Нарықтық экономика жағдайында Бизнес-жоспардың тиімділігін анықтау ТШО ЖШС мысалында
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДА ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Нарықтық экономиканы басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес.жоспардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 БК «ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС.НІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БИЗНЕС.ЖОСПАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің Қазақстан экономикасында алатын орны және шаруашылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің 2005 . 2009 жылдарға жасақталған бизнес.жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің 2005 . 2009 жылдарға жасақталған бизнес.жоспарындағы экономикалық тиімділіктерін бағалау ... ... ... ... ... 72
3 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС . ЖОСПАРЛАРЫН ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ІСКЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
3.1 Кәсіпорынның бизнес.жоспарының экономикалық тиімділіктерін арттыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
3.2 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің бизнес.жоспарын жетілдіру жағдайлары..89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 НАРЫҚТЫҚ ЖАҒДАЙДА ЭКОНОМИКАНЫ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Нарықтық экономиканы басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес.жоспардың алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2 БК «ТЕҢІЗШЕВРОЙЛ» ЖШС.НІҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БИЗНЕС.ЖОСПАРДЫ ПАЙДАЛАНУЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТИІМДІЛІГІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің Қазақстан экономикасында алатын орны және шаруашылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.2 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің 2005 . 2009 жылдарға жасақталған бизнес.жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.3 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің 2005 . 2009 жылдарға жасақталған бизнес.жоспарындағы экономикалық тиімділіктерін бағалау ... ... ... ... ... 72
3 КӘСІПОРЫННЫҢ БИЗНЕС . ЖОСПАРЛАРЫН ДАЙЫНДАУ ЖӘНЕ ІСКЕ АСЫРУ ЖОЛДАРЫН АРТТЫРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
3.1 Кәсіпорынның бизнес.жоспарының экономикалық тиімділіктерін арттыру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
3.2 БК «Теңізшевройл» ЖШС.нің бизнес.жоспарын жетілдіру жағдайлары..89
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
КІРІСПЕ
Отын энергетикалық комплекс әр елдің шаруашылығында өзіндік ерекше рольге ие, отын – энергетикалық өнімдерінсіз экономикалық қызметтердің болуы мүмкін емес. Бастапқы энерго ресурстарды өндіру мен тұтынудың жалпы көлемі бойынша бірінші орында мұнай, содан кейін көмір және газ тұр. Мұнай соңғы тұтыну үшін екінші ретті өнімдер ретінде, оның негізінде бензин, керосин, дизель отыны, мазут, түрлі майлар және т.б. газ және сұйық түрінде мұнай фракциялары мұнай химиялық өнеркәсіпке кеңінен пайдалану үшін, көмірсутектің негізгі және жартылай өнімдерін алатын бастапқы энергоресурс. ХХ - ғасырдың екінші жартысында мұнай өндірісінің жылдам өсуі оның физикалық және технологиялық артықшылықтармен ерекшеленеді:
- жылу туғызғыштығы жоғары;
- жанудың үлкен жылдамдығы;
- мұнайдан көмірсутектің кең шеңберін алу мен өңдеудегі оңайлылығы;
- мұнайды пайдалану экологиялық жағынан қауіпсіздеу;
- көптеген мұнай өнімдерінде мұнайға тән ерекшеліктер болады.
Еліміздегі мұнай өндірісінің өсуіне көптеген экономикалық және географиялық жағдайлар әсер етеді:
• капитал салымдылық пен өндірудің өзіндік шығындарының көмірмен салыстырғандағы төмен болуы;
• геологиялық шарттар мен ұңғылардың тереңдігі, қорлардың ірі жерқыртысында шоғырлануы;
• мұнайдың ағындылығы оның өндірілуін, тасмалдануымен тиелуін жеңілдетеді.
Мұнайдың және оның негізінде алынатын өнімдердің технологиялық-экономикалық артықшылықтары, әлемдік шаруашылықтағы мұнай және мұнай өндіруші өнеркәсіптің ерекше ролін арттырады. Мұнай және мұнай өнімдері стратегиялық ресурстардың маңызды түрі болып келеді және ол алдағы уақыттарда бола бермек.
Осы кезеңдерде мұнайдың экспорттық және импорттық операциялары саласында төмендегідей әлемдік мұнай нарықтары құрылды:
• Солтүстік – Батыс Европа нарығы;
• Орталық және Шығыс Европа нарығы;
• Жерорта теңізі нарығы;
• Азия – Тынық мұхиты аймақтарының нарығы, Қытайды қоса алғанда;
• Персит түбегі нарығы.
Мұнай және газ өндіру саласы бұл – ұлан байтақ егемен еліміздің берекелі беделі болып саналады. Осыған орай ел экономикасында мұнай-газ өндірісінің алатын орны ерекше. Нарықтық экономикада мұнай – газ саласындағы кәсіпорындардың шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру қызметі зор мәнге ие.
Экономика саласын дамытудың Қазақстан Республикасы Президентінің стратегиясында белгіленген қарқынын қамтамасыз ету үшін отандық товар өндірушілерді қолдау қажет екендігі белгілі. Бірінші кезекте экономикалық өсудің негізгі көздері болып шешуші және басым салалары мен әрекет етуші кәсіпорындары анықтау болып табылады.
Отын энергетикалық комплекс әр елдің шаруашылығында өзіндік ерекше рольге ие, отын – энергетикалық өнімдерінсіз экономикалық қызметтердің болуы мүмкін емес. Бастапқы энерго ресурстарды өндіру мен тұтынудың жалпы көлемі бойынша бірінші орында мұнай, содан кейін көмір және газ тұр. Мұнай соңғы тұтыну үшін екінші ретті өнімдер ретінде, оның негізінде бензин, керосин, дизель отыны, мазут, түрлі майлар және т.б. газ және сұйық түрінде мұнай фракциялары мұнай химиялық өнеркәсіпке кеңінен пайдалану үшін, көмірсутектің негізгі және жартылай өнімдерін алатын бастапқы энергоресурс. ХХ - ғасырдың екінші жартысында мұнай өндірісінің жылдам өсуі оның физикалық және технологиялық артықшылықтармен ерекшеленеді:
- жылу туғызғыштығы жоғары;
- жанудың үлкен жылдамдығы;
- мұнайдан көмірсутектің кең шеңберін алу мен өңдеудегі оңайлылығы;
- мұнайды пайдалану экологиялық жағынан қауіпсіздеу;
- көптеген мұнай өнімдерінде мұнайға тән ерекшеліктер болады.
Еліміздегі мұнай өндірісінің өсуіне көптеген экономикалық және географиялық жағдайлар әсер етеді:
• капитал салымдылық пен өндірудің өзіндік шығындарының көмірмен салыстырғандағы төмен болуы;
• геологиялық шарттар мен ұңғылардың тереңдігі, қорлардың ірі жерқыртысында шоғырлануы;
• мұнайдың ағындылығы оның өндірілуін, тасмалдануымен тиелуін жеңілдетеді.
Мұнайдың және оның негізінде алынатын өнімдердің технологиялық-экономикалық артықшылықтары, әлемдік шаруашылықтағы мұнай және мұнай өндіруші өнеркәсіптің ерекше ролін арттырады. Мұнай және мұнай өнімдері стратегиялық ресурстардың маңызды түрі болып келеді және ол алдағы уақыттарда бола бермек.
Осы кезеңдерде мұнайдың экспорттық және импорттық операциялары саласында төмендегідей әлемдік мұнай нарықтары құрылды:
• Солтүстік – Батыс Европа нарығы;
• Орталық және Шығыс Европа нарығы;
• Жерорта теңізі нарығы;
• Азия – Тынық мұхиты аймақтарының нарығы, Қытайды қоса алғанда;
• Персит түбегі нарығы.
Мұнай және газ өндіру саласы бұл – ұлан байтақ егемен еліміздің берекелі беделі болып саналады. Осыған орай ел экономикасында мұнай-газ өндірісінің алатын орны ерекше. Нарықтық экономикада мұнай – газ саласындағы кәсіпорындардың шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру қызметі зор мәнге ие.
Экономика саласын дамытудың Қазақстан Республикасы Президентінің стратегиясында белгіленген қарқынын қамтамасыз ету үшін отандық товар өндірушілерді қолдау қажет екендігі белгілі. Бірінші кезекте экономикалық өсудің негізгі көздері болып шешуші және басым салалары мен әрекет етуші кәсіпорындары анықтау болып табылады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 30.08.1995ж.
2. «Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 04.07.1992ж., № 1543 – ХІІ.
3. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 17.04.1995 ж.
4. «Бәсекелестiк және монополисттiк қызметтi шектеу туралы» Қазақстан Республикасынық Заңы. 19.01.2001ж., № 144 – ХІІ.
5. «Жеке кәсiпкерлiктi қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997 ж.
6. «Шаруашылық серiктестiктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 26.06.1997 ж.
7. «Жауапкершiлiгi шектеулi және қосымша серiктестiктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 23.04.1998 ж., №220 – І.
8. «Акционерлiк қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 15.07.1997 ж.
9. «Қоршаган ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 15.07.1997 ж.
10. «Экологиялық экспертиза туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 28.06.1995 ж.
11. «Жер қабаттары мен оларды пайдалану туралы» Заң күшiне ие Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жарлығы. 27.01.1996 ж.
12. «Мұнай туралы» Заң күшiне ие Қазакстан Республикасының Президентiнiң Жарлығы.28.06.1995ж.
13. Базылев Н.И., Гурко С.П. «Экономическая теория» - изд. «БГЭИ»: Минск, 2000 г.
14. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа»
- изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001г.
15. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
16. Басовский Л.Е. «Маркетинг» - изд. «Инфра – М»: Москва, 2001г.
17. Беляевский И.К. «Маркетинговое исследование» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001 г.
18. Бренц А.Д. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
19. Бренц А.Д. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие «Экономика транспорта и хранения нефти и газа» - изд. «Недра»: Москва, 1989 г.
20. Волков О.И. «Экономика предприятия» - изд. «Инфра – М»
Москва, 2001 г.
21. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия» - изд. «Экономика» : Алматы, 1998 г.
22. Кенжегузин М.Б. «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы» - изд. «ИЭ МОН РК» Алматы, 1999 г.
23. Кенжегузин М.Б. «Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы, 2001 г.
24. Кенжегузин М.Б. «Экономика Казахстана на пути преобразования» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы,2001г.
25. Ковалев А.И., Привалов В.П. «Анализ финансового состояния предприятия» - изд. «Центр экономики и маркетинга»: Москва, 1997 г.
26. Ковалева А.М. «Финансы» - изд. «Финансы и статистика Москва, 1998г.
27. Колчина Н.В. «Финансы предприятия» - изд. «ЮНИТИ» Москва, 1998 г.
28. Мамедов А.Т. «Современная Экономика» - изд. «Экономика»: Ростов – на -Дону, 1998 г.
29. Мамыров Е.Н. «Время в экономике: содержание, использование, стратегическая результативность» - изд. «Экономика»: Алматы, 2000 г.
30. Марочкина В.М., Колпина Л.Г., Титкина А.Г. «Основы финансового менеджмента на предприятии» - изд. «БГУ»: Минск, 2000 г.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы. 30.08.1995ж.
2. «Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 04.07.1992ж., № 1543 – ХІІ.
3. «Лицензиялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 17.04.1995 ж.
4. «Бәсекелестiк және монополисттiк қызметтi шектеу туралы» Қазақстан Республикасынық Заңы. 19.01.2001ж., № 144 – ХІІ.
5. «Жеке кәсiпкерлiктi қолдау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 19.06.1997 ж.
6. «Шаруашылық серiктестiктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 26.06.1997 ж.
7. «Жауапкершiлiгi шектеулi және қосымша серiктестiктер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 23.04.1998 ж., №220 – І.
8. «Акционерлiк қоғамдар туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 15.07.1997 ж.
9. «Қоршаган ортаны қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 15.07.1997 ж.
10. «Экологиялық экспертиза туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. 28.06.1995 ж.
11. «Жер қабаттары мен оларды пайдалану туралы» Заң күшiне ие Қазақстан Республикасының Президентiнiң Жарлығы. 27.01.1996 ж.
12. «Мұнай туралы» Заң күшiне ие Қазакстан Республикасының Президентiнiң Жарлығы.28.06.1995ж.
13. Базылев Н.И., Гурко С.П. «Экономическая теория» - изд. «БГЭИ»: Минск, 2000 г.
14. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа»
- изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001г.
15. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
16. Басовский Л.Е. «Маркетинг» - изд. «Инфра – М»: Москва, 2001г.
17. Беляевский И.К. «Маркетинговое исследование» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001 г.
18. Бренц А.Д. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
19. Бренц А.Д. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие «Экономика транспорта и хранения нефти и газа» - изд. «Недра»: Москва, 1989 г.
20. Волков О.И. «Экономика предприятия» - изд. «Инфра – М»
Москва, 2001 г.
21. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия» - изд. «Экономика» : Алматы, 1998 г.
22. Кенжегузин М.Б. «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы» - изд. «ИЭ МОН РК» Алматы, 1999 г.
23. Кенжегузин М.Б. «Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы, 2001 г.
24. Кенжегузин М.Б. «Экономика Казахстана на пути преобразования» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы,2001г.
25. Ковалев А.И., Привалов В.П. «Анализ финансового состояния предприятия» - изд. «Центр экономики и маркетинга»: Москва, 1997 г.
26. Ковалева А.М. «Финансы» - изд. «Финансы и статистика Москва, 1998г.
27. Колчина Н.В. «Финансы предприятия» - изд. «ЮНИТИ» Москва, 1998 г.
28. Мамедов А.Т. «Современная Экономика» - изд. «Экономика»: Ростов – на -Дону, 1998 г.
29. Мамыров Е.Н. «Время в экономике: содержание, использование, стратегическая результативность» - изд. «Экономика»: Алматы, 2000 г.
30. Марочкина В.М., Колпина Л.Г., Титкина А.Г. «Основы финансового менеджмента на предприятии» - изд. «БГУ»: Минск, 2000 г.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Нарықтық жағдайда экономиканы басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Нарықтық экономиканы басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес-жоспардың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 БК Теңізшевройл ЖШС-нің нарықтық экономика жағдайындағы бизнес-жоспарды
пайдалануы жӘне экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 БК Теңізшевройл ЖШС-нің Қазақстан экономикасында алатын орны және
шаруашылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. БК Теңізшевройл ЖШС-нің 2005 - 2009 жылдарға жасақталған бизнес-
жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. БК Теңізшевройл ЖШС-нің 2005 - 2009 жылдарға жасақталған бизнес-
жоспарындағы экономикалық тиімділіктерін бағалау ... ... ... ... ... 72
3 КӘсіпорынның бизнес - жоспарларын дайындау жӘне іске асыру жолдарын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
3.1 Кәсіпорынның бизнес-жоспарының экономикалық тиімділіктерін арттыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..84
3.2 БК Теңізшевройл ЖШС-нің бизнес-жоспарын жетілдіру жағдайлары..89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
Кіріспе
Отын энергетикалық комплекс әр елдің шаруашылығында өзіндік ерекше
рольге ие, отын – энергетикалық өнімдерінсіз экономикалық қызметтердің
болуы мүмкін емес. Бастапқы энерго ресурстарды өндіру мен тұтынудың жалпы
көлемі бойынша бірінші орында мұнай, содан кейін көмір және газ тұр. Мұнай
соңғы тұтыну үшін екінші ретті өнімдер ретінде, оның негізінде бензин,
керосин, дизель отыны, мазут, түрлі майлар және т.б. газ және сұйық түрінде
мұнай фракциялары мұнай химиялық өнеркәсіпке кеңінен пайдалану үшін,
көмірсутектің негізгі және жартылай өнімдерін алатын бастапқы энергоресурс.
ХХ - ғасырдың екінші жартысында мұнай өндірісінің жылдам өсуі оның
физикалық және технологиялық артықшылықтармен ерекшеленеді:
- жылу туғызғыштығы жоғары;
- жанудың үлкен жылдамдығы;
- мұнайдан көмірсутектің кең шеңберін алу мен өңдеудегі оңайлылығы;
- мұнайды пайдалану экологиялық жағынан қауіпсіздеу;
- көптеген мұнай өнімдерінде мұнайға тән ерекшеліктер болады.
Еліміздегі мұнай өндірісінің өсуіне көптеген экономикалық және
географиялық жағдайлар әсер етеді:
• капитал салымдылық пен өндірудің өзіндік шығындарының көмірмен
салыстырғандағы төмен болуы;
• геологиялық шарттар мен ұңғылардың тереңдігі, қорлардың ірі жерқыртысында
шоғырлануы;
• мұнайдың ағындылығы оның өндірілуін, тасмалдануымен тиелуін жеңілдетеді.
Мұнайдың және оның негізінде алынатын өнімдердің технологиялық-
экономикалық артықшылықтары, әлемдік шаруашылықтағы мұнай және мұнай
өндіруші өнеркәсіптің ерекше ролін арттырады. Мұнай және мұнай өнімдері
стратегиялық ресурстардың маңызды түрі болып келеді және ол алдағы
уақыттарда бола бермек.
Осы кезеңдерде мұнайдың экспорттық және импорттық операциялары
саласында төмендегідей әлемдік мұнай нарықтары құрылды:
• Солтүстік – Батыс Европа нарығы;
• Орталық және Шығыс Европа нарығы;
• Жерорта теңізі нарығы;
• Азия – Тынық мұхиты аймақтарының нарығы, Қытайды қоса алғанда;
• Персит түбегі нарығы.
Мұнай және газ өндіру саласы бұл – ұлан байтақ егемен еліміздің
берекелі беделі болып саналады. Осыған орай ел экономикасында мұнай-газ
өндірісінің алатын орны ерекше. Нарықтық экономикада мұнай – газ
саласындағы кәсіпорындардың шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру қызметі
зор мәнге ие.
Экономика саласын дамытудың Қазақстан Республикасы Президентінің
стратегиясында белгіленген қарқынын қамтамасыз ету үшін отандық товар
өндірушілерді қолдау қажет екендігі белгілі. Бірінші кезекте экономикалық
өсудің негізгі көздері болып шешуші және басым салалары мен әрекет етуші
кәсіпорындары анықтау болып табылады.
Жоспарлау мен болжау ғылыми тұрғыдан қоғамдық дамудың қарқыны мен
өзара тепе – теңдігіне байланысты процесстер мен экономикалық заңдардың
ерекше көріністерін зерттейді. Бұл ғылымның мақсаты – экономикалық заңдарға
сүйене отырып, халық шаруашылығын дамытудың жоспарына болжау жасау және оны
жүзеге асыру жолдарын көрсету. Осы міндет орындалғанда, бір жағынан,
экономикалық заңдылықтардың дұрыс ескерілуі, екінші жағынан, олардың іс –
тәжірибеде қолданылуы қадағаланады.
Жоспарлау жүйесі нарықсыз, нарықтық қатынастар механизімінсіз
сәтсіздікке ұшыраса, тиісінше нарықтық шаруашылықты болжаусыз және
реттеусіз жүргізу аса тиімді болмайды. Нарықтық қатынастар қаншама еркін,
өз бетінше қалыптасады делінгенімен, барлық елдерде экономикалық даму
жолдары жоспар бойынша анықталады. Әрине, бұл жоспар тікелей бұйрық немесе
директива болмауы тиіс.
Кәсіпорынның бизнес – жоспары бұл жоспарланған өндірістік процесс бола
отырып, өндірістің қызметін алдын – ала болжау шамасы болып табылады.
Кәсіпорынның бизнес – жоспары әр мекемеде әртүрлі бағыттарға жасақталады.
Кәсіпорында бизнес – жоспар құрудың негізгі мақсаттарының бірі болып,
өндірістік процесті дұрыс ұйымдастыру, жұмыс тәртібін қадағалау, жұмыстың
үздіксіздігін қамтамасыз ету, табыс көзін молайту, жалпы кәсіпорын қызметін
жақсатру және таза пайданы жоғарлату болып табылады.
Осы дипломдық жұмысымның тақырыбы Нарықтық экономика жағдайында
бизнес-жоспардың тиімділігін анықтау мұнайгаз өнеркәсібіндегі мекемелердің
материалдық техниқалық базасының жағдайын зерттеуде, оларды жоспарлауда аса
маңызды орын алады.
Дипломдық жұмыстың объектісі - БК Теңізшевройл ЖШС – гі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мұнайгаз өнеркәсібіндегі
мекемелердің (БК Теңізшевройл ЖШС-нің мысалы ретінде) бизнес-жоспардың
тиімділігін анықтау және оған экономикалық баға беру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, яғни жалпы, негізгі,
жетілдіру тарауларынан және қорытындыдан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы
бөлімдерінде БК Теңізшевройл ЖШС өндірістік-шаруашылық қызметіне баға
берледі, БК Теңізшевройл ЖШС – нің 2005 – 2009 жылдарға жасақталған
бизнес-жоспарының тиімділігі анықталып, талдау жасалады, оған экономикалық
баға беріледі.
І Нарықтық жағдайда экономиканы басқарудың теориялық негіздері
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның
классикалық мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған Адам Смит
пен Давид Рекардо жатады. Адам Смит нарықтық экономикаға барынша еркіндік
беру қажет деп есептеген. Мемлекет өзінше жүре берсін саясатын
жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестірушісі болып саналады. Нарықтық
тепе-теңдік жай адам негізінде жүзеге асады-пайдаға мүдделі және еркін
бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам нарықта өз пайдасын көздей отырып,
қаперінде жоқ нәрсеге көрінбейтін қол арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің
мүддесін көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірек қызмет жасайды.
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын,
қазіргі әртүрлі экономикалық теория мен мектептердің шартты түрде екі
бағытын бөліп қарауға болады: біреулері сұранымды ынталандыруды жақтаса,
екіншілері – ұсынымды құптайды.
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс болып
табылады. Оның басты еңбегі – Еңбекпен қамту, пайыз бен ақшаның жалпы
теориясы (1936 жыл) деп аталады. Нарық жағдайында сұранымын ынталандыру
қабілеттілігі жаппай жұмыссыздықтан құтқарады деген тұжырымға келді.
Жұмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне көшіру Дж.М.Кейнстің
жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылынан 80-ші жылына
дейін кейнстіліктің әсерінен нарықты реттеу жүйесі жүзеге асты.
Дж.М.Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жатқызамыз. Олардың
ойынша, экономиканың өзін-өзі реттеуі автоматты түрде жүзеге асатынына
сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау болды.
Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған: мысалы, ұлттық табыс, қорлану
мен тұтыну, жиынтық қоғамдық, сұраным мен ұсыным мәселелері және т.б.
Экономиканың тиімді дамуын бұл бағыттағы экономистер мемлекеттік реттеумен
байланыстырады. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың көптеген бөлігін
алып, оны тиімді сұраным мен толық жұмыстылықты қамтамасыз етуге қолданады:
экономикада мемлекеттік сектор ұлғаяды, қосымша жұмыс орындары дайындалады,
азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесі (зейнет ақы, жәрдем ақы, білім мен
денсаулық сақтауға қаржылар т.б.) іске асады. Осы бағытты қолдайтын
экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке
айналып, оның көмегімен нарықтың келеңсіз жақтары баяулайды.
ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс пен
кәсіпкерліктің белсенділіктің бәсендеуі А.Смиттің мемлекеттік реттеудің
тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалық
теорияда жаңа бағыттар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер ұсынымды
ынталандыру идеясына тілге тиек етті. Олардың ойынша, нарық механизмі,
бәсеке негізінде өсуді баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мен
ұсыным арасында тепе-теңдік қалыптасады. Мемлекеттің ролі еркін бәсекеге
дұрыс жаңдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл неоклассикалық немесе
неолибералдық бағыттың көздегені жекешелендіруге пайдаға салық өсімін
төмендету арқылы және бәсеке жағдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп,
ұсынымды ынталандыру. Мемлекет жұмыспен қамтамасыз ету идеясынан бас
тартып, әлеуметтік бағдарламаны барынша қысқартады. Әлеуметтік
амортизаторлар сақталып, тегін қызмет көрсету сияқты әлеуметтік кепілдік
жойылып, кәсіпорын акцияларына иелік жасау арқылы жұмысшыларды
кәсіпкерлікке тарту, басқаруға қатыстыру және сол сияқты бой көтере
бастайды. Олардың қолдауынша, жеке кәсіпкерлік өндіріс пен қоғамдық әл-
ауқаттың қарқынды өсуіне алып келеді.
Необерализмнің белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес
(1881-1973 жж.), Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен (1912 ж),
Германияда – Фредрих Август Фон Хайекті (1899-1964 жж) жатқызамыз. Чикаго
мектебі насихаттап жүрген экономикалық теорияның қазіргі вариантынан осы
бағытқа монетаризмді айтуға болады. Экономика тұрақсыздығының басты ошағы
ақша аясында жатыр және оны реттеудің мәнісі шамалап бұзылған ұдайы
өндіріс циклын жоюда болып табылады. Монетаризмнің басты стратегиясы –
экономикалық өсудің мүмкіндігі мен тиімділігін қалпына келтіруді,
мемлекеттік бюджеттен экономикаға ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру.
Негізгі екі бағыттың іштей дифференциацияланудың өрбуі осы
бағыттардың өзара жақындасу тенденциясын тудырады. Осы тенденцияның айқын
көрінісін американ экономисі Пол Антонн Самуэльсонның (1915 ж)
неоклассикалық синтез теориясы болып табылады. Неоклассикалық синтез
теориясының түсіндіруінше, еркін бәсекеде адамдар жұмыспен толық
қамтылмайды және ресурстар түгелдей игерілмейді. Мемлекеттің экономикаға
араласуы дағдарысты, жұмыссыздықты болдырмай, толық жұмыстылықты
қамтамасыз етуі қажет. Алайда, белгілі шеңберде бәсекелестіктің болуын
қалайды. Кәсіпкерліктің жеке және мемлекеттік түрлерінің араласуымен –
нәтижесінде аралас экономика пайда болды. Таза еңбекпен қамту жағдайында
шекті пайдалылық және шекті өнімділік теориясында баяндалған классикалық
принциптер өзінің заңды күшіне ие болып, ол П. Самуэльсонда негізгі құн
мен табысты үйлестірудің теориясы ретінде қарастырылған.
П. Самуэльсон өзінің неоклассикалық синтезіне американ экономисі
Джон Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж) негізгі тұжырымдамаларын қосқан. Дж.
Гелбрейт ғылыми-техникалық революцияға және экономиканы реттеудің түрлері
– үкіметтің өзара ұзақ мерзімді келісіміне, ірі корпарация мен
кәсіподақтың мәмлелеріне ерекше мән берген. Бұл ұсыныстардың басты мақсаты
– мемлекеттік бақылауды күшейтіп, әлеуметтік епті тәсілін кеңірек қолданып,
әлеуметтік қақтығыстарды бәсеңдету.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кез келген тауарды таңдау арқылы өз дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда
ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке
шақырады. Нарықтық шаруашылық механизімінің іс-әрекеті автоматты сипат
алып: туарға сұраным өссе, баға көтеріледі. Және тауар өндіруші өндіріс
көлемін ұлғайтады.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бірғана
соқпағы бар – арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ;ТП элементін кең қолдануды
ұйымдастырған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымын арақатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен құрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б.
Нарықтық механизм идеалды емес. Оның да келеңсіз жақтары баршылық:
әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғандарға,
жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп
отырады. Қоғам нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды
үйреніп, оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің
үлестірудің көмегімен іске асырады. Сондай-ақ бюджеттік қаржыландырудың
арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға жәрдемақы және
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қалыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған
емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүреді.
Және көптеген факторларға тәуелді: меншік түрлерінің көп болуы; нарықтағы
шаруашылық субьектілерінің қойылатын экономикалық жауапкершілікке сай
болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы; тауар өндірушілер мен сауда
делдалдарының бәсекелестігі; өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
керекті инфрақұрылымның болуы.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым- экономистерінің нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндірістік факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас
саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың субъектісіне
сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған
түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып
алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі
жағдайдың бірі тауар-ақша, нарық байланыстары сату-сатып алу аспектісімен
ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан
басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде
өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай
кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша қатынасы болатындығы
айқындалады.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Нарық туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Н. Ә. Назарбаевтың
бағдарламасында қаралып, еңбегінде баяндалған. Бағдарламада тез әрі бір
мезгілде барлық саланың рынокқа өтуі тәсілі құпталмай, қажетті салдарлар
туған кезде байыппен өту курсы мақұлданған. Кәсіпорын мен салалардың
шаруашылық қызметінде мемлекеттің тікелей реттеу элементін реформа
көмбесінде сақтай отырып, басқарудың қатаң, орталықтанған жүйесін нарықтық
қатынастармен ауыстыру көзделген. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық
экономиканың қалыптасуы стратегиялық мақсат ретінде қаралып, ол меншіктің
әр түрлерімен (жеке және мемлекеттік) ымыраласуы және өзара іс-әрекетті
бәсекелестікке негізделеді. Стратегиялық мақсатқа 15-20 жылдың ішінде
негізгі үш кезеңге бөлу арқылы қол жеткізілмек: алғашқы үш жылында (1992-
1995 жж.) экономиканы тұрақтандыру межеленген, тұтыну нарығын қалпына
келтіріп, меншіктің көп бөлігін мемлекет иелігінен алу көзделген; мұнан
кейінгі 7-10 жылда экономиканың шикізаттық бағытын жоюда ірі қадам жасау
және инфрақұрылымды дамыту, оған қоса дамыған тауар, капитал, еңбек нарығын
қалыптастыру; онан соң 5-7 жылда жаңа индустриялды елдер қатарына қосылып,
экономиканың ашық түрін қарқынды екпінмен дамыту.
1.2 Нарықтық экономиканы басқару
Нарық – тауарлық айырбас. Қарапайым нарық формасы сатушы ретінде
тауар өндірушінің өзі әрекет етіп, ал келісім тікелей айырбас түрінде
жүзеге асырылу жағдайларымен сипатталады. Тауарлық нарықтан бертін келе
дами отырып, мамандану процесіне ұшырады. Бөлшек сауда нарықтары, көтерме
сауда нарықтары пайда болды. Тауарлық нарықтармен қатар тәуелсіз қызмет
көрсету нарықтары пайда болды. Ақшалай тауарды сату-сатып алу ақша
айналымын тудырды.
Қазіргі нарықтық механизм – ұлттық кірісті тарату, жиынтық қоғамдық
өнімді өндіруге, мемлекеттің экономикасындағы маңызды міндеттерді шешетін
шаруашылықтың күрделі жүйесі.
Егер ерте кездегі нарық эквивленттік тауар айырбасымен сипатталса,
қазіргі кездегі нарық модификацияланған, барлық ерікті жартылай
монополияландырылған сауда операциясын қамтиды.
Қазіргі кезде адамзат қоғамының индустриалдықтан постиндустриадыққа
және ақпараттық қоғамға көшуі. Осы өту құбылысындағы алдағы кездегі
байқалатын басты нәрсе – болашақ технологиясы саналатын компьютерді, гендік
инженерия және т.б. кеңінен ендіру болып табылады.
Әлемдік қауымдастыққа енетін елдерде 80-шы жылдары басқарушылық
ойдағы қалыптасқан көзқарасты жоюға қарқынды күш-жігер жұмсалды.
Әлемдік нарықта бәсекелестьіктің тез күшеюі және технологиялық
ұйымдық жаңалықтарының жиілігі мен көлемінің ұлғаюы кезінде алғы шепте өз
жағдайын сынай білген әрі олқылығын дұрыс есептеген фирма басшылары
артықшылыққа ие болады. Олар басқарудағы тиімді саналатын бұрынғы көптеген
көзқарастарды жоюға және өз ұйымының, ондағы жұмыскерлердің келешекте жақсы
болуы тұрғысынан қайта қарайды.
Нарық – бұл кәсіпорынның өзінше жұмыс жасауы, сондықтан да барлық
жоспарлы-экономикалық шешімдер кәсіпорын иығына жүктеледі:
- Ақпараттың қағаздық легі қысқарады: барлық керекті ақпаратты нарық
коньюктурасы жедел көрсете алады;
- Кәсіпорындар арасында өзара ақпаратпен алмасу қажеттілігі туындайды;
- Ондай мәлімет беру сан алуан тауарлар жинағын ұлғайтады.
Бүкіл әлемді бір мәселе қатты толғандыруда: бүгін және ертең қандай
басқару қажет? Бұл мәселе барлық адамзатты толғандыруда: ақпараттық дәуірге
енген шет елдерді де және нарықтық қатынас дәуіріне алғашқы енген елдерді
де. Бастықтар көп болғанда не болуы мүмкін? Қандай бастықтар керек?
Көшбасшы ма әлде жетекші ме? Егер сен лидер болсаң, онда басқаша
жетекшілік жасағаның дұрыс. Бүгін адамдарды қалай басқаруға болады?
Дәстүрлі емес басқару жүйесіне қажеттілігі себептерінің әр түрлі
болғанымен, оның мағызы біреу-ақ: бастыста да, бізде де және ТМД елдерінде
басқарудың дәстүрлі ескі тәсілі жаңа өндірістік қатынастарға сай келмейді.
Қазіргі өндірістің бұрынға дәстүрлі, икемсіз, жалпы, жаппай көпшілік
түрлерінен айырмашылығы – оның жоғарғы икемділігі, жоғарғы ептілігі өнімнің
ұсақ сериясы және арнайы жоғарғы деңгейі, өнімнің тұрақты жаңалануымен
сипатталады. Осыдан келір дәстүрлі басқару түрлері – түпкілікті тұтынушыны
жеткілікті ескірмей, жаппай көпшілік өндірістің жалпы көрсеткіштерге
бағытталуы – бүгін өзін ақтамай отыр. Айта кететін нәрсе әдетте жоспарлы
нұсқаулы жүйеге жаппай, жалпы, ірі, икемсіздеу өндіріс тән болды. Ол
жоғарыдан нұсқаулы, жоспарлы тапсырмаларды беру арқылы басқарылды. Осындай
автоматтылыққа құрылған организмдер кәсіпорында дағдылы түрде өзінің
қызметін атқарады.
Нарықтық қатынасқа көшу, мемлекеттің толық тәуелсіздігі өзін-өзі
басқару тәсіліне ерекше мән беруді талап етеді. Бәсекелестік күресте өмір
сүру үшін кәсіпорынды дәстүрлі емес жаңаша басқаруды үйрену керек. Әсіресе
тауарды шығаратын әрі оны өткізумен айналысатын адамдарды басқара білген
жөн. Нарық кезінде кәсіпорын мамандарында көптеген жаңа қам-қарекеттер
пайда болды: тауар нарығын, капитал нарығын, жұмыс күші нарығын және т.б.
білу қажеттілігі.
Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету үшін қазіргі
кезде басшыға жаңа технологияны білу ғана емес, сонымен қатар басқару
тәсілін, яғни менеджмент технологиясын меңгеру қажет.
Менеджмент – бұл басқарушылық еңбектің мазмұны мен сипатын қарайтын
ғылым.
Басқарушылық қызмет төмендегідей істердің атқарылуын қарастырады:
- кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару стратегиясын,
бағдарлама іс-әрекетін жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және
белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау;
- ранг дәрежесін байланыссыз барлық жұмыскерлердің орындауға, жүзеге
асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу
құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-
жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу және оны жоғарғы тиімділікке
мақсатты бағыттау;
- басшы мен оның қарамағындағылардың істерін үйлестіру. Өзінің және
басқалардың қызмет атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және солш
ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
- алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау.
Басқару міндеттерінің күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын
менеджментті бірнеше деңгейге бөледі:
• менеджменттің жоғарғы деңгейі кәсіпорынның мақсатын, стратегиясын және
жұмыс жоспарын анықтайды. Жоғарғы деңгейді әдетте жалпы менеджмент деп
есептейді. Себебі, ол кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда
табуға бағытталған;
• менеджменттің орташа деңгейі кәсіпорынның функционалды қызметін
басқаруға арналған, сондықтан да ол функционалды менеджмент деп
аталады. Функционалды менеджмент техникалық және технологиялық
жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен байланысты.
• менеджменттің төменгі деңгейі алғашқы буындағы жетекшілерді жатқызады.
Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей ұйымдастыруды және
жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның өткізілуін қамтамасыз
етеді.
Жалпы алғанда қазіргі менеджмент фирма мамандарын сараптауға,
дайындауға және ынталандыруға ерекше мән береді. Менеджменттің қазіргі
теориялары адам жайлы, оның мақсатқа талпынысына, шығармашылдығына және
өзін-өзі ұйымдастыратын тұлға болуына негізделген. Адамның мотивациясы тек
физиологиялық сұранымға ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі кадірлеу және
өзін-өзі өткеру қажеттілігіне де негізделеді.
Менеджер – нарық жағдайында әрекет ететін басқарушылық еңбек
саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында
барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру
қабілеті бар адам. Ол тек жай ғана басқарушы болмай, алдын болжай алатын,
адамдарды ұйымдастыратын, олардың іс-әрекетін үйлестіріп, бақылай білу
керек. Қысқаша айтқанда, басқарушылық еңбек саласында маман болғаны дұрыс.
Нарық жағдайында менеджер тәуекелдікке бел бууы және оны басқара білуі де
керек. Менеджер үшін тәуекел болатын саланы таба білу өте қажет, оның
болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар қолдануы керек.
Бұл жағдайда менеджерге мынадай сипаттар – батылдық, іс-қимылдың стандартты
еместігі, тәуелсіздік, эксперименттілікке жақындығы, парасатты есеп, көп
қырлы қабілеттілік және жағдайды тез бағалап, оның өзгергендігіне жедел
реакция жасау, түпті нәтижені нақты бағалау. Менеджердің осындай кең
спектрлі қызметті қолдануы оның басқаруда жоғарғы тиімділікке қолын
жеткізеді, яғни, кәсіпорын жұмысының жоғарғы нәтижелілігіне, алдыменен
пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында пайда алға қойған
міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады.
Қазақстан табиғи ресурстардың, әсіресе энергетика ресурстарының орасан
зор қорына ие. Біздің еліміздің аумағында, бағам бойынша мұнайлы алғашқы он
елдіңқатарына қосарлық мұнай мен газ кен орындары бар. Сонымен қатар
Қазақстанда көмірдің, уранның, алтынның және басқа минералдардың мол қоры
бар.
Кесте 1 – Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006 жылдардағы
(қаңтар – шілде) мұнай – газ өндіру көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2005 жыл 2006 жыл +,- %
бірліг(қаңтар – (қаңтар –
і шілде) нақтышілде) нақты
1. Мұнай өндіру тонна 31658446 33741344 + 2082898106,6
2. Конденсат тонна 4114778 3188882 - 925896 77,2
3. ҚР – сы бойынша барлығытонна 35773224 36930226 + 1157002103,2
Жоғарда берілген мәліметтерді талдар болсақ, Қазақстан Республикасы
бойынша 2005 – 2006 жылдардағы (қаңтар – шілде) мұнай – газ өндіру
көрсеткіштері былайша берілген. Мұнай өндіру 2005 жылы (қаңтар – шілде)
нақты уақыт аралығында ҚР – сы бойынша 31658446 тонна, ал 2006 жылы (қаңтар
– шілде) нақты уақыт аралығында 33741344 тонна. Бұл 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылы + 2082898 тоннаға артық немесе 106,6 пайыз артық
өндірілген.
Диаграмма 1 - Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006 жылдардағы
(қаңтар – шілде) мұнай және конденсат өндіру көрсеткіштері
Диаграмма 2 - Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006
жылдардағы (қаңтар – шілде) барлық мұнай – газ өндіру көрсеткіштері
Ал конденсат өндіру 2005 жылы (қаңтар – шілде) нақты уақыт аралығында
ҚР – сы бойынша 4114778 тонна, ал 2006 жылы (қаңтар – шілде) нақты уақыт
аралығында 3188882 тонна. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы - 925896
тоннаға кем немесе 77,2 пайыз өндірілген.
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес-жоспардың алатын орны
Бизнес-істі жүргізу мен адамдардың іскерлік қатнастарының
жүйесі. Субъектісіне және меншік нысанына қарай оның мынадай түрлері
болады:
1. Кәсіпкерлік бизнес, ол жеке меншік өндіріс құрал-жабдықтарына
негізделген. Одан қазіргі таңдағы мемлекеттік емес жаңа меншік
түрлері (топтық, ұжымдық, коорпаративтік, акционерлік, пайлық) өсіп
шықты. Кәсіпкерлік бизнестің негізгі бағыттары: өнім шығару,
коммерция (сауда) және коммерциялық делдалдық.
2. Тұтынушы бизнес, ол жеке меншікті тұтыну және қызмет көрсету
саласына негізделеді. Тұтынушы бизнеске қатысушылар – барлық
азаматтар, сонымен қатар басқа фирмалардың өнімдерін тұтынушы
ретіндегі кәсіпкерлерү
3. Еңбек бизнесі, ол жеке меншіктік жұмыс күшіне негізделеді. Бұл
бизнестің субъектісі – жұмысшылар, олар өз еңбегін жалға сатады,
шарт бойынша еңбек етеді.
4. Мемлекеттік бизнес, ол мемлекет меншігіндегі өндіріс құрал-
жабдықтары, ақпарат, интеллектуалды еңбек өнімі, құнды қағаздар, ақша
ресурстары, т.б. негізделеді. Мұнда мемлекеттік органдар басқа
қатысушалармен іскерлік қатынастар арқылы тепе-тең әріптес ретінде
қызмет етеді.
Сурет № 1. Бизнес – жоспар түрлері
Нарықтық экономикада кез келген бизнестің стратегиясы және тактикасы
болады. Бизнестің стратегиялық мақсаты - өндірісті, жұмысты (қызметті)
жүзеге асыру процесінде пайданы (табысты, байлықты) молайту. Тактикалық
мақсаты – осы стратегиялық нұсқаманы әр әріптеспен және клиентпен нақты
жұмыс істеу барысында белгілі мәмәлені жүзеге асыруда қолдану. Бизнестің
бір-бірімен байланысы, бірін-бірі толықтырып отыратын шаралар және
операциялар жолы арқылы бірте-бірте ойлаған мақсатқа жеткізетін әрекет
жоспарлары (жобалары) немесе бағдарламалары шетел тәжірибесінде бизнес-
жоспар деп аталады.
Нарықтық экономика жағдайындағы бизнес-жоспардың мазмұны
орталықтанған жоспарлаудан әлдеқайда кең. Ол мынадай негізгі мақсаттарды
шешуге мүмкіндік береді:
• Экономикалық жағдайға сәйкес тиімді даму бағдарын тағдап алу,
мақсатты рыноктар және олардағы фирмалар орнын анықтау.
• Рынок қажеттілігіне сәйкес жақын және ұзақ мерзімде өндірілетін
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) қажетті көлемі мен сапасын дәлелдеу,
өндірістік мүмкіндіктер мен қажетті ресурстарды бағалау.
• Басқарудың ұйымдық-құқықтық нысаны мен құрылымын таңдау, фирма
кадрларын еңбек етуге ынталандыру.
• Фирманың рынокты зерттеуге қажетті маркетингтік шараларын: жарнама,
сатуға ынталандыру, бағаны қалыптастыру, өткізу каналдары, т.б.
анықтау.
• Фирманың өндірістік және сауда шығындарын, күтілетін қаржы
нәтижелерінің көлемін анықтау. Келешек және жылдық бизнес-жоспарларда
тұрғындардың әлеуметтік жағдайын, аймақтағы экологиялық хал-ахуалды
жақсарту шаралары қарастырылады.
Сурет № 2. Бизнес - жоспар функциялары
Қазіргі экономикалық теория мен тәжірибеде бизнес-жоспар төрт түрлі
функция атқарады.
• Бірінші функция бизнестің концепциясы (тұжырымдамасы) мен стратегиясын
дамыту мүмкіндігімен байланысты. Бұл функцияның міндеті кәсіпорынды құру
кезеңінде жаңа іс-әрекет қажеттілігін дәлелдеуге саяды. Жаңа жобалар тек
инвестициялық болып, ғылыми-техникалық жаңалықтармен анықталып қана
қоймай, толығымен ойластырылп жасалған болуы керек, онда стратегияның
экономикалық және қаржылық жағдайы барынша сипатталып, нақты шаралардың
техникалық-экономикалық негіздемесі берілуі шарт.
• Екіншісі – жоспарлау функциясы. Ол фирманың (кәсіпорынның, кәсіпкердің)
мақсаты мен міндетін дұрыс анықтауға, дамудың ағымдағы, орташа және
ұзақ мерзімді бағыттарын белгілеуде, іс-әрекеттің жаңа бағыттарының
даму мүмкіндіктерін бағалауға, даму процесін бақылауға, қауіп-қатер
дәрежесін төмендетуге және қажетті түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.
• Үшінші функция өндіріс қуаттарын жасақтауға, ұлғайтуға және жаңартуға
қажетті ақша қаражаттарын (ішкі және сыртқы инвестициялар) тартуға,
жаңа технологияны енгізуге, шығарылатын өнімдердің түрін көбейтуге не
өзгертуге және оның сапасын жақсартуға қызмет етеді. Бұл арқылы
жобалардың жаңалануы және тәуекелділік дәрежесіне қарай капиталды
жұмылдыру тәсілдері (несие қарыздар, үлестік қатынастар, т.б.)
анықталады.
• Төртінші функция фирманың жоспарын жүзеге асыратын, біріккен өндіріс
жүргізіп, өз капиталын, ресурстары мен қолындағы технологиясын қоса
алатын әріптес тартуға мүмкіндік береді.
Кез келген әріптес (инвестор) ең әуелі бизнес-жоспар негізінде
компанияның даму бағытына сәйкес фирманың мүмкіндіктерін (қаржыны қайтарып
алу, кепілдіктің шын болуы, сақтандыру және басқа жаңдайлар) мұқият зерттеп
алады. Бұл жағынан алғанда бизнес-жоспар талдау құжаты мен жарнама құралы
қызметін атқарады. Сонымен, бизнес-жоспар фирманың тұрақты жұмыс құжаты
болып табылады, ол фирманың стратегиялық бағытын (даму тұжырымдамасын)
анықтап қана қоймай, кәсіпкерліктің барлық салаларындағы қызмет ету
процесін де сипаттайды. Ол фирма ішінде қолданылумен қатар, сыртқы
байланысқа да қызмет етеді.
Нарық экономикасы дамыған елдерде капитал, ресурстар, технологияны
ұсыну мәселелерін шешу тек белгілі мерзімге арналған, компанияның даму
бағытын көрсете алатын бизнес-жоспар болғанда ғана жүзеге асады.
Компаниялардың көпшілігі бизнес-жоспарды бір жылға жасайды. Оларда фирма
қызметі айлық не тоқсандық мерзімге бөлініп көрсетіледі.
Көптеген фирмалар бизнес-жоспарды 3-5 жылға, тек кейбірі (аса ірі
компаниялар) ғана 5 жылдан артық мерзімге жасайды.
Кесте 1 Бизнес-жоспарға қойылатын негізгі талаптар және оны жасаудың
принциптері
Бизнес-жоспарға қойылатын негізгі талаптар және оны жасаудың принциптері
Сенімділік, ол кәсіпорынның шын жағдайын көрсете білуі қажет
Барлық жағдайдың (көрсеткіштердің) нақтылығы және дәлелдігі
Айқындылық, дәлелдің логикалық дәйектілігі және сендіре алатындығы
Қазіргі заманға сай болуы, яғни құжаттарды қажетті уақытында жасау
және мақсатына қарай бейімдеу
Арнайы болуы, яғни қажетті ақпаратты қажет уақытында, оны
қажетсінетін адамға жеткізу
Бизнес-жоспарды тікелей басшы-кәсіпкер, менеджер, фирма қызметкерлері
немесе көмек көрсетуші кәсіпорын жасайды. Негізгі қызметтеріне қарай бизнес-
жоспарды жсау және жүзеге асыру бірте-бірте, кезең-кезеңімен жүзеге
асырылады.
Кесте 2 Бизнес – жоспар кезеңдері
Бизнес – жоспар кезеңдері
Бірінші кезеңде Даму тұжырымдамасы жасалып, мақсаты анықталады
Екінші кезеңде Жоба, яғни өндірістік және инвестициялық даму
бағдарламасы жасалады
Үшінші кезеңде Жоба талданып, түпкілікті бекітіледі
Төртінші кезеңде Бизнес-жоспарды жүзеге асыру жөніндегі шаралар
(рәсімдеу, көшірме жасау, жан-жаққа тарату) белгіленеді
Бизнес-жоспардың құрамы мен құрылымы, оны нақтылау деңгейі
кәсіпорынның көлемі мен оның мүдделік салаларына байланысты болады. Ірбір
нақты жағдайда ол фирма қызмет етіп отырған жердегі өзгерістерге байланысты
толықтырылып немесе нақтыланып отырылады.
Бизнес-жоспар бірінші (титулды) беттен басталады, онда мыналар
көрсетіледі: кәсіпорынның, жоба инициаторының аты, жобаның және оның
авторының аты, берілген құжаттың дайындалу мерзімі мен орны.
Кесте 3 Бизнес-жоспардың негізгі тараулары
Бизнес-жоспардың негізгі тараулары
Кіріспе бөлім (фирманың мүмкіндігі, атқарушылық түйіні).
Осы саладағы және тауарды (қызметті) өткізу рыногындағы жағдайға
талдау.
Маркетинг жоспары.
Өндірістік жоспар.
Ұйымдастыру жоспары мен менеджмент.
Қаржы жоспары және қаржылндыру стратегиясы.
Қауіп-қатер (тәуекелділік) және сақтандырудың мөлшерін бағалау.
Заңдылық аспектілері.
Жоспардың орындалуын бақылау және бағалау.
Кіріспе бөлім (түйін) жобаның мәнін сипаттайды және ол қысқа түрде
беріледі (3 беттен аспайды). Онда басымдық негізде қызмтеттің барлық
бағыттары, олар бойынша мақсатты рыноктар, осы рыноктардағы фирманың орны,
стратегиялық мақсаттар және оларға жету жолдары анықталады, сонымен бірге
фирма мен оның қызметі туралы мәлімет беретін ақпарат жазылады. Түйін басқа
тараулар бойынша толық мәлімет анық болғанда, бизнес-жоспардың ең соғында
жасалады. Кіріспе бөлімнің мазмұнына орай фирманың беделі, жобаның сапасы
анықталады.
Саладағы және тауар өткізу рыногындағы жағдайға талдау тарауында
екі үлкен міндет шешіледі:
- инвестиция нысаны ретіндегі саланың жағдайы және даму тенденциясын
қарастыру;
- өндіріс көлемін болжау үшін бастапқы ақпарат алу, бәсекелестікті
есепке ала отырып кәсіпорын өнімін өндіру және өткізу көлемін анықтау,
қызметін іске асыру.
Бизнес-жоспардың маңызды тарауы маркетинг жоспары болып табылады,
ол сауда және қызмет көрсету, баға, жарнама салаларының бизнестің барлық
кезеңдеріндегі - өнімнің пайда болуынан сатуға дейінгі және сатқаннан
кейінгі стратегиясын анықтайды. Мұнда мынадай принциптерді басшылыққа алу
қажет:
1. Тұтынушыны түсіну принципі нарық өзгерісінің динамикасын және
қажеттілікті есепке алуға негізделеді.
2. Тұтынушылар үшін күрес принципі рынок пен тұтынушыға барлық мүмкін
тәсілдер (тауар сапасы, жарнама, қызмет көрсету, баға және т.б.)
арқылы әсер етуді жүзеге асырады.
3. Өндірістің нарық талаптарының ыңғайына барынша бейімделуі принципі
бойынша фирманың барлық қызметі тұтынушы сұранысын және оның келешекте
өзгеруін білуге негізделеді.
Өндірістік жоспар тарауында келесі мәселелер тиянақты баяндалады:
1. Өндіріс бағдарламасы және кәсіпорынның өндірістік қуаты.
2. Өндіріс үдерісінің сипаттамасы (технологиялық жобалар)
3. Шикізат пен материал жеткізушілер және олармен байланыс.
4. Өндірістің шығыны.
Өндірістік бағдарлама белгілі уақыт ішінде шығарылатын өнімнің санын,
түрлері мен сапасын, нақтылы және құндық өлшемін көрсетеді. Өндіріс қуатын
бағалауда өндірістің негізгі құралдарының мөлшері мен жабдықтың қуаты,
пайдалану мерзімі, жаңғырту, қайта құру мен жаңарту мүмкіндігі ескеріледі.
Өндіріс үдерісі, яғни өндіріс технологиясы жан-жақты сипатталады.
Өндірістік жоспардың соңында, өткізу жоспарының негізінде, смета мөлшері,
тұрақты және айнымалы, өндірістік және өндірістік емес шығындар көлемі,
өндіріс қуаты мен технологисының есептері, өндіріс қоры мен ескеру
жиянтығы, жеке өнімнің өзіндік құны белгіленеді.
Ұйымдастыру жоспары және менеджмент тарауы бизнес-жоспардың негізгі
бөлімі блып есептеледі, ол мыналардан тұрады:
- фирманың ұйымдық құрылымы;
- басқару жүйесі;
- еңбек ресурстарын басқару.
Басқаруды дұрыс ұйымдастыру – жұмысты дұрыс жолға қойылып, алға
басқан бизнеске жақсы ойларды енгізудің кілті. Біз компанияға емес,
адамдарға инвестиция жасаймыз деп инвесторлар жиі айтады. Фирманың
ұйымдастырылу құрылымына басқарудың сызба нұсқасы, бөлімшелер құрамдары,
олардың міндеттері мен өзара байланысты қызметтерін үлестіру енеді.
Қаржылық жоспар жне қаржы стратегиясы тарауы фирманы қаржымен
қамтамасыз ету және жоспарланған мерзімде ақша ресурстарын тиімді
пайдалану туралы мәселелерді қарастырады. Қаржы жоспары төмендегідей есеп
беру, жоспарлау құжаттары болғанда ғана сапалы жасалады:
1. Оперативтік жұмыс жоспары (есеп беру) фирманың әрбір кезеңдегі іс-
қимылының нәтижесін көрсетеді, сонымен қатар әрбір тауар мен мақсатты
нарықтардың өзара байланысын білдіреді. Ол маркетинг қызметі арқылы
әзірленеді.
2. Өндіріс тауарларының пайдасы мен шығыны туралы жоспар бойынша фирманың
әр тауардан қанша түсім табатыны не тапайтыны айқындалады. Бұл
құжатты экономикалық қызмет мамандары жасайды.
3. Ақша қаражаты қозғалысының жоспары фирма қызметінде ақшаның түсуі мен
жұмсалу үдерісін көрсетеді. Ол фирманың төлем қабілеттілігін
айқындайды және фирманың қаржы қызметі арқылы әзірленеді.
4. Баланстық есеп беру фирманың есепті мезгіліндегі үнемдеу және қаржы
жұмысының қорытындысын көрсетеді. Мұны бас есепші дайындайды.
Сақтандыру және тәуекелділікті бағалау тарауында бизнес-
жоспар жүзеге асырылған кезде болуы мүмкін қауіп-қатер және олардан қорғану
әдістері көрсетіледі. Қауіп-қатердің (тәуекелділіктің) түрлері өте көп:
табиғи апаттар (жер сілкіну, өрт, т.б.) экономикалық (дағдарыстар,
валютаның өзгеруі) және саяси (ұлтаралық араздық, митингілер) өзгерістер
және т.б. Осылардың бәрін белгілі бір топтарға: техникалық, қаржылық,
экологиялық, әлеуметтік, қауіп-қатерлерге жатқызуға болады. Олардың
әрқайсысы ресурстардың жойылуы, табыстың азаюы, қосымша шығындардың көбеюі,
т.б. тәрізді қолайсыз жағдайларға соқтыруы мүмкін. Сондықтан бизнес-жоспар
жасау нарық жағдайында мүмкін болатын қауіп-қатерлердің сандық және сапалық
талдауларын жүргізуді қажет етеді.
Бизнес-жоспардың Заңдық аспектілері бөлімінде кәсіпорынның
құрылуы мен құқықтық қамтамасыз етілуі туралы барлық ақпарат беріледі.
Сонымен бірге жеке меншік және шаруашылық жүргізу түрлерінің таңдауы
дәйектеледі, құрылтайшы құжаттар мен басқа құжаттар әзірленеді, меншік
нұсқасы мен іс ұйымдастырудың келешектегі өзгерістері көрсетіледі. Сондай-
ақ бұл бөлімде фирма жұмысын, оның басқа кәсіпорын және мемлекеттік
ұйымдармен қарым-қатынасын реттейтін барлық құқықтық, нормативтік актілер
қамтылуы тиіс.
Жоспар орындауды бақылау мен бағалау бөлімінде бизнес-
жоспардың орындалуын бақылау жүйесі беріледі: қорды бақылау, өндірістік
бақылау, сапаны бақылау, сатуды бақылау, шығынды бақылау.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын, әсіресе үлкен
корпарациялар өзінің өндірісін тұрақты және ұзақ мерзім бойы жүргізу үшін
стратегиялық жоспар жасауы тиіс.
ІІ Нарықтық экономикада бизнес-жоспарларды пайдалануын талдау
2.1 БК Теңізшевройл ЖШС - ның Қазақстан экономикасында алатын орны
Теңіз мұнай кеніші Қазақстан Республикасы Атырау облысының Жылыой
ауданында, Каспиий маңы ойпатының оңтүстік-шығыс бөлігінде, Құлсары
қаласынан оңтүстік-батыс бағытында 110 км, Атырау қаласынан оңтүстік-шығыс
бағытында 150 км жерде орналасқан.
1979 жылы ашылған кен орны теңдессіз, әлемдегі ең ірі кеніштердің
бірі болып шықты және соңғы 30 жыл ішінде ашылған ең ірі геологиялық
жаңалық болып есептеледі. Кеніштің мұнай коллекторының көлемі шамамен
21*19,3*1,6 километр. Мұнайдың геологиялық қорының болжамды көлемі 3,2
миллиард тоннадан 5,3 миллиард тоннаға дейін (26 миллиард баррельден 43
миллиард баррельге дейін) бағаланып отыр. Жақын орналасқан, ТШО игеріп
жатқан Королев кенішінде 0,5 миллиард тоннаға (4 миллиард баррельге) жуық
мұнай бар.
Теңіз кенішінің ашылуы мен оны игеру жұмыстарының басталуы
Қазақстанның жақын болашақта іргелі мұнай экспорттаушысына айналуына жол
ашты Кенішті белсенді игеру және мұнай мен газды өткізу қазіргі кезде бүкіл
елдің әл-ауқатын көтеруге елеулі үлес қосуда және оның болашақтағы
өркендеуінің кепілі болып табылады.
Теңіз кеніші тек алмағайлап көлемімен ғана емес, басқа да
көрсеткіштермен теңдессіз болып шықты – ол әлемде игеріліп жатқан кен
орындарының ішінде мұнай шоғыры өте тереңде жинақталған (коллекторының
желегі шамамен 3 810 метр тереңдікте), сонымен қатар кен орны қойнауқаттық
қысымы мен температурасының ауытқымалы жоғары деңгейімен, мұнай құрамындағы
едәуір мөлшердегі күкіртсутегімен ерекшеленеді. Осы көрсеткіштердің бәрі де
кен орнын игеруде белгілі қиындықтар туғызады.
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен американдық
Шеврон корпорациясы Теңіз кенішін игеру мақсатында Теңізшевройл ЖШС
құрды. Бұндай серіктестік кен орнын игеруге қатысты міндеттерді шешу үшін
үздіксіз әлемдік технологиялар мен мүмкіндіктер және ірі инвестиция тартуға
мүмкіндік берді.
Теңізшевройл ЖШС-тің алғашқы табыстары көп кешікпей Жаңа
инвесторларды тартты. Қазіргі уақытта Теңізшевройл ЖШС-тің иелері болып
табылатын серіктестер - ҚазМұнайГаз - 20%, Шеврон -50%, Эксон Мобил
Қазақстан Венчурс Инк. - 25%, ЛукАрко БК – 5%. Контракт 40 жылңа
есептелген. Кен орнын игеруге тартылатын инвестиция көлемі 20 миллиард АҚШ
долларынан кем болмайды деп күтілуде.
Қазіргі кезде ТШО табысты түрде кеңейтілген өндіріс жүргізіп, әлемнің
көптеген елдеріне тауарлық мұнай мен ілеспе өнімдерді (құрғақ және
сүйытылған газ, күкірт) өткізуде.
Осы бірегей кенішті игеру үшін ТШО өз қызметінде дүниежүзілік жоғары
талаптарға сай ең озық технологиялар қолданады.
ТШО өнімдері: Кен орнында өндірілетін шикізаттан ТШО ақтық өнімнің
бірнеше түрін шығарады. ТШО өнімдерінің негізгі түрі – тұрақтандырылған
мұнай, көмірсутек шикізатының қалған бөлігінен (ілеспе газдан) тауарлық
газ (құрғақ газ және сұйытылған газдар – пропан мен бутан), сонымен қатар
ілеспе газ құрамындағы күкіртсутектен алынатын күкірт өндіріледі.
Тұрақтандырылған мұнай - Теңіз мұнайы өзінің жоғары сапасының
арқасында халықаралық рынокта үлкен сұранысқа ие. ТШО-ның тауарлық мұнайы
өте жеңіл, яғни көмірсутектің жеңіл молекулаларынан тұрады, осылайша
бензин, дизель отынын және басқа да өнімдерді өндіру жұмысын жеңілдетеді.
Тауарлық газ - ТШО газ өңдеуге қатысты қуаттарын үнемі
жетілдіру нәтижесінде сапасы бойынша әлемдік талаптарға жауап беретін газ
өнімдерін шығара бастады. 2000 жылға дейін (тиісті жаңа нысандар іске
қосылғанша) ТШО өндіретін тауарлық газ сапасының салыстырмалы түрде төмен
болуына байланысты кей кездері сұранысқа ие болмады. ТШО тауарлық газдың
бір бөлігін алауларда жағуға мәжбүр болды. Бұл газ жағуға байланысты
атмосфераға тарайтын шығарындылардың көбеюіне соқтырды. Өнім өңдеу жабдығын
жетілдіру арқасында бұл әдіс енді қолданылмайтын болды. 2000 жылдан
бастап ТШО (шамамен тәулігіне 10 миллион текше метр) жоғары сапалы табиғи
газ өндіреді. 2004 жылы 4,8 миллиард текше метр табиғи газ өндірілді.
2001 жылы шикі газдың барлық көлемін тауарлық өнімдерге, құрғатылған отын
газы, пропан мен бутанға өңдеуге мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен
қондырғылар іске қосылды. Бұл газдың сапасы әлемдік стандарт талаптарына
сәйкес көтерілді., нәтижесінде газды жергілікті рынокта сатуға да, Еуропа
елдеріне шығаруға да мүмкіндік туді. 2004 жылы сұйытылған пропан мен бутан
өндіру көлемі 843 мың тоннаны құрады.
Күкірт - шикі мұнай мен газды күкіртсутектен тазарту барысында ТШО
ілеспе өнім – қарапайым күкірт (S) өндіреді. Ол да өз алдына халықаралық
рынокта сұранысы бар бағалы шикізат өнімі болып табылады. Тек АҚШ-тың
өздерінде құрамында күкірт бар өнімнің 30 мыңнан астам түрлерін шығару
барысында жыл сайын 12 млн. т күкірт пайдаланылады. ТШО 2004 жылы 918 тонна
күкірт өткізді. Қазіргі уақытта ТШО өндірген күкірттің жалпы көлемінің 75%-
ы рыноктарда сатылуда және жақын жылдары күкіртті сату көлемін ұлғайту
көзделуде. Өткізілмеген күкірт қатты блок тұрінде сақталуда. ТШО-ның
өндірісті кеңейту жоспарларының жүзеге асырылуы 2006 жылы шикі газдың
басым бөлігін қарапайым күкірт өндірудің орнына, мұнай коллекторларына кері
айдауға мүмкіндік береді. Бұл коллектордың қысымын қолдауға мүмкіндік
береді және Теңіз кенішінде өндірілетін мұнай көлемін ұлғайтуға ықпал
етеді. ТШО кесек күкірттен тауарлық күкірттің әр алуан (түйіршік,
қабыршақ, ұсақталған, сұйық) түрін өндіруге арналған жаңа қондырғыларды
енгізуге қомақты қаржы жұмсай отырып, күкірт өткізудің жыл сайынғы көлемін
өсіру жолында пәрменді жұмыс атқаруда.
2002 – 2003 жылдары ТШО түйіршік күкірт өндіретін екі қондырғыны іске
қосу үшін 60 млн. доллардан астам қаржы жұмсады. Бұл қондырғылар тәулігіне
2200 тонна немесе жылына 800 000 тонна жоғары сапалы түйіршік күкірт өндіре
алады. 2006 жылы күкірт қалыптайтын қосымша 2 қондырғы іске қосылады.,
олардың жылдық өнімділігі 800 000 тоннаға тең. 2002 жылдың қараша айында
Каспиан Салфа Компани компаниясы ТШО өндіріп жатқан күкірттен қабыршақ
күкірт шығаратын жаңа жабдық кешенін іске қосты. Оның өнім шығару көлемі
жылына 400 000 тоннаны құрайды.
ТШО сұйық күкіртті ТМД елдері – Ресей, Украина және Қазақстан
рыноктарында өткізуді жалғастыруда. Қазіргі кезде ТШО ұсақталған күкіртті
өткізу көлемін өсіру бойынша шаралар қолдануда Кесек күкірт гидробалға мен
фреза көмегімен ұсқталады. ТШО-да күкірт өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1 Нарықтық жағдайда экономиканы басқарудың теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 Нарықтық экономиканы басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес-жоспардың алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
2 БК Теңізшевройл ЖШС-нің нарықтық экономика жағдайындағы бизнес-жоспарды
пайдалануы жӘне экономикалық тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.1 БК Теңізшевройл ЖШС-нің Қазақстан экономикасында алатын орны және
шаруашылық қызметіне сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. БК Теңізшевройл ЖШС-нің 2005 - 2009 жылдарға жасақталған бизнес-
жоспарын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
3. БК Теңізшевройл ЖШС-нің 2005 - 2009 жылдарға жасақталған бизнес-
жоспарындағы экономикалық тиімділіктерін бағалау ... ... ... ... ... 72
3 КӘсіпорынның бизнес - жоспарларын дайындау жӘне іске асыру жолдарын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
3.1 Кәсіпорынның бизнес-жоспарының экономикалық тиімділіктерін арттыру
бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..84
3.2 БК Теңізшевройл ЖШС-нің бизнес-жоспарын жетілдіру жағдайлары..89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 98
Пайдаланған Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .101
Кіріспе
Отын энергетикалық комплекс әр елдің шаруашылығында өзіндік ерекше
рольге ие, отын – энергетикалық өнімдерінсіз экономикалық қызметтердің
болуы мүмкін емес. Бастапқы энерго ресурстарды өндіру мен тұтынудың жалпы
көлемі бойынша бірінші орында мұнай, содан кейін көмір және газ тұр. Мұнай
соңғы тұтыну үшін екінші ретті өнімдер ретінде, оның негізінде бензин,
керосин, дизель отыны, мазут, түрлі майлар және т.б. газ және сұйық түрінде
мұнай фракциялары мұнай химиялық өнеркәсіпке кеңінен пайдалану үшін,
көмірсутектің негізгі және жартылай өнімдерін алатын бастапқы энергоресурс.
ХХ - ғасырдың екінші жартысында мұнай өндірісінің жылдам өсуі оның
физикалық және технологиялық артықшылықтармен ерекшеленеді:
- жылу туғызғыштығы жоғары;
- жанудың үлкен жылдамдығы;
- мұнайдан көмірсутектің кең шеңберін алу мен өңдеудегі оңайлылығы;
- мұнайды пайдалану экологиялық жағынан қауіпсіздеу;
- көптеген мұнай өнімдерінде мұнайға тән ерекшеліктер болады.
Еліміздегі мұнай өндірісінің өсуіне көптеген экономикалық және
географиялық жағдайлар әсер етеді:
• капитал салымдылық пен өндірудің өзіндік шығындарының көмірмен
салыстырғандағы төмен болуы;
• геологиялық шарттар мен ұңғылардың тереңдігі, қорлардың ірі жерқыртысында
шоғырлануы;
• мұнайдың ағындылығы оның өндірілуін, тасмалдануымен тиелуін жеңілдетеді.
Мұнайдың және оның негізінде алынатын өнімдердің технологиялық-
экономикалық артықшылықтары, әлемдік шаруашылықтағы мұнай және мұнай
өндіруші өнеркәсіптің ерекше ролін арттырады. Мұнай және мұнай өнімдері
стратегиялық ресурстардың маңызды түрі болып келеді және ол алдағы
уақыттарда бола бермек.
Осы кезеңдерде мұнайдың экспорттық және импорттық операциялары
саласында төмендегідей әлемдік мұнай нарықтары құрылды:
• Солтүстік – Батыс Европа нарығы;
• Орталық және Шығыс Европа нарығы;
• Жерорта теңізі нарығы;
• Азия – Тынық мұхиты аймақтарының нарығы, Қытайды қоса алғанда;
• Персит түбегі нарығы.
Мұнай және газ өндіру саласы бұл – ұлан байтақ егемен еліміздің
берекелі беделі болып саналады. Осыған орай ел экономикасында мұнай-газ
өндірісінің алатын орны ерекше. Нарықтық экономикада мұнай – газ
саласындағы кәсіпорындардың шаруашылықты басқару мен ұйымдастыру қызметі
зор мәнге ие.
Экономика саласын дамытудың Қазақстан Республикасы Президентінің
стратегиясында белгіленген қарқынын қамтамасыз ету үшін отандық товар
өндірушілерді қолдау қажет екендігі белгілі. Бірінші кезекте экономикалық
өсудің негізгі көздері болып шешуші және басым салалары мен әрекет етуші
кәсіпорындары анықтау болып табылады.
Жоспарлау мен болжау ғылыми тұрғыдан қоғамдық дамудың қарқыны мен
өзара тепе – теңдігіне байланысты процесстер мен экономикалық заңдардың
ерекше көріністерін зерттейді. Бұл ғылымның мақсаты – экономикалық заңдарға
сүйене отырып, халық шаруашылығын дамытудың жоспарына болжау жасау және оны
жүзеге асыру жолдарын көрсету. Осы міндет орындалғанда, бір жағынан,
экономикалық заңдылықтардың дұрыс ескерілуі, екінші жағынан, олардың іс –
тәжірибеде қолданылуы қадағаланады.
Жоспарлау жүйесі нарықсыз, нарықтық қатынастар механизімінсіз
сәтсіздікке ұшыраса, тиісінше нарықтық шаруашылықты болжаусыз және
реттеусіз жүргізу аса тиімді болмайды. Нарықтық қатынастар қаншама еркін,
өз бетінше қалыптасады делінгенімен, барлық елдерде экономикалық даму
жолдары жоспар бойынша анықталады. Әрине, бұл жоспар тікелей бұйрық немесе
директива болмауы тиіс.
Кәсіпорынның бизнес – жоспары бұл жоспарланған өндірістік процесс бола
отырып, өндірістің қызметін алдын – ала болжау шамасы болып табылады.
Кәсіпорынның бизнес – жоспары әр мекемеде әртүрлі бағыттарға жасақталады.
Кәсіпорында бизнес – жоспар құрудың негізгі мақсаттарының бірі болып,
өндірістік процесті дұрыс ұйымдастыру, жұмыс тәртібін қадағалау, жұмыстың
үздіксіздігін қамтамасыз ету, табыс көзін молайту, жалпы кәсіпорын қызметін
жақсатру және таза пайданы жоғарлату болып табылады.
Осы дипломдық жұмысымның тақырыбы Нарықтық экономика жағдайында
бизнес-жоспардың тиімділігін анықтау мұнайгаз өнеркәсібіндегі мекемелердің
материалдық техниқалық базасының жағдайын зерттеуде, оларды жоспарлауда аса
маңызды орын алады.
Дипломдық жұмыстың объектісі - БК Теңізшевройл ЖШС – гі болып
табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мұнайгаз өнеркәсібіндегі
мекемелердің (БК Теңізшевройл ЖШС-нің мысалы ретінде) бизнес-жоспардың
тиімділігін анықтау және оған экономикалық баға беру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, яғни жалпы, негізгі,
жетілдіру тарауларынан және қорытындыдан тұрады. Дипломдық жұмыстың жалпы
бөлімдерінде БК Теңізшевройл ЖШС өндірістік-шаруашылық қызметіне баға
берледі, БК Теңізшевройл ЖШС – нің 2005 – 2009 жылдарға жасақталған
бизнес-жоспарының тиімділігі анықталып, талдау жасалады, оған экономикалық
баға беріледі.
І Нарықтық жағдайда экономиканы басқарудың теориялық негіздері
1.1 Нарықтық экономиканың теориясы
Нарық қатынастарының зерттеуін экономикалық теорияның
классикалық мектебі өкілдерінің еңбегінен іздегеніміз дұрыс. Оған Адам Смит
пен Давид Рекардо жатады. Адам Смит нарықтық экономикаға барынша еркіндік
беру қажет деп есептеген. Мемлекет өзінше жүре берсін саясатын
жүргізгені абзал. Нарықтың өзі ұлы үйлестірушісі болып саналады. Нарықтық
тепе-теңдік жай адам негізінде жүзеге асады-пайдаға мүдделі және еркін
бәсекенің болуы. А.Смиттің ойынша, адам нарықта өз пайдасын көздей отырып,
қаперінде жоқ нәрсеге көрінбейтін қол арқылы мақсатқа бағытталады. Өзінің
мүддесін көздей отырып, қоғам мүддесіне жиірек қызмет жасайды.
Батыс мемлекеттері шаруашылық саласындағы саясатты анықтайтын,
қазіргі әртүрлі экономикалық теория мен мектептердің шартты түрде екі
бағытын бөліп қарауға болады: біреулері сұранымды ынталандыруды жақтаса,
екіншілері – ұсынымды құптайды.
Бірінші бағыттың негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж.М.Кейнс болып
табылады. Оның басты еңбегі – Еңбекпен қамту, пайыз бен ақшаның жалпы
теориясы (1936 жыл) деп аталады. Нарық жағдайында сұранымын ынталандыру
қабілеттілігі жаппай жұмыссыздықтан құтқарады деген тұжырымға келді.
Жұмыстылық деңгейін мемлекеттік реттеу жүйесіне көшіру Дж.М.Кейнстің
жасаған негізгі қағидасы. Батыста ХХ-шы ғасырдың 30-шы жылынан 80-ші жылына
дейін кейнстіліктің әсерінен нарықты реттеу жүйесі жүзеге асты.
Дж.М.Кейнстің ізбасарларына француз дирижистерін де жатқызамыз. Олардың
ойынша, экономиканың өзін-өзі реттеуі автоматты түрде жүзеге асатынына
сенімін жоғалтқан. Олардың басты жоспарлайтын нәрсесі макроталдау болды.
Экономиканың негізін жалпы нәрселер құраған: мысалы, ұлттық табыс, қорлану
мен тұтыну, жиынтық қоғамдық, сұраным мен ұсыным мәселелері және т.б.
Экономиканың тиімді дамуын бұл бағыттағы экономистер мемлекеттік реттеумен
байланыстырады. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың көптеген бөлігін
алып, оны тиімді сұраным мен толық жұмыстылықты қамтамасыз етуге қолданады:
экономикада мемлекеттік сектор ұлғаяды, қосымша жұмыс орындары дайындалады,
азаматтарды әлеуметтік қорғау жүйесі (зейнет ақы, жәрдем ақы, білім мен
денсаулық сақтауға қаржылар т.б.) іске асады. Осы бағытты қолдайтын
экономистердің ойынша, экономиканың дамуына мемлекет басты бағыттаушы күшке
айналып, оның көмегімен нарықтың келеңсіз жақтары баяулайды.
ХХ-шы ғасырдың жетпісінші жылдарындағы экономикалық дағдарыс пен
кәсіпкерліктің белсенділіктің бәсендеуі А.Смиттің мемлекеттік реттеудің
тиімсіздігі идеясына алып келді. Осы жағдайлардың толқынымен экономикалық
теорияда жаңа бағыттар туа бастады. Осы бағыттағы экономистер ұсынымды
ынталандыру идеясына тілге тиек етті. Олардың ойынша, нарық механизмі,
бәсеке негізінде өсуді баланстандыру қамтамасыз етіледі немесе сұраным мен
ұсыным арасында тепе-теңдік қалыптасады. Мемлекеттің ролі еркін бәсекеге
дұрыс жаңдай жасаумен шектелуі қажет. Бұл неоклассикалық немесе
неолибералдық бағыттың көздегені жекешелендіруге пайдаға салық өсімін
төмендету арқылы және бәсеке жағдайында жеке кәсіпкерлікті күшейтіп,
ұсынымды ынталандыру. Мемлекет жұмыспен қамтамасыз ету идеясынан бас
тартып, әлеуметтік бағдарламаны барынша қысқартады. Әлеуметтік
амортизаторлар сақталып, тегін қызмет көрсету сияқты әлеуметтік кепілдік
жойылып, кәсіпорын акцияларына иелік жасау арқылы жұмысшыларды
кәсіпкерлікке тарту, басқаруға қатыстыру және сол сияқты бой көтере
бастайды. Олардың қолдауынша, жеке кәсіпкерлік өндіріс пен қоғамдық әл-
ауқаттың қарқынды өсуіне алып келеді.
Необерализмнің белгілі өкілдеріне американ экономисі Людвиг Мизес
(1881-1973 жж.), Чикаго мектебінің экономисі Милтон Фридмен (1912 ж),
Германияда – Фредрих Август Фон Хайекті (1899-1964 жж) жатқызамыз. Чикаго
мектебі насихаттап жүрген экономикалық теорияның қазіргі вариантынан осы
бағытқа монетаризмді айтуға болады. Экономика тұрақсыздығының басты ошағы
ақша аясында жатыр және оны реттеудің мәнісі шамалап бұзылған ұдайы
өндіріс циклын жоюда болып табылады. Монетаризмнің басты стратегиясы –
экономикалық өсудің мүмкіндігі мен тиімділігін қалпына келтіруді,
мемлекеттік бюджеттен экономикаға ынталандыру салымын алмай жүзеге асыру.
Негізгі екі бағыттың іштей дифференциацияланудың өрбуі осы
бағыттардың өзара жақындасу тенденциясын тудырады. Осы тенденцияның айқын
көрінісін американ экономисі Пол Антонн Самуэльсонның (1915 ж)
неоклассикалық синтез теориясы болып табылады. Неоклассикалық синтез
теориясының түсіндіруінше, еркін бәсекеде адамдар жұмыспен толық
қамтылмайды және ресурстар түгелдей игерілмейді. Мемлекеттің экономикаға
араласуы дағдарысты, жұмыссыздықты болдырмай, толық жұмыстылықты
қамтамасыз етуі қажет. Алайда, белгілі шеңберде бәсекелестіктің болуын
қалайды. Кәсіпкерліктің жеке және мемлекеттік түрлерінің араласуымен –
нәтижесінде аралас экономика пайда болды. Таза еңбекпен қамту жағдайында
шекті пайдалылық және шекті өнімділік теориясында баяндалған классикалық
принциптер өзінің заңды күшіне ие болып, ол П. Самуэльсонда негізгі құн
мен табысты үйлестірудің теориясы ретінде қарастырылған.
П. Самуэльсон өзінің неоклассикалық синтезіне американ экономисі
Джон Кеннет Гэлбрейттің (1908 ж) негізгі тұжырымдамаларын қосқан. Дж.
Гелбрейт ғылыми-техникалық революцияға және экономиканы реттеудің түрлері
– үкіметтің өзара ұзақ мерзімді келісіміне, ірі корпарация мен
кәсіподақтың мәмлелеріне ерекше мән берген. Бұл ұсыныстардың басты мақсаты
– мемлекеттік бақылауды күшейтіп, әлеуметтік епті тәсілін кеңірек қолданып,
әлеуметтік қақтығыстарды бәсеңдету.
Нарықтық модельге негізделген экономика шаруашылықты ұйымдастыруды
былай жүзеге асырады: жеке тұтынушы мен өндірушілер нарық арқылы өзара іс-
әрекет жасап, экономикадағы басты үш мәселені шешуді мақсат етеді. Оларға:
нені, қалай және кімге өндіруді жүзеге асыру қажеттілігін жатқызамыз.
Нені өндіру? Тұтынушы кез келген тауарды таңдау арқылы өз дегенін
жүргізеді. Егер сатып алушы белгілі тауар түрін көптеу алатын болса, онда
ол тауарға баға өседі. Мұндай механизмнің қалыптасуы экономикалық тәртіпке
шақырады. Нарықтық шаруашылық механизімінің іс-әрекеті автоматты сипат
алып: туарға сұраным өссе, баға көтеріледі. Және тауар өндіруші өндіріс
көлемін ұлғайтады.
Қалай өндіру? Тауар өндірушінің өзара бәсекелестігімен анықталады.
Баға бәсекелестігін жеңіп, белгілі пайда алу үшін тауар өндірушінің бірғана
соқпағы бар – арзан әрі сапалы өнімді шығару. Мұндай өнім қандай тауар
өндірушіде болмақ? Әрине, өндірісте ;ТП элементін кең қолдануды
ұйымдастырған, ресурсты үнемдеген, білікті кадрлары бар тауар өндірушілер
болады. Нарық өндіріске ҒТП-ті ендіріп, тұтынушыға баға мен сапасы
көңілінен шығатын өнімді шығаруға өндірісті барынша итермелейді.
Кімге өндіру? Бұл құбылыс сұраным мен ұсынымын арақатынасымен
байланыстырылып түсіндіріледі. Нарықты тұтынушының саны мен құрылымы, оның
табыс деңгейі және т.б.
Нарықтық механизм идеалды емес. Оның да келеңсіз жақтары баршылық:
әлеуметтік жіктелу, дәрменсіздерге қаталдығы, әсіресе банкрот болғандарға,
жұмыссыздықтың болуы. Бұл келеңсіздіктері оның жетістігімен көмкеріліп
отырады. Қоғам нарықтық қатынастардың келеңсіз салдарын амортизациялауды
үйреніп, оны бағаны реттеу, салық жүйесі негізінде табысты қайта бөлудің
үлестірудің көмегімен іске асырады. Сондай-ақ бюджеттік қаржыландырудың
арқасында жұмыскерлердің біліктілігін артырып, жұмыссыздарға жәрдемақы және
әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін қалыптастырады.
Нарық күрделі экономикалық категория бола тұра өзімен өзі болған
емес. Ол белгілі және нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайда өмір сүреді.
Және көптеген факторларға тәуелді: меншік түрлерінің көп болуы; нарықтағы
шаруашылық субьектілерінің қойылатын экономикалық жауапкершілікке сай
болып, тәуелсіз әрі өз-өзінше болуы; тауар өндірушілер мен сауда
делдалдарының бәсекелестігі; өнімге бағаны контрагенттердің қою құқықтығы;
керекті инфрақұрылымның болуы.
Нарықтық теория мен практикадағы мәнінің зор екендігіне қарамастан
таяу шетел мен Қазақстан Республикасы ғалым- экономистерінің нарық жайлы
пікір біркелкі емес. Бірнеше анықтамаларды келтіріп көрейік.
Нарық – белгілі жүйе әрі айырбас нәтижесі мен жағдайына немесе
өндірістік факторына қарай өндірістік қатынастарды қысқарту, шаруашылық
субъектілерін байланыстырушы ұйым.
Нарық – тауар айырбасының аясы, сатушы мен сатып алушылар арасындағы
белгілі экономикалық қатынастар жүйесінің сипаттамасы.
Нарық – сатушы мен сатып алушы арасындағы тауарды өткеру жайлы
қатынастар жүйесін көрсетеді.
Осы анықтамалардағы ортақ пікір: нарықты өндірістің емес, айырбас
саласының категориясы ретінде қарап, нарықтық қатынастардың субъектісіне
сатушы, сатып алушы және тұтынушылар жатқызылады. Тауар қатынасының дамыған
түрі мен сауда делдалының болған кезіндегі оның нәрсе, сатушы мен сатып
алушы нарықтық қатынаста мүлде әртүрлі субъекті болып табылады. Белгілі
жағдайдың бірі тауар-ақша, нарық байланыстары сату-сатып алу аспектісімен
ғана шектелмейді. Бастау айырбас пен айналыс аясының қатынасынан
басталмайды, ол өндірістік қатынастан басталады және өнім сол жерде
өндіріліп, экономикалық байланыстар туындайды. Сөйтіп өндірілген өнім қай
кезде тауар болып, қандай нақты түрде тауарлы – ақша қатынасы болатындығы
айқындалады.
Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты
әртүрлі функционалдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы
арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды.
Нарық туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Н. Ә. Назарбаевтың
бағдарламасында қаралып, еңбегінде баяндалған. Бағдарламада тез әрі бір
мезгілде барлық саланың рынокқа өтуі тәсілі құпталмай, қажетті салдарлар
туған кезде байыппен өту курсы мақұлданған. Кәсіпорын мен салалардың
шаруашылық қызметінде мемлекеттің тікелей реттеу элементін реформа
көмбесінде сақтай отырып, басқарудың қатаң, орталықтанған жүйесін нарықтық
қатынастармен ауыстыру көзделген. Аралас әлеуметтік-бағытталған нарықтық
экономиканың қалыптасуы стратегиялық мақсат ретінде қаралып, ол меншіктің
әр түрлерімен (жеке және мемлекеттік) ымыраласуы және өзара іс-әрекетті
бәсекелестікке негізделеді. Стратегиялық мақсатқа 15-20 жылдың ішінде
негізгі үш кезеңге бөлу арқылы қол жеткізілмек: алғашқы үш жылында (1992-
1995 жж.) экономиканы тұрақтандыру межеленген, тұтыну нарығын қалпына
келтіріп, меншіктің көп бөлігін мемлекет иелігінен алу көзделген; мұнан
кейінгі 7-10 жылда экономиканың шикізаттық бағытын жоюда ірі қадам жасау
және инфрақұрылымды дамыту, оған қоса дамыған тауар, капитал, еңбек нарығын
қалыптастыру; онан соң 5-7 жылда жаңа индустриялды елдер қатарына қосылып,
экономиканың ашық түрін қарқынды екпінмен дамыту.
1.2 Нарықтық экономиканы басқару
Нарық – тауарлық айырбас. Қарапайым нарық формасы сатушы ретінде
тауар өндірушінің өзі әрекет етіп, ал келісім тікелей айырбас түрінде
жүзеге асырылу жағдайларымен сипатталады. Тауарлық нарықтан бертін келе
дами отырып, мамандану процесіне ұшырады. Бөлшек сауда нарықтары, көтерме
сауда нарықтары пайда болды. Тауарлық нарықтармен қатар тәуелсіз қызмет
көрсету нарықтары пайда болды. Ақшалай тауарды сату-сатып алу ақша
айналымын тудырды.
Қазіргі нарықтық механизм – ұлттық кірісті тарату, жиынтық қоғамдық
өнімді өндіруге, мемлекеттің экономикасындағы маңызды міндеттерді шешетін
шаруашылықтың күрделі жүйесі.
Егер ерте кездегі нарық эквивленттік тауар айырбасымен сипатталса,
қазіргі кездегі нарық модификацияланған, барлық ерікті жартылай
монополияландырылған сауда операциясын қамтиды.
Қазіргі кезде адамзат қоғамының индустриалдықтан постиндустриадыққа
және ақпараттық қоғамға көшуі. Осы өту құбылысындағы алдағы кездегі
байқалатын басты нәрсе – болашақ технологиясы саналатын компьютерді, гендік
инженерия және т.б. кеңінен ендіру болып табылады.
Әлемдік қауымдастыққа енетін елдерде 80-шы жылдары басқарушылық
ойдағы қалыптасқан көзқарасты жоюға қарқынды күш-жігер жұмсалды.
Әлемдік нарықта бәсекелестьіктің тез күшеюі және технологиялық
ұйымдық жаңалықтарының жиілігі мен көлемінің ұлғаюы кезінде алғы шепте өз
жағдайын сынай білген әрі олқылығын дұрыс есептеген фирма басшылары
артықшылыққа ие болады. Олар басқарудағы тиімді саналатын бұрынғы көптеген
көзқарастарды жоюға және өз ұйымының, ондағы жұмыскерлердің келешекте жақсы
болуы тұрғысынан қайта қарайды.
Нарық – бұл кәсіпорынның өзінше жұмыс жасауы, сондықтан да барлық
жоспарлы-экономикалық шешімдер кәсіпорын иығына жүктеледі:
- Ақпараттың қағаздық легі қысқарады: барлық керекті ақпаратты нарық
коньюктурасы жедел көрсете алады;
- Кәсіпорындар арасында өзара ақпаратпен алмасу қажеттілігі туындайды;
- Ондай мәлімет беру сан алуан тауарлар жинағын ұлғайтады.
Бүкіл әлемді бір мәселе қатты толғандыруда: бүгін және ертең қандай
басқару қажет? Бұл мәселе барлық адамзатты толғандыруда: ақпараттық дәуірге
енген шет елдерді де және нарықтық қатынас дәуіріне алғашқы енген елдерді
де. Бастықтар көп болғанда не болуы мүмкін? Қандай бастықтар керек?
Көшбасшы ма әлде жетекші ме? Егер сен лидер болсаң, онда басқаша
жетекшілік жасағаның дұрыс. Бүгін адамдарды қалай басқаруға болады?
Дәстүрлі емес басқару жүйесіне қажеттілігі себептерінің әр түрлі
болғанымен, оның мағызы біреу-ақ: бастыста да, бізде де және ТМД елдерінде
басқарудың дәстүрлі ескі тәсілі жаңа өндірістік қатынастарға сай келмейді.
Қазіргі өндірістің бұрынға дәстүрлі, икемсіз, жалпы, жаппай көпшілік
түрлерінен айырмашылығы – оның жоғарғы икемділігі, жоғарғы ептілігі өнімнің
ұсақ сериясы және арнайы жоғарғы деңгейі, өнімнің тұрақты жаңалануымен
сипатталады. Осыдан келір дәстүрлі басқару түрлері – түпкілікті тұтынушыны
жеткілікті ескірмей, жаппай көпшілік өндірістің жалпы көрсеткіштерге
бағытталуы – бүгін өзін ақтамай отыр. Айта кететін нәрсе әдетте жоспарлы
нұсқаулы жүйеге жаппай, жалпы, ірі, икемсіздеу өндіріс тән болды. Ол
жоғарыдан нұсқаулы, жоспарлы тапсырмаларды беру арқылы басқарылды. Осындай
автоматтылыққа құрылған организмдер кәсіпорында дағдылы түрде өзінің
қызметін атқарады.
Нарықтық қатынасқа көшу, мемлекеттің толық тәуелсіздігі өзін-өзі
басқару тәсіліне ерекше мән беруді талап етеді. Бәсекелестік күресте өмір
сүру үшін кәсіпорынды дәстүрлі емес жаңаша басқаруды үйрену керек. Әсіресе
тауарды шығаратын әрі оны өткізумен айналысатын адамдарды басқара білген
жөн. Нарық кезінде кәсіпорын мамандарында көптеген жаңа қам-қарекеттер
пайда болды: тауар нарығын, капитал нарығын, жұмыс күші нарығын және т.б.
білу қажеттілігі.
Кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін қамтамасыз ету үшін қазіргі
кезде басшыға жаңа технологияны білу ғана емес, сонымен қатар басқару
тәсілін, яғни менеджмент технологиясын меңгеру қажет.
Менеджмент – бұл басқарушылық еңбектің мазмұны мен сипатын қарайтын
ғылым.
Басқарушылық қызмет төмендегідей істердің атқарылуын қарастырады:
- кәсіпорын жұмысын жоспарлау және болжау. Басқару стратегиясын,
бағдарлама іс-әрекетін жасау, қаржыландыру көздерін іздестіру және
белгіленген шешімдер мен бағдарламаның орындалу мерзімін анықтау;
- ранг дәрежесін байланыссыз барлық жұмыскерлердің орындауға, жүзеге
асыруға тиісті жұмыстарын ұйымдастыру, яғни жұмыстың орындалу
құрылымын ұйымдастыра білу қажет; сөйтіп барлық қызметкерлердің күш-
жігерін өнімді жұмысқа мақсатпен бөлу және оны жоғарғы тиімділікке
мақсатты бағыттау;
- басшы мен оның қарамағындағылардың істерін үйлестіру. Өзінің және
басқалардың қызмет атқаруын тұрақты қарау, сөйтіп оны өзінің және солш
ұйымның қойған мақсатына жету үшін бағыттау;
- алдағы мақсаттарды қамтамасыз ету үшін ұйымның жұмысын бақылау.
Басқару міндеттерінің күрделілігі мен сипатына байланысты кәсіпорын
менеджментті бірнеше деңгейге бөледі:
• менеджменттің жоғарғы деңгейі кәсіпорынның мақсатын, стратегиясын және
жұмыс жоспарын анықтайды. Жоғарғы деңгейді әдетте жалпы менеджмент деп
есептейді. Себебі, ол кәсіпорынды жалпы басқаруға және максималды пайда
табуға бағытталған;
• менеджменттің орташа деңгейі кәсіпорынның функционалды қызметін
басқаруға арналған, сондықтан да ол функционалды менеджмент деп
аталады. Функционалды менеджмент техникалық және технологиялық
жаңалықтарды енгізумен, ақпарат және нарықты басқарумен байланысты.
• менеджменттің төменгі деңгейі алғашқы буындағы жетекшілерді жатқызады.
Олар кәсіпорын қызметкерлерінің жұмысын тікелей ұйымдастыруды және
жоспардың орындалуын, өнім өндіру графигі мен оның өткізілуін қамтамасыз
етеді.
Жалпы алғанда қазіргі менеджмент фирма мамандарын сараптауға,
дайындауға және ынталандыруға ерекше мән береді. Менеджменттің қазіргі
теориялары адам жайлы, оның мақсатқа талпынысына, шығармашылдығына және
өзін-өзі ұйымдастыратын тұлға болуына негізделген. Адамның мотивациясы тек
физиологиялық сұранымға ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі кадірлеу және
өзін-өзі өткеру қажеттілігіне де негізделеді.
Менеджер – нарық жағдайында әрекет ететін басқарушылық еңбек
саласында ғылыми білімді меңгерген және қатаң бәсекелестік жағдайында
барлық жұмыскерлерді фирма алдында тұрған міндеттерді өткеруге ұйымдастыру
қабілеті бар адам. Ол тек жай ғана басқарушы болмай, алдын болжай алатын,
адамдарды ұйымдастыратын, олардың іс-әрекетін үйлестіріп, бақылай білу
керек. Қысқаша айтқанда, басқарушылық еңбек саласында маман болғаны дұрыс.
Нарық жағдайында менеджер тәуекелдікке бел бууы және оны басқара білуі де
керек. Менеджер үшін тәуекел болатын саланы таба білу өте қажет, оның
болатын мүмкіндігінің дәрежесін бағалап, алдын-ала шаралар қолдануы керек.
Бұл жағдайда менеджерге мынадай сипаттар – батылдық, іс-қимылдың стандартты
еместігі, тәуелсіздік, эксперименттілікке жақындығы, парасатты есеп, көп
қырлы қабілеттілік және жағдайды тез бағалап, оның өзгергендігіне жедел
реакция жасау, түпті нәтижені нақты бағалау. Менеджердің осындай кең
спектрлі қызметті қолдануы оның басқаруда жоғарғы тиімділікке қолын
жеткізеді, яғни, кәсіпорын жұмысының жоғарғы нәтижелілігіне, алдыменен
пайда табу жағдайы ескеріледі. Нарық жағдайында пайда алға қойған
міндеттерге жетудің түпкі мақсаты болып табылады.
Қазақстан табиғи ресурстардың, әсіресе энергетика ресурстарының орасан
зор қорына ие. Біздің еліміздің аумағында, бағам бойынша мұнайлы алғашқы он
елдіңқатарына қосарлық мұнай мен газ кен орындары бар. Сонымен қатар
Қазақстанда көмірдің, уранның, алтынның және басқа минералдардың мол қоры
бар.
Кесте 1 – Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006 жылдардағы
(қаңтар – шілде) мұнай – газ өндіру көрсеткіштері
№ Көрсеткіштер өлшем 2005 жыл 2006 жыл +,- %
бірліг(қаңтар – (қаңтар –
і шілде) нақтышілде) нақты
1. Мұнай өндіру тонна 31658446 33741344 + 2082898106,6
2. Конденсат тонна 4114778 3188882 - 925896 77,2
3. ҚР – сы бойынша барлығытонна 35773224 36930226 + 1157002103,2
Жоғарда берілген мәліметтерді талдар болсақ, Қазақстан Республикасы
бойынша 2005 – 2006 жылдардағы (қаңтар – шілде) мұнай – газ өндіру
көрсеткіштері былайша берілген. Мұнай өндіру 2005 жылы (қаңтар – шілде)
нақты уақыт аралығында ҚР – сы бойынша 31658446 тонна, ал 2006 жылы (қаңтар
– шілде) нақты уақыт аралығында 33741344 тонна. Бұл 2005 жылмен
салыстырғанда 2006 жылы + 2082898 тоннаға артық немесе 106,6 пайыз артық
өндірілген.
Диаграмма 1 - Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006 жылдардағы
(қаңтар – шілде) мұнай және конденсат өндіру көрсеткіштері
Диаграмма 2 - Қазақстан Республикасы бойынша 2005 – 2006
жылдардағы (қаңтар – шілде) барлық мұнай – газ өндіру көрсеткіштері
Ал конденсат өндіру 2005 жылы (қаңтар – шілде) нақты уақыт аралығында
ҚР – сы бойынша 4114778 тонна, ал 2006 жылы (қаңтар – шілде) нақты уақыт
аралығында 3188882 тонна. Бұл 2005 жылмен салыстырғанда 2006 жылы - 925896
тоннаға кем немесе 77,2 пайыз өндірілген.
1.3 Нарықтық экономиканы іске асырудағы бизнес-жоспардың алатын орны
Бизнес-істі жүргізу мен адамдардың іскерлік қатнастарының
жүйесі. Субъектісіне және меншік нысанына қарай оның мынадай түрлері
болады:
1. Кәсіпкерлік бизнес, ол жеке меншік өндіріс құрал-жабдықтарына
негізделген. Одан қазіргі таңдағы мемлекеттік емес жаңа меншік
түрлері (топтық, ұжымдық, коорпаративтік, акционерлік, пайлық) өсіп
шықты. Кәсіпкерлік бизнестің негізгі бағыттары: өнім шығару,
коммерция (сауда) және коммерциялық делдалдық.
2. Тұтынушы бизнес, ол жеке меншікті тұтыну және қызмет көрсету
саласына негізделеді. Тұтынушы бизнеске қатысушылар – барлық
азаматтар, сонымен қатар басқа фирмалардың өнімдерін тұтынушы
ретіндегі кәсіпкерлерү
3. Еңбек бизнесі, ол жеке меншіктік жұмыс күшіне негізделеді. Бұл
бизнестің субъектісі – жұмысшылар, олар өз еңбегін жалға сатады,
шарт бойынша еңбек етеді.
4. Мемлекеттік бизнес, ол мемлекет меншігіндегі өндіріс құрал-
жабдықтары, ақпарат, интеллектуалды еңбек өнімі, құнды қағаздар, ақша
ресурстары, т.б. негізделеді. Мұнда мемлекеттік органдар басқа
қатысушалармен іскерлік қатынастар арқылы тепе-тең әріптес ретінде
қызмет етеді.
Сурет № 1. Бизнес – жоспар түрлері
Нарықтық экономикада кез келген бизнестің стратегиясы және тактикасы
болады. Бизнестің стратегиялық мақсаты - өндірісті, жұмысты (қызметті)
жүзеге асыру процесінде пайданы (табысты, байлықты) молайту. Тактикалық
мақсаты – осы стратегиялық нұсқаманы әр әріптеспен және клиентпен нақты
жұмыс істеу барысында белгілі мәмәлені жүзеге асыруда қолдану. Бизнестің
бір-бірімен байланысы, бірін-бірі толықтырып отыратын шаралар және
операциялар жолы арқылы бірте-бірте ойлаған мақсатқа жеткізетін әрекет
жоспарлары (жобалары) немесе бағдарламалары шетел тәжірибесінде бизнес-
жоспар деп аталады.
Нарықтық экономика жағдайындағы бизнес-жоспардың мазмұны
орталықтанған жоспарлаудан әлдеқайда кең. Ол мынадай негізгі мақсаттарды
шешуге мүмкіндік береді:
• Экономикалық жағдайға сәйкес тиімді даму бағдарын тағдап алу,
мақсатты рыноктар және олардағы фирмалар орнын анықтау.
• Рынок қажеттілігіне сәйкес жақын және ұзақ мерзімде өндірілетін
өнімнің (жұмыстың, қызметтің) қажетті көлемі мен сапасын дәлелдеу,
өндірістік мүмкіндіктер мен қажетті ресурстарды бағалау.
• Басқарудың ұйымдық-құқықтық нысаны мен құрылымын таңдау, фирма
кадрларын еңбек етуге ынталандыру.
• Фирманың рынокты зерттеуге қажетті маркетингтік шараларын: жарнама,
сатуға ынталандыру, бағаны қалыптастыру, өткізу каналдары, т.б.
анықтау.
• Фирманың өндірістік және сауда шығындарын, күтілетін қаржы
нәтижелерінің көлемін анықтау. Келешек және жылдық бизнес-жоспарларда
тұрғындардың әлеуметтік жағдайын, аймақтағы экологиялық хал-ахуалды
жақсарту шаралары қарастырылады.
Сурет № 2. Бизнес - жоспар функциялары
Қазіргі экономикалық теория мен тәжірибеде бизнес-жоспар төрт түрлі
функция атқарады.
• Бірінші функция бизнестің концепциясы (тұжырымдамасы) мен стратегиясын
дамыту мүмкіндігімен байланысты. Бұл функцияның міндеті кәсіпорынды құру
кезеңінде жаңа іс-әрекет қажеттілігін дәлелдеуге саяды. Жаңа жобалар тек
инвестициялық болып, ғылыми-техникалық жаңалықтармен анықталып қана
қоймай, толығымен ойластырылп жасалған болуы керек, онда стратегияның
экономикалық және қаржылық жағдайы барынша сипатталып, нақты шаралардың
техникалық-экономикалық негіздемесі берілуі шарт.
• Екіншісі – жоспарлау функциясы. Ол фирманың (кәсіпорынның, кәсіпкердің)
мақсаты мен міндетін дұрыс анықтауға, дамудың ағымдағы, орташа және
ұзақ мерзімді бағыттарын белгілеуде, іс-әрекеттің жаңа бағыттарының
даму мүмкіндіктерін бағалауға, даму процесін бақылауға, қауіп-қатер
дәрежесін төмендетуге және қажетті түзетулер енгізуге мүмкіндік береді.
• Үшінші функция өндіріс қуаттарын жасақтауға, ұлғайтуға және жаңартуға
қажетті ақша қаражаттарын (ішкі және сыртқы инвестициялар) тартуға,
жаңа технологияны енгізуге, шығарылатын өнімдердің түрін көбейтуге не
өзгертуге және оның сапасын жақсартуға қызмет етеді. Бұл арқылы
жобалардың жаңалануы және тәуекелділік дәрежесіне қарай капиталды
жұмылдыру тәсілдері (несие қарыздар, үлестік қатынастар, т.б.)
анықталады.
• Төртінші функция фирманың жоспарын жүзеге асыратын, біріккен өндіріс
жүргізіп, өз капиталын, ресурстары мен қолындағы технологиясын қоса
алатын әріптес тартуға мүмкіндік береді.
Кез келген әріптес (инвестор) ең әуелі бизнес-жоспар негізінде
компанияның даму бағытына сәйкес фирманың мүмкіндіктерін (қаржыны қайтарып
алу, кепілдіктің шын болуы, сақтандыру және басқа жаңдайлар) мұқият зерттеп
алады. Бұл жағынан алғанда бизнес-жоспар талдау құжаты мен жарнама құралы
қызметін атқарады. Сонымен, бизнес-жоспар фирманың тұрақты жұмыс құжаты
болып табылады, ол фирманың стратегиялық бағытын (даму тұжырымдамасын)
анықтап қана қоймай, кәсіпкерліктің барлық салаларындағы қызмет ету
процесін де сипаттайды. Ол фирма ішінде қолданылумен қатар, сыртқы
байланысқа да қызмет етеді.
Нарық экономикасы дамыған елдерде капитал, ресурстар, технологияны
ұсыну мәселелерін шешу тек белгілі мерзімге арналған, компанияның даму
бағытын көрсете алатын бизнес-жоспар болғанда ғана жүзеге асады.
Компаниялардың көпшілігі бизнес-жоспарды бір жылға жасайды. Оларда фирма
қызметі айлық не тоқсандық мерзімге бөлініп көрсетіледі.
Көптеген фирмалар бизнес-жоспарды 3-5 жылға, тек кейбірі (аса ірі
компаниялар) ғана 5 жылдан артық мерзімге жасайды.
Кесте 1 Бизнес-жоспарға қойылатын негізгі талаптар және оны жасаудың
принциптері
Бизнес-жоспарға қойылатын негізгі талаптар және оны жасаудың принциптері
Сенімділік, ол кәсіпорынның шын жағдайын көрсете білуі қажет
Барлық жағдайдың (көрсеткіштердің) нақтылығы және дәлелдігі
Айқындылық, дәлелдің логикалық дәйектілігі және сендіре алатындығы
Қазіргі заманға сай болуы, яғни құжаттарды қажетті уақытында жасау
және мақсатына қарай бейімдеу
Арнайы болуы, яғни қажетті ақпаратты қажет уақытында, оны
қажетсінетін адамға жеткізу
Бизнес-жоспарды тікелей басшы-кәсіпкер, менеджер, фирма қызметкерлері
немесе көмек көрсетуші кәсіпорын жасайды. Негізгі қызметтеріне қарай бизнес-
жоспарды жсау және жүзеге асыру бірте-бірте, кезең-кезеңімен жүзеге
асырылады.
Кесте 2 Бизнес – жоспар кезеңдері
Бизнес – жоспар кезеңдері
Бірінші кезеңде Даму тұжырымдамасы жасалып, мақсаты анықталады
Екінші кезеңде Жоба, яғни өндірістік және инвестициялық даму
бағдарламасы жасалады
Үшінші кезеңде Жоба талданып, түпкілікті бекітіледі
Төртінші кезеңде Бизнес-жоспарды жүзеге асыру жөніндегі шаралар
(рәсімдеу, көшірме жасау, жан-жаққа тарату) белгіленеді
Бизнес-жоспардың құрамы мен құрылымы, оны нақтылау деңгейі
кәсіпорынның көлемі мен оның мүдделік салаларына байланысты болады. Ірбір
нақты жағдайда ол фирма қызмет етіп отырған жердегі өзгерістерге байланысты
толықтырылып немесе нақтыланып отырылады.
Бизнес-жоспар бірінші (титулды) беттен басталады, онда мыналар
көрсетіледі: кәсіпорынның, жоба инициаторының аты, жобаның және оның
авторының аты, берілген құжаттың дайындалу мерзімі мен орны.
Кесте 3 Бизнес-жоспардың негізгі тараулары
Бизнес-жоспардың негізгі тараулары
Кіріспе бөлім (фирманың мүмкіндігі, атқарушылық түйіні).
Осы саладағы және тауарды (қызметті) өткізу рыногындағы жағдайға
талдау.
Маркетинг жоспары.
Өндірістік жоспар.
Ұйымдастыру жоспары мен менеджмент.
Қаржы жоспары және қаржылндыру стратегиясы.
Қауіп-қатер (тәуекелділік) және сақтандырудың мөлшерін бағалау.
Заңдылық аспектілері.
Жоспардың орындалуын бақылау және бағалау.
Кіріспе бөлім (түйін) жобаның мәнін сипаттайды және ол қысқа түрде
беріледі (3 беттен аспайды). Онда басымдық негізде қызмтеттің барлық
бағыттары, олар бойынша мақсатты рыноктар, осы рыноктардағы фирманың орны,
стратегиялық мақсаттар және оларға жету жолдары анықталады, сонымен бірге
фирма мен оның қызметі туралы мәлімет беретін ақпарат жазылады. Түйін басқа
тараулар бойынша толық мәлімет анық болғанда, бизнес-жоспардың ең соғында
жасалады. Кіріспе бөлімнің мазмұнына орай фирманың беделі, жобаның сапасы
анықталады.
Саладағы және тауар өткізу рыногындағы жағдайға талдау тарауында
екі үлкен міндет шешіледі:
- инвестиция нысаны ретіндегі саланың жағдайы және даму тенденциясын
қарастыру;
- өндіріс көлемін болжау үшін бастапқы ақпарат алу, бәсекелестікті
есепке ала отырып кәсіпорын өнімін өндіру және өткізу көлемін анықтау,
қызметін іске асыру.
Бизнес-жоспардың маңызды тарауы маркетинг жоспары болып табылады,
ол сауда және қызмет көрсету, баға, жарнама салаларының бизнестің барлық
кезеңдеріндегі - өнімнің пайда болуынан сатуға дейінгі және сатқаннан
кейінгі стратегиясын анықтайды. Мұнда мынадай принциптерді басшылыққа алу
қажет:
1. Тұтынушыны түсіну принципі нарық өзгерісінің динамикасын және
қажеттілікті есепке алуға негізделеді.
2. Тұтынушылар үшін күрес принципі рынок пен тұтынушыға барлық мүмкін
тәсілдер (тауар сапасы, жарнама, қызмет көрсету, баға және т.б.)
арқылы әсер етуді жүзеге асырады.
3. Өндірістің нарық талаптарының ыңғайына барынша бейімделуі принципі
бойынша фирманың барлық қызметі тұтынушы сұранысын және оның келешекте
өзгеруін білуге негізделеді.
Өндірістік жоспар тарауында келесі мәселелер тиянақты баяндалады:
1. Өндіріс бағдарламасы және кәсіпорынның өндірістік қуаты.
2. Өндіріс үдерісінің сипаттамасы (технологиялық жобалар)
3. Шикізат пен материал жеткізушілер және олармен байланыс.
4. Өндірістің шығыны.
Өндірістік бағдарлама белгілі уақыт ішінде шығарылатын өнімнің санын,
түрлері мен сапасын, нақтылы және құндық өлшемін көрсетеді. Өндіріс қуатын
бағалауда өндірістің негізгі құралдарының мөлшері мен жабдықтың қуаты,
пайдалану мерзімі, жаңғырту, қайта құру мен жаңарту мүмкіндігі ескеріледі.
Өндіріс үдерісі, яғни өндіріс технологиясы жан-жақты сипатталады.
Өндірістік жоспардың соңында, өткізу жоспарының негізінде, смета мөлшері,
тұрақты және айнымалы, өндірістік және өндірістік емес шығындар көлемі,
өндіріс қуаты мен технологисының есептері, өндіріс қоры мен ескеру
жиянтығы, жеке өнімнің өзіндік құны белгіленеді.
Ұйымдастыру жоспары және менеджмент тарауы бизнес-жоспардың негізгі
бөлімі блып есептеледі, ол мыналардан тұрады:
- фирманың ұйымдық құрылымы;
- басқару жүйесі;
- еңбек ресурстарын басқару.
Басқаруды дұрыс ұйымдастыру – жұмысты дұрыс жолға қойылып, алға
басқан бизнеске жақсы ойларды енгізудің кілті. Біз компанияға емес,
адамдарға инвестиция жасаймыз деп инвесторлар жиі айтады. Фирманың
ұйымдастырылу құрылымына басқарудың сызба нұсқасы, бөлімшелер құрамдары,
олардың міндеттері мен өзара байланысты қызметтерін үлестіру енеді.
Қаржылық жоспар жне қаржы стратегиясы тарауы фирманы қаржымен
қамтамасыз ету және жоспарланған мерзімде ақша ресурстарын тиімді
пайдалану туралы мәселелерді қарастырады. Қаржы жоспары төмендегідей есеп
беру, жоспарлау құжаттары болғанда ғана сапалы жасалады:
1. Оперативтік жұмыс жоспары (есеп беру) фирманың әрбір кезеңдегі іс-
қимылының нәтижесін көрсетеді, сонымен қатар әрбір тауар мен мақсатты
нарықтардың өзара байланысын білдіреді. Ол маркетинг қызметі арқылы
әзірленеді.
2. Өндіріс тауарларының пайдасы мен шығыны туралы жоспар бойынша фирманың
әр тауардан қанша түсім табатыны не тапайтыны айқындалады. Бұл
құжатты экономикалық қызмет мамандары жасайды.
3. Ақша қаражаты қозғалысының жоспары фирма қызметінде ақшаның түсуі мен
жұмсалу үдерісін көрсетеді. Ол фирманың төлем қабілеттілігін
айқындайды және фирманың қаржы қызметі арқылы әзірленеді.
4. Баланстық есеп беру фирманың есепті мезгіліндегі үнемдеу және қаржы
жұмысының қорытындысын көрсетеді. Мұны бас есепші дайындайды.
Сақтандыру және тәуекелділікті бағалау тарауында бизнес-
жоспар жүзеге асырылған кезде болуы мүмкін қауіп-қатер және олардан қорғану
әдістері көрсетіледі. Қауіп-қатердің (тәуекелділіктің) түрлері өте көп:
табиғи апаттар (жер сілкіну, өрт, т.б.) экономикалық (дағдарыстар,
валютаның өзгеруі) және саяси (ұлтаралық араздық, митингілер) өзгерістер
және т.б. Осылардың бәрін белгілі бір топтарға: техникалық, қаржылық,
экологиялық, әлеуметтік, қауіп-қатерлерге жатқызуға болады. Олардың
әрқайсысы ресурстардың жойылуы, табыстың азаюы, қосымша шығындардың көбеюі,
т.б. тәрізді қолайсыз жағдайларға соқтыруы мүмкін. Сондықтан бизнес-жоспар
жасау нарық жағдайында мүмкін болатын қауіп-қатерлердің сандық және сапалық
талдауларын жүргізуді қажет етеді.
Бизнес-жоспардың Заңдық аспектілері бөлімінде кәсіпорынның
құрылуы мен құқықтық қамтамасыз етілуі туралы барлық ақпарат беріледі.
Сонымен бірге жеке меншік және шаруашылық жүргізу түрлерінің таңдауы
дәйектеледі, құрылтайшы құжаттар мен басқа құжаттар әзірленеді, меншік
нұсқасы мен іс ұйымдастырудың келешектегі өзгерістері көрсетіледі. Сондай-
ақ бұл бөлімде фирма жұмысын, оның басқа кәсіпорын және мемлекеттік
ұйымдармен қарым-қатынасын реттейтін барлық құқықтық, нормативтік актілер
қамтылуы тиіс.
Жоспар орындауды бақылау мен бағалау бөлімінде бизнес-
жоспардың орындалуын бақылау жүйесі беріледі: қорды бақылау, өндірістік
бақылау, сапаны бақылау, сатуды бақылау, шығынды бақылау.
Нарықтық экономика жағдайында әрбір кәсіпорын, әсіресе үлкен
корпарациялар өзінің өндірісін тұрақты және ұзақ мерзім бойы жүргізу үшін
стратегиялық жоспар жасауы тиіс.
ІІ Нарықтық экономикада бизнес-жоспарларды пайдалануын талдау
2.1 БК Теңізшевройл ЖШС - ның Қазақстан экономикасында алатын орны
Теңіз мұнай кеніші Қазақстан Республикасы Атырау облысының Жылыой
ауданында, Каспиий маңы ойпатының оңтүстік-шығыс бөлігінде, Құлсары
қаласынан оңтүстік-батыс бағытында 110 км, Атырау қаласынан оңтүстік-шығыс
бағытында 150 км жерде орналасқан.
1979 жылы ашылған кен орны теңдессіз, әлемдегі ең ірі кеніштердің
бірі болып шықты және соңғы 30 жыл ішінде ашылған ең ірі геологиялық
жаңалық болып есептеледі. Кеніштің мұнай коллекторының көлемі шамамен
21*19,3*1,6 километр. Мұнайдың геологиялық қорының болжамды көлемі 3,2
миллиард тоннадан 5,3 миллиард тоннаға дейін (26 миллиард баррельден 43
миллиард баррельге дейін) бағаланып отыр. Жақын орналасқан, ТШО игеріп
жатқан Королев кенішінде 0,5 миллиард тоннаға (4 миллиард баррельге) жуық
мұнай бар.
Теңіз кенішінің ашылуы мен оны игеру жұмыстарының басталуы
Қазақстанның жақын болашақта іргелі мұнай экспорттаушысына айналуына жол
ашты Кенішті белсенді игеру және мұнай мен газды өткізу қазіргі кезде бүкіл
елдің әл-ауқатын көтеруге елеулі үлес қосуда және оның болашақтағы
өркендеуінің кепілі болып табылады.
Теңіз кеніші тек алмағайлап көлемімен ғана емес, басқа да
көрсеткіштермен теңдессіз болып шықты – ол әлемде игеріліп жатқан кен
орындарының ішінде мұнай шоғыры өте тереңде жинақталған (коллекторының
желегі шамамен 3 810 метр тереңдікте), сонымен қатар кен орны қойнауқаттық
қысымы мен температурасының ауытқымалы жоғары деңгейімен, мұнай құрамындағы
едәуір мөлшердегі күкіртсутегімен ерекшеленеді. Осы көрсеткіштердің бәрі де
кен орнын игеруде белгілі қиындықтар туғызады.
1993 жылы 6 сәуірде Қазақстан Республикасының Үкіметі мен американдық
Шеврон корпорациясы Теңіз кенішін игеру мақсатында Теңізшевройл ЖШС
құрды. Бұндай серіктестік кен орнын игеруге қатысты міндеттерді шешу үшін
үздіксіз әлемдік технологиялар мен мүмкіндіктер және ірі инвестиция тартуға
мүмкіндік берді.
Теңізшевройл ЖШС-тің алғашқы табыстары көп кешікпей Жаңа
инвесторларды тартты. Қазіргі уақытта Теңізшевройл ЖШС-тің иелері болып
табылатын серіктестер - ҚазМұнайГаз - 20%, Шеврон -50%, Эксон Мобил
Қазақстан Венчурс Инк. - 25%, ЛукАрко БК – 5%. Контракт 40 жылңа
есептелген. Кен орнын игеруге тартылатын инвестиция көлемі 20 миллиард АҚШ
долларынан кем болмайды деп күтілуде.
Қазіргі кезде ТШО табысты түрде кеңейтілген өндіріс жүргізіп, әлемнің
көптеген елдеріне тауарлық мұнай мен ілеспе өнімдерді (құрғақ және
сүйытылған газ, күкірт) өткізуде.
Осы бірегей кенішті игеру үшін ТШО өз қызметінде дүниежүзілік жоғары
талаптарға сай ең озық технологиялар қолданады.
ТШО өнімдері: Кен орнында өндірілетін шикізаттан ТШО ақтық өнімнің
бірнеше түрін шығарады. ТШО өнімдерінің негізгі түрі – тұрақтандырылған
мұнай, көмірсутек шикізатының қалған бөлігінен (ілеспе газдан) тауарлық
газ (құрғақ газ және сұйытылған газдар – пропан мен бутан), сонымен қатар
ілеспе газ құрамындағы күкіртсутектен алынатын күкірт өндіріледі.
Тұрақтандырылған мұнай - Теңіз мұнайы өзінің жоғары сапасының
арқасында халықаралық рынокта үлкен сұранысқа ие. ТШО-ның тауарлық мұнайы
өте жеңіл, яғни көмірсутектің жеңіл молекулаларынан тұрады, осылайша
бензин, дизель отынын және басқа да өнімдерді өндіру жұмысын жеңілдетеді.
Тауарлық газ - ТШО газ өңдеуге қатысты қуаттарын үнемі
жетілдіру нәтижесінде сапасы бойынша әлемдік талаптарға жауап беретін газ
өнімдерін шығара бастады. 2000 жылға дейін (тиісті жаңа нысандар іске
қосылғанша) ТШО өндіретін тауарлық газ сапасының салыстырмалы түрде төмен
болуына байланысты кей кездері сұранысқа ие болмады. ТШО тауарлық газдың
бір бөлігін алауларда жағуға мәжбүр болды. Бұл газ жағуға байланысты
атмосфераға тарайтын шығарындылардың көбеюіне соқтырды. Өнім өңдеу жабдығын
жетілдіру арқасында бұл әдіс енді қолданылмайтын болды. 2000 жылдан
бастап ТШО (шамамен тәулігіне 10 миллион текше метр) жоғары сапалы табиғи
газ өндіреді. 2004 жылы 4,8 миллиард текше метр табиғи газ өндірілді.
2001 жылы шикі газдың барлық көлемін тауарлық өнімдерге, құрғатылған отын
газы, пропан мен бутанға өңдеуге мүмкіндік беретін жаңа нысандар мен
қондырғылар іске қосылды. Бұл газдың сапасы әлемдік стандарт талаптарына
сәйкес көтерілді., нәтижесінде газды жергілікті рынокта сатуға да, Еуропа
елдеріне шығаруға да мүмкіндік туді. 2004 жылы сұйытылған пропан мен бутан
өндіру көлемі 843 мың тоннаны құрады.
Күкірт - шикі мұнай мен газды күкіртсутектен тазарту барысында ТШО
ілеспе өнім – қарапайым күкірт (S) өндіреді. Ол да өз алдына халықаралық
рынокта сұранысы бар бағалы шикізат өнімі болып табылады. Тек АҚШ-тың
өздерінде құрамында күкірт бар өнімнің 30 мыңнан астам түрлерін шығару
барысында жыл сайын 12 млн. т күкірт пайдаланылады. ТШО 2004 жылы 918 тонна
күкірт өткізді. Қазіргі уақытта ТШО өндірген күкірттің жалпы көлемінің 75%-
ы рыноктарда сатылуда және жақын жылдары күкіртті сату көлемін ұлғайту
көзделуде. Өткізілмеген күкірт қатты блок тұрінде сақталуда. ТШО-ның
өндірісті кеңейту жоспарларының жүзеге асырылуы 2006 жылы шикі газдың
басым бөлігін қарапайым күкірт өндірудің орнына, мұнай коллекторларына кері
айдауға мүмкіндік береді. Бұл коллектордың қысымын қолдауға мүмкіндік
береді және Теңіз кенішінде өндірілетін мұнай көлемін ұлғайтуға ықпал
етеді. ТШО кесек күкірттен тауарлық күкірттің әр алуан (түйіршік,
қабыршақ, ұсақталған, сұйық) түрін өндіруге арналған жаңа қондырғыларды
енгізуге қомақты қаржы жұмсай отырып, күкірт өткізудің жыл сайынғы көлемін
өсіру жолында пәрменді жұмыс атқаруда.
2002 – 2003 жылдары ТШО түйіршік күкірт өндіретін екі қондырғыны іске
қосу үшін 60 млн. доллардан астам қаржы жұмсады. Бұл қондырғылар тәулігіне
2200 тонна немесе жылына 800 000 тонна жоғары сапалы түйіршік күкірт өндіре
алады. 2006 жылы күкірт қалыптайтын қосымша 2 қондырғы іске қосылады.,
олардың жылдық өнімділігі 800 000 тоннаға тең. 2002 жылдың қараша айында
Каспиан Салфа Компани компаниясы ТШО өндіріп жатқан күкірттен қабыршақ
күкірт шығаратын жаңа жабдық кешенін іске қосты. Оның өнім шығару көлемі
жылына 400 000 тоннаны құрайды.
ТШО сұйық күкіртті ТМД елдері – Ресей, Украина және Қазақстан
рыноктарында өткізуді жалғастыруда. Қазіргі кезде ТШО ұсақталған күкіртті
өткізу көлемін өсіру бойынша шаралар қолдануда Кесек күкірт гидробалға мен
фреза көмегімен ұсқталады. ТШО-да күкірт өткізу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz