Кәсіпкерлік қызметтегі еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру «Доссормұнай» МГӨБ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны..11
1.2 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.4 Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғаудың және реттеудің құқықтық.нормалары мен заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2 «ДОССОРМҰНАЙ» МГӨБ.НЫҢ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 «Доссормұнай» МГӨБ.ның даму тарихы мен шаруашылық . экономикалық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.2 «Доссормұнай» МГӨБ.ның еңбек ақы төлеу қызметін талдау ... ... ... ...65
2.3 «Доссормұнай» МГӨБ.ның еңбек ақы төлеу қызметін ұйымдастыру процесін жоспарлау мен бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
3.1 Еңбек ақы төлеу мен еңбек шығындарын жобалау әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесін, тиімділіктерін арттыру мен жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны..11
1.2 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.3 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
1.4 Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғаудың және реттеудің құқықтық.нормалары мен заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2 «ДОССОРМҰНАЙ» МГӨБ.НЫҢ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 «Доссормұнай» МГӨБ.ның даму тарихы мен шаруашылық . экономикалық жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.2 «Доссормұнай» МГӨБ.ның еңбек ақы төлеу қызметін талдау ... ... ... ...65
2.3 «Доссормұнай» МГӨБ.ның еңбек ақы төлеу қызметін ұйымдастыру процесін жоспарлау мен бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3 КӘСІПОРЫНДАҒЫ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
3.1 Еңбек ақы төлеу мен еңбек шығындарын жобалау әдістерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесін, тиімділіктерін арттыру мен жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
КІРІСПЕ
“Еңбекақыны ұйымдасыру” термині кәсіпорынның еңбек ұжымының құрамдас бөліктерін біріктіреді. Персоналға біз өндірістік немесе басқарушылық операцияларды орындайтын және еңбек құрамдарын пайдаланумен, еңбек заттарын өңдеумен айналысатын барлық жұмысшыларды жатқызамыз. Ұйымдастыру теориясында қызметкерлердің еңбекақысын ұйымдастыруда жұмысшының мамандығы немесе лауазымына, басқару деңгейіне, жұмысшылар категориясына тәуелді еңбекақысын ұйымдастыру түрлі жолдар бар. Персонал негізінен өндірістік персонал (жұмысшылар) және басқарушылық персонал (қызметкерлер) болып бөлінеді. Өндірістік персонал өз алдына негізгі және қосалқы болып, ал басқарушылық персонал – басшылар және мамандар болып бөлінеді [1,2].
Жалпы менеджмент теориясында, адамдардың қоғамдық өндірісте қатысуын көрсететін терминдердің жеткілікті саны пайдаланылады: еңбек ресурстары, адам ресурстары, адам факторы, ұйымдастырушылық тәртіп, еңбекті ұйымдастыру, персоналды басқару, кадр саясаты, ұжым, команда, әлеуметтік даму, адам қатынастары және т.б. Негізгі обьект ретінде адамды бөле отырып, олар персоналды басқару проблемасының, олардың еңбекақыларын ұйымдастырудың әртүрлі аспектілерін қамти отырып, оларды шешу жолдарын ашады.
Кәсіпорындағы “еңбекақыны ұйымдасыру” мәселесі кіші және ірі фирмалар, коммерциялық немесе коммерциялық емес фирмалар төңірегінде, өнеркәсіптік және қызмет көрсету салаларында маңызы зор. Сондықтан, әрбір кәсіпорында еңбекақыны ұйымдасыруға үлкен мән беріледі. Еңбекақыны ұйымдасыру – адамдармен және олардың кәсіпорын ішіндегі қатынастарымен байланысты болатын экономиканың бір саласы.
Еңбекақыны ұйымдасыру персоналмен жұмыстың бір жүйесі болып табылады. Бұл жүйе кадр саясатын, жұмысшылар еңбегін бағалауды, еңбекақыны ұйымдасыру ұйымдастыруды, оның есептелуін және т.б. қамтиды. Жалпы еңбекақыны ұйымдасыру – ұйымдастыру мақсатына жету үшін қызметшілерді тиімді пайдалануға бағытталған, кәсіпорында жүретін әрекет түрі болып табылады. Еңбекақыны ұйымдасыру жүйесі ретінде еңбек ресурстарының жарығы, персоналдың категориялар бойынша бөлінуі, персоналды басқару концепциясының талдауы, персоналмен жұмыс жүйелерінің өзара байланысын, жалақы төлеу түрін таңдау және т.б. сұрақтарды қамтып отырады.
“Еңбекақыны ұйымдасыру” термині кәсіпорынның еңбек ұжымының құрамдас бөліктерін біріктіреді. Персоналға біз өндірістік немесе басқарушылық операцияларды орындайтын және еңбек құрамдарын пайдаланумен, еңбек заттарын өңдеумен айналысатын барлық жұмысшыларды жатқызамыз. Ұйымдастыру теориясында қызметкерлердің еңбекақысын ұйымдастыруда жұмысшының мамандығы немесе лауазымына, басқару деңгейіне, жұмысшылар категориясына тәуелді еңбекақысын ұйымдастыру түрлі жолдар бар. Персонал негізінен өндірістік персонал (жұмысшылар) және басқарушылық персонал (қызметкерлер) болып бөлінеді. Өндірістік персонал өз алдына негізгі және қосалқы болып, ал басқарушылық персонал – басшылар және мамандар болып бөлінеді [1,2].
Жалпы менеджмент теориясында, адамдардың қоғамдық өндірісте қатысуын көрсететін терминдердің жеткілікті саны пайдаланылады: еңбек ресурстары, адам ресурстары, адам факторы, ұйымдастырушылық тәртіп, еңбекті ұйымдастыру, персоналды басқару, кадр саясаты, ұжым, команда, әлеуметтік даму, адам қатынастары және т.б. Негізгі обьект ретінде адамды бөле отырып, олар персоналды басқару проблемасының, олардың еңбекақыларын ұйымдастырудың әртүрлі аспектілерін қамти отырып, оларды шешу жолдарын ашады.
Кәсіпорындағы “еңбекақыны ұйымдасыру” мәселесі кіші және ірі фирмалар, коммерциялық немесе коммерциялық емес фирмалар төңірегінде, өнеркәсіптік және қызмет көрсету салаларында маңызы зор. Сондықтан, әрбір кәсіпорында еңбекақыны ұйымдасыруға үлкен мән беріледі. Еңбекақыны ұйымдасыру – адамдармен және олардың кәсіпорын ішіндегі қатынастарымен байланысты болатын экономиканың бір саласы.
Еңбекақыны ұйымдасыру персоналмен жұмыстың бір жүйесі болып табылады. Бұл жүйе кадр саясатын, жұмысшылар еңбегін бағалауды, еңбекақыны ұйымдасыру ұйымдастыруды, оның есептелуін және т.б. қамтиды. Жалпы еңбекақыны ұйымдасыру – ұйымдастыру мақсатына жету үшін қызметшілерді тиімді пайдалануға бағытталған, кәсіпорында жүретін әрекет түрі болып табылады. Еңбекақыны ұйымдасыру жүйесі ретінде еңбек ресурстарының жарығы, персоналдың категориялар бойынша бөлінуі, персоналды басқару концепциясының талдауы, персоналмен жұмыс жүйелерінің өзара байланысын, жалақы төлеу түрін таңдау және т.б. сұрақтарды қамтып отырады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Бренц А.Д. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
2. Бренц А.Д. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие «Экономика транспорта и хранения нефти и газа» - изд. «Недра»: Москва, 1989 г.
3. Волков О.И. «Экономика предприятия» - изд. «Инфра – М» Москва, 2001 г.
4. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия» - изд. «Экономика» : Алматы, 1998 г.
5. Кенжегузин М.Б. «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы» - изд. «ИЭ МОН РК» Алматы, 1999 г.
6. Кенжегузин М.Б. «Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы, 2001 г.
7. Кенжегузин М.Б. «Экономика Казахстана на пути преобразования» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы,2001г.
8. Ковалев А.И., Привалов В.П. «Анализ финансового состояния предприятия» - изд. «Центр экономики и маркетинга»: Москва, 1997 г.
9. Базылев Н.И., Гурко С.П. «Экономическая теория» - изд. «БГЭИ»: Минск, 2000 г.
10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001г.
11. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
1. Бренц А.Д. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
2. Бренц А.Д. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие «Экономика транспорта и хранения нефти и газа» - изд. «Недра»: Москва, 1989 г.
3. Волков О.И. «Экономика предприятия» - изд. «Инфра – М» Москва, 2001 г.
4. Дюсембаев К.Ш. «Анализ финансового положения предприятия» - изд. «Экономика» : Алматы, 1998 г.
5. Кенжегузин М.Б. «Интеграция Казахстана в мировую экономику: проблемы и перспективы» - изд. «ИЭ МОН РК» Алматы, 1999 г.
6. Кенжегузин М.Б. «Рыночная экономика Казахстана: проблемы становления и развития» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы, 2001 г.
7. Кенжегузин М.Б. «Экономика Казахстана на пути преобразования» - изд. «ИЭ МОН РК»: Алматы,2001г.
8. Ковалев А.И., Привалов В.П. «Анализ финансового состояния предприятия» - изд. «Центр экономики и маркетинга»: Москва, 1997 г.
9. Базылев Н.И., Гурко С.П. «Экономическая теория» - изд. «БГЭИ»: Минск, 2000 г.
10. Баканов М.И., Шеремет А.Д. «Теория экономического анализа» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 2001г.
11. Балабанов И.Т. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны..11
2. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
4. Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғаудың және реттеудің құқықтық-
нормалары мен заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2 Доссормұнай МГӨБ-ның ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 Доссормұнай МГӨБ-ның даму тарихы мен шаруашылық – экономикалық
жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.2 Доссормұнай МГӨБ-ның еңбек ақы төлеу қызметін талдау ... ... ... ...65
2.3 Доссормұнай МГӨБ-ның еңбек ақы төлеу қызметін ұйымдастыру процесін
жоспарлау мен бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3 КӘсіпорындағы ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
3.1 Еңбек ақы төлеу мен еңбек шығындарын жобалау әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесін, тиімділіктерін арттыру мен
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Кіріспе
“Еңбекақыны ұйымдасыру” термині кәсіпорынның еңбек ұжымының құрамдас
бөліктерін біріктіреді. Персоналға біз өндірістік немесе басқарушылық
операцияларды орындайтын және еңбек құрамдарын пайдаланумен, еңбек заттарын
өңдеумен айналысатын барлық жұмысшыларды жатқызамыз. Ұйымдастыру
теориясында қызметкерлердің еңбекақысын ұйымдастыруда жұмысшының мамандығы
немесе лауазымына, басқару деңгейіне, жұмысшылар категориясына тәуелді
еңбекақысын ұйымдастыру түрлі жолдар бар. Персонал негізінен өндірістік
персонал (жұмысшылар) және басқарушылық персонал (қызметкерлер) болып
бөлінеді. Өндірістік персонал өз алдына негізгі және қосалқы болып, ал
басқарушылық персонал – басшылар және мамандар болып бөлінеді [1,2].
Жалпы менеджмент теориясында, адамдардың қоғамдық өндірісте қатысуын
көрсететін терминдердің жеткілікті саны пайдаланылады: еңбек ресурстары,
адам ресурстары, адам факторы, ұйымдастырушылық тәртіп, еңбекті
ұйымдастыру, персоналды басқару, кадр саясаты, ұжым, команда, әлеуметтік
даму, адам қатынастары және т.б. Негізгі обьект ретінде адамды бөле отырып,
олар персоналды басқару проблемасының, олардың еңбекақыларын ұйымдастырудың
әртүрлі аспектілерін қамти отырып, оларды шешу жолдарын ашады.
Кәсіпорындағы “еңбекақыны ұйымдасыру” мәселесі кіші және ірі
фирмалар, коммерциялық немесе коммерциялық емес фирмалар төңірегінде,
өнеркәсіптік және қызмет көрсету салаларында маңызы зор. Сондықтан, әрбір
кәсіпорында еңбекақыны ұйымдасыруға үлкен мән беріледі. Еңбекақыны
ұйымдасыру – адамдармен және олардың кәсіпорын ішіндегі қатынастарымен
байланысты болатын экономиканың бір саласы.
Еңбекақыны ұйымдасыру персоналмен жұмыстың бір жүйесі болып табылады.
Бұл жүйе кадр саясатын, жұмысшылар еңбегін бағалауды, еңбекақыны ұйымдасыру
ұйымдастыруды, оның есептелуін және т.б. қамтиды. Жалпы еңбекақыны
ұйымдасыру – ұйымдастыру мақсатына жету үшін қызметшілерді тиімді
пайдалануға бағытталған, кәсіпорында жүретін әрекет түрі болып табылады.
Еңбекақыны ұйымдасыру жүйесі ретінде еңбек ресурстарының жарығы,
персоналдың категориялар бойынша бөлінуі, персоналды басқару концепциясының
талдауы, персоналмен жұмыс жүйелерінің өзара байланысын, жалақы төлеу түрін
таңдау және т.б. сұрақтарды қамтып отырады.
Персоналдың бағалауы жұмысшының бос немесе жұмсалған жұмыс орнына
сәйкестігін анықтау үшін жүзеге асырылады. Бос орынды жұмсау кезінде
жұмысшының потенциалын, яғни кәсіби білім мен тәжірибесін, өмірлік және
өндірістік тәжірибесін, денсаулық және жұмысқа қабілетін және басқа да
ерекшеліктерді анықтау маңызды. Потенциалды бағалау нақты жұмыс орнында
адамдардың қабілетін қолдану перспективасы жөнінде ойластыруға мүмкіндік
береді. Жұмысшының жұмыс орнына сәйкестігінің талдауы белгілі бір уақыт
өткенде қажет және еңбек нәтижелерін ескере отырып, шығармашылық потенциал
және жеке салымды бірлесіп бағалау жолымен мүмкін [2,3].
Еңбек бұл – адамның өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктерді
алуға бағытталған, қоғамға қажетті процестердің бірі болып табылады.
Әлеуметтік еңбектің тиімділігінің жоғарлауы – жалпылама экономикалық
қатынастардың басты міндеттерінің бірі болып саналады. Әсіресе өндірістік
процестегі еңбек өнімділігінің жоғарлап өсіп отыруы, жиынтық өнімнің
өсуіне, ұлттық табыстың өсуіне, жұмыскерлердің материалдық игіліктерінің
өсуіне, экономикалық көрсеткіштердің өсуіне, экономикалық тұрақтылыққа
әкеледі.
Өндірістегі еңбек өнімділігінің жоғарлауы - өнімдірілетін өнімнің
өсуіне, адамдардың жұмыс орындарының көбеюіне, өндірісегі еңбек
шығынарының төмендеуіне әкеле отырып, мынадай көрсеткіштердің, мысалы:
пайда, рентабельділіктің жоғарлауымен сипатталады.
Еңбек өнімділігі өндірісте мынадай анықтамалар арқылы анықталады.
Мұндай көрсеткіштерге шыққан өнімнің бір адамға шыққандағы көлемі. Ал осы
көрсеткішті есептеу үшін натуралды немесе құндық әдістер қолданылады.
Еңбек өнімділігінің жоспарлау кезінде еңбек өнімділігінің жоғарлауы
мен өнім мен қызмет түрлері бойынша еңбек сыйымдылығының төмендеп кетуін
ескеруіміз керек.
Мұндай көрсеткіштерді ескере отырып, төмендегідей нәтижелердің
жоғарлауына мүмкіндіктер туындайды:
а) өндірістегі техникалық деңгейдің жоғарлауы, өндірістік процестің
автоматтануы мен механикалануы, өндірістегі жаңа процестердің іске асуы
мен өндірістік процестің жетілуі, өндірістік технологияның жақсаруы,
еңбектің қондырғыларменқорлануы және т.б.
б) өндірістің басқаруы мен ұйымдастырылуының жақсаруы;
в) еңбекті ұйымдастыру процесінің жақсарылуы
г) табиғат жағдайларын тиімді түрде пайдалана білу, мұнай – газ
кенорындарын рационалды пайдалана білу, жақсы емес табиғат жағдайларында
техникамен ғылымның соңғы жетістіктерін пайдаланып кенорындарды игеру.
Тағы бір еңбек тиімділігін арттырудың бір жолы болып, оның
ұйымдастырылу деңгейін арттыру, өндіріс процесіне сәйкес еңбекті
техникалық деңгейде ұйымдастыру есептеледі.
Еңбекті ұйымдастыру бұл - өндірістегі ұйымдастыру жұмыстарының бір
бөлігі болып табылады. Еңбекті ұйымдастыру өндірістік процестегі адамдар
мен техникаларды біріктіре отырып, рационалды қызметтерді жүзеге асыру.
Еңбектің ұйымдастырудың негізгі мақсаттарының бірі болып, еңбек
өнімділігінің жоғарғы деңгейін еңбек экономикасын үнемдеуде барлық түрлері
бойынша жүзеге асыру болып табылады. Мысалы: кенорындардың қызметін жүзеге
асыра отырып, тірі еңбекті үнемдеу, рационалды емес еңбек шығынын үнемдеу,
үстемелік немесе қосымша еңбекті жою, көмекші өндірістегі еңбекшығындарын
азайту [4].
Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми негіздері еңбек өнімділігін арттырып
қана қоймай, адамдардың еңбекке деген тәрбиесін арттырады, жұмысына деген
жауапкершіліктерін арттырады, жұмысшылардың шығармашылық инциативаларын
дамыта түседі.
Еңбек мүмкіндіктерін коллективтік ұйым формасында ұйымдастыру еңбек
тәртібін орнатуға, еңбек ету жолдарын жете ұйымдастыруға, еңбекті
ұйымдастырудағы тиімді іс – шараларды жетілдіруге, жұмыскерлердің
жауапкершіліктерін арттыруға, еңбек сапасын арттыруға көмектеседі және
дамытады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Кәсіпкерлік қызметтегі еңбек ақы төлеуді
ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып - Доссормұнайгаз МГӨБ –
сы табылады.
Жұмыстың мақсаты мұнайгаз өнеркәсібіндегі мекемелердің
(Доссормұнайгаз МГӨБ-сын мысалы ретінде) жалақы төлеу қызметін
ұйымдастыру процесін талдау, оның құрылымдық жағдайына экономикалық баға
беру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, яғни жалпы, негізгі,
жетілдіру тарауларынан және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімшеде еңбекақының мәні мен құрылымы
және мекеменің шаруашылық қызметіндегі оның ролі ашылады. Дипломдық
жұмыстың тақырыбының өзектілігі болып бүгінгі таңдағы өндірістік
кәсіпорындардың көптеп ұйымдастырылуымен танылады. Тақырыптың толық
ашылуымен қатар өндірістік кәсіпорындардағы өндірістегі еңбекақыны оның
ролі де қарапайым түрде түсіндіріледі.
Доссормұнайгаз МГӨБ – сының статистикалық мәліметтері бойынша
еңбек ақы есебі алынып, талдаулар жасалды.
Жұмыстың жалпы бөлімінде - Доссормұнайгаз МГӨБ – сының өндірістік-
шаруашылық қызметіне баға беріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік кәсіпорында еңбекақыны
ұйымдастырудың теориялық негіздері мен Доссормұнайгаз МГӨБ-дағы
еңбекақының ұйымдастырылу процесін бағалау және талдау мәселелерін
ұйымдастыра отырып саралау. Осы мақсаттарға жету үшін бірнеше міндеттер
жүктелген болатын:
1) әдебиеттердің кең базасын қолдану;
2) пайдаланылған әдебиеттердің авторларының көзқарасын осы дипломдық
жұмыстың тақырыбымен ұштастыра отырып, өз көзқарасымды да таныту;
3) материалдарға байланысты жоспар құру;
4) әдістемелік маңызын ашу;
5) ерекше тұрғыдан көзқарасымды білдіру.
1. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны
Кәсіпорын тұтас өндірістік шаруашылық жүйе бола тұра, оны құраушы бір-
бірімен тығыз байланысты элементтерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Мұндай ішкі жүйелердің саны әртүрлі болады.
Ішкі жүйе ретінде техникалық, басқарушылық және адамдық немесе жеке-
мәдени жүйелерді бөліп көрсетсе, басқалары кәсіпорынды басқаруды екіге
бөліп қарастырады: шаруашылықты басқару және адамдарды басқару.
Шаруашылықты басқаруға шаруашылықты жоспарлау, өндірістік
міндеттемелердің қойылымы, орындалатын жұмыстарды өлшеу жүйелерін құру және
тапсырмалардың орындалуын қадағалау кіреді. Адамдарды басқаруға еңбек
ұжымының барлық мүшелері арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз ету, кадрлық
саясат, ақпараттандыру, жұмысшыларды насихаттау және менеджер ретінде басшы
жұмысының басқа да мәнді құраушы бөліктері жатқызылады.
Тұрақты жұмыспен қамтылу жағдайларында жұмыс күшін тұтынуға, сонымен
қатар қатаң ұйымдық құрылымдардағы негізделген кадрлармен жұмыстың кең
таралған тәжірибесінің орнына басқарудың жаңа модельдері келеді, олар
мыналарды қарастырады:
• білімді кеңейту, квалификацияны жоғарылату, үзіліссіз өзін-өзі жетілдіру
үшін жағдайлар жасау;
• шаруашылық шешімдерді қабылдауда жұмысшылардың өкілеттілігін кеңейту
кезінде насихаттау бағдарламасының "пакетін" қолдану;
• фирманың барлық персоналдарына бөлінетін жаңа моральді құндылықтарды
қалыптастыру;
• "адамдық ресурстарды" бейімді және икемді пайдалану, персоналдардың
творчестволық және ұйымдық белсенділігін жоғарлату, гуманизацияланған
ұйымдық мәдениетін қалыптастыру.
Сурет 1 - Кадрлық жоспарлаудың мақсаты мен міндеттері
Еңбек бұл – адамның өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктерді
алуға бағытталған, қоғамға қажетті процестердің бірі болып табылады.
Әлеуметтік еңбектің тиімділігінің жоғарлауы – жалпылама экономикалық
қатынастардың басты міндеттерінің бірі болып саналады. Әсіресе өндірістік
процестегі еңбек өнімділігінің жоғарлап өсіп отыруы, жиынтық өнімнің
өсуіне, ұлттық табыстың өсуіне, жұмыскерлердің материалдық игіліктерінің
өсуіне, экономикалық көрсеткіштердің өсуіне, экономикалық тұрақтылыққа
әкеледі.
Өндірістегі еңбек өнімділігінің жоғарлауы - өнімдірілетін өнімнің
өсуіне, адамдардың жұмыс орындарының көбеюіне, өндірісегі еңбек
шығынарының төмендеуіне әкеле отырып, мынадай көрсеткіштердің, мысалы:
пайда, рентабельділіктің жоғарлауымен сипатталады [5,6].
Еңбек өнімділігі өндірісте мынадай анықтамалар арқылы анықталады.
Мұндай көрсеткіштерге шыққан өнімнің бір адамға шыққандағы көлемі. Ал осы
көрсеткішті есептеу үшін натуралды немесе құндық әдістер қолданылады.
Еңбек өнімділігінің жоспарлау кезінде еңбек өнімділігінің жоғарлауы
мен өнім мен қызмет түрлері бойынша еңбек сыйымдылығының төмендеп кетуін
ескеруіміз керек.
Мұндай көрсеткіштерді ескере отырып, төмендегідей нәтижелердің
жоғарлауына мүмкіндіктер туындайды;%:
а) өндірістегі техникалық деңгейдің жоғарлауы, өндірістік процестің
автоматтануы мен механикалануы, өндірістегі жаңа процестердің іске асуы
мен өндірістік процестің жетілуі, өндірістік технологияның жақсаруы,
еңбектің қондырғыларменқорлануы және т.б.
б) өндірістің басқаруы мен ұйымдастырылуының жақсаруы;
в) еңбекті ұйымдастыру процесінің жақсарылуы
г) табиғат жағдайларын тиімді түрде пайдалана білу, мұнай – газ
кенорындарын рационалды пайдалана білу, жақсы емес табиғат жағдайларында
техникамен ғылымның соңғы жетістіктерін пайдаланып кенорындарды игеру.
Жұмыс уақытын зерделу кез келген жұмысты орындау үшін кеткен уақыт
шығының оңтайлы пайдалунға, еңбек нормаларының деңгейін тағайындауға және
үнемдеуді пайдалануға мүмкіндік береді.
Жұмыс уақытының шығынын сыныптау және талдаудың негізгі максаты
белгілі нысандарға байланысты. Сыныптау жұмыс уақыты шығының дұрыстығын
зертеу мен талдау нәтижелерінің негізгі болып есептеледі. Осының өзі еңбек
өнімінің өсу резервтерін және енбек мөлшелерін аңықтауға себептерін
тигізеді.
Жұмысқа кеткен уақыт - өндірістік тапсырманы және өндірістік
тапсырмаға байланыссыз әр түрлі жұмыстарды орындау үшін кеткен жұмыс
күнінің бөлігі.
Жұмыссыз тұрып қалу уақыты - әр түрлі себептермен еңбек процесінің
орындалмауы және жұмысшы увқытының босқа кеткен жұмыс кунінің бөлігі.
Үзіліс уақыты – жұмысшығы, қызметкерге демалу және тамақтану үшін
жұмыс беруші актілер және шарт бойынша берілетін уақыт.
Енбекті мөлшерлеу жұмыс уақытының шығынын бір ауысымнвң ішінде
оңтайлы,пайдалы қолданылуын және уақытың босқа жіберілмеу зерттеп талдайды.
Талдаудың нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша техникалық
нормаларды дұрыс пайдаланып,жұмыс уақытының босқа шығындалуын болдырмау
жлдарын анықтауға мумкіндік береді.
Жалпы жұмыс уақытының шығындары былай топталады:
• Жумыс уақытының шығыны;
• Машина, құрал-саймандар уақытының шығыны.
Жұмыс уақытының шығының мөлшерлеу олардың нақтылы сыныпталуын талап
етеді. Сыныпталу өндірістік процестердін үш элементіне байланысты
орындалады. Олар: енбек заты, кызметкерлер, жабдықтар. Сонымен қатар
сыныпталу екі құрамынан тұрады: өндірістік процестердің жүзеге асырылуы
уақыты және үзіліс уақыты.
Енбек нормаларын белгілеуде жұмыс уақытының шығыны
дайындауөқорытындылау, оперативті, жұмыс орнын күту уақыттары болып
бөлінеді [5 - 7].
Дайындау-қорытындылау уақыты (Удк) дегеніміз - өндірістік тапсырманы
орындау үшін жұмысқа әзірлік, яғни кұрал-саймандар, шикі зат, болашақ
жұмыспен, нұскаулармен, сызбалармен танысу; жұмыс соңында құрал саймандарды
және т.б. тапсыру. Бұл уакыт тапсырманың көлеміне байланысты болмайды,
жұмыс ауысымы ішінде бір рет немесе бір топ (бір партия) заттарға ғана
шығарылады. Дайындау – қорытындылау уақытының үлесі өндірістің түріне
байланысты,өйткені,өнделіп жатқан шикі заттардың түрлері өзгерсе,оның үлесі
ұлғаяды және еңбекті ұйымдатсыру деңгейіне байланысты. Оның деңгейі
жабдықтарды, құралөсаймандарды жөндеу кәсіпорындарында, жеке заттарды
өндейтін және уақ сериялы өндірістерде жиі кездеседі. Мысалы, жеке заттарды
өндейтін, шағын кәсіпорындарда олардың үлесі 12-15, ірі сериялыда-3-5%, ал
жаппай көлемде өндірісте - 1-3% болады.
Оперативтік уақыт (Уоп) дегеніміз – заттардың түрін, нысаның,
мөлшерін, қасиетін өзгертуге және соларды орындау үшін көмекші жұмыстарға
шығарылған кажетті уақыт.
Оперативті уақыт негізгі (технологиялық) - Ун және көмекші – Ук
уақыттардан тұрады.
Негізгі (технологиялық) уақыт еңбек заттарының нысанын, қасиетін,
өлшемін, құралымын, қалпын, тұрған орнын өзгертуге кеткен уақыт. Мысалы,
жихазды бояу, ағашты бояу, ағашты жону, жыпті орау, метоалды жөндыру, кұю,
жүкті орнынан қозғалту және тағы сол сияқты. Көмекші уақыт негізгі
(технологиялық) жұмыстардың тоқталмай орындалуын камтамасыз ететін
әрекеттерге кеткен уақыт. Мысалы,станоктарды жүргізу – тоқтату, үзілген
жіпті жалғау, дайын заттарды алу, аппараттарды басқару және т.б.
Уоп = Ун+Ук
Жұмыс орның күту уақыты (Ужоқ) жұмыс орның тазалауға, күтуге, қурал-
саймандарды жөндеуге, аспаптарды, жабдықтарды ауысым бойынша ұкыптап
ұстауға кеткен уақыт.
Жұмыс орның күту уақыты келесі түрлерден тұрады:
• Технологиялық;
• Ұйымдастыру;
• Ауысымдық жұмыс орнын күту уақыты.
Технологиялық бір операцияны орындау аралығындығы әрекеттке немесе
белгілі жұмысты атқаруға кеткен уақыт.мысалы, кұралдарды айырбастау, қайрау
жұмыс орнын қалдықтардан тазалау сияқты.
Ұйымдастыру-жұмыс орнын барлық уақыт ішінде күтуге шығарылған уақыт.
Мысалы, жұмыс орнын кажетті кұралдармен камтамасыз ету, столдарды жарамсыз
заттардан тазалау, жабдықтарға қажетті ұсақ жөндеу жұмыстарын атқару,
құжаттарды, нұскауларды даярлау.
Ауысымдық (сменалық) - егер өндірістік процесс үздіксіз орындалатын
болса, ауысымның басында және аяғвнда орындалатын болса, ауысымның басында
және аяғында орындалатын болса, ауысымның басында және аяғында орындалатын
әрекетке шығарылған уақыт.
Көптеген өнімдірістерде жұмыс орның күту уақыты бөленбеуі де мүмкін,
олар дайындау-қорытындылау уақытына қосылады немесе есептеледі
(тамақ,көмір, мұнай, ауыр өнеркәсіп тармақтарында).
Жұмыс уақыты жұмысшының атқарып жатқан жұмысының күрделлілігіне оның
сипатына байланысты болады. Сондықтан өндірістік операциялар: қолмен
істелінетін жұмыс уақыты, машина қолмен және жабдықтардың жұмысын бақылау
уақыты:
• дайындау-қорытындылау үақыты-қолымен істелінетің;
• негізі - қолмен, машина-қолмен, машинамен, автоматтандырылған жұмыс
уақыты;
• көмекші-қолмен істелінетін; машина – қолмен, кейде автоматтандырылған
жұмыс уақыты болып бөлінеді.
Жұмыс орның күту уақыты да колмен және машина-қолмен істелінетін жұмыс
уақыты болады.
Жұмыс уақытының шығынын талдау кезінде қолмен орындалатын жұмыс істеп
тұрған кезде қолмен аткарылатын жұмыс уақыты және жабдықтар тоқтап тұрғанда
қолмен атқарылатын жұмыс уақыты болып бөлінуі мүмкін. Немесе машина
уақытымен жабылатын және жабылмайтын қолмен атқарылатың жабылмайтын-уақыты
болады. Еңбекті мөлшерлеуді тек қана машина үақытымен жабылмайтын қолмен
атқарылатын жұмыс уақыты есептеледі [7,9].
Жабдықтардың,станоктардың жұмысын бақылаға кететін уақыт: активті
және пассивті болып юөлінеді. Активті-жұмысшының тек қана технологиялық
процестің үздіксіз жүріп тұруын бақылауға кеткен уақыты. Бұл кезде жұмысшы
басқа жұмыстармен айналыспауы тиіс. Пассивтіөжұмысшы технологиялық процесті
бақылаумен қатар басқа да қосымша жұмыстарды атқаруы мүмкін. Пассивті уақыт
көп станокты жұмыстарды атқаруы мұмкін. Пассивті уақыт көп станокты
жұмыстарды, автомат желістерінде, аппараттарды басқаруда болады.
Уақыт шығынын зерделген кезде жұмыскерлерді жұмыспен қамту және
үзіліс уақыты болып бөлінеді. Жұмыспен қамту уақытының өзі өндірістік
тапсырманы орындауға кеткен уақыт және жұмысшының басқа жұмыстармен
айналысу уақытынан тұрады. Соңғысына кездейсоқ жұмыстарға және өнімсіз
жұмыстарды(жарамсыз заттарды қайта өндеу, материалдар іздеу, құралдарға
бару,т.б.) орындауға шыққан уақыттар жатады.
Үзіліс уақытты (Уү)- демалыс және жеке мүдде үшін уақыт; техникалы-
ұйымдастыру үзіліс уақыты; еңбек тәтрібін бұзу уақыты болады. Бұлардың
үлесі еңбек тәртібін бұзу (Уетб) - жұмысшының өзіне байланысты.
Соныммен қатар үзіліс уақыты реттелетің және реттелмейтің болуы
мұмкін. Реттеллетін үзіліс уақыты уақыт мөлшеріне қосылады, себебі, ол
ұйымдастыру-техникалық себептерге байланысты үзіліс уақыттары. Ал
реттелмейтің-жабдықтар мен жұмысшының тұрып қалған уақыты, ол өндірістің
ұйымдастырылуына және қажетті техникамен,құрал-саймандармен қамтамасыз
етілуіне байланысты.
Еңбек нормаларын белгілеу және уақыт шығының талдауда уақыт
мөлшерленетін және мөлшерленбейтін болып бөлінеді. Молшерленетін уақыт
дайындау-қорытындылау, оперативті, жұмыс орнын күту, демалыс және жеке
мүдде, сонымен қатар ұйымдастыру-техникалық себептермен болған реииелетін
үзіліс уақыттарынан тұрады. Молшерленбейтін уақытқа өндірістің нашар
ұйымдастырылуына, жұмысшының өзіне байланысты, өндіріске қатыссыз
тапсырмаларды орындауға кеткен уақыттар кіреді.
Еңбекті мөлшерлеуде жабдықтардың жұмыс уақытын нәтижелі қолдану мен
дұрыс сыныптаудың зор ролі бар. Жалпы жабдықтардың уақыты: а) жабдықтардың
жұмыс уақыты;ә) жұмыссыз тұрып қалу уақыты болып бөлінеді. Жұмыс уақыты:
мөлшерленетін, мөлшерленбейтін болады. Мөлшерленетін жұмыс уақытының
құрамына қажетті шыққан жұмыс уақыты қосылады да мөлшерленбейтін уақытқа
өнім шығармай бос тұрып қалған уақыт кіреді. (Жабдықтардың сыныпталуы 3-
сызбанұсқада келтірілген).
Жұмыссыз тұрып қалу уақыты немесе жабдықтардың үзіліс уақыты
реттелетін және ретелмейтің болып бөлінеді. Реттелетін үзіліс уақытына:
көмекші жұмыстарға, даярлау-қорытындылаужұмысына, жұмыс орнын күтуге,
жұмысшының демалыс, жеке мүддесіне байланысты уақыттар кіреді. Реттелмейтін
жұмыссыз тұрып қалу уақыты: жұмысшыға байланыссыз тұрып қалған уақыт және
өндірістің жеткіліксіздігінен, нашар ұйымдастырылғанына байланысты тұрып
қалған уақыттан тұрады.
Еңбек процесстерін зерделеу еңбекті ұйымдастыруға және оның
мөлшерленуіне зор әсерін тигізеді де әр кәсіпорынның экономикасын
жақсартуда маңызды орын алады. Әр түрлі операциялардың элементерінің
технологиялық,еңбек, өндірістік процесстердің жұмыс уақытының шығынын
зерттеп талдауға болады. Оның бәрі алға қойылған мақсатқа, еңбекті
ұйымдастыру нысандарына,өндіріске байланысты.осы жағдайларды ескере
отырыпжұмыс ескере отырып жұмыс уақытын зерделеудің дұрыс әдісін тандап алу
қажет.
Жұмыс үақыты және жабдықтарды қолдану уақыты тікелей өлшеу әдісі мен
мезгілді бақылау әдістерін қолдана отырып зерделеенеді.
Тікелей өлшеу әдісі еңбек процестерің кең зерделеуге және олардың
орындалу ұзақтығы, жұмыс элементерінің орындалу дәйектілігі, бақылау
кезеңінде нақтылы уақытшығыны туралы мәлеметтер алуға мүмкіндік береді.
Жұмыс уақытын тікелей өлшеу жаппай, іріктемей және кезенді өлшеу әдістері
арқылы жүргізіледі. Жаппай өлшеу арқылы жұмыс уақытының нақтылы шығындары,
уақытың жоғалуы, олардың қөлемі және себептері туралы мәліметтер алуға
болады. Бұл әдіс кең таралған, барлық өндірістерде кең қолданылады.
Іріктеме өлшеу әдісі операцияның жеке элементерін зерделеуде, көмекші
әрекеттердің уақытын анықтауда, көп станокты жұмыстардың уақытын бақылауда
қолданылады. Кезенді өлшеу іріктеме өлшеудің бір түрі. Ол ұсақ әрекеттердің
ұзақтығын аңықтау үшін қолданылады.
Жұмыс уақытының шығынына бақылау жүргізе мақатына, мазмұнына,
көлеміне байланысты келесі әдістерге бөлінеді: жұмыс уақытының суреттемесі,
хронометраж, фотохронометраж.
Суреттеме деп жұмысшының немесе жабдықтардың жұмыс уақытының шығынын
ауысым бойынша не оның бір бөлігін зерделеуді айтады. Оның тұрлері:
жұмысшының жұмыс уақытының суреттемесі, жабдықтарды қолданудың суреттемесі,
өндіріс процессінің суреттемесі. Жұмыс уақытының суреттемесі тікелей өлшеу
және мезеттік қадағалау әдісін қолдану арқылы жүргізеді. Уақыт
шығынындардын цифр, индекс немесе кесте, кейде кұрамдастырылған түрде
жазуға болады. Суреттеменің мақсаты жұмыс уақытының шығындары мен ысырабын
анықтау, олардың себептерін белгілеу және оларды болдырмау шараларын
өндеу. Сонымен қатар суреттемеден алынған мәліметтер дайындау-қорытындылау,
жұмыс орнын күту, демалыс, жеке мүдде үшін уақыттардың нормативтерін
анықтауға әсерін тигізеді.
Жұмыс уақытының суреттемесі қадағалаудың көлеміне қарай және еңбекті
ұйымдастыру нысанына байланысты жеке,топтасқан және бригадалық
болады.Суреттеменің жеке түрі өзіндік суреттеме, оның өзі жеке және топтық
болып бөлінеді.
Зертеудің мақсатына сәйкес бақылауға дайындақ кезеңінде қадағалаудың
объектісі тандап алынады. Егер жұмыс уақытын зерделеудің мақсаты оның
ысыраптығы туралы болатын болса, онда уақыт ысырабы эжептеуір орын алатын
жұмысшылардың немесе бригаданың жұмысын қадағалау қажет. Бұл жағдайда
суреттемелеу жұмыс күнін түгел қамтиды. Егер уақыт нормитивтерің өндеу
қажетті болса, онда еңбек жақсы ұйымдастырылған, уақыт ысырабы аз болатын,
еңбек мөлшерлерін орындайтын жұмысшылардың жұмысың суреттемелеуге болады.
Егер көмекші жұмысшылардың күту мөлшерін, сандық молшерін анықтау қажет
болса, онда сол жұмысшылардың жұмысын қадағалау керек.
Бақылаудың объектісі мен мақсаты анықталғаннан соң жұмыс жағдайлары
мен жұмыс орнымен танысу қажет. Содан кейін жұмысшыға кедергі жасамау үшін
ынғайлы орын алып қадағалайды. Бақылау мәлеметтері арнаулы бланк-
фотокартаға жазылады. Бақылау парығына жұмысшының аты-жөні, стажы,
мамандығы, норманы орындау пайызы, атқаратын жұмысы, жабдықтың түрі,
қолданылатың құралдар, жұмыс орның күтуде ұйымдастыру, оның сиппатамасы,
жұмысшының жасы және т.б. жазылады.
2. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын орны
Еңбек туралы ғылым оның анықтамасын берумен немесе зерттеумен ғана
бітпейді. Еңбекті және еңбекті мөлшерлеуді зерттеу жұмысы тоқталмастан жүре
береді. Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы басқа да ғылымдар сияқты әр
түрлі бағыттардан және тараулардан тұрады. Негізгі бағыттарына,
тарауларына тоқталмас бұрын олардың басқа ғылымдармен байланысын
қарастырайық. Қызмет көрсету мөлшерігің бір түрі басқарушылық нормасы –
бір жетекшінің басқаруындағы қажетті қызметкерлердің немесе бөлімшелер
құрылымының саны.
Сан нормативі – нақтылы жұмысты орындау немесе белгілі объектілерде
қызмет көрсету үшін қызметкерлер санын анықтайтын есептелген шама санның
нормативтерін санның нормасынан ажырата білу керек.
Жұмысшылардың сандық нормасы деп өндірістік тапсырманы орындауға
қажетті қызметкерлердің кәсіптік- мамандық құрамының қызметкерлер санын
айтады [10,11].
Еңбек нормалары (уақыт мөлшері, өнім, күту мөлшері, қызметкерлердің
саны) және жұмысшылар мен қызметкерлердің мөлшерленетін тапсырмалары
кәсіпорындардың ұйымдастыру -техникалық жағдайларына сәйкес анықталады.
Сонымен қатар нормалар еңбек әулетінің денсаулығын қорғауы және жұмысқа
деген қабілеттілігін көтеруі тиіс. Қолданыстағы уақыт мөлшерін жаңа
нормалармен ауыстыру жаңа техниканы, технологияны, өндірісті ұйымдастыру –
техникалық көтермелеу арқылы орындалады.
Қолданылып жүрген еңбекті мөшерлеудің әдістері негізгі екі топтан
тұрады:
1) талдамалы әдіс;
2) жиынтық әдіс.
Талдамалы әдіс жұмыс уақытының құрамына байланысты нормалар әрбір
өндірістік операцияда анықталады, яғни негізгі, көмекші, жұмыс орнын күту,
демалыс және жеке мүддеге арналған нормалар есептеледі. Ол үшін барлық
операция элементтерге бөлінеді, содан соң әр элеметке, оның орындалу
ұзақтығына әсерін тигізетін факторларды анықтайды; сонымен қатар жұмысшының
рухани күйінің ерекшеліктері, жұмыс тәртібі мен қолданылатын тәжірибелер,
еңбекті ұйымдастыру және еңбек жағдайлары есептеледі. Талдамалы әдісті
жүргізу барысында жұмыс орнында пайдаланатын құрал – саймандардың,
жабдықтардың, жұмыс орнын ұйымдастыру және күту тәртіптері зерттеледі.
Талдамалы әдістің өзі екі түрден тұрады: талдамалы есептеу, талдамалы
зерттеу.
Талдамалы есептеу әдісі – нормалардың шамасы есептеу арқылы
бекітіледі. Бұл әдіс өнеркәсіп салаларында оперативтік уақыттың шығынын
бекіту үшін пайдаланылады
Уоn=Умаш+Уқол.
Колмен орындалатын операциялардың шығыны бақылау жүргізу немесе
іріленген нормативтер арқылы алынады.
Кең тараған әдістердің бірі: талдамалы зерттеу. Талдамалы зерттеу
әдісінің мәні – нормаларды талдау негізінде операциялардың орындалу
тәсілдерін жобалау және уақыт мөлшерін әрбір элементін есептеу арқылы
анықталады.
Жиынтық әдісі – еңбек нормалары операцияны элеметтерге бөлмей, әр
операцияға бекітіледі. Оның өзі: тәжірибелік, статистикалық, салыстырмалы
сияқты түрлерден тұрады.
Тәжірибелік әдіс-маман мөлшерлердің шамасын зерттеу арқылы емес, тек
өзінің өндірістік тәжірибесіне байланысты бекітеді. Мұндай мөлшерлер
тәжірибелік мөлшерлер деп аталады.
Статистикалық әдіс-мөлшерлер өткен кезеңдердегі статистикалық
мәліметтерге байланысты бекітіледі. Мөлшерлерге әсерін тигізетін
ұйымдастыру-техникалық, еңбек жағдайлары және т.б. факторлар есепке
алынбайды. Жиынтық әдісін қолдану арқылы бекітілген нормалар тәжірибелік-
статистикалық әдіс деп те аталады.
Салыстырмалы әдіс –бір операцияны орындауға кеткен уақыт шығыны
немесе уақыт мөлшері өткен кезеңдерге қолданылған уақыт мөлшерлерімен
салыстыру арқылы есептеледі.
Аталған еңбекті мөлшерлеу әдістерінің әрқайсысы ұйымдастыру-техникалық
жағдайларға байланысты қолданылуы мүмкін.
Кесте 1 - Жұмыс күшінің шығындалуын есептеу
Жұмыс күшінің шығындалуын есептеу
жалакының элементтері бойынша кызметкерлердің кызметкерлердің
түрлері қүрамы бойынша категориялары
бойынша бойынша
негізгі кесімді істелген тізімді-штаттық, жүмысшылар
қосымша жұмысына қарап келісім-шарт қызметкерлер - оның
төленетін сыйақылар бойынша жұмыс ішіндегі басшылар,
сыртқы себептердің істейтінтіндер бас мамандар, яғни
салдарынан болған ИТЖ
еріксіз тоқтауларға
төлеу
Өндірістік қызметте жұмыс кұші негізінен қозғаушы күш ретінде таналады
және ол өндіріс элементтерінің бірі болып саналады. Тек жүмыс күші, тірі
еңбек (еңбектің өзі) ғана косымша қүнды жасайды. Сондықтан, көптеген
авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш күштердің маңызды
элементі және экономикалық потенциадды көрсеткіштер ретівде ескеру керек
деп санайды.
Жұмыс күшіне арналған шығындардың есебі мынадай мақсаттан түрады -
қызметтің түрлері бойынша жұмыс уақытына кететін шығындарын анықтау;
шығарылған өнім деңгейі немесе ауысымы (сменасы) бойынша тапсырмалардың
орындалу деңгейі; еңбек ақынының есептелуінің айқындығы, жұмыс істеп жүрген
қызметкерлердің еңбек ак^Ісы бойынша есеп айырысу; жалақы қорының
пайдалануын бақылау т. б..
• Еңбек ақы шығындары біріңғай болып келмейді, сондықтан басқарудың
талаптарын қанағаттандыру үшін оларды жіктейді. Кез келген жіктеменің
негізінде біртектес құбылыстарды сипаттайтын қағидалар жату керек.
Сурет 2 - Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын баскару жүйесінің элементтері
Жоғарыда келтірілген шығындар жіктемесі отандық кәсіби әдебиеттерде
бұрыннан жақсы зерттелген, бірақ ол басқару үшін қолайсыз болды, өйткені
онда: жұмысқа алу; қызметкерлерді іріктеу және қысқарту; еңбек ресурстарын
басқарумен тікелей байланысты еңбек және қызметкерлер санын нормалау және
жоспарлау туралы ақпарттар жоқ.
Суреттегі мәліметтерден шығындардың пайда болу себептерін анықтаймыз.
Нарык, жағдайында басқарудың ақпараттык жүйелік типтерін таңдап алу оңай
емес, өйткені онда үнемі еңбек ақының көлемі және оның есептелу тәртібі,
сондай-ақ компенсациялық және ынталандыру сипатында болатын әр түрлі
төлемдердің қолдануы, қосымша еңбектік пен әлеуметтік жеңілдіктердің
берілуі (шаруашылықгың тарапынан да, мемлекеттің тарапынан да) жиі өзгеріс-
терге ұшырап отырады. Бұл аз болғандай, жүмыс беруші кәсіпорындар (әсіресе
шетелдік) тең кұнды, тең сапалы жүмысқа әр қилы еңбек ақы төлейді. Олар
бұндай келеңсіз жайды өздерінің ішкі есеп беру саясатымен байланыстырады.
Бұл жағдайда жүмыс күшіне жүмсалатын шығындардың дифференциалдық шектеулері
басқарудың талаптарына сай келе бермейді.
Болашақта еңбек шығынын анық анықтауға ұмтылсақ, ағымдағы есебіне
өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбек ақы қорларын дұрыс бағаласақ,
шығындарды таратуда, болашақ шығындардың ара жігін ажырата аласақ, және
т.б. осы сияқты мәселелерді шешуде белсенділік көрсетсек, онда басқарушы
есептің курделі экономикалық есептеулерін біршама жеңілдетеміз.
Шығындар сомасын тарату кезінде оның екі белгісіне: яғни тікелей мен
үстеме шығындарына көңіл бөлу керек, Шешімді қабылдаудың белгілері бойынша,
өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбек ақының ұлкен көлемі тікелей болып
келуі мүмкін, ал басқа жағдайда, оның біршама бөлігі үстеме болып табылады.
Демек бұл, „негізгі" еңбек ақының құрамында тікелей де, үстеме шығынның да
бар екенін көрсетеді. Осыған ұқсас пікірталас „қосымша" еңбек ақы кезінде
де павда болады. Бұл мәселелерге экономикалық әдебиеттерде бір мағыналы
жауаптар әлі табылған жоқ.
Осыған байланысты келесі баптарға көңіл бөлу керек сиякты:
• өнімді өндіру процесінде тікелей қатысатын, ендірістік жүмысшылардың
еңбек ақы шығындары. Бұған келісімді норма және бағалау (расценка)
бойынша жұмыстар, істеген жүмыс күніне қарай төленетін жұмыстар кіреді;
• жүмыс сапасына, жоғары шеберлігіне, шығындарды төмендетуге, графикті
орындағаны үшін ынталаңдыру сипатында төленетін косымша төлем;
• жалдау шығындары, жұмыс күшін іріктеу (өндірістік жұмысшьі-ларына қатысты
ғана, қалғандары үстеме шығыстарына жатады);
• өндірістік емес төлемге басты назар аудару керек — өндірістің еріксіз
тоқтап қалуына, заңға сәйкес келетін жұмыс істемеген уақыт-тарына,
қалыпты жүмыс жағдайынан тыс ауыткуларына төленетін қосымша төлемдерге;
жұмысшылардың кінәсінен емес жіберілген ақауларға төленген төлемнің
зандылығына.
Бақылау мақсатында өндірістік бухгалтерияда нақты шығындар сметалықпен
салыстырылатын, шығындар сметаларын орындау жөніндегі жиынтық ведомостарын
жасайды. Жекелеген мәліметте бойынша ақау, тоқтатулар, жұмыс күшінің
қозғалысы, жұмыс уақытьщ пайдалану туралы акпараттарды шолып, жалпылама
қорытындк жасалады [12 - 17].
Өндірістегі қолданылатын уақыт жиынтығы күн тізбелік жұмыс уақыты
қорын құрайды. Оның шамасы қызметкерлердің орташа тізім санын күн тізбелік
күннің санына көбейту арқылы анықтайды. Сонымен қатар, келу уақыты қоры
және пайдалы уақыт қоры болады.
Келу уақыты қорына пайдалы уақыт қоры, ішкі күні бойы тұрып қалған
уақыт және келмей қалған уақыттары қосылады (ауырып қалуына байланысты,
оқуға кетуі, жұмысқа себепсіз келмеуі).Пайдалы уақыт қорына нақты жұмыс
істелінген уақыт, ішкі ауысымдық тоқтап тұрған уақыт және уақыт ысырабы
кіреді. Содан соң уақыт кезеңін қолдану деңгейі мен уақыт кезеңінің
бекітілген ұзақтығы анықталады. Уақыт кезеңін қолдану деңгейі барлық жұмыс
істелінген адам - күн санын қызметкерлердің орта тізім санына бөлу арқылы
есептейді.
Уақыт кезеңінің бекітілген ұзақтығы жұмыс уақытының ең жоғары ықтимал
қорын қызметкерлердің орташа санына бөлу арқылы есептейді.
Сурет 3 - Кәсіпорындағы жұмыс күшіне арналган шығындарды есептеу
процедурасы
Жұмыс күнінің орташа нақты ұзақтығы толық уақыт түрінде анықталады.
Толық уақытты есептеу үшін барлық адам – сағат санын жұмыс істелінген адам
- күн санына бөледі. Толық уақыт – бір адам күніне неше сағат жұмыс
істегенін көрсетеді.
Жұмыс уақытын талдау нәтижесінде жұмыс уақытының балансы құрылады.
Кесте 2 - Жұмыс уақытының балансы
Ресурстар Нақты істелінген және істелінбеген уақыт
Қолданылуы
Күнтізбелік 1. Істелінген қор
уақыт қоры
Демалыс және
мейрам күндер
Кезекті демалыс
2. Әр түрлі себептермен істелінбеген күндер, барлық
демалыс күндер
соның ішінде:
екіқабат және босануға байланысты демалыс;
оқуға байланысты демалыс;
ауырып қалуына байланысты шықпау
мемлекеттік және қоғамдық тапсырманы орындауға байланысты
келмеу;
заңға байланысты шықпау;
басқа да шықпау.
3. Әр түрлі себептермен қолданылмаған адам – сағат,
барлығы:
ауырып қалу;
балаларды тамақтандыруы,
мемлекеттік тапсырмаларды орындау;
4. Ысыраптар барлығы:
әкімшіліктің рұқсатымен шықпау;
ішкі ауысымдық тұрып қалу;
ауысым бойы тұрып қалу;
жұмысқа себепсіз шықпау;
кешігіп келу;
ерте кетіп қалу;
еңбек тәртібін бұзу.
5. Жұмыс уақытының ең жоғары ықтимал қоры
Еңбек – шаруашылық қызмет барысында адамдардың ақыл – ой және
дене күшін пайдалануы. Адам еңбек еткен уақыт кезеңі – жұмыс күні не жұмыс
уақыты деп аталады.
Жұмыс уақытының ұзақтығы өзгермелі шама, бірақ оның да белгілі
шекарасы болады. Оның ең үлкен ұзақтығы екі факторға байланысты:
біріншіден, адам тәулігіне жиырма төрт сағат жұмыс істей аламайды, себебі
оған ұйықтау үшін. Тамақтану үшін, яғни еңбекке жарамдылығын қалпына
келтіру үшін уақыт керек. Екіншіден, жұмыс уақытының шекарасы моральдық
және әлеуметтік сипаттағы талаптарға сай анықталады, себебі адамға дене
күшін қалпына келтіріп қана қоймай, қандай да бір болмасын рухани
талаптарын да қанағаттандыру керек [18].
Нақты жұмыс уақыты ұзақтығына әсер ететін факторлар: еңбек
екпінділігі, өндірістік цикл фазаларының қозғалысы, жұмыссыздық деңгейі.
Жалдамалы қызметкерлердің жұмыс уақытының ұзақтығы кәсіпкерлер мен
кәсіподақ арасындағы келісімдерде белгіленеді.
Жұмыс уақытын пайдалану мына дәрежелерге бөлінеді:
• Дайындық – қорытынды уақыт – тапсырмамен танысу, құралдар, материалдар
алу, оларды жайғастыру кезек басында немесе партия өңдеу басында және
осының бәрі кезек аяқталғанда;
• Шұғыл жұмыс – еңбек заттарын өзгертуге арналған жұмыс, ол негізгі және
көмекші деп бөлінеді;
• Жұмыс орнына қызмет көрсетуді ұйымдастыру – жұмысшының жұмыс орнын өнімді
еңбек үшін дайын күйде ұстауы;
• Демалыс және жеке мұқтаждықтары, еңбек жағдайарына байланысты;
• Өнімсіз жұмыс уақыты – жұмысшының өз жұмысы боп табылмайтын іске
шығындаған уақыты;
• Еңбек тәртібін бұзу;Ұйымдастыру – техникалық себептерге, яғни қызметкерге
байланысты емес үзілістер;
• Технологияға байланысты регламенттелген үзілістер.
Жұмыс уақытының дәрежелері, болуы мүмкін шығындары және бос кетуі,
олардың индекстері
Кесте 3 - Жұмыс уақытын шығындау және бос кету классификациясы
Жұмыс уақыты дәрежелері Жұмыс уақыты шығыны мен зая кету
классификациясы
Дайындық – қорытынды уақыт Жұмыс жоспарымен танысу, комъю – терді
жүргізу, жоба жетекшісінен тапсырма алу
Шұғыл уақыт Жоспарда көзделген жұмысты орындау
Жұмыс орнына қызмет көрсетуЖұмыс орнын дайындалу және жинастыру
уақыты
Демалысы және жеке Демалысы және жеке қажеттіліктері
қажеттігі
Өнімсіз жұмыс уақыты Қателіктерді түзету, жоспарда көзделмеген
жұмыс
Ұйымдастыру – техникалық Жұмысты күту.
себептен үзіліс уақыты Энергия болмауы.
Жұмыс уақытында мәжіліс, жиналыс өткізу
Еңбек тәртібін бұзудан Жұмысты кеш бастау және ерте аяқтау
болған үзіліс уақыты Жұмысқа байланысты емес кетіп қалу.
Бөтен әңгімелер.
Қоғамдық міндетін жұмыс кезінде орындау.
Барлық жұмыс уақытының бос кетуі тұтас күндік және кезек ішілік болып
бөлінеді.
Тұтас күндік жұмыс уақытының бос кетуі.
Жұмыс уақытының тұтас күндік зая кету мөлшері мен себептері туралы
мәліметтерді табельден (алғашқы құжатнама) немесе кәсіпорынның тұтас күндік
зая кету мөлшері туралы есебінен алып, нақты жұмысқа шықпауды жоспарлы
жұмыс күні балансымен салыстыру арқылы табуға болады .
Тұтас күндік жұмыс уақытының бос кетуніе жататын:
- мереке күндері
- демалыстар
- кезекті демалыстар
- оқу демалыстар
- жасөспірімдерге демалыс
- жүктілік пен босану бойынша демалыстар
- сырқаттығына байланысты демалыс
- еңбек жағдайына байланысты берілетін демалыс
- ауылшаруашылық жұмыстарына алып кету
- жұмысқа шықпау
- мемлекеттік, қоғамдық міндеттерін орындау
- әкімшілік рұқсатымен жұмысқа шықпау т.б.
Жұмыс уақытының бос кету мөлшерін және олардың пайда болу себептерін
анықтау жұмыс уақытын фотоға түсіру көмегімен жүргізіледі. Бригаданың
участок бойынша кезекшілік уақытын пайдалануын бақылауды бірнеше рет
кезекшіліктің барлық уақытында бақыланушыларды барынша мол қамтып жүргізу
ұсынылады.
Жұмыс уақытының бос кетуі жұмысшыға байланысты және байланыссыз деп
бөлінеді.
Кесте 4 - Жұмыс уақытының бос кету құрамы
Жұмысшыға байланыссыз уақыттың бос кетуі Жұмысшыға байланысты
уақыттың бос кетуі
жасөспірімнің қысқартылған жұмыс күні; жұмысты кеш бастап, ерте
зейнеткердің қысқартылған жұмыс күні; аяқтау;
еңбек жағдайына байланысты қысқартылған күн; жеке әңгімелер;
шикізат, материалдар, жартылай шикізат делелді себепсіз жұмыстан
жоқтығы; алаңдату;
шикізат, материалдар, жартылай шикізатқа кішігірім жарақаттар;
бару; әкімшілік рұқсатымен
көлік құралын күту; қысқартылған жұмыс күні;
(кестенің жалғасы)
еңбек құралын тасымалдаушы жұмысшы бола тұра жасырын шығындар т.б.
тасымалдау;
құралдар, құрылғылар жоқтығы және соларды
барып әкелу;
жабдықты жөндеуді күту т.б.
Жұмыс уақытын зерттеу мен тәсілдер классификациясы бірнеше белгілер
бойынша жүргізіледі:
- зерттеу мақсатына қарай;
- бақыланатын нысан санына, зерттеу жүргізу формасына қарау;
- мәліметтерді алып бекіту формасына қарай;
- бақылау түріне, бақылаушыға қарай;
- жазу формасына қарай.
Нақты және нормативті жұмыс уақыты балансын салыстыру мына
көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді:
• кезек уақытын пайдалану коэффициентін,
• ұйымдастыру – техникалық себептермен жұмыс уақыты бос кету коэффициенті;
• еңбек тәртібіне байланысты жұмыс уақыты бос кету коэффициенті;
• жұмыс күнін нығыздау мүмкіндігі коэффициенті;
• анықталған уақыт шығынын жою есебінен еңбек өнімділігін арттыру
мүмкіндігі коэффициенті.
Хронометраж – шұғыл уақыт шығынын зерттеу әдісі, ол әр бұйымды өндіру
кезінде қайталанатын жекелеген операция элементтерінің ұзақтығын өлшеу
және бақылау арқылы жүргізіледі. Хронометраждық бақылаулар шұғыл жұмыс
орындау уақытымен байланысты резервтерді анықтауға көмектеседі.
Хронометраждың негізгі этаптары:
1. бақылауға дайындық – операциямен танысу және еңбек процесін бөлшектеу,
белгіленетін нүктелерді анықтау;
2. бақылау;
3. бақылау мәліметтерін өңдеу, талдау - әр операция элементерінің ұзақтығын
тексеру, хронометраждық қатар беріктігін тексеру, қолданыстағы
нормативтермен салыстыру.
4. озық тәжірибе енгізілген ұйымдастыру – техникалық шараларды ескере
отырып, операциялардың ұтымды құрамын анықтау, оның элементтерінің және
түгел операция ұзақтығын анықтау.
5. Жұмыс уақытының бос кетуін қысқарту жағдайы боп табылатын - өндіріс
процесінің элементтерін – еңбек құралдарын, бұйымдарын және еңбектің өзін
тиімді қамтамасыз ету.
Бұған жұмыс орнын жоғары ұйымдастыру мен қызмет көрсету, сондай – ақ
жұмыс уақытын тиімді пайдалануға теріс әсер ететін факторларды жою, олар
төменде көрсетілген.
1. 3 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері
Еңбекақы – ақша формасында көрсетілген өнімнің қоғамдық бөлігі болып
саналады. Ол жұмысшының жеке тұтынуына, яғни еңбектің немесе шығынның саны
мен сапасына сәйкесті түседі.
Еңбекақыны ұйымдастыру негізі тарифтік жүйесімен іске асады. Оның
көмегімен жұмысшылардың еңбегін, түріне, сапасына және жұмыстың жағдайына
байланысты төлеу, республика, аудандар мен халық шаруашылығының әртүрлі
салаларында еңбекақының деңгейін реттейді [19,20].
Тарифтік жүйеге тарифтік біліктілікті анықтайтын анықтама, тарифтік
кесте және тарифтік еңбекақы мөлшері жатады. Тарифтік біліктілік анықтама
мәлімеделген әртүрлі жұмыс түрлерін сипаттайды. Осы анықтама негізінде
жұмысшыларға тариф жүргізіледі.
Әрбір жұмысшыға оның біліктілігі мен мамандығына байланысты белгілі
разряд белгіленеді. Жұмысшы біліктілігі жоғары болса разряды жа жоғары
болады. Разряд жоғарлаған сайын жұмысшының еңбекақысы жоғарлайды.
Разрядтар жиынтығы тарифтік кестені құрайды. Ол әртүрлі қиындықта
атқарылған жұмыстардың арақатынасын анықтай отырып, жұмысшыларға еңбекақы
төлеуге қызмет етеді. Тарифтік кесте белгілі разрядтан тұрады.
Тарифтік еңбекақы мөлшері – уақыт бірлігінде жұмысшы еңбегі төлемі
деңгейін анықтайды және бірінші разрядтағы жұмысшылар үшін белгіленеді.
Басқа разрядтағы жұмысшылардың еңбекақы мөлшері бірінші разрядтағы
ставкіні керекті разрядтағы коэффициент тарифіне көбейтеді.
Мұнай өнеркәсібінде еңбекақы төлеудің екі негізгі формасы қолданылады:
уақытпен және кесімді.
Кесімді еңбекақы төлеуде жұмысшының еңбекақысымен дұрыс өндірілген
дарамды өнімнің бөлшек сауда бағасына көбейту жолымен анықталады.
Жұмысшының табысының көлемі өнімнің саны мен сапасына байланысты.
Уақытпен төлеуде – жұмысшының еңбегі, оның еңбек уақытының ұзақтығымен
өлшенеді. Жұмысшының еңбекақысы пайдаланылған уақыт санының мөлшерінің
дәрежесіне байланысты.
Жұмысшылардың материалдық мүдделігін арттыру, еңбек өнімділігін өсіру
және сапасын жоғарлату үшін сыйақы төлеу жүйесі қолданылады. Сыйақы
жұмыстың белгілі сапалық және сандық көрсеткіштерінің орындалуына және
асыра орындалуына байланысты жұмысшының еңбекақысының үстіне тура келісімді
ақы немесе тарифтік жалақы мөлшерінің төленуі.
Еңбекақы қоры – жұмысшыларға еңбектің саны мен сапасына байланысты
еңбек төлеуді, еңбекақы өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің ерекше
өсуін, еңбекақы шығынының кемуін, еңбекақы төлеуге қажетті ақша ресурстарын
анықтауды қамтамасыз етеді.
Кесте 5 - Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру бағыттары
Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру бағыттары
1. Тарифтік жүйе:
тарифтік біліктілікті анықтайтын анықтама, тарифтік кесте және
тарифтік еңбекақы мөлшері
Тарифтік емес жүйе
2. Мерзімдік еңбекақы
Кесімдік еңбекақы
қарапайым кесімдік жалақы
кесімдік – премиялық жүйе
қосалқы - кесімдік жүйе
аккордтық – кесімдік жалақы
кесімдік – прогессивтік жүйеде
Еңбекақы қорына тариф бойынша жұмысшыға тиісті барлық сомалар,
келісімді ақылар және үстеме ақылар және қосымша төлемдердің барлық түрлері
жатады.
МГӨ кәсіпорынында еңбекақы қоры есебі әрбір жұмысшының категориясы
бойына разрядын көрсету арқылы жүргізіледі.
Өндірістік программаны орындағанда сыйақы төлемі: кесімді еңбекақыда
тарифтік кесімнің 40%, уақытпен еңбекақы төлеуде тарифтік кесімнің 30% - ін
құрайды.
Мекемеде еңбек төлемінің екі формасы бар: мерзімдік және кесімдік.
Кесімдік жалақы – орындалған жұмыс көлемі немесе әрбір өнім бірлігі
үшін төлем, ал мерзімдік жалақы тарифтік жүйеде қарастырылған нормативтік
уақыт, яғни жұмысты орындауға кеткен уақыт бойынша төленеді.
Кесімдік жалақыны қолдану жағдайлары мыналар:
1. жұмысшымен тікелей байланысты жұмыстың сандық көрсеткіштерінің
болуы;
2. орындалатын жұмыс көлемін нақты есепке алу мүмкіндігі;
3. нақты жұмыс бөлімшесінде жұмысшының жұмыс көлемін немесе
өнімділігін арттыру мүмкіндігі;
4. еңбекті техникалық нормалау мүмкіндігі.
Мерзімдік жалақыны қолдану жағдайлары мынандай:
1. өнім көлемін арттыру мүмкіндіктерінің болмауы;
2. өндірістік процесс қатаң регламенттелінген;
3. жұмысшының функциясы технологиялық процесстің жүргізілу барысын
бақылаумен шектелген;
4. өндіріс көлемін арттыру өнім сапасын төмендетуге әкеледі.
Кесте 6 - Кәсіпорындағы еңбек төлемін ұйымдастыру қызметі
Кәсіпорындағы еңбек төлемін ұйымдастыру қызметі
1. Негізгі еңбек ақының құрылуы бірдей тарифтік ставка негізінде
бөлек тарифтік ставка негізінде
тарифтік емес жүйе негізінде
2. Еңбек төлемдерін таңдау формасыкелісімдік жүйе негізінде
мерзімдік жүйе негізінде
аралас жүйе негізінде
3. Сыйақы төлеу жүйесі дәстүрлі жүйе негізінде
жаңа жүйе негізінде
Мұнайгаз өндіру, мұнайөңдеу, мұнайхимия мекемелерінде еңбек төлемінің
мерзімдік формасы кеңінен қолданылады. Бұрғылау мекемелерінде еңбек
төлемінің кесімдік формасы қолданылады.
• Кесімдік жалақының есептелу жолдарын қарастырамыз.
1. Қарапайым кесімдік жалақы жағдайында жалақы өндірілген өнім бірлігі
үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... 11
1. Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны..11
2. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
3. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
4. Қазақстан Республикасындағы еңбекті қорғаудың және реттеудің құқықтық-
нормалары мен заңдық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2 Доссормұнай МГӨБ-ның ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
2.1 Доссормұнай МГӨБ-ның даму тарихы мен шаруашылық – экономикалық
жағдайына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.2 Доссормұнай МГӨБ-ның еңбек ақы төлеу қызметін талдау ... ... ... ...65
2.3 Доссормұнай МГӨБ-ның еңбек ақы төлеу қызметін ұйымдастыру процесін
жоспарлау мен бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
3 КӘсіпорындағы ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ
БАҒЫТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
3.1 Еңбек ақы төлеу мен еңбек шығындарын жобалау әдістерін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
3.2 Еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесін, тиімділіктерін арттыру мен
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...88
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93
Кіріспе
“Еңбекақыны ұйымдасыру” термині кәсіпорынның еңбек ұжымының құрамдас
бөліктерін біріктіреді. Персоналға біз өндірістік немесе басқарушылық
операцияларды орындайтын және еңбек құрамдарын пайдаланумен, еңбек заттарын
өңдеумен айналысатын барлық жұмысшыларды жатқызамыз. Ұйымдастыру
теориясында қызметкерлердің еңбекақысын ұйымдастыруда жұмысшының мамандығы
немесе лауазымына, басқару деңгейіне, жұмысшылар категориясына тәуелді
еңбекақысын ұйымдастыру түрлі жолдар бар. Персонал негізінен өндірістік
персонал (жұмысшылар) және басқарушылық персонал (қызметкерлер) болып
бөлінеді. Өндірістік персонал өз алдына негізгі және қосалқы болып, ал
басқарушылық персонал – басшылар және мамандар болып бөлінеді [1,2].
Жалпы менеджмент теориясында, адамдардың қоғамдық өндірісте қатысуын
көрсететін терминдердің жеткілікті саны пайдаланылады: еңбек ресурстары,
адам ресурстары, адам факторы, ұйымдастырушылық тәртіп, еңбекті
ұйымдастыру, персоналды басқару, кадр саясаты, ұжым, команда, әлеуметтік
даму, адам қатынастары және т.б. Негізгі обьект ретінде адамды бөле отырып,
олар персоналды басқару проблемасының, олардың еңбекақыларын ұйымдастырудың
әртүрлі аспектілерін қамти отырып, оларды шешу жолдарын ашады.
Кәсіпорындағы “еңбекақыны ұйымдасыру” мәселесі кіші және ірі
фирмалар, коммерциялық немесе коммерциялық емес фирмалар төңірегінде,
өнеркәсіптік және қызмет көрсету салаларында маңызы зор. Сондықтан, әрбір
кәсіпорында еңбекақыны ұйымдасыруға үлкен мән беріледі. Еңбекақыны
ұйымдасыру – адамдармен және олардың кәсіпорын ішіндегі қатынастарымен
байланысты болатын экономиканың бір саласы.
Еңбекақыны ұйымдасыру персоналмен жұмыстың бір жүйесі болып табылады.
Бұл жүйе кадр саясатын, жұмысшылар еңбегін бағалауды, еңбекақыны ұйымдасыру
ұйымдастыруды, оның есептелуін және т.б. қамтиды. Жалпы еңбекақыны
ұйымдасыру – ұйымдастыру мақсатына жету үшін қызметшілерді тиімді
пайдалануға бағытталған, кәсіпорында жүретін әрекет түрі болып табылады.
Еңбекақыны ұйымдасыру жүйесі ретінде еңбек ресурстарының жарығы,
персоналдың категориялар бойынша бөлінуі, персоналды басқару концепциясының
талдауы, персоналмен жұмыс жүйелерінің өзара байланысын, жалақы төлеу түрін
таңдау және т.б. сұрақтарды қамтып отырады.
Персоналдың бағалауы жұмысшының бос немесе жұмсалған жұмыс орнына
сәйкестігін анықтау үшін жүзеге асырылады. Бос орынды жұмсау кезінде
жұмысшының потенциалын, яғни кәсіби білім мен тәжірибесін, өмірлік және
өндірістік тәжірибесін, денсаулық және жұмысқа қабілетін және басқа да
ерекшеліктерді анықтау маңызды. Потенциалды бағалау нақты жұмыс орнында
адамдардың қабілетін қолдану перспективасы жөнінде ойластыруға мүмкіндік
береді. Жұмысшының жұмыс орнына сәйкестігінің талдауы белгілі бір уақыт
өткенде қажет және еңбек нәтижелерін ескере отырып, шығармашылық потенциал
және жеке салымды бірлесіп бағалау жолымен мүмкін [2,3].
Еңбек бұл – адамның өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктерді
алуға бағытталған, қоғамға қажетті процестердің бірі болып табылады.
Әлеуметтік еңбектің тиімділігінің жоғарлауы – жалпылама экономикалық
қатынастардың басты міндеттерінің бірі болып саналады. Әсіресе өндірістік
процестегі еңбек өнімділігінің жоғарлап өсіп отыруы, жиынтық өнімнің
өсуіне, ұлттық табыстың өсуіне, жұмыскерлердің материалдық игіліктерінің
өсуіне, экономикалық көрсеткіштердің өсуіне, экономикалық тұрақтылыққа
әкеледі.
Өндірістегі еңбек өнімділігінің жоғарлауы - өнімдірілетін өнімнің
өсуіне, адамдардың жұмыс орындарының көбеюіне, өндірісегі еңбек
шығынарының төмендеуіне әкеле отырып, мынадай көрсеткіштердің, мысалы:
пайда, рентабельділіктің жоғарлауымен сипатталады.
Еңбек өнімділігі өндірісте мынадай анықтамалар арқылы анықталады.
Мұндай көрсеткіштерге шыққан өнімнің бір адамға шыққандағы көлемі. Ал осы
көрсеткішті есептеу үшін натуралды немесе құндық әдістер қолданылады.
Еңбек өнімділігінің жоспарлау кезінде еңбек өнімділігінің жоғарлауы
мен өнім мен қызмет түрлері бойынша еңбек сыйымдылығының төмендеп кетуін
ескеруіміз керек.
Мұндай көрсеткіштерді ескере отырып, төмендегідей нәтижелердің
жоғарлауына мүмкіндіктер туындайды:
а) өндірістегі техникалық деңгейдің жоғарлауы, өндірістік процестің
автоматтануы мен механикалануы, өндірістегі жаңа процестердің іске асуы
мен өндірістік процестің жетілуі, өндірістік технологияның жақсаруы,
еңбектің қондырғыларменқорлануы және т.б.
б) өндірістің басқаруы мен ұйымдастырылуының жақсаруы;
в) еңбекті ұйымдастыру процесінің жақсарылуы
г) табиғат жағдайларын тиімді түрде пайдалана білу, мұнай – газ
кенорындарын рационалды пайдалана білу, жақсы емес табиғат жағдайларында
техникамен ғылымның соңғы жетістіктерін пайдаланып кенорындарды игеру.
Тағы бір еңбек тиімділігін арттырудың бір жолы болып, оның
ұйымдастырылу деңгейін арттыру, өндіріс процесіне сәйкес еңбекті
техникалық деңгейде ұйымдастыру есептеледі.
Еңбекті ұйымдастыру бұл - өндірістегі ұйымдастыру жұмыстарының бір
бөлігі болып табылады. Еңбекті ұйымдастыру өндірістік процестегі адамдар
мен техникаларды біріктіре отырып, рационалды қызметтерді жүзеге асыру.
Еңбектің ұйымдастырудың негізгі мақсаттарының бірі болып, еңбек
өнімділігінің жоғарғы деңгейін еңбек экономикасын үнемдеуде барлық түрлері
бойынша жүзеге асыру болып табылады. Мысалы: кенорындардың қызметін жүзеге
асыра отырып, тірі еңбекті үнемдеу, рационалды емес еңбек шығынын үнемдеу,
үстемелік немесе қосымша еңбекті жою, көмекші өндірістегі еңбекшығындарын
азайту [4].
Еңбекті ұйымдастырудың ғылыми негіздері еңбек өнімділігін арттырып
қана қоймай, адамдардың еңбекке деген тәрбиесін арттырады, жұмысына деген
жауапкершіліктерін арттырады, жұмысшылардың шығармашылық инциативаларын
дамыта түседі.
Еңбек мүмкіндіктерін коллективтік ұйым формасында ұйымдастыру еңбек
тәртібін орнатуға, еңбек ету жолдарын жете ұйымдастыруға, еңбекті
ұйымдастырудағы тиімді іс – шараларды жетілдіруге, жұмыскерлердің
жауапкершіліктерін арттыруға, еңбек сапасын арттыруға көмектеседі және
дамытады.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы Кәсіпкерлік қызметтегі еңбек ақы төлеуді
ұйымдастыру.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып - Доссормұнайгаз МГӨБ –
сы табылады.
Жұмыстың мақсаты мұнайгаз өнеркәсібіндегі мекемелердің
(Доссормұнайгаз МГӨБ-сын мысалы ретінде) жалақы төлеу қызметін
ұйымдастыру процесін талдау, оның құрылымдық жағдайына экономикалық баға
беру болып табылады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, яғни жалпы, негізгі,
жетілдіру тарауларынан және қорытындыдан тұрады.
Дипломдық жұмыстың теориялық бөлімшеде еңбекақының мәні мен құрылымы
және мекеменің шаруашылық қызметіндегі оның ролі ашылады. Дипломдық
жұмыстың тақырыбының өзектілігі болып бүгінгі таңдағы өндірістік
кәсіпорындардың көптеп ұйымдастырылуымен танылады. Тақырыптың толық
ашылуымен қатар өндірістік кәсіпорындардағы өндірістегі еңбекақыны оның
ролі де қарапайым түрде түсіндіріледі.
Доссормұнайгаз МГӨБ – сының статистикалық мәліметтері бойынша
еңбек ақы есебі алынып, талдаулар жасалды.
Жұмыстың жалпы бөлімінде - Доссормұнайгаз МГӨБ – сының өндірістік-
шаруашылық қызметіне баға беріледі.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – өндірістік кәсіпорында еңбекақыны
ұйымдастырудың теориялық негіздері мен Доссормұнайгаз МГӨБ-дағы
еңбекақының ұйымдастырылу процесін бағалау және талдау мәселелерін
ұйымдастыра отырып саралау. Осы мақсаттарға жету үшін бірнеше міндеттер
жүктелген болатын:
1) әдебиеттердің кең базасын қолдану;
2) пайдаланылған әдебиеттердің авторларының көзқарасын осы дипломдық
жұмыстың тақырыбымен ұштастыра отырып, өз көзқарасымды да таныту;
3) материалдарға байланысты жоспар құру;
4) әдістемелік маңызын ашу;
5) ерекше тұрғыдан көзқарасымды білдіру.
1. КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТЕГІ ЕҢБЕК АҚЫ ТӨЛЕУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1. Кәсіпкерлік қызмет және еңбек ақы түсінігінің экономикалық мазмұны
Кәсіпорын тұтас өндірістік шаруашылық жүйе бола тұра, оны құраушы бір-
бірімен тығыз байланысты элементтерінің жиынтығы ретінде қарастырылады.
Мұндай ішкі жүйелердің саны әртүрлі болады.
Ішкі жүйе ретінде техникалық, басқарушылық және адамдық немесе жеке-
мәдени жүйелерді бөліп көрсетсе, басқалары кәсіпорынды басқаруды екіге
бөліп қарастырады: шаруашылықты басқару және адамдарды басқару.
Шаруашылықты басқаруға шаруашылықты жоспарлау, өндірістік
міндеттемелердің қойылымы, орындалатын жұмыстарды өлшеу жүйелерін құру және
тапсырмалардың орындалуын қадағалау кіреді. Адамдарды басқаруға еңбек
ұжымының барлық мүшелері арасындағы қарым-қатынасты қамтамасыз ету, кадрлық
саясат, ақпараттандыру, жұмысшыларды насихаттау және менеджер ретінде басшы
жұмысының басқа да мәнді құраушы бөліктері жатқызылады.
Тұрақты жұмыспен қамтылу жағдайларында жұмыс күшін тұтынуға, сонымен
қатар қатаң ұйымдық құрылымдардағы негізделген кадрлармен жұмыстың кең
таралған тәжірибесінің орнына басқарудың жаңа модельдері келеді, олар
мыналарды қарастырады:
• білімді кеңейту, квалификацияны жоғарылату, үзіліссіз өзін-өзі жетілдіру
үшін жағдайлар жасау;
• шаруашылық шешімдерді қабылдауда жұмысшылардың өкілеттілігін кеңейту
кезінде насихаттау бағдарламасының "пакетін" қолдану;
• фирманың барлық персоналдарына бөлінетін жаңа моральді құндылықтарды
қалыптастыру;
• "адамдық ресурстарды" бейімді және икемді пайдалану, персоналдардың
творчестволық және ұйымдық белсенділігін жоғарлату, гуманизацияланған
ұйымдық мәдениетін қалыптастыру.
Сурет 1 - Кадрлық жоспарлаудың мақсаты мен міндеттері
Еңбек бұл – адамның өмір сүруі үшін қажетті материалдық игіліктерді
алуға бағытталған, қоғамға қажетті процестердің бірі болып табылады.
Әлеуметтік еңбектің тиімділігінің жоғарлауы – жалпылама экономикалық
қатынастардың басты міндеттерінің бірі болып саналады. Әсіресе өндірістік
процестегі еңбек өнімділігінің жоғарлап өсіп отыруы, жиынтық өнімнің
өсуіне, ұлттық табыстың өсуіне, жұмыскерлердің материалдық игіліктерінің
өсуіне, экономикалық көрсеткіштердің өсуіне, экономикалық тұрақтылыққа
әкеледі.
Өндірістегі еңбек өнімділігінің жоғарлауы - өнімдірілетін өнімнің
өсуіне, адамдардың жұмыс орындарының көбеюіне, өндірісегі еңбек
шығынарының төмендеуіне әкеле отырып, мынадай көрсеткіштердің, мысалы:
пайда, рентабельділіктің жоғарлауымен сипатталады [5,6].
Еңбек өнімділігі өндірісте мынадай анықтамалар арқылы анықталады.
Мұндай көрсеткіштерге шыққан өнімнің бір адамға шыққандағы көлемі. Ал осы
көрсеткішті есептеу үшін натуралды немесе құндық әдістер қолданылады.
Еңбек өнімділігінің жоспарлау кезінде еңбек өнімділігінің жоғарлауы
мен өнім мен қызмет түрлері бойынша еңбек сыйымдылығының төмендеп кетуін
ескеруіміз керек.
Мұндай көрсеткіштерді ескере отырып, төмендегідей нәтижелердің
жоғарлауына мүмкіндіктер туындайды;%:
а) өндірістегі техникалық деңгейдің жоғарлауы, өндірістік процестің
автоматтануы мен механикалануы, өндірістегі жаңа процестердің іске асуы
мен өндірістік процестің жетілуі, өндірістік технологияның жақсаруы,
еңбектің қондырғыларменқорлануы және т.б.
б) өндірістің басқаруы мен ұйымдастырылуының жақсаруы;
в) еңбекті ұйымдастыру процесінің жақсарылуы
г) табиғат жағдайларын тиімді түрде пайдалана білу, мұнай – газ
кенорындарын рационалды пайдалана білу, жақсы емес табиғат жағдайларында
техникамен ғылымның соңғы жетістіктерін пайдаланып кенорындарды игеру.
Жұмыс уақытын зерделу кез келген жұмысты орындау үшін кеткен уақыт
шығының оңтайлы пайдалунға, еңбек нормаларының деңгейін тағайындауға және
үнемдеуді пайдалануға мүмкіндік береді.
Жұмыс уақытының шығынын сыныптау және талдаудың негізгі максаты
белгілі нысандарға байланысты. Сыныптау жұмыс уақыты шығының дұрыстығын
зертеу мен талдау нәтижелерінің негізгі болып есептеледі. Осының өзі еңбек
өнімінің өсу резервтерін және енбек мөлшелерін аңықтауға себептерін
тигізеді.
Жұмысқа кеткен уақыт - өндірістік тапсырманы және өндірістік
тапсырмаға байланыссыз әр түрлі жұмыстарды орындау үшін кеткен жұмыс
күнінің бөлігі.
Жұмыссыз тұрып қалу уақыты - әр түрлі себептермен еңбек процесінің
орындалмауы және жұмысшы увқытының босқа кеткен жұмыс кунінің бөлігі.
Үзіліс уақыты – жұмысшығы, қызметкерге демалу және тамақтану үшін
жұмыс беруші актілер және шарт бойынша берілетін уақыт.
Енбекті мөлшерлеу жұмыс уақытының шығынын бір ауысымнвң ішінде
оңтайлы,пайдалы қолданылуын және уақытың босқа жіберілмеу зерттеп талдайды.
Талдаудың нәтижесінде алынған мәліметтер бойынша техникалық
нормаларды дұрыс пайдаланып,жұмыс уақытының босқа шығындалуын болдырмау
жлдарын анықтауға мумкіндік береді.
Жалпы жұмыс уақытының шығындары былай топталады:
• Жумыс уақытының шығыны;
• Машина, құрал-саймандар уақытының шығыны.
Жұмыс уақытының шығының мөлшерлеу олардың нақтылы сыныпталуын талап
етеді. Сыныпталу өндірістік процестердін үш элементіне байланысты
орындалады. Олар: енбек заты, кызметкерлер, жабдықтар. Сонымен қатар
сыныпталу екі құрамынан тұрады: өндірістік процестердің жүзеге асырылуы
уақыты және үзіліс уақыты.
Енбек нормаларын белгілеуде жұмыс уақытының шығыны
дайындауөқорытындылау, оперативті, жұмыс орнын күту уақыттары болып
бөлінеді [5 - 7].
Дайындау-қорытындылау уақыты (Удк) дегеніміз - өндірістік тапсырманы
орындау үшін жұмысқа әзірлік, яғни кұрал-саймандар, шикі зат, болашақ
жұмыспен, нұскаулармен, сызбалармен танысу; жұмыс соңында құрал саймандарды
және т.б. тапсыру. Бұл уакыт тапсырманың көлеміне байланысты болмайды,
жұмыс ауысымы ішінде бір рет немесе бір топ (бір партия) заттарға ғана
шығарылады. Дайындау – қорытындылау уақытының үлесі өндірістің түріне
байланысты,өйткені,өнделіп жатқан шикі заттардың түрлері өзгерсе,оның үлесі
ұлғаяды және еңбекті ұйымдатсыру деңгейіне байланысты. Оның деңгейі
жабдықтарды, құралөсаймандарды жөндеу кәсіпорындарында, жеке заттарды
өндейтін және уақ сериялы өндірістерде жиі кездеседі. Мысалы, жеке заттарды
өндейтін, шағын кәсіпорындарда олардың үлесі 12-15, ірі сериялыда-3-5%, ал
жаппай көлемде өндірісте - 1-3% болады.
Оперативтік уақыт (Уоп) дегеніміз – заттардың түрін, нысаның,
мөлшерін, қасиетін өзгертуге және соларды орындау үшін көмекші жұмыстарға
шығарылған кажетті уақыт.
Оперативті уақыт негізгі (технологиялық) - Ун және көмекші – Ук
уақыттардан тұрады.
Негізгі (технологиялық) уақыт еңбек заттарының нысанын, қасиетін,
өлшемін, құралымын, қалпын, тұрған орнын өзгертуге кеткен уақыт. Мысалы,
жихазды бояу, ағашты бояу, ағашты жону, жыпті орау, метоалды жөндыру, кұю,
жүкті орнынан қозғалту және тағы сол сияқты. Көмекші уақыт негізгі
(технологиялық) жұмыстардың тоқталмай орындалуын камтамасыз ететін
әрекеттерге кеткен уақыт. Мысалы,станоктарды жүргізу – тоқтату, үзілген
жіпті жалғау, дайын заттарды алу, аппараттарды басқару және т.б.
Уоп = Ун+Ук
Жұмыс орның күту уақыты (Ужоқ) жұмыс орның тазалауға, күтуге, қурал-
саймандарды жөндеуге, аспаптарды, жабдықтарды ауысым бойынша ұкыптап
ұстауға кеткен уақыт.
Жұмыс орның күту уақыты келесі түрлерден тұрады:
• Технологиялық;
• Ұйымдастыру;
• Ауысымдық жұмыс орнын күту уақыты.
Технологиялық бір операцияны орындау аралығындығы әрекеттке немесе
белгілі жұмысты атқаруға кеткен уақыт.мысалы, кұралдарды айырбастау, қайрау
жұмыс орнын қалдықтардан тазалау сияқты.
Ұйымдастыру-жұмыс орнын барлық уақыт ішінде күтуге шығарылған уақыт.
Мысалы, жұмыс орнын кажетті кұралдармен камтамасыз ету, столдарды жарамсыз
заттардан тазалау, жабдықтарға қажетті ұсақ жөндеу жұмыстарын атқару,
құжаттарды, нұскауларды даярлау.
Ауысымдық (сменалық) - егер өндірістік процесс үздіксіз орындалатын
болса, ауысымның басында және аяғвнда орындалатын болса, ауысымның басында
және аяғында орындалатын болса, ауысымның басында және аяғында орындалатын
әрекетке шығарылған уақыт.
Көптеген өнімдірістерде жұмыс орның күту уақыты бөленбеуі де мүмкін,
олар дайындау-қорытындылау уақытына қосылады немесе есептеледі
(тамақ,көмір, мұнай, ауыр өнеркәсіп тармақтарында).
Жұмыс уақыты жұмысшының атқарып жатқан жұмысының күрделлілігіне оның
сипатына байланысты болады. Сондықтан өндірістік операциялар: қолмен
істелінетін жұмыс уақыты, машина қолмен және жабдықтардың жұмысын бақылау
уақыты:
• дайындау-қорытындылау үақыты-қолымен істелінетің;
• негізі - қолмен, машина-қолмен, машинамен, автоматтандырылған жұмыс
уақыты;
• көмекші-қолмен істелінетін; машина – қолмен, кейде автоматтандырылған
жұмыс уақыты болып бөлінеді.
Жұмыс орның күту уақыты да колмен және машина-қолмен істелінетін жұмыс
уақыты болады.
Жұмыс уақытының шығынын талдау кезінде қолмен орындалатын жұмыс істеп
тұрған кезде қолмен аткарылатын жұмыс уақыты және жабдықтар тоқтап тұрғанда
қолмен атқарылатын жұмыс уақыты болып бөлінуі мүмкін. Немесе машина
уақытымен жабылатын және жабылмайтын қолмен атқарылатың жабылмайтын-уақыты
болады. Еңбекті мөлшерлеуді тек қана машина үақытымен жабылмайтын қолмен
атқарылатын жұмыс уақыты есептеледі [7,9].
Жабдықтардың,станоктардың жұмысын бақылаға кететін уақыт: активті
және пассивті болып юөлінеді. Активті-жұмысшының тек қана технологиялық
процестің үздіксіз жүріп тұруын бақылауға кеткен уақыты. Бұл кезде жұмысшы
басқа жұмыстармен айналыспауы тиіс. Пассивтіөжұмысшы технологиялық процесті
бақылаумен қатар басқа да қосымша жұмыстарды атқаруы мүмкін. Пассивті уақыт
көп станокты жұмыстарды атқаруы мұмкін. Пассивті уақыт көп станокты
жұмыстарды, автомат желістерінде, аппараттарды басқаруда болады.
Уақыт шығынын зерделген кезде жұмыскерлерді жұмыспен қамту және
үзіліс уақыты болып бөлінеді. Жұмыспен қамту уақытының өзі өндірістік
тапсырманы орындауға кеткен уақыт және жұмысшының басқа жұмыстармен
айналысу уақытынан тұрады. Соңғысына кездейсоқ жұмыстарға және өнімсіз
жұмыстарды(жарамсыз заттарды қайта өндеу, материалдар іздеу, құралдарға
бару,т.б.) орындауға шыққан уақыттар жатады.
Үзіліс уақытты (Уү)- демалыс және жеке мүдде үшін уақыт; техникалы-
ұйымдастыру үзіліс уақыты; еңбек тәтрібін бұзу уақыты болады. Бұлардың
үлесі еңбек тәртібін бұзу (Уетб) - жұмысшының өзіне байланысты.
Соныммен қатар үзіліс уақыты реттелетің және реттелмейтің болуы
мұмкін. Реттеллетін үзіліс уақыты уақыт мөлшеріне қосылады, себебі, ол
ұйымдастыру-техникалық себептерге байланысты үзіліс уақыттары. Ал
реттелмейтің-жабдықтар мен жұмысшының тұрып қалған уақыты, ол өндірістің
ұйымдастырылуына және қажетті техникамен,құрал-саймандармен қамтамасыз
етілуіне байланысты.
Еңбек нормаларын белгілеу және уақыт шығының талдауда уақыт
мөлшерленетін және мөлшерленбейтін болып бөлінеді. Молшерленетін уақыт
дайындау-қорытындылау, оперативті, жұмыс орнын күту, демалыс және жеке
мүдде, сонымен қатар ұйымдастыру-техникалық себептермен болған реииелетін
үзіліс уақыттарынан тұрады. Молшерленбейтін уақытқа өндірістің нашар
ұйымдастырылуына, жұмысшының өзіне байланысты, өндіріске қатыссыз
тапсырмаларды орындауға кеткен уақыттар кіреді.
Еңбекті мөлшерлеуде жабдықтардың жұмыс уақытын нәтижелі қолдану мен
дұрыс сыныптаудың зор ролі бар. Жалпы жабдықтардың уақыты: а) жабдықтардың
жұмыс уақыты;ә) жұмыссыз тұрып қалу уақыты болып бөлінеді. Жұмыс уақыты:
мөлшерленетін, мөлшерленбейтін болады. Мөлшерленетін жұмыс уақытының
құрамына қажетті шыққан жұмыс уақыты қосылады да мөлшерленбейтін уақытқа
өнім шығармай бос тұрып қалған уақыт кіреді. (Жабдықтардың сыныпталуы 3-
сызбанұсқада келтірілген).
Жұмыссыз тұрып қалу уақыты немесе жабдықтардың үзіліс уақыты
реттелетін және ретелмейтің болып бөлінеді. Реттелетін үзіліс уақытына:
көмекші жұмыстарға, даярлау-қорытындылаужұмысына, жұмыс орнын күтуге,
жұмысшының демалыс, жеке мүддесіне байланысты уақыттар кіреді. Реттелмейтін
жұмыссыз тұрып қалу уақыты: жұмысшыға байланыссыз тұрып қалған уақыт және
өндірістің жеткіліксіздігінен, нашар ұйымдастырылғанына байланысты тұрып
қалған уақыттан тұрады.
Еңбек процесстерін зерделеу еңбекті ұйымдастыруға және оның
мөлшерленуіне зор әсерін тигізеді де әр кәсіпорынның экономикасын
жақсартуда маңызды орын алады. Әр түрлі операциялардың элементерінің
технологиялық,еңбек, өндірістік процесстердің жұмыс уақытының шығынын
зерттеп талдауға болады. Оның бәрі алға қойылған мақсатқа, еңбекті
ұйымдастыру нысандарына,өндіріске байланысты.осы жағдайларды ескере
отырыпжұмыс ескере отырып жұмыс уақытын зерделеудің дұрыс әдісін тандап алу
қажет.
Жұмыс үақыты және жабдықтарды қолдану уақыты тікелей өлшеу әдісі мен
мезгілді бақылау әдістерін қолдана отырып зерделеенеді.
Тікелей өлшеу әдісі еңбек процестерің кең зерделеуге және олардың
орындалу ұзақтығы, жұмыс элементерінің орындалу дәйектілігі, бақылау
кезеңінде нақтылы уақытшығыны туралы мәлеметтер алуға мүмкіндік береді.
Жұмыс уақытын тікелей өлшеу жаппай, іріктемей және кезенді өлшеу әдістері
арқылы жүргізіледі. Жаппай өлшеу арқылы жұмыс уақытының нақтылы шығындары,
уақытың жоғалуы, олардың қөлемі және себептері туралы мәліметтер алуға
болады. Бұл әдіс кең таралған, барлық өндірістерде кең қолданылады.
Іріктеме өлшеу әдісі операцияның жеке элементерін зерделеуде, көмекші
әрекеттердің уақытын анықтауда, көп станокты жұмыстардың уақытын бақылауда
қолданылады. Кезенді өлшеу іріктеме өлшеудің бір түрі. Ол ұсақ әрекеттердің
ұзақтығын аңықтау үшін қолданылады.
Жұмыс уақытының шығынына бақылау жүргізе мақатына, мазмұнына,
көлеміне байланысты келесі әдістерге бөлінеді: жұмыс уақытының суреттемесі,
хронометраж, фотохронометраж.
Суреттеме деп жұмысшының немесе жабдықтардың жұмыс уақытының шығынын
ауысым бойынша не оның бір бөлігін зерделеуді айтады. Оның тұрлері:
жұмысшының жұмыс уақытының суреттемесі, жабдықтарды қолданудың суреттемесі,
өндіріс процессінің суреттемесі. Жұмыс уақытының суреттемесі тікелей өлшеу
және мезеттік қадағалау әдісін қолдану арқылы жүргізеді. Уақыт
шығынындардын цифр, индекс немесе кесте, кейде кұрамдастырылған түрде
жазуға болады. Суреттеменің мақсаты жұмыс уақытының шығындары мен ысырабын
анықтау, олардың себептерін белгілеу және оларды болдырмау шараларын
өндеу. Сонымен қатар суреттемеден алынған мәліметтер дайындау-қорытындылау,
жұмыс орнын күту, демалыс, жеке мүдде үшін уақыттардың нормативтерін
анықтауға әсерін тигізеді.
Жұмыс уақытының суреттемесі қадағалаудың көлеміне қарай және еңбекті
ұйымдастыру нысанына байланысты жеке,топтасқан және бригадалық
болады.Суреттеменің жеке түрі өзіндік суреттеме, оның өзі жеке және топтық
болып бөлінеді.
Зертеудің мақсатына сәйкес бақылауға дайындақ кезеңінде қадағалаудың
объектісі тандап алынады. Егер жұмыс уақытын зерделеудің мақсаты оның
ысыраптығы туралы болатын болса, онда уақыт ысырабы эжептеуір орын алатын
жұмысшылардың немесе бригаданың жұмысын қадағалау қажет. Бұл жағдайда
суреттемелеу жұмыс күнін түгел қамтиды. Егер уақыт нормитивтерің өндеу
қажетті болса, онда еңбек жақсы ұйымдастырылған, уақыт ысырабы аз болатын,
еңбек мөлшерлерін орындайтын жұмысшылардың жұмысың суреттемелеуге болады.
Егер көмекші жұмысшылардың күту мөлшерін, сандық молшерін анықтау қажет
болса, онда сол жұмысшылардың жұмысын қадағалау керек.
Бақылаудың объектісі мен мақсаты анықталғаннан соң жұмыс жағдайлары
мен жұмыс орнымен танысу қажет. Содан кейін жұмысшыға кедергі жасамау үшін
ынғайлы орын алып қадағалайды. Бақылау мәлеметтері арнаулы бланк-
фотокартаға жазылады. Бақылау парығына жұмысшының аты-жөні, стажы,
мамандығы, норманы орындау пайызы, атқаратын жұмысы, жабдықтың түрі,
қолданылатың құралдар, жұмыс орның күтуде ұйымдастыру, оның сиппатамасы,
жұмысшының жасы және т.б. жазылады.
2. Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеуді ұйымдастыру процесінің алатын орны
Еңбек туралы ғылым оның анықтамасын берумен немесе зерттеумен ғана
бітпейді. Еңбекті және еңбекті мөлшерлеуді зерттеу жұмысы тоқталмастан жүре
береді. Еңбек және еңбекті мөлшерлеу ғылымы басқа да ғылымдар сияқты әр
түрлі бағыттардан және тараулардан тұрады. Негізгі бағыттарына,
тарауларына тоқталмас бұрын олардың басқа ғылымдармен байланысын
қарастырайық. Қызмет көрсету мөлшерігің бір түрі басқарушылық нормасы –
бір жетекшінің басқаруындағы қажетті қызметкерлердің немесе бөлімшелер
құрылымының саны.
Сан нормативі – нақтылы жұмысты орындау немесе белгілі объектілерде
қызмет көрсету үшін қызметкерлер санын анықтайтын есептелген шама санның
нормативтерін санның нормасынан ажырата білу керек.
Жұмысшылардың сандық нормасы деп өндірістік тапсырманы орындауға
қажетті қызметкерлердің кәсіптік- мамандық құрамының қызметкерлер санын
айтады [10,11].
Еңбек нормалары (уақыт мөлшері, өнім, күту мөлшері, қызметкерлердің
саны) және жұмысшылар мен қызметкерлердің мөлшерленетін тапсырмалары
кәсіпорындардың ұйымдастыру -техникалық жағдайларына сәйкес анықталады.
Сонымен қатар нормалар еңбек әулетінің денсаулығын қорғауы және жұмысқа
деген қабілеттілігін көтеруі тиіс. Қолданыстағы уақыт мөлшерін жаңа
нормалармен ауыстыру жаңа техниканы, технологияны, өндірісті ұйымдастыру –
техникалық көтермелеу арқылы орындалады.
Қолданылып жүрген еңбекті мөшерлеудің әдістері негізгі екі топтан
тұрады:
1) талдамалы әдіс;
2) жиынтық әдіс.
Талдамалы әдіс жұмыс уақытының құрамына байланысты нормалар әрбір
өндірістік операцияда анықталады, яғни негізгі, көмекші, жұмыс орнын күту,
демалыс және жеке мүддеге арналған нормалар есептеледі. Ол үшін барлық
операция элементтерге бөлінеді, содан соң әр элеметке, оның орындалу
ұзақтығына әсерін тигізетін факторларды анықтайды; сонымен қатар жұмысшының
рухани күйінің ерекшеліктері, жұмыс тәртібі мен қолданылатын тәжірибелер,
еңбекті ұйымдастыру және еңбек жағдайлары есептеледі. Талдамалы әдісті
жүргізу барысында жұмыс орнында пайдаланатын құрал – саймандардың,
жабдықтардың, жұмыс орнын ұйымдастыру және күту тәртіптері зерттеледі.
Талдамалы әдістің өзі екі түрден тұрады: талдамалы есептеу, талдамалы
зерттеу.
Талдамалы есептеу әдісі – нормалардың шамасы есептеу арқылы
бекітіледі. Бұл әдіс өнеркәсіп салаларында оперативтік уақыттың шығынын
бекіту үшін пайдаланылады
Уоn=Умаш+Уқол.
Колмен орындалатын операциялардың шығыны бақылау жүргізу немесе
іріленген нормативтер арқылы алынады.
Кең тараған әдістердің бірі: талдамалы зерттеу. Талдамалы зерттеу
әдісінің мәні – нормаларды талдау негізінде операциялардың орындалу
тәсілдерін жобалау және уақыт мөлшерін әрбір элементін есептеу арқылы
анықталады.
Жиынтық әдісі – еңбек нормалары операцияны элеметтерге бөлмей, әр
операцияға бекітіледі. Оның өзі: тәжірибелік, статистикалық, салыстырмалы
сияқты түрлерден тұрады.
Тәжірибелік әдіс-маман мөлшерлердің шамасын зерттеу арқылы емес, тек
өзінің өндірістік тәжірибесіне байланысты бекітеді. Мұндай мөлшерлер
тәжірибелік мөлшерлер деп аталады.
Статистикалық әдіс-мөлшерлер өткен кезеңдердегі статистикалық
мәліметтерге байланысты бекітіледі. Мөлшерлерге әсерін тигізетін
ұйымдастыру-техникалық, еңбек жағдайлары және т.б. факторлар есепке
алынбайды. Жиынтық әдісін қолдану арқылы бекітілген нормалар тәжірибелік-
статистикалық әдіс деп те аталады.
Салыстырмалы әдіс –бір операцияны орындауға кеткен уақыт шығыны
немесе уақыт мөлшері өткен кезеңдерге қолданылған уақыт мөлшерлерімен
салыстыру арқылы есептеледі.
Аталған еңбекті мөлшерлеу әдістерінің әрқайсысы ұйымдастыру-техникалық
жағдайларға байланысты қолданылуы мүмкін.
Кесте 1 - Жұмыс күшінің шығындалуын есептеу
Жұмыс күшінің шығындалуын есептеу
жалакының элементтері бойынша кызметкерлердің кызметкерлердің
түрлері қүрамы бойынша категориялары
бойынша бойынша
негізгі кесімді істелген тізімді-штаттық, жүмысшылар
қосымша жұмысына қарап келісім-шарт қызметкерлер - оның
төленетін сыйақылар бойынша жұмыс ішіндегі басшылар,
сыртқы себептердің істейтінтіндер бас мамандар, яғни
салдарынан болған ИТЖ
еріксіз тоқтауларға
төлеу
Өндірістік қызметте жұмыс кұші негізінен қозғаушы күш ретінде таналады
және ол өндіріс элементтерінің бірі болып саналады. Тек жүмыс күші, тірі
еңбек (еңбектің өзі) ғана косымша қүнды жасайды. Сондықтан, көптеген
авторлардың пікірі бойынша еңбек ресурстары өндіргіш күштердің маңызды
элементі және экономикалық потенциадды көрсеткіштер ретівде ескеру керек
деп санайды.
Жұмыс күшіне арналған шығындардың есебі мынадай мақсаттан түрады -
қызметтің түрлері бойынша жұмыс уақытына кететін шығындарын анықтау;
шығарылған өнім деңгейі немесе ауысымы (сменасы) бойынша тапсырмалардың
орындалу деңгейі; еңбек ақынының есептелуінің айқындығы, жұмыс істеп жүрген
қызметкерлердің еңбек ак^Ісы бойынша есеп айырысу; жалақы қорының
пайдалануын бақылау т. б..
• Еңбек ақы шығындары біріңғай болып келмейді, сондықтан басқарудың
талаптарын қанағаттандыру үшін оларды жіктейді. Кез келген жіктеменің
негізінде біртектес құбылыстарды сипаттайтын қағидалар жату керек.
Сурет 2 - Кәсіпорындағы еңбек ресурстарын баскару жүйесінің элементтері
Жоғарыда келтірілген шығындар жіктемесі отандық кәсіби әдебиеттерде
бұрыннан жақсы зерттелген, бірақ ол басқару үшін қолайсыз болды, өйткені
онда: жұмысқа алу; қызметкерлерді іріктеу және қысқарту; еңбек ресурстарын
басқарумен тікелей байланысты еңбек және қызметкерлер санын нормалау және
жоспарлау туралы ақпарттар жоқ.
Суреттегі мәліметтерден шығындардың пайда болу себептерін анықтаймыз.
Нарык, жағдайында басқарудың ақпараттык жүйелік типтерін таңдап алу оңай
емес, өйткені онда үнемі еңбек ақының көлемі және оның есептелу тәртібі,
сондай-ақ компенсациялық және ынталандыру сипатында болатын әр түрлі
төлемдердің қолдануы, қосымша еңбектік пен әлеуметтік жеңілдіктердің
берілуі (шаруашылықгың тарапынан да, мемлекеттің тарапынан да) жиі өзгеріс-
терге ұшырап отырады. Бұл аз болғандай, жүмыс беруші кәсіпорындар (әсіресе
шетелдік) тең кұнды, тең сапалы жүмысқа әр қилы еңбек ақы төлейді. Олар
бұндай келеңсіз жайды өздерінің ішкі есеп беру саясатымен байланыстырады.
Бұл жағдайда жүмыс күшіне жүмсалатын шығындардың дифференциалдық шектеулері
басқарудың талаптарына сай келе бермейді.
Болашақта еңбек шығынын анық анықтауға ұмтылсақ, ағымдағы есебіне
өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбек ақы қорларын дұрыс бағаласақ,
шығындарды таратуда, болашақ шығындардың ара жігін ажырата аласақ, және
т.б. осы сияқты мәселелерді шешуде белсенділік көрсетсек, онда басқарушы
есептің курделі экономикалық есептеулерін біршама жеңілдетеміз.
Шығындар сомасын тарату кезінде оның екі белгісіне: яғни тікелей мен
үстеме шығындарына көңіл бөлу керек, Шешімді қабылдаудың белгілері бойынша,
өнімнің өзіндік құнына кіретін еңбек ақының ұлкен көлемі тікелей болып
келуі мүмкін, ал басқа жағдайда, оның біршама бөлігі үстеме болып табылады.
Демек бұл, „негізгі" еңбек ақының құрамында тікелей де, үстеме шығынның да
бар екенін көрсетеді. Осыған ұқсас пікірталас „қосымша" еңбек ақы кезінде
де павда болады. Бұл мәселелерге экономикалық әдебиеттерде бір мағыналы
жауаптар әлі табылған жоқ.
Осыған байланысты келесі баптарға көңіл бөлу керек сиякты:
• өнімді өндіру процесінде тікелей қатысатын, ендірістік жүмысшылардың
еңбек ақы шығындары. Бұған келісімді норма және бағалау (расценка)
бойынша жұмыстар, істеген жүмыс күніне қарай төленетін жұмыстар кіреді;
• жүмыс сапасына, жоғары шеберлігіне, шығындарды төмендетуге, графикті
орындағаны үшін ынталаңдыру сипатында төленетін косымша төлем;
• жалдау шығындары, жұмыс күшін іріктеу (өндірістік жұмысшьі-ларына қатысты
ғана, қалғандары үстеме шығыстарына жатады);
• өндірістік емес төлемге басты назар аудару керек — өндірістің еріксіз
тоқтап қалуына, заңға сәйкес келетін жұмыс істемеген уақыт-тарына,
қалыпты жүмыс жағдайынан тыс ауыткуларына төленетін қосымша төлемдерге;
жұмысшылардың кінәсінен емес жіберілген ақауларға төленген төлемнің
зандылығына.
Бақылау мақсатында өндірістік бухгалтерияда нақты шығындар сметалықпен
салыстырылатын, шығындар сметаларын орындау жөніндегі жиынтық ведомостарын
жасайды. Жекелеген мәліметте бойынша ақау, тоқтатулар, жұмыс күшінің
қозғалысы, жұмыс уақытьщ пайдалану туралы акпараттарды шолып, жалпылама
қорытындк жасалады [12 - 17].
Өндірістегі қолданылатын уақыт жиынтығы күн тізбелік жұмыс уақыты
қорын құрайды. Оның шамасы қызметкерлердің орташа тізім санын күн тізбелік
күннің санына көбейту арқылы анықтайды. Сонымен қатар, келу уақыты қоры
және пайдалы уақыт қоры болады.
Келу уақыты қорына пайдалы уақыт қоры, ішкі күні бойы тұрып қалған
уақыт және келмей қалған уақыттары қосылады (ауырып қалуына байланысты,
оқуға кетуі, жұмысқа себепсіз келмеуі).Пайдалы уақыт қорына нақты жұмыс
істелінген уақыт, ішкі ауысымдық тоқтап тұрған уақыт және уақыт ысырабы
кіреді. Содан соң уақыт кезеңін қолдану деңгейі мен уақыт кезеңінің
бекітілген ұзақтығы анықталады. Уақыт кезеңін қолдану деңгейі барлық жұмыс
істелінген адам - күн санын қызметкерлердің орта тізім санына бөлу арқылы
есептейді.
Уақыт кезеңінің бекітілген ұзақтығы жұмыс уақытының ең жоғары ықтимал
қорын қызметкерлердің орташа санына бөлу арқылы есептейді.
Сурет 3 - Кәсіпорындағы жұмыс күшіне арналган шығындарды есептеу
процедурасы
Жұмыс күнінің орташа нақты ұзақтығы толық уақыт түрінде анықталады.
Толық уақытты есептеу үшін барлық адам – сағат санын жұмыс істелінген адам
- күн санына бөледі. Толық уақыт – бір адам күніне неше сағат жұмыс
істегенін көрсетеді.
Жұмыс уақытын талдау нәтижесінде жұмыс уақытының балансы құрылады.
Кесте 2 - Жұмыс уақытының балансы
Ресурстар Нақты істелінген және істелінбеген уақыт
Қолданылуы
Күнтізбелік 1. Істелінген қор
уақыт қоры
Демалыс және
мейрам күндер
Кезекті демалыс
2. Әр түрлі себептермен істелінбеген күндер, барлық
демалыс күндер
соның ішінде:
екіқабат және босануға байланысты демалыс;
оқуға байланысты демалыс;
ауырып қалуына байланысты шықпау
мемлекеттік және қоғамдық тапсырманы орындауға байланысты
келмеу;
заңға байланысты шықпау;
басқа да шықпау.
3. Әр түрлі себептермен қолданылмаған адам – сағат,
барлығы:
ауырып қалу;
балаларды тамақтандыруы,
мемлекеттік тапсырмаларды орындау;
4. Ысыраптар барлығы:
әкімшіліктің рұқсатымен шықпау;
ішкі ауысымдық тұрып қалу;
ауысым бойы тұрып қалу;
жұмысқа себепсіз шықпау;
кешігіп келу;
ерте кетіп қалу;
еңбек тәртібін бұзу.
5. Жұмыс уақытының ең жоғары ықтимал қоры
Еңбек – шаруашылық қызмет барысында адамдардың ақыл – ой және
дене күшін пайдалануы. Адам еңбек еткен уақыт кезеңі – жұмыс күні не жұмыс
уақыты деп аталады.
Жұмыс уақытының ұзақтығы өзгермелі шама, бірақ оның да белгілі
шекарасы болады. Оның ең үлкен ұзақтығы екі факторға байланысты:
біріншіден, адам тәулігіне жиырма төрт сағат жұмыс істей аламайды, себебі
оған ұйықтау үшін. Тамақтану үшін, яғни еңбекке жарамдылығын қалпына
келтіру үшін уақыт керек. Екіншіден, жұмыс уақытының шекарасы моральдық
және әлеуметтік сипаттағы талаптарға сай анықталады, себебі адамға дене
күшін қалпына келтіріп қана қоймай, қандай да бір болмасын рухани
талаптарын да қанағаттандыру керек [18].
Нақты жұмыс уақыты ұзақтығына әсер ететін факторлар: еңбек
екпінділігі, өндірістік цикл фазаларының қозғалысы, жұмыссыздық деңгейі.
Жалдамалы қызметкерлердің жұмыс уақытының ұзақтығы кәсіпкерлер мен
кәсіподақ арасындағы келісімдерде белгіленеді.
Жұмыс уақытын пайдалану мына дәрежелерге бөлінеді:
• Дайындық – қорытынды уақыт – тапсырмамен танысу, құралдар, материалдар
алу, оларды жайғастыру кезек басында немесе партия өңдеу басында және
осының бәрі кезек аяқталғанда;
• Шұғыл жұмыс – еңбек заттарын өзгертуге арналған жұмыс, ол негізгі және
көмекші деп бөлінеді;
• Жұмыс орнына қызмет көрсетуді ұйымдастыру – жұмысшының жұмыс орнын өнімді
еңбек үшін дайын күйде ұстауы;
• Демалыс және жеке мұқтаждықтары, еңбек жағдайарына байланысты;
• Өнімсіз жұмыс уақыты – жұмысшының өз жұмысы боп табылмайтын іске
шығындаған уақыты;
• Еңбек тәртібін бұзу;Ұйымдастыру – техникалық себептерге, яғни қызметкерге
байланысты емес үзілістер;
• Технологияға байланысты регламенттелген үзілістер.
Жұмыс уақытының дәрежелері, болуы мүмкін шығындары және бос кетуі,
олардың индекстері
Кесте 3 - Жұмыс уақытын шығындау және бос кету классификациясы
Жұмыс уақыты дәрежелері Жұмыс уақыты шығыны мен зая кету
классификациясы
Дайындық – қорытынды уақыт Жұмыс жоспарымен танысу, комъю – терді
жүргізу, жоба жетекшісінен тапсырма алу
Шұғыл уақыт Жоспарда көзделген жұмысты орындау
Жұмыс орнына қызмет көрсетуЖұмыс орнын дайындалу және жинастыру
уақыты
Демалысы және жеке Демалысы және жеке қажеттіліктері
қажеттігі
Өнімсіз жұмыс уақыты Қателіктерді түзету, жоспарда көзделмеген
жұмыс
Ұйымдастыру – техникалық Жұмысты күту.
себептен үзіліс уақыты Энергия болмауы.
Жұмыс уақытында мәжіліс, жиналыс өткізу
Еңбек тәртібін бұзудан Жұмысты кеш бастау және ерте аяқтау
болған үзіліс уақыты Жұмысқа байланысты емес кетіп қалу.
Бөтен әңгімелер.
Қоғамдық міндетін жұмыс кезінде орындау.
Барлық жұмыс уақытының бос кетуі тұтас күндік және кезек ішілік болып
бөлінеді.
Тұтас күндік жұмыс уақытының бос кетуі.
Жұмыс уақытының тұтас күндік зая кету мөлшері мен себептері туралы
мәліметтерді табельден (алғашқы құжатнама) немесе кәсіпорынның тұтас күндік
зая кету мөлшері туралы есебінен алып, нақты жұмысқа шықпауды жоспарлы
жұмыс күні балансымен салыстыру арқылы табуға болады .
Тұтас күндік жұмыс уақытының бос кетуніе жататын:
- мереке күндері
- демалыстар
- кезекті демалыстар
- оқу демалыстар
- жасөспірімдерге демалыс
- жүктілік пен босану бойынша демалыстар
- сырқаттығына байланысты демалыс
- еңбек жағдайына байланысты берілетін демалыс
- ауылшаруашылық жұмыстарына алып кету
- жұмысқа шықпау
- мемлекеттік, қоғамдық міндеттерін орындау
- әкімшілік рұқсатымен жұмысқа шықпау т.б.
Жұмыс уақытының бос кету мөлшерін және олардың пайда болу себептерін
анықтау жұмыс уақытын фотоға түсіру көмегімен жүргізіледі. Бригаданың
участок бойынша кезекшілік уақытын пайдалануын бақылауды бірнеше рет
кезекшіліктің барлық уақытында бақыланушыларды барынша мол қамтып жүргізу
ұсынылады.
Жұмыс уақытының бос кетуі жұмысшыға байланысты және байланыссыз деп
бөлінеді.
Кесте 4 - Жұмыс уақытының бос кету құрамы
Жұмысшыға байланыссыз уақыттың бос кетуі Жұмысшыға байланысты
уақыттың бос кетуі
жасөспірімнің қысқартылған жұмыс күні; жұмысты кеш бастап, ерте
зейнеткердің қысқартылған жұмыс күні; аяқтау;
еңбек жағдайына байланысты қысқартылған күн; жеке әңгімелер;
шикізат, материалдар, жартылай шикізат делелді себепсіз жұмыстан
жоқтығы; алаңдату;
шикізат, материалдар, жартылай шикізатқа кішігірім жарақаттар;
бару; әкімшілік рұқсатымен
көлік құралын күту; қысқартылған жұмыс күні;
(кестенің жалғасы)
еңбек құралын тасымалдаушы жұмысшы бола тұра жасырын шығындар т.б.
тасымалдау;
құралдар, құрылғылар жоқтығы және соларды
барып әкелу;
жабдықты жөндеуді күту т.б.
Жұмыс уақытын зерттеу мен тәсілдер классификациясы бірнеше белгілер
бойынша жүргізіледі:
- зерттеу мақсатына қарай;
- бақыланатын нысан санына, зерттеу жүргізу формасына қарау;
- мәліметтерді алып бекіту формасына қарай;
- бақылау түріне, бақылаушыға қарай;
- жазу формасына қарай.
Нақты және нормативті жұмыс уақыты балансын салыстыру мына
көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді:
• кезек уақытын пайдалану коэффициентін,
• ұйымдастыру – техникалық себептермен жұмыс уақыты бос кету коэффициенті;
• еңбек тәртібіне байланысты жұмыс уақыты бос кету коэффициенті;
• жұмыс күнін нығыздау мүмкіндігі коэффициенті;
• анықталған уақыт шығынын жою есебінен еңбек өнімділігін арттыру
мүмкіндігі коэффициенті.
Хронометраж – шұғыл уақыт шығынын зерттеу әдісі, ол әр бұйымды өндіру
кезінде қайталанатын жекелеген операция элементтерінің ұзақтығын өлшеу
және бақылау арқылы жүргізіледі. Хронометраждық бақылаулар шұғыл жұмыс
орындау уақытымен байланысты резервтерді анықтауға көмектеседі.
Хронометраждың негізгі этаптары:
1. бақылауға дайындық – операциямен танысу және еңбек процесін бөлшектеу,
белгіленетін нүктелерді анықтау;
2. бақылау;
3. бақылау мәліметтерін өңдеу, талдау - әр операция элементерінің ұзақтығын
тексеру, хронометраждық қатар беріктігін тексеру, қолданыстағы
нормативтермен салыстыру.
4. озық тәжірибе енгізілген ұйымдастыру – техникалық шараларды ескере
отырып, операциялардың ұтымды құрамын анықтау, оның элементтерінің және
түгел операция ұзақтығын анықтау.
5. Жұмыс уақытының бос кетуін қысқарту жағдайы боп табылатын - өндіріс
процесінің элементтерін – еңбек құралдарын, бұйымдарын және еңбектің өзін
тиімді қамтамасыз ету.
Бұған жұмыс орнын жоғары ұйымдастыру мен қызмет көрсету, сондай – ақ
жұмыс уақытын тиімді пайдалануға теріс әсер ететін факторларды жою, олар
төменде көрсетілген.
1. 3 Кәсіпорындағы еңбек ақы төлеу түрлері
Еңбекақы – ақша формасында көрсетілген өнімнің қоғамдық бөлігі болып
саналады. Ол жұмысшының жеке тұтынуына, яғни еңбектің немесе шығынның саны
мен сапасына сәйкесті түседі.
Еңбекақыны ұйымдастыру негізі тарифтік жүйесімен іске асады. Оның
көмегімен жұмысшылардың еңбегін, түріне, сапасына және жұмыстың жағдайына
байланысты төлеу, республика, аудандар мен халық шаруашылығының әртүрлі
салаларында еңбекақының деңгейін реттейді [19,20].
Тарифтік жүйеге тарифтік біліктілікті анықтайтын анықтама, тарифтік
кесте және тарифтік еңбекақы мөлшері жатады. Тарифтік біліктілік анықтама
мәлімеделген әртүрлі жұмыс түрлерін сипаттайды. Осы анықтама негізінде
жұмысшыларға тариф жүргізіледі.
Әрбір жұмысшыға оның біліктілігі мен мамандығына байланысты белгілі
разряд белгіленеді. Жұмысшы біліктілігі жоғары болса разряды жа жоғары
болады. Разряд жоғарлаған сайын жұмысшының еңбекақысы жоғарлайды.
Разрядтар жиынтығы тарифтік кестені құрайды. Ол әртүрлі қиындықта
атқарылған жұмыстардың арақатынасын анықтай отырып, жұмысшыларға еңбекақы
төлеуге қызмет етеді. Тарифтік кесте белгілі разрядтан тұрады.
Тарифтік еңбекақы мөлшері – уақыт бірлігінде жұмысшы еңбегі төлемі
деңгейін анықтайды және бірінші разрядтағы жұмысшылар үшін белгіленеді.
Басқа разрядтағы жұмысшылардың еңбекақы мөлшері бірінші разрядтағы
ставкіні керекті разрядтағы коэффициент тарифіне көбейтеді.
Мұнай өнеркәсібінде еңбекақы төлеудің екі негізгі формасы қолданылады:
уақытпен және кесімді.
Кесімді еңбекақы төлеуде жұмысшының еңбекақысымен дұрыс өндірілген
дарамды өнімнің бөлшек сауда бағасына көбейту жолымен анықталады.
Жұмысшының табысының көлемі өнімнің саны мен сапасына байланысты.
Уақытпен төлеуде – жұмысшының еңбегі, оның еңбек уақытының ұзақтығымен
өлшенеді. Жұмысшының еңбекақысы пайдаланылған уақыт санының мөлшерінің
дәрежесіне байланысты.
Жұмысшылардың материалдық мүдделігін арттыру, еңбек өнімділігін өсіру
және сапасын жоғарлату үшін сыйақы төлеу жүйесі қолданылады. Сыйақы
жұмыстың белгілі сапалық және сандық көрсеткіштерінің орындалуына және
асыра орындалуына байланысты жұмысшының еңбекақысының үстіне тура келісімді
ақы немесе тарифтік жалақы мөлшерінің төленуі.
Еңбекақы қоры – жұмысшыларға еңбектің саны мен сапасына байланысты
еңбек төлеуді, еңбекақы өсуімен салыстырғанда еңбек өнімділігінің ерекше
өсуін, еңбекақы шығынының кемуін, еңбекақы төлеуге қажетті ақша ресурстарын
анықтауды қамтамасыз етеді.
Кесте 5 - Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру бағыттары
Кәсіпорындағы еңбекақыны ұйымдастыру бағыттары
1. Тарифтік жүйе:
тарифтік біліктілікті анықтайтын анықтама, тарифтік кесте және
тарифтік еңбекақы мөлшері
Тарифтік емес жүйе
2. Мерзімдік еңбекақы
Кесімдік еңбекақы
қарапайым кесімдік жалақы
кесімдік – премиялық жүйе
қосалқы - кесімдік жүйе
аккордтық – кесімдік жалақы
кесімдік – прогессивтік жүйеде
Еңбекақы қорына тариф бойынша жұмысшыға тиісті барлық сомалар,
келісімді ақылар және үстеме ақылар және қосымша төлемдердің барлық түрлері
жатады.
МГӨ кәсіпорынында еңбекақы қоры есебі әрбір жұмысшының категориясы
бойына разрядын көрсету арқылы жүргізіледі.
Өндірістік программаны орындағанда сыйақы төлемі: кесімді еңбекақыда
тарифтік кесімнің 40%, уақытпен еңбекақы төлеуде тарифтік кесімнің 30% - ін
құрайды.
Мекемеде еңбек төлемінің екі формасы бар: мерзімдік және кесімдік.
Кесімдік жалақы – орындалған жұмыс көлемі немесе әрбір өнім бірлігі
үшін төлем, ал мерзімдік жалақы тарифтік жүйеде қарастырылған нормативтік
уақыт, яғни жұмысты орындауға кеткен уақыт бойынша төленеді.
Кесімдік жалақыны қолдану жағдайлары мыналар:
1. жұмысшымен тікелей байланысты жұмыстың сандық көрсеткіштерінің
болуы;
2. орындалатын жұмыс көлемін нақты есепке алу мүмкіндігі;
3. нақты жұмыс бөлімшесінде жұмысшының жұмыс көлемін немесе
өнімділігін арттыру мүмкіндігі;
4. еңбекті техникалық нормалау мүмкіндігі.
Мерзімдік жалақыны қолдану жағдайлары мынандай:
1. өнім көлемін арттыру мүмкіндіктерінің болмауы;
2. өндірістік процесс қатаң регламенттелінген;
3. жұмысшының функциясы технологиялық процесстің жүргізілу барысын
бақылаумен шектелген;
4. өндіріс көлемін арттыру өнім сапасын төмендетуге әкеледі.
Кесте 6 - Кәсіпорындағы еңбек төлемін ұйымдастыру қызметі
Кәсіпорындағы еңбек төлемін ұйымдастыру қызметі
1. Негізгі еңбек ақының құрылуы бірдей тарифтік ставка негізінде
бөлек тарифтік ставка негізінде
тарифтік емес жүйе негізінде
2. Еңбек төлемдерін таңдау формасыкелісімдік жүйе негізінде
мерзімдік жүйе негізінде
аралас жүйе негізінде
3. Сыйақы төлеу жүйесі дәстүрлі жүйе негізінде
жаңа жүйе негізінде
Мұнайгаз өндіру, мұнайөңдеу, мұнайхимия мекемелерінде еңбек төлемінің
мерзімдік формасы кеңінен қолданылады. Бұрғылау мекемелерінде еңбек
төлемінің кесімдік формасы қолданылады.
• Кесімдік жалақының есептелу жолдарын қарастырамыз.
1. Қарапайым кесімдік жалақы жағдайында жалақы өндірілген өнім бірлігі
үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz