрады.
Компоненттерді формаға тышқанның бірнеше шертеуімен орналастыруға болады.
Компоненттер бірнеше өзіндік панелдерге бөлінген компоненттер палитрасында
орналасады. (Сурет 1.5.1.)
Сурет 1.5.1. Компоненттердің палитрасы
Delphi-дің негізгі байлығы болып компонеттер палитрасы болып саналады.
Ол негізгі терезенің оң жақ бөлігінде оналастырылып, компонеттердің
функционалдылығына байланысты топ бойынша, қажетті компонеттерді тез іздеп
тауып алуға арналған парақтарға бөлінген. Әр топтың функционалдылығына
байланысты аттары бар. [5; 1186.]
Компонент - дегеніміз анықталған қасиеттері бар программист көмегімен
форма терезесіне орналастырылатын функционалдық элемент. Компоненттредің
көмегімен прогармманың бейнесі қүрастытрылады. Пиктографиялық батырмалар
сияқты компоненттер палитрасын да өзгертуге болады. Ол үшін кез келген
пиктограммаға тышқанның оң жақ пернесін басқандағы Properties опциясын
таңдаумыз қажет.
Компоненттердің өзіндік қасиеттер жиынтығы бар, олар бір-бірінен
ажыратылған ерекшеліктермен сипатталады. Кейбір қасиеттер, мысалы Caption,
көптеген компоненттерде бар - өйткені бас атау терезеге де, батырмаға да
қажет. Кейбір қасиеттер нақты компоненттерге тэн, мысалы Simpletext
қасиеті, оның құрамында Қалып-күй жол (Строка состояния) компонентіне
арналған мәтін болып табылады.
Форманы проектілеу процесінде компоненттердің қасиеттері Object
Inspector көмегімен келтіріледі. Бүл категориялар және алфавит бойынша
топталған берілген компоненттің барлық қасиеттерінің тізімін көрсететін
арнайы бағдарлама.
Әр қасиеттің мәнін ауыстыруға болады, ол үшін Object Inspector-дың
қажетті жолына жаңа жолды енгізу арқылы немесеқолайлы мәндердің ашылған
тізімде керекті мэнді таңдау арқл жасауға болады. Кей қасиеттерде
енгізілген көмекші қасиеттер бар, мысалы, Font қасиеті өлшем, стиль, түс,
гарнитурасымен ерекшеленеді. Нақты компонентке арнайы жасалған және
стандартты редакторлар көмегімен осыындай қасиеттерді редактілеуге ңғайлы
болып табылады.
Қасиеттерден басқа компоненттерде әдістер - қасиеттердің мәндерін
өңдейтін бағдарламалық код - жэне оқиғалар - бағдарламаның жүмыс істеу
барсында анықталған іс-әрекет жасалғанда компонент қосмшадан алатын
хабарлар (мысалы, тудың (флажок) қалпы өзгереді). Бағдарламалаушы әр
компоненттің әр қасиетіне бағдарламаның реакциясын өз қолымен түрлендіре
алады.
Компоненттерді дұрыс таңдап алып жэне бір-бірімен байланыстыруға
арналған қасиеттердің қолдану жолымын олардың бірыңғай жүмысын дү-рыс
өңдегенде негізгі мэтіннің бір де бір жолды қолмен жазбай қосмшаны жиі
құруға болады. Delphi 7 жүйесінде жүздеген дайын компоненттер бар және
көптеген тапсырмаларды шығарғанда мүмкін басқа адамдармен істелінген
бағдарламалаудың жұмысын істеудің орнына қажетті компонентті (мысалы,
Интернетте) табу пайдалырақ болады. Бағдарламаларды құрудағы
компонентті әдіс-амал дайын өңдеушілерді қайта қолдануга мүмкіндік береді
және көптеген жағдайларда еңбектің эффективтілігін жоғарылатады.
Дайын компоненттерді қолдана алмаған жағдайда қолмен бағдарламалаудың
қажеттілігі туады.
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары
Delphi жүйесінде мәліметтер базасымен жұмыс істейтін программалар
құрған кезде BDE механизмі қолданылады. Delphi 7 құрамында BDE 5.2 версиясы
кіреді. Бұл механизм Паскаль тілінде жазылған программалар үшін мәліметтер
базасына ыңғайлы да тез қатынауға мүмкіндік беретңн кітапханалар жиынтығы.
BDE клиент программасы мен МБ (не ДҚБЖ) арасындағы программалық қабат болып
табылады. Қосымшадан жасалған сұраныс BDE механизмінің ішіне жіберіледі.
Ал BDE өзінің арнайы жүйелік программалары (драйверлер) арқылы ДҚБЖ-мен
жұмыс істейді. Мұндай драйверлер барлық ДҚБЖ-лар үшін жасалынады, ал оларды
қолдану үшін Database(Explore командасы арқылы SQL Explorer арнайы
редакторын шақыру керек. BDE құрамына екі драйверлердің екі жиыны кіреді:
➢ Бірінші жиын dBase, Paradox, FoxPro, Access файл-сервер ДҚБЖ-на
арналған;
➢ InterBase, IBM DB2, Informix, ORACLE, SyBase, Microsoft SQL
Server клиент-сервер ДҚБЖ арналған жиын.
Delphi қолданатын BDE қабаты қосымшаларды белгілі бір ДҚБЖ түрлеріне
тәуелсіз болуға мүмкіндік береді. Мысалы, егер бізге қолданушылар санының
көбеюіне байланысты файл-серверлік ДҚБЖ-дан клиент-серверлік ДҰБЖ-ға өту
үшін BDE-нің бірнеше баптауларын өзгерту ғана керек.
Деректерге қатынауды қамтамасыз ететін, оларды көрсететін арнайы
компоненттер бар. Қатынау компоненттері МБ байланыс орнату, көшірмелер
жасау, таңдау үшін, ал көрсету компоненттері деректерді кесте, тізім
ретінде бейнелеу үшін арналған.
Кестелер мәліметер базасында сақталады. Кейбір ДҚБЖ-лар өз кестелерін
бірнеше бөлек файлдарда сақтайды. Мысалы, dBase және Paradox кестелерді
бөлек файлдарда сақтайды. .DBF және .DB файлдары бар директория МБ деп
есептеледі. Ал кейбір ДҚБЖ МБ бір файлда орналасады. Мысалы, InterBase
барлық кестелерді .GDB кеңейтілуі бар бір файлда сақтайды. Сондықтан бұл
файл мәліметтер базасы болып табылады.
Delphi құрамына кірістірілген Borland SQL Link көмегімен Informix,
ORACLE, SyBase, InterBase ДҚБЖ-на қатынау өте жылдам болады.
Delphi пакетінің құрамына МБ жұмыс істеуге және оларды басқаруға
арналған басқа да утилиталар кіреді:
DatabaseDesktop утилитасы Paradox, dBase сияқты жергілікті және
Informix, ORACLE, SyBase SQL-серверлі МБ-ның кестелерімен интерактивті
түрде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оның көмегімен реляциондық
кестелердің құрылымын, индекстерін, алғашқы және сыртқы кілттерді құруға
болады.
ІІ Тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік
Мәліметтер базасы – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Мәліметтер базасының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Мәліметтер базасымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және
кесте деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан мәліметтер базасы – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған бағдарламалар қолданылады, олар
мәліметтер базасымен басқару жүйесі немесе қысқаша МББЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі МББЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте бағдарламалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа МББЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және мәліметтер
базасының құрамын редактілеу жұмысын қолмен бағдарламалауға мәжбүр болады.
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар
Бұл мәселемен компьютерлерді қолданатын мекемелер, үкіметтік
комиссиялар, есептеуіш орталықтарының қызметкерлері айналысқан. CODASYL
комитеті бұл тақырып бойынша есеп берді. IBM SHARE және GUIDE
пайдаланушылар ұйымы өздерінің есептерінде мәліметтер қорын басқару
жүйелеріне қойылатын талаптарды жасады. Сонымен қатар ACiM (Association for
Computing Machinery) ұйымы да бұл мәселемен айналысқан. Сонымен мәліметтер
қорының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар:
1. Көпжақты байланыстар құру. Әртүрлі программистер үшін бір мәліметтер
жиынтығынан тұратын әртүрлі логикалық файлдар қажет болады.
Сақталатын деректер элементтерінің арасында әртүрлі байланыстар болуы
мүмкін. Кейбір мқ күрделі байланыстар орнатады. Мәліметтерді
ұйымдастыру әдісі дегеніміз бұл байлансытарды көрсету және
енгізілетін өзгерістерді тез үйлестіру.
2. Іздеу мүмкіндігі. Мқ пайдаланушы сақталатын мәліметтер бойынша
әртүрлі сұраныстар жасайды. Көптеген коммерциялық дқ сұраныстар
типтері алдын-ала анықталады және олардың физикалық ұйымдастырылуы
оларды тез өндеу үшін жасалады. Қазіргі кезде алдын-ала
жоспарланбаған сұраныстарға жауап беретін жүйелерге көп сұраныс бар.
3. Біртұтастығы. МБ-да сақталатын мәліметтерді көп адамдар пайдаланғанда
мәліметтер элементтері мен олардың арасындағы байланыстар бұзылмауы
керек. Қателіктер мен әртүрлі кездейсоқ жағдайлардың пайда болуын
ескеру қажет. Кездейсоқ жағдайлар пайда болған кезде жүйеге ешбір
қателіксіз деректерді калпына қайта келтіруге мүмкіндік беретін
деректерді сақтау, жаңарту процедуралары болған жөн. Жүйе сақталатын
деректердің біртұтастығын қамтамасыз етуі керек.
4. Қауіпсіздігі және құпиялылығы. Мекемелердің мәліметтер базасындағы
сақталатын ақпарат өте маңызды және құпиялылы болуы мүмкін. МБ-ғы
деректер ұрланудан, кездейсоқ жоғалудан, аппараттық және программалық
жаңылысудан қорғалуы керек.
5. Деректер сипатталуы қарапайым және ыңғайлы болуы керек. Өйткені МБ
қолданатын пайдаланушы мәліметтер базасы теориясы туралы қажетті
білім базасы болмау мүмкін.
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу
70-80 жылдарда МББЖ-нің кең таралуына байланысты берілгендер моделінің
көптеген түрлері пайда болды. Қазіргі кездегі МБ пәндік облыс объектілерін
және олардың байланыстарын бейнелейтін берілгендер модельдеріне
негізделген. Берілгендер моделінің негізгі үш түрі бар: иерархиялық,
желілік, реляциондық. Олардың негізгі ерекшеліктері объектілер мен
атрибуттар арасындағы байланысты бейнелеу әдістері болып табылады.
Байланыстар бір-біреуге, бір-көпке, көп-көпке болып бөлінеді. Бір-
біреуге бір объект және бір атрибут арасындағы бірмәнді байланыс. Бір-
көпке бір объекті мен көптеген атрибуттар арасындағы сәйкестік. Көп-
көпке бұл көптеген объектілер мен көптеген атрибуттар арасындағы
сәйкестік.
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі
Иерархиялық модельде берілгендер арасында байланысты реттелген граф
немесе (ағаш) арқылы көрсетуге болады. Ағаш түйіндері мен қабырғалары n
деңгейден тұратын ағаш тәрізді иерархиялық құрылымды құрады. Ешқандай басқа
шыңға немесе түйінге бағынбайтын тек бір шың бар. Ол түбір деп аталады.
Иерархиялық БМ келесі шарттарды қанағаттандырады:
1. Иерархия түбір түйіннен басталады;
2. Әрбір түйін бір немесе бірнеше атрибуттерге сәйкес келеді;
3. Номерлері үлкен деңгейлерде тәуелді түйіндер жатады;
4. і деңгейіндегі түйін і-1 деңгейіндегі бір ғана түйінмен байланысты
(түбір түйіннен басқа);
5. Түбір түйін бір не бірнеше тәуелді түйіндермен байланысты болады;
6. Әр шынға оның түбір түйіні арқылы бір ғана жол бар;
Иерархиялық МБ-да жазба элементтері нақты тізбек бойынша сатылы түрде
реттеліп қойылған. Берілгендерді іздеп табу саты бойынша төмен бағытта
жүргізіледі. ИБМ жағымды жағы ол құру мен қолдану қарапайымдылығы.
Кемшілігі: Көп-көпке қатынасын жүзеге асыру қиыншылығы, артық
мәліметтерді сақтайды, иерархиялық тәртіп өшіру операциясын қиындатады, әр
шынға оның түбір түйіні арқылы бір ғана жол болғандықтан қол жеткізу уақыты
үлкейтеді.
Иерархиялық типті МББЖ-не PCFocus, Team-Up, Data Edge, сонымен қатар
Ресей мемлекетінде жасалынған HИКА жүйесін жатқызуға болады.
Алғышқы иерархялық МББЖ-ді компаниялар өнімін жобалау үшін қолданған.
Мысалы, егер автокөлік шығаратын компания 10000 көлік шығарғысы келсе оған
жабдықтаушыларға қанша детальге тапсырыс беру керектігін білу керек. Бұл
сұраққа жауап беру үшін колік қандай бөліктерден, ал бөліктер қандай
детальдерден тұратынын анықтау қажет (Көлік двигатель мен корпустен; ал
двигатель клапан мен цилиндірден құралған және т.б.). Осындай құрылымы бар
деректерді сақтау үшін берілгендердің иерархиялық моделі жасалынған (1-
сурет).
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі
Желілік берілгендер моделінде берілгендер және олардың арасыдағы
қатынастар бағытталған желі түрінде бейнеленеді. Ол иерархиялық модельдің
жақсартылған түрі. Мұнда әрбір жазу бірнеше қатынастарға қатыса алады.
Осындай қатынастар көптік қатынастар деп аталады. 1971 жылы берілгендер
жүйелерінің тілдері бойынша өткізілген конференцияда желілік мәліметтер
қорының CODASYL атты стандарты жарияланды. 70 жылдары IBM компаниясы өзінің
желілік МББЖ жасаған жоқ, Cullinet компаниясы IDMS, Cincom компаниясы
Total МББЖ жасап шығарды.
Бұл модельде мәліметтер еркін граф ретінде ұйымдастырылған. Әрбір
объект басты және бағынышты бола алады. Бұл модельдің негізгі
артықшылықтары:
Иілгіштігі. Иерархиялық құрылымнан күрделі қатынастар орнататын
деректерді сақтай алады.
Стандартталуы. CODASYL стандартының пайда болуы желілік модельдің кең
таралуына септігін тигізді. Digital Equipment Corporation және Data General
сияқты мини-компьютерлер жасайтын компаниялар осындай МББЖ жүзеге асырды.
Жылдамдылығы. Желілік МБ күрделі болғанмен де иерархиялық МБ сияқты
жылдамдыққа ие болды.
Кемшілігі: иерархиялык модельде сияқты өте қатаң құрылымды. Қатынастар
жиынтығын және жазулар құрылымын алдын ала беру керек.
3 Берілгендердің реляциондық моделі
Иерархиялық және желілік модельдердің кемшіліктері реляциондық (англ.
relation — отношение) модельдің пайда болуына әкелді. Бұл модельді 1970
жылы IBM фирмасының қызметкері Э.Ф.Кодд енгізген. Мұнда объектілер және
олардың арасындағы байланыстар кесте түрінде көрсетіледі. Алғашқы
реляциондық МБ-да Кодд жасаған модельдін кейбір негізгі бөлімдері жоқ
болды, көптеген мб реляциондық деп аталып жүрсе де іс жүзінде ондай болған
жоқ. Осы мәселе байланысты Кодд 1985 жылы өз мақаласында реляциондық
модельдің 12 ережесін келтірді. Бұл ережелер реляциондық ДҚБЖ-дың
анықтамасы деп есептеледі. Бірақ бұл модельге қарапайым анықтама беруге де
болады.
Реляциондық МБ дегеніміз барлық берілгендері кесте түрінде
ұйымдастырылған және барлық операциялар осы кестелермен жүргізілетін МБ
аталады.
Реляциондық МБ-ның жақсы қасиеті - оны қолданудың аспаптық
құралдарының салыстырмалы қарапаыймдылығы, кемшілігі — мәліметер
құрылымының қатаңдығы (ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін
еместігі) және оның жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасының мөлшеріне
тәуелділігі. Мұндай МБ-ны белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ
қарау қажетті болуы мүмкін.
Кестелер — берілгендердің негізгі бөлігі сақталынатын реляциондық МБ-
ның фундаменталды объектілері. Бөлек кесте белгілі бір тақырып бойынша
ақпарат сақтайды (мысалы, компания қызметкерлері туралы ақпарат). Кестелер
бағандар (өрістер) мен жолдардан (жазулардан) тұрады. Кесте құрылымы кесте
құру алдында жобаланып, жасалынады. Ол кестеде қандай берілгендер
сақталынатын, берілгендерді енгізу, өзгерту, өшіру ережелерін анықтайды.
Кесте құрылымында келесі ақпарат болады:
Кесте бағаналары кестеде сақталынатын ақпарат категориясы. Кесте
бағаның құрайтын жазба элементтер өріс деп аталады. Өрістің негізгі
ерекшелігі — әрбір өрістің аты (өріс атаулары бірегей болуы тиіс) және
белгілі бір типі болады. Кез келген кестеде кем дегенде бір бағана болады.
Берілгендер кесте жолдарында (жазуларда) сақталады. Жолдар саны
шектелмеген.
Реляциондық МБ-да берілгендерді тез табуға және әртүрлі кестелердегі
берілгендерді байланыстыруға болады. Ол үшін кестеде әрбір жазуды бірмәнді
анықтайтын бір немесе бірнеше өрістер болуы керек. Мұндай өрістерді кілттік
өрістер деп атайды. Кілттік өрістерді үш типке бөлуге болады: есептегіш,
қарапайым және құрылымды кілт.
Кестеге жаңа жазу енгізілген кезде кілттік өрістің мәні автоматты
түрде енгізілетін етіп жасауға, яғни есептегіш ұйымдастыруға болады.
Егер өрісте код немесе инвентарлық нөмір сияқты мәндер болса, онда бұл
өрісті қарапайым кілт етіп қоюға болады.
Ал егер кестеде бірегей өрістер болмаса, онда жазуды бірмәнді анықтау
үшін құрылымды кілттер қолданылады. Құрылымдық кілт бірнеше өрістердің
комбинациясы.
Кілттік өрістің мәндері бірегей болуы керек, сондықтан кілттік өрісі
бар кестелерде бірдей жазулар болмайды. Жолдары қайталанбайтын кестелерге
қатынас деген математикалық термин берілген.
Сыртқы кілттер. Кесте өрісінің мәндері басқа кестенің кілттік өрісінің
мәндеріне сәйкес келсе онда мұндай өріс сыртқы кілт деп аталады. Егер
сыртқы кілт бір кестенің алғашқы құрылымды кілтіне сілтеме жасаса, онда ол
да құрылымды болады.
Индекстер дегеніміз кестенің бөлек жолдарына қол жеткізуге мүмкіндік
беретін МБ объектілері. Индекстер сұраныстар мен сұрыптаулар
операцияларының өнімділігін арттыру үшін қолданылады. Индекс кестеден бөлек
тәуелсіз объект. Индексті құру және жою индекстелген кесте берілгендеріне
әсер етпейді. Ол бір немесе бірнеше өрістер мәндерінің жоғары оптималданған
нұсқауларын сақтайды. Индекстелген өріс бойынша сұраныс жасағанда МБ
процессоры мәнді тез табу үшін индексті қолданады. Кестеде берілгендер
енгізілген, өзгертілген және жойылған кезде МБ процессоры (ядро) индексті
автоматты түрде жаңартады.
Индекстерді бір немесе бірнеше өрістер бойынша құруға болады.
Құрылымды индекстер деректерді таңдау кезінде бірдей мәндері бар бірінші
өріс жазуларын топтауға болады. Өрістерді индекстеу жиі іздеулер,
сұрыптаулар жүргізгенде және сұраныстарда басқа кесте өрістерімен байланыс
жасау үшін қажет. Кестенің кілттік өрістері автоматты түрде индекстеледі.
МЕМО, гиперсілтеме, OLE типті өрістерді индестеуге болмайды.
Реляциондық алгебра. Негізгі алгебралық операциялар жиынтығы сегіз
операциядан тұрады. Олар екі топқа бөлінеді: теориялық-көптік операциялар
және арнайы реляциондық алгебра. Теориялық-көптік операциялар құрамына
келесі операциялар кіреді:
- кестелерді біріктіру;
- кестелердің қиылысуы;
- кестелер айырымы;
- кестелердің тура көбейтіндісі.
Арнайы реляциондық операциялар:
- кестелерді шектеу;
- кесте проекциясы;
- кестелерді біріктіру;
- кестелерді бөлу.
Сонымен қатар, алгебра құрамына МБ-да алгебралық өрнектердің нәтижесін
сақтау үшін қолданылатын меншіктеу операциясы кіреді.
Мәліметтер базасын нормалау. Деректерді реляциондық формаға
трансформалау процессі нормалау деп аталады. Басқаша айтқанда, нормалау
кестеден артық деректерді алып тастау. Бұл процесстің екі мақсаты бар:
деректердің артық көшірмелерін алып тастау және кестелер құрылымының
иілгіштігін қамтамасыз ету. Кестелерді қосымшаны жобалау кезінде нормалаған
жөн, өйткені деректері бар МБ құрылымын өзгерту қиын болады. Нормалау 5
кезеңге не формаға бөлінеді: бірінші нормалы формадан бесінші нормалы
формаға дейін. Бірақ іс жүзінде алғашқы үш форма қолданылады.
Бірінші нормалы форма. Кесте бірінші нормалы формаға келтірілді деп
есептеледі, егер оның әрбір өрісі бөлінбесе және қайталанын топтар болмаса.
Егер өрісте берілгендердің бір ғана элементі болса, онда ол бөлінбейтін
деп есептелінеді. Мысалы, қала, почталық индекс және көше туралы ақпараты
бар мекен-жай өрісі бөлінбейтін болып есептелмейді.
Екінші нормалы формада кестенің барлық кілттік емес өрістері кілттік
өріске не құрылымды кілттің әрбір өрісіне тәуелді болуы керек. Яғни, әрбір
жазу бірегей болуы керек.
Үшінші нормалы формада кестенің кілттік емес өрістері басқа кілттік
емес өрістерге тәуелді болмауы керек.
Төртінші нормалы формада тәуелсіз элементтерді (көп-көпке қатынасы
болғанда) бір кестеде сақтауға тиім салынады. Осындай элементтерді бөлек
кестелерде сақтап, кейін кестелер арасында байланыс орнату үшін қатынастар
кестесін жасау керек. Егер екі өріс көп-көпке байланысын орнатса, онда олар
тәуелді өрістер болмайды.
3 SQL мәліметтер базасының стандартты тілі
Қазіргі кездегі компьютерлік өндірісте SQL тілі кең таралуда. Соңғы
бірнеше жылда SQL тілі МБ жалғыз тіліне айналды. Бүгінгі күнде SQL дербес
компьютерлер мен үлкен ЭЕМ жұмыс істейтін жүзден астам ДҚБЖ қолдайды. SQL
тіліне халықаралық стандарт қабылданды. Бұл тіл IBM компаниясы жүргізген
зерттеу жобасының нәтижесінде пайда болды.
SQL тілі компьютерлік МБ сақталатын деректерді оқу және өндеу үшін
арналған құрал. SQL тілі құрылымдылған сұраныстар тілі (Structured Query
Language) сөз тіркесінен қысқартылған. Ол пайдаланушыға МБ қарым-қатынас
жасауға мүмкіндік беретін программалау тілі болып табылады. SQL реляциондық
типті МБ ғана жұмыс істейді. SQL жұмысының схемасы суретте келтірілген. Бұл
схема бойынша есептеуіш жүйеде маңызды ақпарат сақталатын МБ бар. Мысалы:
егер есептеуіш жүйе бизнес саласына жатса, онда МБ-да материалдық
құндылықтар, шығарылатын өнімдер, сату көлемі туралы ақпарат сақталу
мүмкін. МБ басқаратын компьютерлік программа деректер қорын басқару жүйесі
(ДҚБЖ) деп аталады.
Сурет 2.2.1. Мәліметер базасына қатынау үшін SQL-ді қолдану
Егер пайдаланушыға МБ-нан берілгендерді оқу керек болса, онда ол SQL
көмегімен ДҚБЖ-дан керекті мәліметтерді сұрайды. ДҚБЖ сұранысты өндеп,
қажетті мәліметтерді пайдаланушыға жібереді. Мәліметтерді сұрау және
нәтижені алу процессі МБ-на сұраныс деп аталады.
Алғашқы кезде SQL сұраныстар құру құралы болса, қазіргі кезде ол ДҚБЖ-
дің барлық функционалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қолданылады:
• Берілгендерді ұйымдастыру. SQL пайдаланушыға берілгендердің
бейнелену құрылымын өзгерту және МБ элементерінің арасында
қатынас орнату мүмкіндігін береді.
• Берілгендерді оқу. Пайдаланушы немесе қосымша МБ-нан деректерді
оқып, оларды қолдана алады.
• Деректерді өндеу. Пайдаланушы немесе қосымша МБ өзгерте алады
(жаңа деректер қосу, деректерді өшіру және сақталатын деректерді
жаңарту).
• Қол жеткізуді басқару. SQL көмегімен пайдаланушының
берілгендерге қол жеткізу мүмкіндігін шектеуге болады.
• Берілгендерді ортақ қолдану. Берілгендерді ортақ қолдану жұмысын
басқарады. Ортақ мәліметтермен параллель жұмыс істеп отырған
пайдаланушылар бір-біріне кедергі жасамай жұмыс істей алады.
• Берілгендердің тұтастығы. SQL МБ келіспелген өзгертулерден
немесе жүйенің дұрыс емес жұмыс істеуінен қорғап, МБ тұтастығын
қамтамасыз етеді.
SQL ДҚБЖ-мен қарым-қатынас жасауға арналған қуатты тіл. Бірақ SQL
басқа компьютерлік тілдер сияқты емес. Онда COBOL, FORTRAN және C
тілдерінде сияқты IF шартты тексеру операторы, DO және FOR цикл құру
операторлары жоқ. SQL МБ ішкі тілі болып табылады. Оның құрамына МБ
басқаруға арналған отыз шақты операторлар кіреді. SQL операторлары негізгі
тілге (COBOL, FORTRAN, С ) кірістіріліп, МБ қол жеткізе алады.
SQL атауы тілге дәл берілмеген, өйткені ол басқа тілдерге қарағанда аз
құрылымдалған. Осыған қарамастан SQL тілі қазіргі таңда реляционды МБ жұмыс
істеуге арналған жалғыз стандартты тіл болып табылады.
SQL түсінуге жеңіл тіл және деректерді басқарудың универсалды
программалау құралы. Оның келесі жақсы жақтары бар:
• Белгілі бір ДҚБЖ-не тәуелсіздігі;
• Стандартының болуы;
• Реляциондық негізі;
• Арнайы интерактивті сұраныстарды орындау мүмкіндігі;
• МБ-на программалы түрде қол жеткізу мүмкіндігі;
• Деректерді динамикалық түрде анықтау;
• Клиентсервер архитектурасын құптау;
Осы айтылып кеткен қасиеттер SQL тілінің дербес компьютерлерде, мини-
компьютерлерде, үлкен ЭЕМ деректерді басқару стандартты құралына айналуына
себеп болды деуге болады.
4 Мәліметтер базасының архитектурасы
МБ ядросы сыртқы жадта деректерді басқару, жедел жад буферлерін
басқару, транзакцияларды басқару үшін жауап береді. МБ ядросының
пайдалунышалар тікелей қол жеткізе алмайтын және МБ утилиталарында
қолданылатын интерфейсі бар. МБ ядросы ДҚБЖ-нің резиденті (ішкі) бөлігі
болып табылады. Ал клиентсервер архитектурасында ядро жүйенің серверлік
бөлігінін негізгі құраушысы болады.
МБ тілінің компиляторы МБ тілінің операторларын белгілі бір
орындалатын программаға компиляциялау функциясын орындайды.
Дайын қосымшаның МБ-мен жұмыс істеуі үшін қажетті құралдар жиынтығы
суретте көрсетілген.
Сурет 2.3.1. Қосымшаның МБ жұмыс істеуі үшін арналған құралдар жиыны
Осы жалпы схема бойынша Қосымша(МБ ядросы(МБ тізімін аламыз. Ал
қосымша құрылымда Көрінбейтін компоненттер(Визуалды компоненттер тізімі
бар. Мұндағы көрінбейтін компоненттер МБ ядросын басқару үшін қажетті
функцияларды береді. Ал визуалды компоненттер деректерді экранда көрсету
(кестелер, тізімдер, суреттер) үшін арналған. Жоғарыдағы схемада МБ ядросы
мен МБ орналасуы көрсетілмеген.
МБ ядросының және МБ орналасуы қолданылатын архитектураға байланысты
болады. Архитектураның үш түрі бар:
• Жергілікті МБ;
• файл-сервер архитектурасы;
• клиент-сервер архитектурасы.
Архитектура түрін таңдау қосымшаның жұмыс істеу идеологиясына,
қосымшаның программалық кодына, МБ жұмыс істеуге арналған компоненттер
жиынына әсер етеді.
Жергілікті архитектурада МБ және онымен жұмыс істейтін қосымша бір
компьютерде орналасады. МБ жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде жүреді. МБ
ядросы да сол компьютерде орналасады. Қосымша МБ тұтастығы және сұраныстар
орындалуы үшін жауапты. Онын схемасы суретте көрсетілген.
Сурет 2.3.2. Жергілікті МБ арналған бір қолданушылық архитектурасы
Файл-сервер архитектурасы. МБ және қосымша файлдық серверде
орналасқан. МБ-мен көп пайдаланушы жұмыс істей алады. Әрбір пайдаланушы өз
компьютерінде серверде орналасқан қосымшаны іске қосады. Пайдаланушының
компьютерінде бұл қосымшаның көшірмесі жүктеледі. Қосымшадан жасалатын
әрбір сұраныс бойынша пайдаланушы компьютеріне МБ-ның кестелерінен деректер
жіберіледі. Кейін сұраныс орындалады.
Әрбір пайдаланушының компьютерінде желілік серверде орналасқан МБ-нан
жаңартылып отыратын деректердің жергілікті көшірмесі болады. Белгілі бір
пайдаланушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
І Тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі 7
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері 8
1.3. Алгоритмдер мен бағдарламалар 8
1.4. Delphi бағдарламасының негізгі терезелері 9
1.5. Визуалды компоненттер кітапханасы 14
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары 16
ІІ Тарау. МӘліметтер базасы туралы түсінік 19
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар 19
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу 21
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі 21
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі 23
2.2.3. Берілгендердің реляциондық моделі 23
2.2. SQL мәліметтер базасының стандартты тілі 27
2.3. Мәліметтер базасының архитектурасы 29
2.4. Мәліметтер базасын жобалау 35
ІІІ Тарау. МӘліметтер базасын жүзеге асыру 37
3.1. Мәліметтер базасының құрылымы 37
3.2. Мәліметтер базасын құру 42
3.3. Мәліметтер базасына қосылу 44
3.4. Программада қолданылған компоненттер 45
Қорытынды 53
Қолданылған Әдебиеттер 55
Қосымша 57
КІРІСПЕ
Бізді қоршаған әлемде ақпарат ағымы өте үлкен. Уақыт өткен сайын бұл
ағым тек өсе береді. Сондықтан әртүрлі кез келген мекеме үшін ақпаратты
сақтау мәселесі ең өзекті мәселердің біріне айналды. Бұрын аұпаратты сақтау
үшін сөрелер қолданылса қазір ұйымдардың көбі ақпаратты компьютерлік
әдіспен сақтауға көшіп жатыр. Компьютерлік әдістер үлкен көлемді ақпаратты
жүйелеуге, құрылымдауға және тиімді сақтауға мүмкіндік береді. Қазіргі
кезде мекемелер, ұйымдар жұмысын мәліметер базасыз елестету де өте қиын.
Мәліметтер базасын компьютерлік негізге көшірудің көптеген артықшылықтары
бар: ақпаратты компьютерде сақтау әдісі қағазда сақтауға қарағанда арзан,
ақпаратқа аз уақыт ішінде қол жеткізуге болады, сонымен қатар компьютер
әртүрлі форматты (мәтін, сызбалар, фотосуреттер, дыбыс және т.б.) ақпаратты
сақтауға мүмкіндік береді.
Үлкен көлемді ақпаратпен жұмыс істеу ыңғайлы болу үшін компьютер адам
сұхбатын орнататын құралдар керек. Бұл құралдар ақпаратты енгізу, жаңарту,
өшіру, сұраныстар жасау мүмкіндіктерін беру керек. Осындай мүмкіндіктерді
қамтамасыз ететін арнайы құралдар деректер қорын басқару жүйесі жасалынған.
Қазіргі заманда бұл деректер қорын басқару жүйелері көп пайдаланушылары
бар деректер қорын басқару жүйелеріне айналған.
Экономикалық, статистикалық ақпарат күнделікті өсіп отырады. Сондықтан
қазіргі кезде қажетті ақпаратты тез табу және алу үшін деректер қорын дұрыс
үйымдастыру мәселесі актуальды тақырыптардың бірі болып келеді.
Менің дипломдық жұмысымның мақсаты Көкшетау қаласының статистика
орталығына арналған медициналық деректер қорын жасау. Жасалынатын
мәліметтер базасы қолданушының жұмыс істеуіне ыңғайлы болуы керек және
барлық есептеулерді компьютер өзі жүргізеді.
Бұл тапсырманы жүзеге асыру үшін мен Delphi визуалды бағдарламалау
жүйесі таңдадым. Delphi қолданушылар шеңберінің арасында үлкен атаққа ие
болды. Онымен күрделі қосымша жұмыстары мен және ақпараттық жүйемен
айналысатын қарапайым жүмысшылардан жүйелік программистерге дейін
қолданады. Delphi деректер қоры жұмысы үшін тиімді қосымшаларды тез жэне
ыңғайлы жетілдіруге көмектеседі. Жүйеде қолданбалы интерфейс құрайтын даму
мүмкіншіліктері, кең теру функциясы, қолданбалы есеп санау амалы үшін эдіс
жэне құралдары бар.
Дәстүрлі Delphi-ді тез қосымша жұмыс жүйесіне жатқызады. Сонымен бірге
бүл жүйеде барлық қазіргі практикалық МҚБЖ мүмкіндіктері бар, MS Access
жэне Visual FoxPro сияқты. Ол аспаптық программа қү-ралы көмегімен ыңғайлы
қосымша құруға көмектеседі, деректер базасына визуалды сауал дайындайды
және де деректер қорларына тікелей SQL сауалын жазады.
Delphi деректер қорына ықшамды және жоқ болған қосымшаларды құруға
береді, интернеттегі деректер қоры публикасына қоса. Деректер қоры мен
Delphi қолданбалы жұмысты кең аспаптық жинақпен қамтамасыз етеді. Қазіргі
технологияны қолдайды, сонымен қатар көп деңгейлі клиент-сервер
технологиясы технологиясын жүзеге асыра алады.
Дипломдық жүмыстың құрылымы:
I тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі тарауында жалпы Delphi
бағдарламасы және бұл бағдарламаның артықшылықтары туралы ақпарат берілген.
Бағдарламаның жұмыс істеуі, интерфейсі, компоненттері сипатталған.
ІІ тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік тарауында келесі тақырыптар
қарасытырылған: мәліметтер базасы туралы жалпы түсінік, мәліметтер базасына
қойылатын талаптар, мәліметтер моделі, SQL тілі және оның қызметі,
мәліметтер базасының архитектурасы, оны жобалау.
ІІІ Тарау. Мәліметтер базасын жүзеге асыру. Бұл тарауда мәліметтер
базасының құрылымы, таңдалған деректер қорын басқару жүйесі, программада
қолданылатын компоненттер туралы баяндалған.
І Тарау. Delphi ортасы туралы түсінігі
Delphi ортасы бүл программист жүмысының жоғарғы нәтижесін қамтамасыз
ететін күрделі механизм. Қосымшаларды жасауға арналған программалық
өнімдердің ішінде Delphi жоғары орындарға ие. Оның интерактивті ортасы
қосымшаларды жасауға өте ыңғайлы болып келеді. Delphi - өте тез дамып келе
жатқан жүйе, оның ең алғашқы версиясы - Delphi 1.0 1995 жылы жарыққа шықты.
Жылдан жылға Delphi-дің жаңартылған және жақсатрылған версиялары пайда бола
бастады. MSDOC операциялық жүйедегі жұмыс істейтін программалау тілдерінің
арасында Delphi -дің алатын орны ерекше. Ол кез келген қосымшаны дайындауға
болатын жылдамдығы тез, қуатты тіл Delphi -де түрлік сандық, мэтіндік,
графикалық информацияны өңдеу жэне онын терезесінде кез келген фигураларды
қолданып, редактор мэзірін қүрып, онымен жүмыс істеу, және тағы басқа
күрделі информацияны өңдеуді Windows -тағы сияқты визуалды орындауға
болады. Delphi-дің 7 версиясында мынадай жаңартулар пайда болды:
1.Сыртқы түрі Windows 9x және Windows XP нормаларына сәйкес келетін
қосымшалар жасау мүмкіндігі пайда болды.
2. IntraWeb компонеттерінің бай жиынтығының көмегімен күрделі интернет
қосымшаларын құруға болады.
3. Есептерді құру жаңа Rave генераторы пайда болды.Бұл генератор
көмегімен тұрақты және динамикалық есептерді құруға болады.
4. Интерфейстерді импорттау кітапханасы Microsoft Net талаптарын
қанағаттандырады.
5. Жаңа функциялар енгізілген және SysUtils, StrUtils, StdConvs, Math
стандартты модульдеріндегі ішкі программалар жақсартылған.
6. Model Maker жүйесі UML-диаграммаларды құруға және оның негізінде
автоматты түрде Delphi программалық кодатрын генерациялай алады, және
керісінше, Delphi қосымшасының программылқ коды негізінде диаграммалар
құруғажасауға болады.
1.2. Бағдарламалаудың негізгі түсініктері мен принциптері
Компьютерлік багдарлама - бүл файлдағы байттардың машиналъщ код
тізбектілік түрде көрсетілген процессордың элементарлы командалардың
жиынтығы болып табылады. Эр команда бір немесе бірнеше байттармен
кодталған.Бүл түрдегі бағдарламаны қолмен істеуге болады, бірақ қарапайым
командалардың көмегімен тікелей процессорды басқарудың күрделігінен адам
бүндай жұмысты істеуге шамасы жетпейді. Сондықтан бағдарлама жай мэтін
сияқты багдарламалаудыц тілінде жазылады. Бүл мэтін бағдарламаның негізгі
мәтін (немесе негізгі код) деп аталынады.
Бағдарламалау тілінің командалары түсінікті жэне көрнекті болып
табылады. Мысалы, келесі шартты мэтін екі санның қосындысының кішкентай
багдарламасы болып табылады.
А1 жэне А2 жолдарға пайдаланушымен енгізілген мэндерді алу
Бүл мэндердің қосындысын есептеу
Нәтижесін A3 жолына орналастыру
Толық шрифтпен белгіленген сөздер командалардың атаулары болып
табылады. Бағдарламалау тілінің жиі қолданылатын негізгі командалар
операторлар деп аталынады және эдетте олар арнайы символдардың немесе
кілттік сөздердің көмегімен жазылады. Мысалы, есептеудің нэтижесін
компьютер жадысына орналастыруы меншіктеу оператор көмегімен
ұйымдастырылады.
2 Алгоритмдер мен бағдарламалар
Бағдарламаны құрастыруына дейін бағдарлама жұмысының алгоритмы
құрастыру жэне ойластыру қажет. Алгоритм — тапсырманы шешу процесінің
сипаттамасы қатаң және формалды болу керек. Бағдарламаның негізгі мәтіні
компилятор деп аталынатын арнайы бағдарламаның көмегімен процессордың
нүсқау жиынына автоматты түрде аударылады. Borland компаниясының Pascal
тілі компиляторлары дүниедүзіндегі ең жылдам компиляторларының бірі. Жоғары
жылдамдық Delphi компиляцияланған жолдар санын көрсетпейтіндігінде
байланысты. Delphi жүйесінде бұл үшін тек бір команданы істеп немесе бір
батырмасын басу процесі жетеді. Бір секунда ішінде - компилятор-бағдарлама
негізгі кодының мыңдаған жолдарын талдап, аударады.
3 Delphi бағдарламасының негізгі терезелері
Delphi 7 ортасы дайын құрудағы әр түрлі бөліктеріне жауапты арнайы
бағдарламалардың жиынтығы кіретін өңдеушінің интегралды ортасы болып
табылады.
Бағдарламаның негізгі мәтіні Delphi 7 ортасында негізгі мәтіндердің
енгізілген редактор көмегімен жасалынады. Бүл редактор арнайы белгілеудің
иілгіш мүмкіндіктермен ажыратылады жэне жиі кездесетін қүрылымдарының тез
еңгізуіне мүмкіндік береді.
Delphi 7 бағдарламаның 6 түрлі терезелер бар:
1. негізгі терезе
2. агаш объекті терезе
3. объектілердіц инспектор терезе
4. браузер терезе
5. форма терезе
6. багдарлама-коды терезе
❖ Негізгі терезе. (Сурет 1.4.1.) Бағдарлама құрастыратын
проектіні басқарудың негізгі формасын негізгі терезе арқылы іске
асыруға болады, ол терезенің көлемі өзгермейді, онда
бағдарламаның негізгі мәзірі, пиктографиялық батырмалар және
компоненттер палитрасы орналыстыры лған.
Терезенің негізгі мәзірі проектіні басқару үшін қажетті қүралдарымен
жабдықталған және де терезенің барлық элементтері арнайы панельдерде
орналастырлып, оның сол жақ бөлігінде панелді басқаратын батырмалар бар.
Негізгі мәзірден басқа да кез келген панелдің терезеден алып тастауға
болады. Ал қолданылатын панель жоқ болса, оны баптаулардан қосып алуға
болады. Панельді алып тастау үшін сол панельді үстап негізгі менюдің
шекарасынан шығарып тасауыңыз қажет. Панельдегі батырмалардың мәндерінің
қүрамын өзгерту үшің, тышқанның оң жақ пернесін сол панельге апарып
басамыз. Алдыңда көмекші меню шығады. Ол менюда панельдердің мынадай
аттарның тізімі орналасқан: Standart, View, Debug, Custom, Component
Palette^ Desk Tops, Internet, Customze.
Сурет 1.4.1. Негізгі терезе.
❖ Агаш объекті терезесі. (Сурет 1.4.2.) Бүл терезе тек 6-шы
нүхқаудан пайда болды. Ол жекек компоненттер арасындағы
байланысты формада көрнекі түрде көрсетуге араналған. Оның
қажеттілігі күрделі бағдарлама жазу кезінде қажетті
бағдарламаның тез іздеп табу үшін арналған. Мұнда компоненттер
сілтеуіштегі файлдар сияқты орналасады. Бүл терезеде кез келген
компоненттері бар тышқанның пернесін екі рет бассаңыз, сол
компонентке арналған OnClick оқиғасы шығады. Ал, бір рет
бассаңыз сәйкес компонент формада белгіленеді.
Сурет 1.4.2. Ағаш объекті терезесі.
❖ Объектілердіц инспектор терезесі. (Сурет 1.4.3.) Бүл терезеде екі
парақ бар:
а) Properties - қасиет
ә) Events - оқиға
Properties парақта компоненттің қажетті қасиетін орнатуыңызға болады.
Ал Events парағынаң компоненттің оқиғаға деген реакциясын анықтауңызға
болады. Формаға орналастырылатын әрбір компонент параметрлер жиынымен
сипатталады: өлшемі, түсі, орнатылған орны, т.с.с. Кейбір компоненттің
өлшемін программист форма терезесінде де өзгертуге болады. Бірақ өлшемі көп
компоненттерге қажет болған жағдайда осы терезені қолданылады. Компоненттің
қасиеті формадағы көрінентін бөлігіне әсер етсе оқиғасы атқаратын қызметіне
әсер етеді. Ол үшін оқиғасы парағына келіп, қажетті қызметін таңдап,
тышқанның перенсін 2 рет бассаңыз, алдыңызға Программа коды терезесіндегі
сәйкес процедура шығады.
Сурет 1.4.З. Объектілердің инспектор терезесі.
❖ Форма терезесі. (Сурет 1.4.4.) Бұл терезе болашақ бағдарламаның
бейнесі, яғни Windows проекциясы. Басында бүл терезе бос болады,
дәлірек айтқанда, онда максимизация, минимизация жэне терезені
жабу батырмалармен тақырыптық жолды қамтитын рамкадан тұрады.
Терезенің барлық жүмыс аймағы координаталық сеткалардың
нүктелермен толтырылған. Ол қажетті компоненттерді дұрыс
орналыстыруға арналған. Бірақ бағдарлама орындалу барысында бүл
нүктелер көрінбейді. Егер бұл нүктелер қажет емес десеңіз
ToolsEnvironment Options баптау терезесін шақырып онда Display
Grid жалаушасын алып тастау керек.
Сурет 1.4.4. Форма терезе
❖ Багдарлама-коды терезесі (Cypeт 1.4.5.,). Delphi-де программа қүру
2 процесстің тығыз байланысуынан түрады:
1. Программаның визуалдық көрінісінен құру;
2. Программаға қажжетті қызмет атқаратын код жазу процестері.
Прогарммалау код терезесі трекст программасын өзгерту жэне құру үшін
арналған. Бүл текст арнайы ережелер жэне программаның жүмыс атқаруының
сипатталуы бойынша жасалынады. Осы текст жазу ережелерінің
жиынтығын программалау тілі деп атаймыз. Delphi жүйесінде Pascal
программалау тілінің жаңартылған версиясы Object Pascal тілі қолданылады.
Бұл тілді 1970 жжылы Швейцария ғалымы Н.Виртон ұсынған. Уақыт өте келе
Borland корпорациясының программистері бұл тілді жаңартты. [2; 1156.]
Delphi-дің визуалды ортасы прогарммалаудың өте көп аспектісіне ие
болса да, осы ортада жұмыс істейтін кез келген программистке Object Pascal
программалау тілін білуі қажетті шарт. Программалау код
терезесі алғашында тек Windows терезесінің толық түріндегі бос
форматының қалыпты қызметінің атқаратын тексттен тұрады. Программист жүмыс
істей келе программаға қажетті толықтыруллар процедуралар енгізеді. Delphi-
ді жаңа қосқан кезде оның пректісін жасамай тұрып, программа код терезесін
ашқанда мынадай жолдар шығады.
UnitUnitl; interface uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics,
Controls, Forms,
Dialogs; type
Tforml = class(Tform) private
{ Private declarations } public
{ Public declarations } end;
var
Forml: Tforml; implementation
{$R*.dfin}
end.
Жаңа форма үшін программа терезесіне осы толтытру автоматты түрде
қойылалды. Форма терезесі программаның сыртқы көрінісін атқаратын болса,
сол көріністің қызметін осы толықтыруда жжазамыз. Ол толықтыру {$R *.dfm}
мен end арасына енгізіледі. Ал қажжетті процедураның спатталуы да автоматты
түрде енгізіледді.
Біз Unit пен Implementation арасындағы жолдарды қозғаймыз. Себебі
Delphi қажетті енгізуді өзі толтырады. Ал жасалған процедурасының біреуі
программа жасау барысында өшіруіміз қажет. Программа код терезесімен бірге
Browser терезесі де қосылады. Ол терезе программа код терезесіндегі
қажежтті оператор мен процедураларды тез іздеп табу үшін арналған. Ол да
сілтеуіш сияқты қолданылады.
Сурет 1.4.5. Бағдарлама-коды терезесі
Delphi 7 жүйесінде, айтып кеткендей, арнайы формаларды проектілеуші
бар, оның көмегімен болашақ бағдарламаның терезелері форма түрінде
дайындайды. Проектілеуші терезелердің оптималд өлшемін таңдауға, эр
түрлі басқару элементтер мен мәзірді орналастыру және келтіруге, дайын
суреттерді қосуға, мәтінді енгізуге көмектеседі.
Құрастырылып жатқан бағдарламаның негізгі міңездемесі тұтынушы
интерфейстің қолайлылғы, қажетті басқарушы элементтердің бар болуы жэне
ыңғайлылығы.
1.5 Визуалды компоненттер кітапханасы
Формаларды құрастыру кезінде программа дайын компоненттерден
(машиналық кодтың бөліктері ) құрылады. Олар қосымшаларды құру ортасына
кірістірілген объектілер типінің жиынтығы. Компоненттер жиынтығын визуалды
компоненттер жиынтығы Visual Component Library (VCL) деп аталады. Delphi
тағы бір жақсы жағы ол дайын компонентерді пайдалумен қатар жаңа
компоненттер құруға мүмкіндік береді. Сонымен қатар Delphi бар
компоненттерді де жақсартуға болады. Объект класстары иерархия түрінде
құрылған абстрактілі, аралық және дайын компоненттерден тұрады.
Компоненттерді формаға тышқанның бірнеше шертеуімен орналастыруға болады.
Компоненттер бірнеше өзіндік панелдерге бөлінген компоненттер палитрасында
орналасады. (Сурет 1.5.1.)
Сурет 1.5.1. Компоненттердің палитрасы
Delphi-дің негізгі байлығы болып компонеттер палитрасы болып саналады.
Ол негізгі терезенің оң жақ бөлігінде оналастырылып, компонеттердің
функционалдылығына байланысты топ бойынша, қажетті компонеттерді тез іздеп
тауып алуға арналған парақтарға бөлінген. Әр топтың функционалдылығына
байланысты аттары бар. [5; 1186.]
Компонент - дегеніміз анықталған қасиеттері бар программист көмегімен
форма терезесіне орналастырылатын функционалдық элемент. Компоненттредің
көмегімен прогармманың бейнесі қүрастытрылады. Пиктографиялық батырмалар
сияқты компоненттер палитрасын да өзгертуге болады. Ол үшін кез келген
пиктограммаға тышқанның оң жақ пернесін басқандағы Properties опциясын
таңдаумыз қажет.
Компоненттердің өзіндік қасиеттер жиынтығы бар, олар бір-бірінен
ажыратылған ерекшеліктермен сипатталады. Кейбір қасиеттер, мысалы Caption,
көптеген компоненттерде бар - өйткені бас атау терезеге де, батырмаға да
қажет. Кейбір қасиеттер нақты компоненттерге тэн, мысалы Simpletext
қасиеті, оның құрамында Қалып-күй жол (Строка состояния) компонентіне
арналған мәтін болып табылады.
Форманы проектілеу процесінде компоненттердің қасиеттері Object
Inspector көмегімен келтіріледі. Бүл категориялар және алфавит бойынша
топталған берілген компоненттің барлық қасиеттерінің тізімін көрсететін
арнайы бағдарлама.
Әр қасиеттің мәнін ауыстыруға болады, ол үшін Object Inspector-дың
қажетті жолына жаңа жолды енгізу арқылы немесеқолайлы мәндердің ашылған
тізімде керекті мэнді таңдау арқл жасауға болады. Кей қасиеттерде
енгізілген көмекші қасиеттер бар, мысалы, Font қасиеті өлшем, стиль, түс,
гарнитурасымен ерекшеленеді. Нақты компонентке арнайы жасалған және
стандартты редакторлар көмегімен осыындай қасиеттерді редактілеуге ңғайлы
болып табылады.
Қасиеттерден басқа компоненттерде әдістер - қасиеттердің мәндерін
өңдейтін бағдарламалық код - жэне оқиғалар - бағдарламаның жүмыс істеу
барсында анықталған іс-әрекет жасалғанда компонент қосмшадан алатын
хабарлар (мысалы, тудың (флажок) қалпы өзгереді). Бағдарламалаушы әр
компоненттің әр қасиетіне бағдарламаның реакциясын өз қолымен түрлендіре
алады.
Компоненттерді дұрыс таңдап алып жэне бір-бірімен байланыстыруға
арналған қасиеттердің қолдану жолымын олардың бірыңғай жүмысын дү-рыс
өңдегенде негізгі мэтіннің бір де бір жолды қолмен жазбай қосмшаны жиі
құруға болады. Delphi 7 жүйесінде жүздеген дайын компоненттер бар және
көптеген тапсырмаларды шығарғанда мүмкін басқа адамдармен істелінген
бағдарламалаудың жұмысын істеудің орнына қажетті компонентті (мысалы,
Интернетте) табу пайдалырақ болады. Бағдарламаларды құрудағы
компонентті әдіс-амал дайын өңдеушілерді қайта қолдануга мүмкіндік береді
және көптеген жағдайларда еңбектің эффективтілігін жоғарылатады.
Дайын компоненттерді қолдана алмаған жағдайда қолмен бағдарламалаудың
қажеттілігі туады.
1.6. Мәліметтер базасын құру құралдары
Delphi жүйесінде мәліметтер базасымен жұмыс істейтін программалар
құрған кезде BDE механизмі қолданылады. Delphi 7 құрамында BDE 5.2 версиясы
кіреді. Бұл механизм Паскаль тілінде жазылған программалар үшін мәліметтер
базасына ыңғайлы да тез қатынауға мүмкіндік беретңн кітапханалар жиынтығы.
BDE клиент программасы мен МБ (не ДҚБЖ) арасындағы программалық қабат болып
табылады. Қосымшадан жасалған сұраныс BDE механизмінің ішіне жіберіледі.
Ал BDE өзінің арнайы жүйелік программалары (драйверлер) арқылы ДҚБЖ-мен
жұмыс істейді. Мұндай драйверлер барлық ДҚБЖ-лар үшін жасалынады, ал оларды
қолдану үшін Database(Explore командасы арқылы SQL Explorer арнайы
редакторын шақыру керек. BDE құрамына екі драйверлердің екі жиыны кіреді:
➢ Бірінші жиын dBase, Paradox, FoxPro, Access файл-сервер ДҚБЖ-на
арналған;
➢ InterBase, IBM DB2, Informix, ORACLE, SyBase, Microsoft SQL
Server клиент-сервер ДҚБЖ арналған жиын.
Delphi қолданатын BDE қабаты қосымшаларды белгілі бір ДҚБЖ түрлеріне
тәуелсіз болуға мүмкіндік береді. Мысалы, егер бізге қолданушылар санының
көбеюіне байланысты файл-серверлік ДҚБЖ-дан клиент-серверлік ДҰБЖ-ға өту
үшін BDE-нің бірнеше баптауларын өзгерту ғана керек.
Деректерге қатынауды қамтамасыз ететін, оларды көрсететін арнайы
компоненттер бар. Қатынау компоненттері МБ байланыс орнату, көшірмелер
жасау, таңдау үшін, ал көрсету компоненттері деректерді кесте, тізім
ретінде бейнелеу үшін арналған.
Кестелер мәліметер базасында сақталады. Кейбір ДҚБЖ-лар өз кестелерін
бірнеше бөлек файлдарда сақтайды. Мысалы, dBase және Paradox кестелерді
бөлек файлдарда сақтайды. .DBF және .DB файлдары бар директория МБ деп
есептеледі. Ал кейбір ДҚБЖ МБ бір файлда орналасады. Мысалы, InterBase
барлық кестелерді .GDB кеңейтілуі бар бір файлда сақтайды. Сондықтан бұл
файл мәліметтер базасы болып табылады.
Delphi құрамына кірістірілген Borland SQL Link көмегімен Informix,
ORACLE, SyBase, InterBase ДҚБЖ-на қатынау өте жылдам болады.
Delphi пакетінің құрамына МБ жұмыс істеуге және оларды басқаруға
арналған басқа да утилиталар кіреді:
DatabaseDesktop утилитасы Paradox, dBase сияқты жергілікті және
Informix, ORACLE, SyBase SQL-серверлі МБ-ның кестелерімен интерактивті
түрде жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Оның көмегімен реляциондық
кестелердің құрылымын, индекстерін, алғашқы және сыртқы кілттерді құруға
болады.
ІІ Тарау. Мәліметтер базасы туралы түсінік
Мәліметтер базасы – белгілі бір арқаулы ауқымға қатысты мәліметтерді
баяндау, сақтау мен әдіс–тәсілдерімен ұқсата білудің жалпы принциптерін
қарастыратын белгілі бір ереже бойынша ұйымдастырылған мәліметтердің
жиынтығы. Арқаулы ауқым ретінде нақты зерттеуші үшін қызықты нақты әлемнің
бір бөлігі. Мәліметтер базасының ішінде бір типті жазбалар кестелерде
сақталады. Кестелер бөлек файылдарда және бірге де сақталынады және
керісінше бір кестені сақтау үшін бірін файылдар қолдануы мүмкін. Қиылысқан
сілтемелерді қолдау және тез табу үшін әдетте қосымша арнайы файылдар
белгіленеді. Мәліметтер базасымен жұмыс істеу барысында әдетте жазба және
кесте деген жоғарғы логикалық деңгейлі түсініктер қолданылады.
Сондықтан мәліметтер базасы – қиылысқан сілтемелері бар кестелердің
жиынтығы болып табылады. Одан универсалды түрде жазба топтарын алу, оларды
өңдеу, өзгерту және жою үшін арналған бағдарламалар қолданылады, олар
мәліметтер базасымен басқару жүйесі немесе қысқаша МББЖ (СУБД) деп аталады.
Әртүрлі МББЖ –ның функционалды мүмкіндіктері кең диапозонда, ауқымда
жатыр. Кейбір комплексте бағдарламалаудың арнай тілдер, сонымен бірге
визуалды өңдеудің толық жүйелер, күрделі есептің генераторлар, аналитикалық
модульдер қосылған. Олар ондаған мың тұтынушылардың мәліметтермен бір
мезгілді жұмысын қолдай алады. Басқа МББЖ –лардың тек базалық жиынтығы
болды (кестелерде мәліметтердің сақталу және сұраныстың қанағаттандыруы).
Оларды қолданғанда өңдеушілер есепті құру, ыңғай көру және мәліметтер
базасының құрамын редактілеу жұмысын қолмен бағдарламалауға мәжбүр болады.
2.1. Мәліметтер базасының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар
Бұл мәселемен компьютерлерді қолданатын мекемелер, үкіметтік
комиссиялар, есептеуіш орталықтарының қызметкерлері айналысқан. CODASYL
комитеті бұл тақырып бойынша есеп берді. IBM SHARE және GUIDE
пайдаланушылар ұйымы өздерінің есептерінде мәліметтер қорын басқару
жүйелеріне қойылатын талаптарды жасады. Сонымен қатар ACiM (Association for
Computing Machinery) ұйымы да бұл мәселемен айналысқан. Сонымен мәліметтер
қорының ұйымдастырылуына қойылатын талаптар:
1. Көпжақты байланыстар құру. Әртүрлі программистер үшін бір мәліметтер
жиынтығынан тұратын әртүрлі логикалық файлдар қажет болады.
Сақталатын деректер элементтерінің арасында әртүрлі байланыстар болуы
мүмкін. Кейбір мқ күрделі байланыстар орнатады. Мәліметтерді
ұйымдастыру әдісі дегеніміз бұл байлансытарды көрсету және
енгізілетін өзгерістерді тез үйлестіру.
2. Іздеу мүмкіндігі. Мқ пайдаланушы сақталатын мәліметтер бойынша
әртүрлі сұраныстар жасайды. Көптеген коммерциялық дқ сұраныстар
типтері алдын-ала анықталады және олардың физикалық ұйымдастырылуы
оларды тез өндеу үшін жасалады. Қазіргі кезде алдын-ала
жоспарланбаған сұраныстарға жауап беретін жүйелерге көп сұраныс бар.
3. Біртұтастығы. МБ-да сақталатын мәліметтерді көп адамдар пайдаланғанда
мәліметтер элементтері мен олардың арасындағы байланыстар бұзылмауы
керек. Қателіктер мен әртүрлі кездейсоқ жағдайлардың пайда болуын
ескеру қажет. Кездейсоқ жағдайлар пайда болған кезде жүйеге ешбір
қателіксіз деректерді калпына қайта келтіруге мүмкіндік беретін
деректерді сақтау, жаңарту процедуралары болған жөн. Жүйе сақталатын
деректердің біртұтастығын қамтамасыз етуі керек.
4. Қауіпсіздігі және құпиялылығы. Мекемелердің мәліметтер базасындағы
сақталатын ақпарат өте маңызды және құпиялылы болуы мүмкін. МБ-ғы
деректер ұрланудан, кездейсоқ жоғалудан, аппараттық және программалық
жаңылысудан қорғалуы керек.
5. Деректер сипатталуы қарапайым және ыңғайлы болуы керек. Өйткені МБ
қолданатын пайдаланушы мәліметтер базасы теориясы туралы қажетті
білім базасы болмау мүмкін.
2.2. Мәліметтер базасын жіктеу
70-80 жылдарда МББЖ-нің кең таралуына байланысты берілгендер моделінің
көптеген түрлері пайда болды. Қазіргі кездегі МБ пәндік облыс объектілерін
және олардың байланыстарын бейнелейтін берілгендер модельдеріне
негізделген. Берілгендер моделінің негізгі үш түрі бар: иерархиялық,
желілік, реляциондық. Олардың негізгі ерекшеліктері объектілер мен
атрибуттар арасындағы байланысты бейнелеу әдістері болып табылады.
Байланыстар бір-біреуге, бір-көпке, көп-көпке болып бөлінеді. Бір-
біреуге бір объект және бір атрибут арасындағы бірмәнді байланыс. Бір-
көпке бір объекті мен көптеген атрибуттар арасындағы сәйкестік. Көп-
көпке бұл көптеген объектілер мен көптеген атрибуттар арасындағы
сәйкестік.
2.2.1. Иерархиялық берілгендер моделі
Иерархиялық модельде берілгендер арасында байланысты реттелген граф
немесе (ағаш) арқылы көрсетуге болады. Ағаш түйіндері мен қабырғалары n
деңгейден тұратын ағаш тәрізді иерархиялық құрылымды құрады. Ешқандай басқа
шыңға немесе түйінге бағынбайтын тек бір шың бар. Ол түбір деп аталады.
Иерархиялық БМ келесі шарттарды қанағаттандырады:
1. Иерархия түбір түйіннен басталады;
2. Әрбір түйін бір немесе бірнеше атрибуттерге сәйкес келеді;
3. Номерлері үлкен деңгейлерде тәуелді түйіндер жатады;
4. і деңгейіндегі түйін і-1 деңгейіндегі бір ғана түйінмен байланысты
(түбір түйіннен басқа);
5. Түбір түйін бір не бірнеше тәуелді түйіндермен байланысты болады;
6. Әр шынға оның түбір түйіні арқылы бір ғана жол бар;
Иерархиялық МБ-да жазба элементтері нақты тізбек бойынша сатылы түрде
реттеліп қойылған. Берілгендерді іздеп табу саты бойынша төмен бағытта
жүргізіледі. ИБМ жағымды жағы ол құру мен қолдану қарапайымдылығы.
Кемшілігі: Көп-көпке қатынасын жүзеге асыру қиыншылығы, артық
мәліметтерді сақтайды, иерархиялық тәртіп өшіру операциясын қиындатады, әр
шынға оның түбір түйіні арқылы бір ғана жол болғандықтан қол жеткізу уақыты
үлкейтеді.
Иерархиялық типті МББЖ-не PCFocus, Team-Up, Data Edge, сонымен қатар
Ресей мемлекетінде жасалынған HИКА жүйесін жатқызуға болады.
Алғышқы иерархялық МББЖ-ді компаниялар өнімін жобалау үшін қолданған.
Мысалы, егер автокөлік шығаратын компания 10000 көлік шығарғысы келсе оған
жабдықтаушыларға қанша детальге тапсырыс беру керектігін білу керек. Бұл
сұраққа жауап беру үшін колік қандай бөліктерден, ал бөліктер қандай
детальдерден тұратынын анықтау қажет (Көлік двигатель мен корпустен; ал
двигатель клапан мен цилиндірден құралған және т.б.). Осындай құрылымы бар
деректерді сақтау үшін берілгендердің иерархиялық моделі жасалынған (1-
сурет).
2.2.2. Берілгендердің желілік моделі
Желілік берілгендер моделінде берілгендер және олардың арасыдағы
қатынастар бағытталған желі түрінде бейнеленеді. Ол иерархиялық модельдің
жақсартылған түрі. Мұнда әрбір жазу бірнеше қатынастарға қатыса алады.
Осындай қатынастар көптік қатынастар деп аталады. 1971 жылы берілгендер
жүйелерінің тілдері бойынша өткізілген конференцияда желілік мәліметтер
қорының CODASYL атты стандарты жарияланды. 70 жылдары IBM компаниясы өзінің
желілік МББЖ жасаған жоқ, Cullinet компаниясы IDMS, Cincom компаниясы
Total МББЖ жасап шығарды.
Бұл модельде мәліметтер еркін граф ретінде ұйымдастырылған. Әрбір
объект басты және бағынышты бола алады. Бұл модельдің негізгі
артықшылықтары:
Иілгіштігі. Иерархиялық құрылымнан күрделі қатынастар орнататын
деректерді сақтай алады.
Стандартталуы. CODASYL стандартының пайда болуы желілік модельдің кең
таралуына септігін тигізді. Digital Equipment Corporation және Data General
сияқты мини-компьютерлер жасайтын компаниялар осындай МББЖ жүзеге асырды.
Жылдамдылығы. Желілік МБ күрделі болғанмен де иерархиялық МБ сияқты
жылдамдыққа ие болды.
Кемшілігі: иерархиялык модельде сияқты өте қатаң құрылымды. Қатынастар
жиынтығын және жазулар құрылымын алдын ала беру керек.
3 Берілгендердің реляциондық моделі
Иерархиялық және желілік модельдердің кемшіліктері реляциондық (англ.
relation — отношение) модельдің пайда болуына әкелді. Бұл модельді 1970
жылы IBM фирмасының қызметкері Э.Ф.Кодд енгізген. Мұнда объектілер және
олардың арасындағы байланыстар кесте түрінде көрсетіледі. Алғашқы
реляциондық МБ-да Кодд жасаған модельдін кейбір негізгі бөлімдері жоқ
болды, көптеген мб реляциондық деп аталып жүрсе де іс жүзінде ондай болған
жоқ. Осы мәселе байланысты Кодд 1985 жылы өз мақаласында реляциондық
модельдің 12 ережесін келтірді. Бұл ережелер реляциондық ДҚБЖ-дың
анықтамасы деп есептеледі. Бірақ бұл модельге қарапайым анықтама беруге де
болады.
Реляциондық МБ дегеніміз барлық берілгендері кесте түрінде
ұйымдастырылған және барлық операциялар осы кестелермен жүргізілетін МБ
аталады.
Реляциондық МБ-ның жақсы қасиеті - оны қолданудың аспаптық
құралдарының салыстырмалы қарапаыймдылығы, кемшілігі — мәліметер
құрылымының қатаңдығы (ерікті ұзындық кестесінің жолдарын берудің мүмкін
еместігі) және оның жұмысы жылдамдығының мәліметтер базасының мөлшеріне
тәуелділігі. Мұндай МБ-ны белгіленген көптеген операциялар үшін барлық МБ
қарау қажетті болуы мүмкін.
Кестелер — берілгендердің негізгі бөлігі сақталынатын реляциондық МБ-
ның фундаменталды объектілері. Бөлек кесте белгілі бір тақырып бойынша
ақпарат сақтайды (мысалы, компания қызметкерлері туралы ақпарат). Кестелер
бағандар (өрістер) мен жолдардан (жазулардан) тұрады. Кесте құрылымы кесте
құру алдында жобаланып, жасалынады. Ол кестеде қандай берілгендер
сақталынатын, берілгендерді енгізу, өзгерту, өшіру ережелерін анықтайды.
Кесте құрылымында келесі ақпарат болады:
Кесте бағаналары кестеде сақталынатын ақпарат категориясы. Кесте
бағаның құрайтын жазба элементтер өріс деп аталады. Өрістің негізгі
ерекшелігі — әрбір өрістің аты (өріс атаулары бірегей болуы тиіс) және
белгілі бір типі болады. Кез келген кестеде кем дегенде бір бағана болады.
Берілгендер кесте жолдарында (жазуларда) сақталады. Жолдар саны
шектелмеген.
Реляциондық МБ-да берілгендерді тез табуға және әртүрлі кестелердегі
берілгендерді байланыстыруға болады. Ол үшін кестеде әрбір жазуды бірмәнді
анықтайтын бір немесе бірнеше өрістер болуы керек. Мұндай өрістерді кілттік
өрістер деп атайды. Кілттік өрістерді үш типке бөлуге болады: есептегіш,
қарапайым және құрылымды кілт.
Кестеге жаңа жазу енгізілген кезде кілттік өрістің мәні автоматты
түрде енгізілетін етіп жасауға, яғни есептегіш ұйымдастыруға болады.
Егер өрісте код немесе инвентарлық нөмір сияқты мәндер болса, онда бұл
өрісті қарапайым кілт етіп қоюға болады.
Ал егер кестеде бірегей өрістер болмаса, онда жазуды бірмәнді анықтау
үшін құрылымды кілттер қолданылады. Құрылымдық кілт бірнеше өрістердің
комбинациясы.
Кілттік өрістің мәндері бірегей болуы керек, сондықтан кілттік өрісі
бар кестелерде бірдей жазулар болмайды. Жолдары қайталанбайтын кестелерге
қатынас деген математикалық термин берілген.
Сыртқы кілттер. Кесте өрісінің мәндері басқа кестенің кілттік өрісінің
мәндеріне сәйкес келсе онда мұндай өріс сыртқы кілт деп аталады. Егер
сыртқы кілт бір кестенің алғашқы құрылымды кілтіне сілтеме жасаса, онда ол
да құрылымды болады.
Индекстер дегеніміз кестенің бөлек жолдарына қол жеткізуге мүмкіндік
беретін МБ объектілері. Индекстер сұраныстар мен сұрыптаулар
операцияларының өнімділігін арттыру үшін қолданылады. Индекс кестеден бөлек
тәуелсіз объект. Индексті құру және жою индекстелген кесте берілгендеріне
әсер етпейді. Ол бір немесе бірнеше өрістер мәндерінің жоғары оптималданған
нұсқауларын сақтайды. Индекстелген өріс бойынша сұраныс жасағанда МБ
процессоры мәнді тез табу үшін индексті қолданады. Кестеде берілгендер
енгізілген, өзгертілген және жойылған кезде МБ процессоры (ядро) индексті
автоматты түрде жаңартады.
Индекстерді бір немесе бірнеше өрістер бойынша құруға болады.
Құрылымды индекстер деректерді таңдау кезінде бірдей мәндері бар бірінші
өріс жазуларын топтауға болады. Өрістерді индекстеу жиі іздеулер,
сұрыптаулар жүргізгенде және сұраныстарда басқа кесте өрістерімен байланыс
жасау үшін қажет. Кестенің кілттік өрістері автоматты түрде индекстеледі.
МЕМО, гиперсілтеме, OLE типті өрістерді индестеуге болмайды.
Реляциондық алгебра. Негізгі алгебралық операциялар жиынтығы сегіз
операциядан тұрады. Олар екі топқа бөлінеді: теориялық-көптік операциялар
және арнайы реляциондық алгебра. Теориялық-көптік операциялар құрамына
келесі операциялар кіреді:
- кестелерді біріктіру;
- кестелердің қиылысуы;
- кестелер айырымы;
- кестелердің тура көбейтіндісі.
Арнайы реляциондық операциялар:
- кестелерді шектеу;
- кесте проекциясы;
- кестелерді біріктіру;
- кестелерді бөлу.
Сонымен қатар, алгебра құрамына МБ-да алгебралық өрнектердің нәтижесін
сақтау үшін қолданылатын меншіктеу операциясы кіреді.
Мәліметтер базасын нормалау. Деректерді реляциондық формаға
трансформалау процессі нормалау деп аталады. Басқаша айтқанда, нормалау
кестеден артық деректерді алып тастау. Бұл процесстің екі мақсаты бар:
деректердің артық көшірмелерін алып тастау және кестелер құрылымының
иілгіштігін қамтамасыз ету. Кестелерді қосымшаны жобалау кезінде нормалаған
жөн, өйткені деректері бар МБ құрылымын өзгерту қиын болады. Нормалау 5
кезеңге не формаға бөлінеді: бірінші нормалы формадан бесінші нормалы
формаға дейін. Бірақ іс жүзінде алғашқы үш форма қолданылады.
Бірінші нормалы форма. Кесте бірінші нормалы формаға келтірілді деп
есептеледі, егер оның әрбір өрісі бөлінбесе және қайталанын топтар болмаса.
Егер өрісте берілгендердің бір ғана элементі болса, онда ол бөлінбейтін
деп есептелінеді. Мысалы, қала, почталық индекс және көше туралы ақпараты
бар мекен-жай өрісі бөлінбейтін болып есептелмейді.
Екінші нормалы формада кестенің барлық кілттік емес өрістері кілттік
өріске не құрылымды кілттің әрбір өрісіне тәуелді болуы керек. Яғни, әрбір
жазу бірегей болуы керек.
Үшінші нормалы формада кестенің кілттік емес өрістері басқа кілттік
емес өрістерге тәуелді болмауы керек.
Төртінші нормалы формада тәуелсіз элементтерді (көп-көпке қатынасы
болғанда) бір кестеде сақтауға тиім салынады. Осындай элементтерді бөлек
кестелерде сақтап, кейін кестелер арасында байланыс орнату үшін қатынастар
кестесін жасау керек. Егер екі өріс көп-көпке байланысын орнатса, онда олар
тәуелді өрістер болмайды.
3 SQL мәліметтер базасының стандартты тілі
Қазіргі кездегі компьютерлік өндірісте SQL тілі кең таралуда. Соңғы
бірнеше жылда SQL тілі МБ жалғыз тіліне айналды. Бүгінгі күнде SQL дербес
компьютерлер мен үлкен ЭЕМ жұмыс істейтін жүзден астам ДҚБЖ қолдайды. SQL
тіліне халықаралық стандарт қабылданды. Бұл тіл IBM компаниясы жүргізген
зерттеу жобасының нәтижесінде пайда болды.
SQL тілі компьютерлік МБ сақталатын деректерді оқу және өндеу үшін
арналған құрал. SQL тілі құрылымдылған сұраныстар тілі (Structured Query
Language) сөз тіркесінен қысқартылған. Ол пайдаланушыға МБ қарым-қатынас
жасауға мүмкіндік беретін программалау тілі болып табылады. SQL реляциондық
типті МБ ғана жұмыс істейді. SQL жұмысының схемасы суретте келтірілген. Бұл
схема бойынша есептеуіш жүйеде маңызды ақпарат сақталатын МБ бар. Мысалы:
егер есептеуіш жүйе бизнес саласына жатса, онда МБ-да материалдық
құндылықтар, шығарылатын өнімдер, сату көлемі туралы ақпарат сақталу
мүмкін. МБ басқаратын компьютерлік программа деректер қорын басқару жүйесі
(ДҚБЖ) деп аталады.
Сурет 2.2.1. Мәліметер базасына қатынау үшін SQL-ді қолдану
Егер пайдаланушыға МБ-нан берілгендерді оқу керек болса, онда ол SQL
көмегімен ДҚБЖ-дан керекті мәліметтерді сұрайды. ДҚБЖ сұранысты өндеп,
қажетті мәліметтерді пайдаланушыға жібереді. Мәліметтерді сұрау және
нәтижені алу процессі МБ-на сұраныс деп аталады.
Алғашқы кезде SQL сұраныстар құру құралы болса, қазіргі кезде ол ДҚБЖ-
дің барлық функционалдық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін қолданылады:
• Берілгендерді ұйымдастыру. SQL пайдаланушыға берілгендердің
бейнелену құрылымын өзгерту және МБ элементерінің арасында
қатынас орнату мүмкіндігін береді.
• Берілгендерді оқу. Пайдаланушы немесе қосымша МБ-нан деректерді
оқып, оларды қолдана алады.
• Деректерді өндеу. Пайдаланушы немесе қосымша МБ өзгерте алады
(жаңа деректер қосу, деректерді өшіру және сақталатын деректерді
жаңарту).
• Қол жеткізуді басқару. SQL көмегімен пайдаланушының
берілгендерге қол жеткізу мүмкіндігін шектеуге болады.
• Берілгендерді ортақ қолдану. Берілгендерді ортақ қолдану жұмысын
басқарады. Ортақ мәліметтермен параллель жұмыс істеп отырған
пайдаланушылар бір-біріне кедергі жасамай жұмыс істей алады.
• Берілгендердің тұтастығы. SQL МБ келіспелген өзгертулерден
немесе жүйенің дұрыс емес жұмыс істеуінен қорғап, МБ тұтастығын
қамтамасыз етеді.
SQL ДҚБЖ-мен қарым-қатынас жасауға арналған қуатты тіл. Бірақ SQL
басқа компьютерлік тілдер сияқты емес. Онда COBOL, FORTRAN және C
тілдерінде сияқты IF шартты тексеру операторы, DO және FOR цикл құру
операторлары жоқ. SQL МБ ішкі тілі болып табылады. Оның құрамына МБ
басқаруға арналған отыз шақты операторлар кіреді. SQL операторлары негізгі
тілге (COBOL, FORTRAN, С ) кірістіріліп, МБ қол жеткізе алады.
SQL атауы тілге дәл берілмеген, өйткені ол басқа тілдерге қарағанда аз
құрылымдалған. Осыған қарамастан SQL тілі қазіргі таңда реляционды МБ жұмыс
істеуге арналған жалғыз стандартты тіл болып табылады.
SQL түсінуге жеңіл тіл және деректерді басқарудың универсалды
программалау құралы. Оның келесі жақсы жақтары бар:
• Белгілі бір ДҚБЖ-не тәуелсіздігі;
• Стандартының болуы;
• Реляциондық негізі;
• Арнайы интерактивті сұраныстарды орындау мүмкіндігі;
• МБ-на программалы түрде қол жеткізу мүмкіндігі;
• Деректерді динамикалық түрде анықтау;
• Клиентсервер архитектурасын құптау;
Осы айтылып кеткен қасиеттер SQL тілінің дербес компьютерлерде, мини-
компьютерлерде, үлкен ЭЕМ деректерді басқару стандартты құралына айналуына
себеп болды деуге болады.
4 Мәліметтер базасының архитектурасы
МБ ядросы сыртқы жадта деректерді басқару, жедел жад буферлерін
басқару, транзакцияларды басқару үшін жауап береді. МБ ядросының
пайдалунышалар тікелей қол жеткізе алмайтын және МБ утилиталарында
қолданылатын интерфейсі бар. МБ ядросы ДҚБЖ-нің резиденті (ішкі) бөлігі
болып табылады. Ал клиентсервер архитектурасында ядро жүйенің серверлік
бөлігінін негізгі құраушысы болады.
МБ тілінің компиляторы МБ тілінің операторларын белгілі бір
орындалатын программаға компиляциялау функциясын орындайды.
Дайын қосымшаның МБ-мен жұмыс істеуі үшін қажетті құралдар жиынтығы
суретте көрсетілген.
Сурет 2.3.1. Қосымшаның МБ жұмыс істеуі үшін арналған құралдар жиыны
Осы жалпы схема бойынша Қосымша(МБ ядросы(МБ тізімін аламыз. Ал
қосымша құрылымда Көрінбейтін компоненттер(Визуалды компоненттер тізімі
бар. Мұндағы көрінбейтін компоненттер МБ ядросын басқару үшін қажетті
функцияларды береді. Ал визуалды компоненттер деректерді экранда көрсету
(кестелер, тізімдер, суреттер) үшін арналған. Жоғарыдағы схемада МБ ядросы
мен МБ орналасуы көрсетілмеген.
МБ ядросының және МБ орналасуы қолданылатын архитектураға байланысты
болады. Архитектураның үш түрі бар:
• Жергілікті МБ;
• файл-сервер архитектурасы;
• клиент-сервер архитектурасы.
Архитектура түрін таңдау қосымшаның жұмыс істеу идеологиясына,
қосымшаның программалық кодына, МБ жұмыс істеуге арналған компоненттер
жиынына әсер етеді.
Жергілікті архитектурада МБ және онымен жұмыс істейтін қосымша бір
компьютерде орналасады. МБ жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде жүреді. МБ
ядросы да сол компьютерде орналасады. Қосымша МБ тұтастығы және сұраныстар
орындалуы үшін жауапты. Онын схемасы суретте көрсетілген.
Сурет 2.3.2. Жергілікті МБ арналған бір қолданушылық архитектурасы
Файл-сервер архитектурасы. МБ және қосымша файлдық серверде
орналасқан. МБ-мен көп пайдаланушы жұмыс істей алады. Әрбір пайдаланушы өз
компьютерінде серверде орналасқан қосымшаны іске қосады. Пайдаланушының
компьютерінде бұл қосымшаның көшірмесі жүктеледі. Қосымшадан жасалатын
әрбір сұраныс бойынша пайдаланушы компьютеріне МБ-ның кестелерінен деректер
жіберіледі. Кейін сұраныс орындалады.
Әрбір пайдаланушының компьютерінде желілік серверде орналасқан МБ-нан
жаңартылып отыратын деректердің жергілікті көшірмесі болады. Белгілі бір
пайдаланушы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz