Қаржылық инвестиция табыстылығы және тәуекелділігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық инвестициялардың мәні, қалыптасуы және құрылу тәртібі ... ... ..4
1.2 Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелділігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржылық инвестицияның шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ҚР БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің табыстылығын бағалау ... ... ... 19
2.2 Облигациялардың табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 «Қазпочта» АҚ.ның инвестициялық портфелі және акциялардың табыстылығы мен тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық инвестициялардың мәні, қалыптасуы және құрылу тәртібі ... ... ..4
1.2 Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелділігінің мәні мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржылық инвестицияның шетелдік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2 ҚР БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫ МЕН ТӘУЕКЕЛДІЛІГІН ТАЛДАУ
2.1 Кәсіпорынның инвестициялық портфелінің табыстылығын бағалау ... ... ... 19
2.2 Облигациялардың табыстылығын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.3 «Қазпочта» АҚ.ның инвестициялық портфелі және акциялардың табыстылығы мен тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ТАБЫСТЫЛЫҒЫН БАСҚАРУ ЖӘНЕ ТӘУЕКЕЛДІ ТӨМЕНДЕТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
КІРІСПЕ
Қаржылық қатынас кез-келген ел экономикасының даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын қалыптастырды. Нарықтык экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Курстық жұмыс өзектілігі. Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары өте маңызды орын алады. Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық өзгерістермен де тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады. Осыған байланысты үкімет органдарының алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан экономикасының құрылымында өз орындарын енді тапты: бұл консорциумдар, корпорациялар, концерндер, ассоциациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер. Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар, атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін қарастыра отырып, тақырыптың мәнін ашу.
Зерттеудің міндеттері: Курс жұмысының мақсатына байланысты мынадай міндеттер қарастырылды:
- қаржылық инвестицияның мәнін;
- қаржылық инвестицияның артықшылығын, өзгешелігін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін қарастыра отырып, тақырыпты зерттеу.
Зерттеу объектісі ретінде – “Қазпошта” АҚ-ның қаржылық қызметі туралы мәліметтер.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш бөлімнен, кіріспе және қорытынды мен қосымшалардан құралады.
Қаржылық қатынас кез-келген ел экономикасының даму негізі болып табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын қалыптастырды. Нарықтык экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Курстық жұмыс өзектілігі. Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру кезеңінде, ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында, үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды қамтамасыз ету үшін, сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары өте маңызды орын алады. Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек мемлекет иелігінен алу ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық өзгерістермен де тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі мемлекет болып табылады. Осыған байланысты үкімет органдарының алдында ұзақ мерзімдік инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан экономикасының құрылымында өз орындарын енді тапты: бұл консорциумдар, корпорациялар, концерндер, ассоциациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер. Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар, атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін қарастыра отырып, тақырыптың мәнін ашу.
Зерттеудің міндеттері: Курс жұмысының мақсатына байланысты мынадай міндеттер қарастырылды:
- қаржылық инвестицияның мәнін;
- қаржылық инвестицияның артықшылығын, өзгешелігін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін қарастыра отырып, тақырыпты зерттеу.
Зерттеу объектісі ретінде – “Қазпошта” АҚ-ның қаржылық қызметі туралы мәліметтер.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш бөлімнен, кіріспе және қорытынды мен қосымшалардан құралады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 «Инвестиция туралы» ҚР Заңы 08.01.2003ж.
2 Қазақстанда инвестициялық тәуекелді басқару мәселелері. Аль-Пари- 2012.
3 Сәдуақасов А. «Экономикалық дамудың кепілі - инвестициясы». Заң газеті - 2003.
4 Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» заңы. Егемен Қазақстан, 2012.
5 Кадерова Н. Н Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
6 Мақыш С.Б Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
7 Рахметова А. М. Финансирование и кредитование инвестиций, - 2006.
8 Қазақстан Республикасындагы инвестициялар 2008-2011 жж. Статистикалык жинақ. — Алматы, 2012.
9 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2011.
10 Асилова А.С Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2011.
11 Омарова А.К Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
12 “Қазпошта” АҚ сайты.
13 “invest.kz” сайты.
1 «Инвестиция туралы» ҚР Заңы 08.01.2003ж.
2 Қазақстанда инвестициялық тәуекелді басқару мәселелері. Аль-Пари- 2012.
3 Сәдуақасов А. «Экономикалық дамудың кепілі - инвестициясы». Заң газеті - 2003.
4 Қазақстан Республикасының «Инвестициялар туралы» заңы. Егемен Қазақстан, 2012.
5 Кадерова Н. Н Инвестицияларды қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
6 Мақыш С.Б Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
7 Рахметова А. М. Финансирование и кредитование инвестиций, - 2006.
8 Қазақстан Республикасындагы инвестициялар 2008-2011 жж. Статистикалык жинақ. — Алматы, 2012.
9 Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері: оқу құралы. - Алматы: Экономика, 2011.
10 Асилова А.С Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2011.
11 Омарова А.К Инвестицияны қаржыландыру және несиелеу,- 2009.
12 “Қазпошта” АҚ сайты.
13 “invest.kz” сайты.
КІРІСПЕ
Қаржылық қатынас кез-келген ел экономикасының даму негізі болып
табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын
анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын қалыптастырды. Нарықтык
экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық
қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Курстық жұмыс өзектілігі. Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру
кезеңінде, ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында,
үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды
қамтамасыз ету үшін, сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары
өте маңызды орын алады. Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек
мемлекет иелігінен алу ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық
өзгерістермен де тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі
мемлекет болып табылады. Осыған байланысты үкімет органдарының алдында ұзақ
мерзімдік инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын
қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл
міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан
экономикасының құрылымында өз орындарын енді тапты: бұл консорциумдар,
корпорациялар, концерндер, ассоциациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары
мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер.
Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру
болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын
жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар,
атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды
ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін
қарастыра отырып, тақырыптың мәнін ашу.
Зерттеудің міндеттері: Курс жұмысының мақсатына байланысты мынадай
міндеттер қарастырылды:
- қаржылық инвестицияның мәнін;
- қаржылық инвестицияның артықшылығын, өзгешелігін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы
мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен
тәуекелін қарастыра отырып, тақырыпты зерттеу.
Зерттеу объектісі ретінде – “Қазпошта” АҚ-ның қаржылық қызметі туралы
мәліметтер.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш бөлімнен, кіріспе және қорытынды мен
қосымшалардан құралады.
Бірінші бөлімде, қаржылық инвестицияның қызметінің мәнін ашып,
ерекшеліктеріне тоқтадым. Сонымен қатар, шетел инвестициялық қызметін
қарастырдым.
Екінші бөлімде, бағалы қағаздар және олардың табыстылығы мен
тәуекелділігіне талдау жасадым. Талдау жүргізу үшін мысал ретінде
Қазпошта АҚ-ды қарастырдым.
Үшінші бөлімде, қаржылық инвестициялар табыстылығын басқару және
тәуекелді төмендету жолдарын қарастырдым.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық инвестициялардың мәні, қалыптасуы және құрылу тәртібі
Инвестиция ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті қаражатпен
қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселелені шешу үшін тиісті
қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды бөліп
көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және
ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын
әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың
есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы
жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын
ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ, бұл қорлар
инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар
кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк
депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өзіндік акцияларды шығару әрі ашық орналастыру
жолымен және тартылған қаражаттың есебіне бағалы қағаздардың инвестициялық
портфелін қалыптастыру арқылы ақша қаражаттарын тарту бойынша қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлғаны білдіреді. Қазақстанда ол акционерлік қоғам
формасында құрылады, кез келген заңды және жеке тұлға оның акционері бола
алады.
Қазақстан экономикасы капиталдарды салудың тартымды объектісі болып
табылады. Біріктірілген корпорациялық құрылымдар капитал салу объектісін
де, инвестицияларды жүзеге асырудың қаржы тетіктерін де және олар бойынша
барлық есеп айырысуларды және ең бастысы осы салымдардың сенімділігінің
кепілдіктерін қамтамасыз ететін инфрақұрылымның маңызды элементін
білдіреді. Бұл кепілдіктерді төрт топқа бөлуге болады:
- мемлекет кепілдігі - тіркеудің ерекше тәртібі, ерекше мемлекеттік
тізілім;
- олардың аумағында біріктілген корпорациялық құрылымдарға кіретін
кәсіпорындар мен ұйымдар орналасқан билік органдары мен аймақтар
басқармаларының кепілі біріктірілген корпорациялық құрылымдар, жер
қатынастарын құруға ниет білдіру келісімі;
- мүліктік құқықтардың кепілзат кепілдігі - салмақты көлем, жоғары
таратушылық;
- келісімшарт кепілдігі - тұтас алғанда біріктірілген корпорациялық
құрылымдардың экспорттық бағыты.
Қаржылық инвестиция дегеніміз- бұл субъект табыс алу, инвестициялық
капитал өсімін немесе басқадай пайда алу мақсатында иемденетін активтер.
Қаржылық инвестиция есебі Қаржылық инвестиция есебі бухгалтерлік есеп
стандартымен реттемеленеді. Қаржылық инвестицияға, сондай-ақ пайдалануға
(эксплуатацияға) жатпайтын жылжымайтын мүліктің де қатысы бар.
Қаржылық инвестицияны стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты –
экономикада баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақты
инвестициямен қамтамасыз ету үшін белгілі бір пропорциялар мен
пропорционалдыққа қол жеткізу.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
- қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуының басыңқы (негізгі)
бағыттарын анықтау;
- жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын
белгілеу;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын (қорларын) орынды пайдалану
арқылы ғылыми – техникалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
- жекелеген салалар мен аумақтардың даму қарқыны мен пропорцияларын
(өзара сандық қатынастарын) анықтау т.с.с.
Қаржылық инвестицияны сатып алу барысында (брокерлік сыйақы, банк
қызметі) сатып алумен байланысты шығындарға инвестиция құнын қосып
құралатын сату құны бойынша бағаланады.
Сатып алған сәтке дейінгі кезец үшін есептелетін проценті де қосылатын
құн бойынша қаржылық инвестицияны сатып алу есепте сатьш алушының сатушыға
процентпен төленген көлемге кемітілген сату құны бойынша көрінеді. Құнды
қағаздардағы инвестицияны жабу кұны арасындағы айырмашылықты (жеңілдік
немесе сатып алу барысында пайда болған сыйлықақы) инвестор оны иеленген
кезең ішінде өтейді (амортизациялайды).
Қаржылық инвестиция мыналарға жіктеледі:
• Қысқа мерзімді - баланста не белгілі бір күні ғана әрекет ететін
ағымдағы нарық бағасымен, не ағымдағы сатудың төмен бағасымен ескеріледі.
Егер қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдық сатудың төмен бағасы
бойынша ескерілсе, баланстық құн не тұтастай құнды қағаз портфелі
негізінде, не инвестиция түрінде немесе жекелеген инвестиция негізінде
анықталады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны қайта бағалау барысында бағалау
сомасы өзіндік капиталдың өсуіне қатысты болады. Арзандатулар сомасы (сумма
уценки) бір ғана сол инвестицияның бағалау сомасы есебінен жүзеге
асырылады, ал бағалау сомасы болмаған (жеткіліксіз) кезде оның кеміген
сомасы залалға жатады.
Қаржылық инвестицияны босатып алу барысьшда сатудан түскен табыс пен
баланстық құн арасындағы айырмашылық, шығындарды (брокердің немесе дилердің
қызметі) шегеруде табыс немесе шығын ретінде танылады. Егер инвестиция
бұрын қайта бағаланған болса, немесе ағымдағы құн бойынша бағаланған болса,
онда қайта бағалау сомасы қабылданған есеп саясатына сәйкес бөлінбеген
табысқа жатады.
Қаржылық инвестицияны қысқа мерзімді бағалау категориясына аудару
барысында болатын нәрселер:
• егер қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы сату құнының төмен бағасы
бойынша ескерілетін болса, онда ол сату және баланстық құнның төмен бағасы
бойынша алынады;
• егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар ағымдағы
құн бойынша ескерілетін болса, онда ол баланстық құн бойынша болады.
Егер инвестициялар бұрын қайта бағаланған болса, онда оны қайта
бағалаудан түскен соманы аудару барысында есептен шығарып тастау керек. Бұл
инвестиция бойынша бұрын жасалған қайта бағалау табыс ретінде танылады.
Қысқа мерзімді инвестицияны ұзақ мерзімділік категориясына көшіру
мыналармен жүзеге асырылады:
а) ағымдағы сату құнының төмен бағасымен;
ә) егер ол бұрын осы құнмен көрінген болса, ағымдағы құнмен.
Сонымен бірге сонда да инвестициялық климатты айындайтын басты
факторлардың бірі салық және кеден режимдері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық және кеден режимдері Қазақстанның
экономикасына инвестициялау үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар жасауға
бағытталған. Бұл ретте Қазақстан Үкіметі республиканың экономиканың
шикізатқа жатпайтын секторына сыртқы да, ішкі де инвестицияларды
ынталандыру үшін барлық қажетті алғышарттарды жасады. Үкіметтің фискальдық
саясаты Қазақстанның Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылға
арналған стратегиясын ойдағыдай және дәйекті іске асыруға бағытталған.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе
мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттеріне салынған салымдар болып табылады.
Қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді факторлардың маңызын өсуі
ерекше. Егерде кәсіпорын ойдағыдай жұмыс істейтін, өндіріс қуаттарын
кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдылығынын арттыратын
және рынокта өзінің жайғасынын нығайтатын болса, онда капитал салу қажет
және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық стратегияны мұқият
әзірлеп жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны үнемі жетілдіріп
отыруы қажет. Кәсіпорынның инвестициялық екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорының стратегиясын қисынға келтіруге
мүмкіндік береді.
Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек етеді.
Мұндай жағдайда құрылыс нақты инвестицияның объектісі болып табылады.
Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып,
басқа біреулерге сатуы мүмкін. Сөйтіп бұл мысалда кәсіпкердің құрылысқа
салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға
жұмсаған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады.
Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына
қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін
өнімдердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни
олардың халықаралық стандартқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын
дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану
арқылы табыс табу болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай
категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік – иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан
артық.
Жылжымайтын мүліктерге салынған ивестицияларды иеленуші
субъектілер ұзақ мерзімдік ретінде есептейді.
Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы барысында
қаржылық инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын
көтеру үшін қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып
отыр. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан
бой көтеріп келе жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы
нарығы келесі нарықтардан пайда болады:
- валюталық нарық;
- құнды қағаздар нарығы;
- несие капиталы нарығы (ақша нарығы);
- асыл металдар нарығы (алтын нарығы).
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де
бұл бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелген. Осы жоғарыда аталған субъектілер барлық
құнды қағаздар нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатады.
Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар
болса, ал екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық
субъектісіне жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялау,
реконструкциялау әрқашанда ірі капитал салымен керек етеді. Ал мұндай
жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді.
Бұл шаруашылық субъектілері қарыз капитал нарығына несиелер мен
заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын
шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын
шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент – деп
аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында
белгілі бір жағдайда борышты болып табылады.
Эмитент ретінде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар
мемлекеттік, муниципалдық және кооперативтік болып үш түрге бөлінеді.
Мемлекеттік құнды қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және
ішкі қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың
бұл түрі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мекемесімен эмитенттелінетін
бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл
түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қысқартуға,
инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес Ұлттық Банк мекемесі
айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
- Ұлттық жинақ облигациялары.
- Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ).
- Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ).
Муниципалды құнды қағаздар - бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат –
құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын
үйлер, жолдардың жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін
шешу және тағы басқалар болып табылады.
Кооперативтік құнды қағаздар – шаруашылық субъектілерінің заң
күшіне сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын кооперативтік
бағалы қағаздар - деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп
жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде
тіркеледі.
Сонымен, жалпы түрінде инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік
салықтар, акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар,
жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген
басқа да мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда және әлеуметтік
нәтижеге жету мақсатына пайдаланады.
1.2 Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелділігінің мәні мен
маңызы
Инвестициялық қаржы жағынан анықтамалығы – бұл табыс табу мақсатында
шаруашылық қызметіне жұмсалатын активтердің (қаржы) барлық түрлері. Ал
экономикалық жағынан экономикалық анықтамалығы – ол құруға, кеңейтуге,
қайта құруға, негізгі капиталды техникамен жарақтандыруға, сол сияқты
айналмалы капиталға осымен байланысты емес өзгерістерге жұмсалатын шығыстар
деп түсіндіруге болады. Шынын айтқанда, тауар – материалдық босалқы
қорлардың өзгерістері көпшілігінде негізгі капиталға жұмсалатын шығыстар
қозғаласын түсіндіреді. Нарықтық экономикада инвестиция кез келген формада
қаржы жұмсау процесі ретінде табыс табуға немесе қандай да болмасын басқа
да нәтижеге жетуге тығыз байланысты. Инвестиция – бұл ресурс, оны
жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады. Сонымен, инвестицияның
мәні инвестициялық қызметтің екі жағын өзіне ұштастырады: ресурс шығындары
және нәтижелік, яғни инвестициялар өз нәтижелерін бермесе, онда олар
пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы ресурстарын
пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында
жүзеге асырылады. Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік),
тікелей, портфелдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілерінің табыстар түсіруіне және
осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалға капиталға
жұмсалуы болып табылады. Портфельдік
инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты (түрлі инвестициялық
құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да
активтерболып есептеледі.
Аннуитеттік – тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін жағдайлар
жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайда
тұрақтандару, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе бастады. Қазіргі
уақытта жүргізілген нарықтық экономиканың оң нәтижелерін айқын көруге
болады. Мәселен, Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша 1999 жылы
Қазақстан жан басына инвестиция тару көрсеткіші бойынша ТМД елдері ішінде
алғашқы орындардың бірін иеленді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдарын қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға отандық және шетелдік қаражаттарды келтіруге, тауар
өндіру және қызмет көрсетуді үлкен тиімділікпен нарық қатынастары
субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Жеке инвесторлар Мемлекеттік инвесторларға қарағанда коммерциялық табысты
көбейтуге өте құштар. Олар тауарларды және қызмет көрсетуді сұраныстарымен
ұштастыра отырып арттыруға, өндірістің түрлі жобаларымен нағыз тиімділерін
пайдалануға тырысады. Міне, сондықтан да, жеке инвесторлардың өндірісті
дамыту белсенділігін қолдай отырып, мемлекет тарапынан оларға қолайлы
жағдайлар жасауға, атап айтқанда, салық салу, несие беру, кедендік
пошлиндер жағынан едәуір жеңілдіктер беруге тиіс. Қазақстан
үкіметі 1996 жылы 1996-1998 жылдарға арналған мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама қабылдады. Бұл бағдарламаға қаржылық секторды, құқықтық
реформаны, мұнай және газ өнеркәсібін, су ресурстарын, энергетика, көлік,
ауыл шаруашылығын, құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, шұағын және орта
бизнесті қолдауды дамытудың жобалары енгізілді. Соңғы жылдары
біздің республикамызда шетел инвестицияларымен (қаржымен) жұмыс істейтін
кәсіпорындардың санының көбейе түскені мәлім. Қазіргі кезде
республикамыздағы инвестициялық тапшылық аса күрделі проблемалардың бірі
болып отыр.
Күрделі қаржы өндірісті дамытудағы инвестицияның негізі ретінде бұл
жаңадан салынатын құрылысқа, кеңейтуге, қайта құруға, техникамен қайта
жабдықтау және қолданыстағы өндірісті қолдауға, сол сияқты тауар -
өндірістік қосалқы қорлар жасауға, айналым қаржыларының өсуіне және
материалдық емес активтерге қаржы жұмсау.
Күрделі қаржы – капитал жасаушы инвестицияның құрамды бөлігі. Олар
жасауға және негізгі қорларды ұдайы жыңғартуға бағытталған шығындар.
Күрделі қаржы кәсіпорынның тіршілік етуінің қажетті жағдайы болып табылады.
Күрделі қаржы құрамына кіретіндер: құрылыс – монтаж жұмыстарына
кететін шығындар; негізгі қорларды сатып алуға жұмсалатын шығындар
(станоктар, машиналар, жабдықтар); ғылыми-зерттеу, жобалау – іздестіру
жұмыстарының шығындары, т.б.; еңбек ресурстарын инвестициялау; басқадай
шығындар.
Күрделі қаржыларды пайдаланудың маңызды бағыттары мыналардан
тұрады:
- жаңа құрылыстар, яғни жаңадан игерілетін алаңда жаңа кәсіпорындар салу;
- қолданыстағы кәсіпорындарды екінші және кейінгі кезеңдерде
салу арқылы оларды кеңейту, қосымша цехтар мен өндірісті іске қосу,
әлдеқашан жұмыс істеп тұрған негізгі және көмекші цехтарды кеңейту;
- қайта құру немесе жаңғырту, яғни кәсіпорынның қызмет
процесіндегі жаңа құрылысты салусыз немесе қолданыстағы негізгі цехтарды
кеңейтусіз жүзеге асырылатын іші нара немесе толық өндірісті қайта
жалғастыру;
- қолданыстағы кәсіпорындарды техникамен қайта жабдықтау, яғни
жаңа техниканы, технологияны игеру, механизациялау, автоматтандару, тозған
жабдықтарды қайтадан жаңғырту арқылы кейбір өндіріс участкелерін және
агрегаттардың техникалық деңгейін арттыру.
Күрделі қаржыны мемлекет тарапынан қаржыландыру келешекте сөзсіз азая
бастайды, бірақ олардың көлемінің кемуін кәсіпорынның меншікті қаржы
есебінен толықтыруға болады. Ол үшін кәсіпорындарға мемелекет тарапынан
тиісті жағдайлар жасау қажет.
Сонымен, күрделі қаржы кәсіпорындағы инвестициялық қызметін
басқарудың басты экономикалық тетігі инвестициялық саясатты анықтаудың
негізгі құралы болып саналады. Кәсіпорындарға бөлінетін күрделі қаржы,
біріншіден, банктер тарапынан несие беру арқылы, екіншіден, мемлекеттік
бюджеттен, үшіншіден, кәсіпорындардың өздерінің қаражаттарынын құралады.
Күрделі қаржының көлемін анықтау үшін кәсіпорындар бойынша заттай және
өндіріс қажетін қамтамасыз ететін негізгі қорлардың қанша болу керектігі
жөнінде жеткілікті мәліметтер болуы тиіс. Күрделі қаржының көлеміне
кәсіпорындардағы өндірісті ұлғайту қарқыны, өндірілетін өнімдер немесе
тауарлардың көлемінің артуы, сондай-ақ, қолданылатын құралдардың қызмет
көрсету мерзімінің ұзақтылығы және бұрын жұмсалған қаржының амортизациялық
ретіндегі айналғыштығын жылдамдату немесе өндіріс құралдарының құнын
өндіретін өнімнің құнына көшіруді тездету тікелей әсер етеді.
Күрделі қаржы –
біртіндеп екі кезеңнен өтетін процесс. Бірінші кезеңде қаржыландару ашылған
кезеңнен бастап, материалдар, жабдықтар үшін әр түрлі аванс ретінде
шығындар жамалады. Екінші кезеңі – бұл күрделі қаржыны өнімді пайдалану
кезеңі: техникаларды сатып алу арқылы негізгі қорлар жасау, үйлер мен
құрылыстар жүргізу. Күрделі қаржы бұл кезеңде заттық нысанына айналып,
заттай көрсеткіштер арқылы өлшенеді. Тұтас алғанда күрделі қаржының бағасы
негізгі қорлардың құнына айналады.
Шаруашылық жүргізуші субъект акцияға ие болу жолымен немесе
үлестік қатысудан табыс алу арқылы басқа субъектілерге қаржылық жұмсалымды
тудыра алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (ҚР АК) 94 - бабына
сәйкес, басқа заңды тұлғаны қалыптастырған жарғылық капиталдың бір бөлігіне
иелік етуші заңды тұлға еншілес болып табылады немесе жасалған
келісімшартқа сәйкес негізгі серіктестік қабылданған шешімді анықтай
алады. Негізгі серіктестік еншілес серіктестікке толық (100%) немесе
толғырақ (90%) бақылау жүргізе алады.
Бақылау – бұл оның қызметінен пайда алу мақсатында серіктестіктің
қаржылық және басқа саясатын анықтау құқы.
Егер басқа негізгі серіктестік оның дауыс беретін акциясының 20%
көбірек иемденсе, онда акционерлік қоғам тәуелді деп есептеледі (ҚР АК 95-
бабы), яғни инвестицияланған субъектінің оның бақылауынсыз қаржылық және
басқа саясаты бойынша шешім қабылдау құқығына ие болады.
Еншілес, тәуелді, бірігіп бақыланатын заңды тұлғадағы инвестиция
мына екі әдістің біреуімен ескерілуі мүмкін:
а) үлестік қатысу әдісімен – инвестция сатып алу сәтінде табыс
(залал) ретінде танылатын кірістер мен шығыстар туралы есеп берудегі
тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза активтер өзгерісіндегі инвестордың
мойындаған үлесі бойынша олардың құнын одан әрі арттыратын (кемітетін) сату
құны бойынша көрініс табады;
ә) құндық әдіспен – инвестиция сатып алу сәтінде сату құны бойынша
көрініс табатын есеп әдісі. Инвестициядан түсетін табыс инвестордың кіріс
және шығыс туралы есебінде сатып алған күннен кейін пайда болған
шаруашылықты серіктестікте жиналған таза табыстың жалпы сомасына тиесілі
дивидендтер көлемінде танылады.
Үлестік қатысу әдісі мынадай белгілермен сипатталады:
- шаруашылықты серіктестікке қатысты таза табысты қатысу үлесі
инвестордың инвестиция құнының баланстық өсуінен көрінеді және қатысу
үлесінен түскен табыстан білінеді;
- шаруашылықты серіктестікке қатысты залалдағы қатысу үлесі инвестиция
құнының баланстық кемуімен көрінеді және қатысу үлесіндегі залалдан
білінеді;
- тиесілі дивидендтер сомасы инвестордың инвестиция құнының баланстық
кемуімен көрінеді.
Егер тәуелді шаруашылықты серіктестік қызметінің нәтижесі залал
келтірсе, онда инвестор бұл серіктестіктегі өзінің қатысу үлесін
мойындайды, осының салдарынан инвсетицияның баланстық құны кемиді.
Құндық әдісті қолдану барысында – сатып алу сәтіндегі инвестициядан
түсетін табыс сатып алу құны бойынша білінеді. Инвсетициядан түсетін табыс
тиесілі дивидендтер көлемінде танылады, бірақ инвестицияны сатып алу
сәтіне дейінгі кезең үшін алынған дивидендтер қайтарылған капитал ретінде
қарастырылады және инвестицияның баланстық құнының кемуінен көрінеді.
Бұл әдіс қаржылық есеп жасау барысында, мынадай жағдайда
инвесторға қолданылады:
- тәуелді шаруашылықты серіктестік ұзақ мерзімді шектеу жағдайында
әрекет еткенде (оның дивидендтік саясатына араласа алатын үкіметтің
қадағалауында болады; олардың қызметі шетелге таза табысты аударуға тыйым
салынатын елде, шетелде іс жүзіне асырылады; тәуелді шаруашылықты
серіктестіктің қызметін шектеуге әкелуі мүмкін саяси ахуалдың өзгеруі);
- инвестициялар жақын күндері іске асырылу үшін сатып алынатын болса.
Сатып алған сәтке дейінгі кезең үшін есептелетін проценті де
қосылатын құн бойынша қаржылық инвестицияны сатып алу есепте сатып алушының
сатушыға процентпен төленген көлемге кемітілген сату құны бойынша көрінеді.
Құнды қағаздардағы инвестицияны жабу құны арасныдағы айырмашылықты
(жеңілдік немесе сатып алу барысныда пайда болған сыйлықақы) инвестор оны
иеленген кезең ішінде өтейді (амортизациялайды).
Қаржылық инвестицияны қысқа мерзімді бағалау категориясына аудару
барысында болатын нәрселер:
- егер қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы сату құнының төмен
- бағасы бойынша есекрілетін болса, онда ол сату және баланыстық
құнның төмен бағасы бойынша алынады;
- егер қысқа мерзімді қаржылық инвестцииялар ағымдағы құн
бойынша ескерілетін болса, онда ол баланыстық құн бойынша болады.
1.3 Қаржылық инвестицияның шетелдік тәжірибесі
Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік шаруашылықтың толық қанды мүшесі болып
табылады. Республикамыздың экономикасының дамуы экономикалық ортада
инвестициялық бағытты құруды талап етті. Инвестицияның құйылуы өндірістің
масштабының кеңеюіне және сонымен қатар экономиканың әлеуметтік
экономикалық дамуының сапалы, жаңа деңгейге шығуын қамтамасыз етеді.
Экономикадағы жаңалықтар мен өсулер инвестицияның көлемімен, құрылымымен
және олардың жүзеге асырылу сапалары мен қарқынымен анықталынады. Сонымен
қатар, инвестициялық жинақтаулар мен олардың материалдық ресурстарынсыз
инвестицияда ешқандай оң нәтижелер болмайды.
Өндірісті үнемі жетілдіру және технологиялық құралдарын жаңартуды
қамтамасыз ететін мемлекет, ғылыми-техникалық прогресс және нарықтық
күштері арасындағы байланыс жүйесін күшейтетін қозғаушы күш.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі бейнелегендей, коғамның
технологиялық даму механизімінің құрылуы мемлекетпен реттелетін,
тұтынушымен нарықтық қалыптасу барысында пайда болатын байланысты
білдіреді. Халықпен бірге тұтынушы рөлінде жаңа техника және прогресстік
технологияларын сатьп алуына қызығатын өндірістік кәсіпорындар және
өндірістің немесе ауыл шаруашылығының толық салалары сияқты, өндірістік
секторының мүшелері де болуы мүмкін. Осымен қатар, жабдықтаушы болып
прогрессивті технологияларын, жаңа техника және басқа да өндіріс тәсілдерін
шығаратын, технологиялары биік деңгейлі немесе ғылыми көлемді өндірістер
(фирмалар), ғылыми-зерттеу және енгізуші мекемелер табылады. Шаруашылық заң
шығару ортасында мемлекеттік мақсаттағы саясатын және дамыған қаржы жүйесін
пайдалану, көбінесе, осындай механизмді шығару жетістігіне алып келеді.
Өндірістік секторы жағынан жаңалықтарына және өнер табыстарына қойылатын
талаптары түрлі болады. Ол таза инновациялық өрісте де, шаруашылық
басқару ортасында да сектор элементтері (кәсіпорындар мен салалар) ерекше
ынталарын білдіруіне байланысты. Одан басқа, ҒЗКТЖ саланың тапсырыстарына
ақы төлеуге немесе лицензияларды сатып алуға түрлі экономикалық
агенттерінің қаражаттары жетпейді. Өндірістік сектор агенттерінің
экономикалық ынталары және кәсіпкерлік мақсаттары өндірістің
қажеттіліктерінің кейбір жүйесінен туындайды, ол күрделі иерархия
құрылымына иеленуі мүмкін. Бірінші кезекті қажеттіліктерге (төменгі
қатарлы) солардың арасындағы өндірістің жұмыс істеуімен және қудаламауымен
пайда болған міндетті болатын ынталар жатады.
Олардың арасында:
өндірістің жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек, материалдық және қаржы
ресурстары жеткілікті көлемде уақытылы және сенімді түрде қамтамасыз
ететін қажеттілік;
сату нарығында өндірістің өнімдері мен ұсынатын
қызметтерінің тұрақтығын қамтамасыз ететін қажеттілік;
нарықтық жағдайда өндірістің заңдық қаулылары және жұмыс
ережелерін міндетті түрде орындау жолдарымен ғана мемлекет пен экономикалық
субъекттерін байланыстыратын қажеттілік.
Ынталардың екінші (жоғарғы) қатарына келесілерді жатқызуға болады:
нақты салада немесе орналасқан аймақта өндірістің рөлін күшейту
қажеттілігі;
өндірісті өрістету және диверсификациялау;
жаңа прогрессивті технологияларын өңдеу тәсілдерімен жаңа
сату нарықтарын және жаңа нарықтық жолдарын ашу мен шығару
қажеттілігі;
әлеуметтік- экономикалық өрісінде биік деңгейге ұмтылу;
өзінің саласында немесе өзінің аймағында озат болу үшін мақсат қою;
кәсіпорынның жұмыс жағдайларына қарай тіке немесе сырттай қатысты
заңдар және заң күшіндегі актілерін шығаруына үлес қосу.
Кәсіпорын өз жұмысында осы қажеттіліктерді қанағаттандыруына тырысады,
өйткені осы мәселелердің шешілуі оның үнемі дамуын қамтамасыз етеді. Бірақ,
кей кезде шамаларының шектелуіне немесе сәйкес ресурстарға байланысты алда
қойылған мақсаттарының бірнеше бөлігі ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Сол
себептен, негізінде кәсіпорын бірінші, екінші ж.б. етіп қанағаттандырылатын
ең басты (беделдік) кызықшылығын және қажеттілігін іріктеп отырады. Қатал
түрінде жоғары бағалау немесе қосымша шарттарын орындау арқылы
қажеттіліктерінің осындай сараптау (ранжир) өткізуіне, пайдалығының белгілі
функцияларын құрауға болады. Игіліктің көлемі, басқа сөзбен, тауарлар мен
қызмет көрсетуіне, сонымен қатар, өндірістік субъектінің анау немесе мынау
қажеттілігін қанағаттандыруына шамамен көмек беретін пайдалық
функцияларының аргументі болып табылады. Әрине, барлық кәсіпорындар
өздерінің шектеулі жағдайларына сәйкес алдарына көптеген пайдалы нәтиже алу
мақсатын қояды. Сонымен қатар, ереже түрінде, ең беделді, сондықтан
пайданың нәтижелі аса салмақты болуына байланысты, өзінің қажеттілігін
қанағаттандыруына тырыса отырып, кәсіпорын керекті игіліктер нарығында
өзінің сұранысын қалыптастырады. Игілік базары түсінігін кең мағынада алу
керек, өйткені, айтылып өткендей, кәсіпорынның қажеттіліктері өз мазмұны
мен бағыттары мен ерекшеленеді. Олар материалдық қажеттіліктерінен бастап
(капитал, шикізат және еңбек ресурстарының қажеттілігі) интеллектуалдық
тәсілдерімен және әдістерімен қанағаттандырылатын қажеттіліктеріне дейін
орындалуын күтеді.
Сонда да, ғылыми зерттеу мекемелері, енгізу фирмалары ұсынып отырған
игілікке өндіріс секторының және халықтың тиімді (төлем аларлық) талабын
қалыптастыруы өндірістің ғылыми-технологиялық даму динамикасын анықтайды.
Белсенді меншік иелері немесе талап етіліп отырған игіліктер, сонымен қоса,
инновациялық игіліктерді өндірушілер аталған игіліктерге сұраныстың өсуіне
байланысты өз әрекеттерін күшейтеді, яғни, олардың талаптарының күшейуіне
қарай оның қоғамдық құндылығы да өседі. Ең жоғары қатардың қажеттілігін
қанағаттандыруына бағытталған және мекемелердің рөлін, мәнділігі мен
абыройын көтеретін материалдық игіліктері жөнінде айтсақ, бұл процесс
өндірушілердің нарықтық бағалары мен табыстарының өсуінде бейнеледі. Екі
жағдайда да ғылыми-технологиялық даму мәселелерімен айналысатын
инновациялық және шаруашылық реттеу өрістегі мекемелердің жағдайлары
нығаяды. Инновациялық өрісінің элементтерінің көптігін үш негізгі түрімен
бейнелеуге болады:
шаруашылық механизмі мен қызығушылығының әрекеттестігі арқылы процесс
мүшелерінің арасындағы бәсекелестіктің нарықтық түрі;
билеуші құқықтық өкілдіктер базасында жүргізілетін мемлекеттік
басқаруы;
халықтың дәстүрімен, менталитеті, өнегелі де этикалык ережелерімен
келісілген түрлері.
Өнімнің үнемі жаңартылып тұратын үлгілері мен жаңарту (өзгерту)
микродеңгейі, инновацияларын нығайту базасында оның өлшемін толық
жетілдіруі қысқа мерзімді циклі болып табылатын жабдықтарын, негізгі
қорлардың активті бөлшектерін он жыл сайын жаңартуы орта мерзімді циклі
аталып, мезодеңгейін құрайтын; елу жыл шамасында базисті инновацияларының
кластер негізінде таралып жатқан жетекші технологиялық, өндірістін
технологиялық әдістерін тарату кезеңдерін Кондратьевтің ұзақ циклі атты
макродеңгейін бейнелейтін жабдықтау-технологиялық прогрессінің
ерекшеліктігін және негізгі мінездемесін осы үш деңгейде қарастыруға
болады.
Ақпараттық қамсыздануының өзгертілген жүйесін құру ақпараттандырудың
мықты инфракұрылымы: мәліметтер қоры мен базасы және олардың желісінің;
ақпараттық-іздеу жүйесі мен олардың желісінің; аумақ, облыс, республика
көлемінде локальды желісінің; ақпараттық желілік технологиялардың және
халықаралық желіге шығудың; есептеуіш машинасы желісінің;
автоматтандырылған қызметтер мен орталықтар, кітапханалар желісінің жасап
шығарылуы мен құрылуын қажет етеді.
Аталмыш жүйе пайдаланушыларға өнеркәсіп өндірісінің қызмет деңгейі мен
әсерлігін біршама көтеруге мүмкіндік беретін барлық қажетті ақпаратты
жинақтау, өңдеу мен ұсыну қажет.
ӨК-нің ақпараттандыру өндіріс, экономикалық-ұйымдастырушылық,
шаруашылығының ғылыми және әлеуметтік қызметі мен табиғат, еңбек және
материалдық ресурстарын әсерлі пайдалану мақсатында қайта өңдеу
өнеркәсібінің барлық салаларында ұсақ электроника және есептеуіш
техникасының жаңашыл кұралдарын құру мен қолдану үрдісі болып табылады.
Ақпараттық технологиялардың қалыптастырылуы мен дамуының негізгі
көрсеткіштері 1- суретте көрсетілген.
Инвестициясыз ішкі және сыртқы рыноктардағы тауар өндірушілердің
бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету, қазіргі кездегі капитал
жұмсалымдарының болулары мүмкін емес. Рыноктік инфрақұрылымдардың және
әлемдік тауар өндірушілердің құрылымдық және сапалық өзгертулерінің
процесстері инвестициялаудың есебімен және жолымен жүзеге асырылады.
Инвестициялау экономикалық өсуді, аймақтың әлеуметтік жағдайын, халықтың
жұмыспен қамтылуын және сонымен қатар елдің экономикасының дамуын
анықтайды.
1 сурет Ақпараттық технологиялардың қалыптастырылуы мен дамуының
негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасының экономикасының дамуы отандық және шет елдік
инвестициялаудың тартылуымен тығыз байланысты болып келеді. Шетел
инвестициялары Қазақстан Республикасының территориясындағы кәсіпкерлік
қызметтің объектісіне шетел инвесторына тиісті азаматтық құқықтардың, соның
ішінде ақша, бағалы қағаздар, интеллектуалды қызметті және тағы басқа
мүліктерді, сонымен қатар қызмет пен ақпарат нәтижелеріндегі ақшалай
бағасына ие мүліктік құқықтар түрінде шетел капиталын салу болып табылады.
Инвестицияларды әр түрлі қаржы құралдарын шығара отырып тарту бүгінгі
күні кең көлемде қолға алынады. Оған елдегі қолайлы инвестициялық климат өз
әсерін тигізуде. Қай елде болмасын инвестицияның келуі инвестициялық климат
дәрежесіне және оны анықтайтын факторларға тікелей байланысты.
Инвестициялық климатты анықтау шетел инвесторларын тарту мен пайдалану
саясатының негізгі міндеті болып табылады. Себебі, біріншіден,
инвестициялық климат шетел инвесторларына әсер ететін факторларды
анықтауға, екіншіден мемлекеттегі жағдайды тереңірек бағалауға, үшіншіден
шетел субъектілерінің мінез-құлықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қызмет жағын анықтайтын заңдық, нормативтік, ұйымдастырушылық,
экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени және тағы басқалары бір-бірімен
байланысты факторлардың әсерінен қалыптасады. Яғни, инвестициялық климатты
бірнеше көрсеткіштер (факторлар) арқылы бағалауға болады. Оларға:
экономикалық реформаның жағдайы; банк жүйесінің тұрақтылығы; саяси
реформаның тұрақтылығы; табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
инвестициялық қызметтің құқықтық реттелу дәрежесі және халықаралық
стандартқа сай жасалған заңдылықтар мен нормативтік актілердің болуы;
инфляция қарқыны; сыртқы экономикалық байланыстар дәрежесі; білікті жұмыс
күшінің болуы; мемлекеттік нарық потенцалының сипаты (ЖІӨ, халық саны);
нарық инфрақұрылымының және валюта нарығының дамуы және тағы басқалар
жатады .
Шетел инвесторлары инвестициялық климаттың бұл көрсеткіштерін бағалап
мемлекеттегі инвестициялық климатты жағымды немесе жағымсыз екендігін
анықтайды. Егер инвестициялық климат жағымды болса, онда инвесторлар
инвестиция туралы шешім қабылдайды.
Қазақстан ұзақ мерзімге бағытталған “Қазақстанның 2030 жылға дейінгі
даму стратегиясына” сәйкес өзінің динамикалық дамуын жалғастыруда, сонымен
қатар біздің алдымызда – Қазақстанды әлемнің бәсеке қабілетті елу елінің
қатарына енгізуіміз қажет деген стратегиялық мәселеміз тұр.
Қазақстан еліміздің экономикасына шетел инвесторларын тарту саласы
бойынша көптеген нәтижелерге жетті. Қазақстанның экономикасына тартылған
тікелей шетелдік инвесторлардың жалпы түсімінің өсулері 60-65 пайыз көлемін
құрайды. Егер 2007 жылы Қазақстандағы тікелей шетелдік инвестициялардың
жалпы түсімдері 10,6 млрд. долларды құраса (2006 жылмен салыстырғанда 60
пайызға өскенін көрсетеді), ал 2008 жылы Қазақстандағы тікелей шетелдік
инвестициялардың жалпы түсімдері 17,5 млрд. долларды құрады (2007 жылмен
салыстырғанда 65 пайызға өскенін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қаржылық қатынас кез-келген ел экономикасының даму негізі болып
табылады. Қаржы ресурстарының айналымы мен қайта бөлінуі қаржы нарығын
анықтап берді және оның айналысының өзіндік аймағын қалыптастырды. Нарықтык
экономика жағдайында қаржы нарығы тұтастай алғанда елдегі нарықтық
қатынастар жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады.
Курстық жұмыс өзектілігі. Қазіргі заманғы экономика жүйесін ауыстыру
кезеңінде, ішкі қаржыландырудың мүмкіндіктерінің шектеулі жағдайында,
үкіметтің іс-әрекет бағдарламасы негізінде құрылымдық қайта қалыптастыруды
қамтамасыз ету үшін, сыртқы капиталды тарту және пайдалану проблемалары
өте маңызды орын алады. Республика экономикасының дағдарысын жеңу тек
мемлекет иелігінен алу ғана емес, сонымен қатар, құрылымдық-инвестициялық
өзгерістермен де тығыз байланысты, оның ірі және маңызды субъектісі
мемлекет болып табылады. Осыған байланысты үкімет органдарының алдында ұзақ
мерзімдік инвестициялық бағдарлама жасау мәселесі туындайды.
Инвестициялық белсенділікті күшейту мәселесі қаржы ағындарын
қалыптастыру және пайдалануды оңтайландырумен тығыз байланысты. Бұл
міндеттің бірнеше ұйымдық шешімі бар. Олардың бірқатары Қазақстан
экономикасының құрылымында өз орындарын енді тапты: бұл консорциумдар,
корпорациялар, концерндер, ассоциациялар, инвестициялық-қаржы компаниялары
мен қорлар, қаржы одақтары, сауда-өнеркәсіптік және банкілік бірлестіктер.
Қазақстан үшін болашақты ұйымдық нысан қаржы-өнеркәсіптік топтарды құру
болып табылады. Нақ осылар экономиканың құрылымдық қайта құрылуын
жандандыру мен олардың тиімділігін арттырудың елеулі резервтеріне ие. Басқа
елдердің тәжірибесі көрсеткендей, біріктірілген корпорациялық құрылымдар,
атап айтқанда, қаржы-өнеркәсіптік топтар өнеркәсіпке инвестицияларды
ынталандырудың тиімді нұсқаларының бірі болып табылады.
Зерттеудің мақсаты. Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелін
қарастыра отырып, тақырыптың мәнін ашу.
Зерттеудің міндеттері: Курс жұмысының мақсатына байланысты мынадай
міндеттер қарастырылды:
- қаржылық инвестицияның мәнін;
- қаржылық инвестицияның артықшылығын, өзгешелігін қарастыру;
- Қазақстан Республикасының шетелдік инвестицияларды тартудағы
мүмкіндіктерін айқындау;
- Қазақстан Республикасының қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен
тәуекелін қарастыра отырып, тақырыпты зерттеу.
Зерттеу объектісі ретінде – “Қазпошта” АҚ-ның қаржылық қызметі туралы
мәліметтер.
Курстық жұмыстың құрылымы: үш бөлімнен, кіріспе және қорытынды мен
қосымшалардан құралады.
Бірінші бөлімде, қаржылық инвестицияның қызметінің мәнін ашып,
ерекшеліктеріне тоқтадым. Сонымен қатар, шетел инвестициялық қызметін
қарастырдым.
Екінші бөлімде, бағалы қағаздар және олардың табыстылығы мен
тәуекелділігіне талдау жасадым. Талдау жүргізу үшін мысал ретінде
Қазпошта АҚ-ды қарастырдым.
Үшінші бөлімде, қаржылық инвестициялар табыстылығын басқару және
тәуекелді төмендету жолдарын қарастырдым.
1 ҚАРЖЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Қаржылық инвестициялардың мәні, қалыптасуы және құрылу тәртібі
Инвестиция ұғымы кең мағынасында ел экономикасын қажетті қаражатпен
қамтамасыз етудің механизмін білдіреді. Бұл мәселелені шешу үшін тиісті
қаржы институттары құрылады, оның ішінде инвестициялық қорларды бөліп
көрсетуге болады.
Ол қаржы нарығында инвесторлардың мүддесін қорғау мақсатында және
ақша қаражаттарын тартудың есебінен әрі осы ақша қаражаттарын
әртараптандыруды ескере отырып, бағалы қағаздарға кейін инвестициялаудың
есебінен қауіпті азайту мақсатында жұмыс істейді. Бұл қорлардың маңызы
жоғары, өйткені ол өз қолына түпкі есебінде өндірістің дамуына жұмсалатын
ұсақ салымшылардың қаражатын шоғырландырады, сондай-ақ, бұл қорлар
инвесторлар үшін ақша қаражаттарын салудың көздері болып табылады. Оны олар
кәсіпорынның акциясына, облигациясына тікелей бағыттай алады, банк
депозиттеріне салады және т.б.
Инвестициялық қор өзіндік акцияларды шығару әрі ашық орналастыру
жолымен және тартылған қаражаттың есебіне бағалы қағаздардың инвестициялық
портфелін қалыптастыру арқылы ақша қаражаттарын тарту бойынша қызметті
жүзеге асыратын заңды тұлғаны білдіреді. Қазақстанда ол акционерлік қоғам
формасында құрылады, кез келген заңды және жеке тұлға оның акционері бола
алады.
Қазақстан экономикасы капиталдарды салудың тартымды объектісі болып
табылады. Біріктірілген корпорациялық құрылымдар капитал салу объектісін
де, инвестицияларды жүзеге асырудың қаржы тетіктерін де және олар бойынша
барлық есеп айырысуларды және ең бастысы осы салымдардың сенімділігінің
кепілдіктерін қамтамасыз ететін инфрақұрылымның маңызды элементін
білдіреді. Бұл кепілдіктерді төрт топқа бөлуге болады:
- мемлекет кепілдігі - тіркеудің ерекше тәртібі, ерекше мемлекеттік
тізілім;
- олардың аумағында біріктілген корпорациялық құрылымдарға кіретін
кәсіпорындар мен ұйымдар орналасқан билік органдары мен аймақтар
басқармаларының кепілі біріктірілген корпорациялық құрылымдар, жер
қатынастарын құруға ниет білдіру келісімі;
- мүліктік құқықтардың кепілзат кепілдігі - салмақты көлем, жоғары
таратушылық;
- келісімшарт кепілдігі - тұтас алғанда біріктірілген корпорациялық
құрылымдардың экспорттық бағыты.
Қаржылық инвестиция дегеніміз- бұл субъект табыс алу, инвестициялық
капитал өсімін немесе басқадай пайда алу мақсатында иемденетін активтер.
Қаржылық инвестиция есебі Қаржылық инвестиция есебі бухгалтерлік есеп
стандартымен реттемеленеді. Қаржылық инвестицияға, сондай-ақ пайдалануға
(эксплуатацияға) жатпайтын жылжымайтын мүліктің де қатысы бар.
Қаржылық инвестицияны стратегиялық жоспарлаудың негізгі мақсаты –
экономикада баланстық үйлесім мен макроэкономикалық тұрақты
инвестициямен қамтамасыз ету үшін белгілі бір пропорциялар мен
пропорционалдыққа қол жеткізу.
Жоспарлау төменде көрсетілген міндеттерді атқарады:
- қоғамның әлеуметтік – экономикалық дамуының басыңқы (негізгі)
бағыттарын анықтау;
- жоспарлы кезең экономикасының сандық және сапалық сипаттамаларын
белгілеу;
- материалдық, еңбек және қаржы ресурстарын (қорларын) орынды пайдалану
арқылы ғылыми – техникалық, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді
шешудің тиімді жолдарын таңдау;
- жекелеген салалар мен аумақтардың даму қарқыны мен пропорцияларын
(өзара сандық қатынастарын) анықтау т.с.с.
Қаржылық инвестицияны сатып алу барысында (брокерлік сыйақы, банк
қызметі) сатып алумен байланысты шығындарға инвестиция құнын қосып
құралатын сату құны бойынша бағаланады.
Сатып алған сәтке дейінгі кезец үшін есептелетін проценті де қосылатын
құн бойынша қаржылық инвестицияны сатып алу есепте сатьш алушының сатушыға
процентпен төленген көлемге кемітілген сату құны бойынша көрінеді. Құнды
қағаздардағы инвестицияны жабу кұны арасындағы айырмашылықты (жеңілдік
немесе сатып алу барысында пайда болған сыйлықақы) инвестор оны иеленген
кезең ішінде өтейді (амортизациялайды).
Қаржылық инвестиция мыналарға жіктеледі:
• Қысқа мерзімді - баланста не белгілі бір күні ғана әрекет ететін
ағымдағы нарық бағасымен, не ағымдағы сатудың төмен бағасымен ескеріледі.
Егер қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ағымдық сатудың төмен бағасы
бойынша ескерілсе, баланстық құн не тұтастай құнды қағаз портфелі
негізінде, не инвестиция түрінде немесе жекелеген инвестиция негізінде
анықталады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияны қайта бағалау барысында бағалау
сомасы өзіндік капиталдың өсуіне қатысты болады. Арзандатулар сомасы (сумма
уценки) бір ғана сол инвестицияның бағалау сомасы есебінен жүзеге
асырылады, ал бағалау сомасы болмаған (жеткіліксіз) кезде оның кеміген
сомасы залалға жатады.
Қаржылық инвестицияны босатып алу барысьшда сатудан түскен табыс пен
баланстық құн арасындағы айырмашылық, шығындарды (брокердің немесе дилердің
қызметі) шегеруде табыс немесе шығын ретінде танылады. Егер инвестиция
бұрын қайта бағаланған болса, немесе ағымдағы құн бойынша бағаланған болса,
онда қайта бағалау сомасы қабылданған есеп саясатына сәйкес бөлінбеген
табысқа жатады.
Қаржылық инвестицияны қысқа мерзімді бағалау категориясына аудару
барысында болатын нәрселер:
• егер қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы сату құнының төмен бағасы
бойынша ескерілетін болса, онда ол сату және баланстық құнның төмен бағасы
бойынша алынады;
• егер қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар ағымдағы
құн бойынша ескерілетін болса, онда ол баланстық құн бойынша болады.
Егер инвестициялар бұрын қайта бағаланған болса, онда оны қайта
бағалаудан түскен соманы аудару барысында есептен шығарып тастау керек. Бұл
инвестиция бойынша бұрын жасалған қайта бағалау табыс ретінде танылады.
Қысқа мерзімді инвестицияны ұзақ мерзімділік категориясына көшіру
мыналармен жүзеге асырылады:
а) ағымдағы сату құнының төмен бағасымен;
ә) егер ол бұрын осы құнмен көрінген болса, ағымдағы құнмен.
Сонымен бірге сонда да инвестициялық климатты айындайтын басты
факторлардың бірі салық және кеден режимдері болып табылады.
Қазақстан Республикасының Салық және кеден режимдері Қазақстанның
экономикасына инвестициялау үшін неғұрлым қолайлы жағдайлар жасауға
бағытталған. Бұл ретте Қазақстан Үкіметі республиканың экономиканың
шикізатқа жатпайтын секторына сыртқы да, ішкі де инвестицияларды
ынталандыру үшін барлық қажетті алғышарттарды жасады. Үкіметтің фискальдық
саясаты Қазақстанның Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылға
арналған стратегиясын ойдағыдай және дәйекті іске асыруға бағытталған.
Қаржылық инвестиция дегеніміз – акционерлік қоғамдар немесе
мемлекет шығарған акцияларға, облигацияларға және басқадай құнды қағаздарға
банктердің депозиттеріне салынған салымдар болып табылады.
Қазіргі өндіріс үшін ұзақ мерзімді факторлардың маңызын өсуі
ерекше. Егерде кәсіпорын ойдағыдай жұмыс істейтін, өндіріс қуаттарын
кеңейтетін, өзінің шығарған өнімдерінің бәсекеге жарамдылығынын арттыратын
және рынокта өзінің жайғасынын нығайтатын болса, онда капитал салу қажет
және оны салу пайдалы. Сондықтан да оған инвестициялық стратегияны мұқият
әзірлеп жоғарыдағы айтылған мақсаттарға жету үшін оны үнемі жетілдіріп
отыруы қажет. Кәсіпорынның инвестициялық екі біріктіруден анықталады:
көлемі және ресурстар сипаты, сол сияқты нарыққа және бәсекеге жарамдылығы.
Бұл екеуінің біріктілігін талдау кәсіпорының стратегиясын қисынға келтіруге
мүмкіндік береді.
Қандай да бір кәсіпкер құрылысты салу үшін қаржы керек етеді.
Мұндай жағдайда құрылыс нақты инвестицияның объектісі болып табылады.
Кәсіпкер бұл құрылысты қаржыландыру үшін өзінің акцияларын шығарып,
басқа біреулерге сатуы мүмкін. Сөйтіп бұл мысалда кәсіпкердің құрылысқа
салған салымы нақты инвестиция, ал қатысушының акцияны сатып алуға
жұмсаған шығыны қаржылық инвестиция болып саналады.
Жоғарыда аталған инвестицияның қай түрінің болмасын алдына
қойған мақсаты салым салған саланы, өндірісті дамыту, ондағы өндірілетін
өнімдердің, дайындалатын бұйымдардың сапасын барынша жақсарту, яғни
олардың халықаралық стандартқа сай етіп сыртқы рынокта сата алатын
дәрежеге жеткізу, өндіріске жаңа техникалар мен технологияны қолдану
арқылы табыс табу болып табылады.
Қаржылық инвестициялар иелену мерзіміне қарай мынадай
категорияларға жіктеледі:
а) қысқа мерзімдік – иелену мерзімі бір жылға дейін;
ә) ұзақ мерзімдік – иелену мерзімі бір жылдан
артық.
Жылжымайтын мүліктерге салынған ивестицияларды иеленуші
субъектілер ұзақ мерзімдік ретінде есептейді.
Еліміздің нарықтық экономикалық жолымен дамуы барысында
қаржылық инвестициялардың маңызы зор. Ал біздің еліміздің экономикасын
көтеру үшін қаржылық инвестицияны тарту бүгінгі күні аса қажетті болып
отыр. Қазақстан Республикасының қаржы нарығы әлемдік деңгейде жаңадан
бой көтеріп келе жатқан қаржы нарықтарының қатарына жатады, ал қаржы
нарығы келесі нарықтардан пайда болады:
- валюталық нарық;
- құнды қағаздар нарығы;
- несие капиталы нарығы (ақша нарығы);
- асыл металдар нарығы (алтын нарығы).
Қаржы нарығының айрықша бөлігі ол құнды қағаздар нарығы және де
бұл бойынша осы кезде қалыптастыру процесі аяқ басып келеді. Ал қаржылық
инвестициямен осы құнды қағаздар нарығы тікелей байланысты. Елімізде
мыңдаған акционерлік қоғамдар мен басқа да шаруашылық субъектілері,
жүздеген сақтандыру компаниялары, инвестициялық және мемлекеттік емес
зейнетақы қорлары тіркелген. Осы жоғарыда аталған субъектілер барлық
құнды қағаздар нарығының потенциалды қатысушылары қатарына жатады.
Олардың кейбіреулері эмитент, яғни айналымға құнды қағаздар шығарушылар
болса, ал екіншісі инвестор ретінде қызмет атқарады. Шаруашылық
субъектісіне жаңа технология енгізу, өндірісті модернизациялау,
реконструкциялау әрқашанда ірі капитал салымен керек етеді. Ал мұндай
жұмысты атқару үшін өндірушілерде әр уақытта капитал бола бермейді.
Бұл шаруашылық субъектілері қарыз капитал нарығына несиелер мен
заемдарының қаражаттарын, айналымға акциялары мен облигацияларын
шығарса, онда елімізде бағалы қағаздар нарығы пайда болады.
Іс жүзінде акция, облигация және басқа да бағалы қағаздарын
шығару арқылы капиталды тартуды көздейтін заңды тұлғалар эмитент – деп
аталады және сонымен қатар олар бағалы қағаздарды иемденушілердің алдында
белгілі бір жағдайда борышты болып табылады.
Эмитент ретінде кім болғанына байланысты бағалы қағаздар
мемлекеттік, муниципалдық және кооперативтік болып үш түрге бөлінеді.
Мемлекеттік құнды қағаздар - бағалы қағаздардың бұл түрі
Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес мемлекеттің сыртқы және
ішкі қарыздарына байланысты шығарылады. Сонымен қатар бағалы қағаздың
бұл түрі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі мекемесімен эмитенттелінетін
бағалы қағаз болып табылады. Үкімет өз атынан бағалы қағаздардың бұл
түрін шығара отырып, Республикалық бюджеттің тапшылығын қысқартуға,
инфляцияны болдырмауға тырысады. Осыған сәйкес Ұлттық Банк мекемесі
айналымдағы ақша қаражаттарының қозғалысын реттеуді көздейді.
Мемлекеттік бағалы қағаздардың мынадай түрлері бар:
- Ұлттық жинақ облигациялары.
- Мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕККАМ).
- Мемлекеттік орта мерзімді қазынашылық міндеттеме (МЕОКАМ).
Муниципалды құнды қағаздар - бағалы қағаздардың мұндай түрі
жергілікті бюджетпен эмиссияланатын жергілікті атқарушы органдар шешімімен
шығарылады. Бағалы қағаздардың бұл түрін шығарудағы басты мақсат –
құрылыс, яғни ауруханалар салу үшін, бала бақшалар мен мектептер, тұрғын
үйлер, жолдардың жағдайларын жақсарту, аймақтың әлеуметтік мәселелерін
шешу және тағы басқалар болып табылады.
Кооперативтік құнды қағаздар – шаруашылық субъектілерінің заң
күшіне сүйене отырып, жарғылық капиталын қалыптастыруға немесе шаруашылық
қызметін жүзеге асыру үшін шығаратын бағалы қағаздарын кооперативтік
бағалы қағаздар - деп атайды. Бағалы қағаздардың бұл түрін көп
жағдайларда акционерлік қоғамдар шығарып және олар эмитент ретінде
тіркеледі.
Сонымен, жалпы түрінде инвестиция ақша қаражаты ретінде, банктік
салықтар, акциялар және басқа да құнды қағаздар, технология, машиналар,
жабдықтар, лицензиялар, оның ішінде тауар белгілеріне, несиелер, кез келген
басқа да мүліктер немесе мүліктер құқығы, зиялы құндарды кәсіпкерлік қызмет
объектілеріне немесе басқа да қызмет түрлеріне пайда және әлеуметтік
нәтижеге жету мақсатына пайдаланады.
1.2 Қаржылық инвестициялардың табыстылығы мен тәуекелділігінің мәні мен
маңызы
Инвестициялық қаржы жағынан анықтамалығы – бұл табыс табу мақсатында
шаруашылық қызметіне жұмсалатын активтердің (қаржы) барлық түрлері. Ал
экономикалық жағынан экономикалық анықтамалығы – ол құруға, кеңейтуге,
қайта құруға, негізгі капиталды техникамен жарақтандыруға, сол сияқты
айналмалы капиталға осымен байланысты емес өзгерістерге жұмсалатын шығыстар
деп түсіндіруге болады. Шынын айтқанда, тауар – материалдық босалқы
қорлардың өзгерістері көпшілігінде негізгі капиталға жұмсалатын шығыстар
қозғаласын түсіндіреді. Нарықтық экономикада инвестиция кез келген формада
қаржы жұмсау процесі ретінде табыс табуға немесе қандай да болмасын басқа
да нәтижеге жетуге тығыз байланысты. Инвестиция – бұл ресурс, оны
жұмсай отырып, болжаланған нәтижеге жетуге болады. Сонымен, инвестицияның
мәні инвестициялық қызметтің екі жағын өзіне ұштастырады: ресурс шығындары
және нәтижелік, яғни инвестициялар өз нәтижелерін бермесе, онда олар
пайдасыз болғаны. Инвестициялар қаржы ресурстарын
пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында
жүзеге асырылады. Инвестициялардың түрлері бойынша тәуекелдік (венчурлік),
тікелей, портфелдік және аннуитеттік болып бөлінеді.
Венчурлік капитал – үлкен тәуекелге байланысты жаңа саладағы қызмет
көрсетудегі жаңа акциялар формасында шығарылатын инвестициялар болып
табылады. Венчурлік капитал жұмсалған қаржының үлкен өтелімділігі
есебіндегі өз өзінен байланысты емес жобаларды инвестициялайды. Ол өзіне
түрлі формадағы капиталды ұштастырады: несиелік, акционерлік, кәсіпкерлік.
Тікелей инвестициялау – шаруашылық субъектілерінің табыстар түсіруіне және
осы субъектіні басқаруға қатысу құқығын алу мақсатындағы жалға капиталға
жұмсалуы болып табылады. Портфельдік
инвестициялар – портфельді қалыптастыруға байланысты (түрлі инвестициялық
құндар жиынтығы) және құнды қағаздарды сатып алу, сол сияқты басқа да
активтерболып есептеледі.
Аннуитеттік – тұрақты аралық уақыт арқылы салымшыға елеулі табыс
әкелетін, сақтандыру және зейнетақы қорларына жұмсалатын қаржыларды
көрсетеді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдары қаржыландыру үшін жағдайлар
жасауға, тауар өндіру және қызмет етуді жоғары тиімділікпен нарық
қатынастары субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Қазақстан экономикасын тұрақтандыру және дамытудың маңызды жолдарының
бірі – инвестициялық қызметті ұлғайту, ең алдымен еліміздің ішкі
резервтерін жұмылдыру және көбірек тиімді пайдалану болып табылады.
Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген күннен бастап экономикалық жағдайда
тұрақтандару, ішкі экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және
инвестициялар тарту жөніндегі саясатты белсенді жүргізе бастады. Қазіргі
уақытта жүргізілген нарықтық экономиканың оң нәтижелерін айқын көруге
болады. Мәселен, Халықаралық валюта қорының мәліметтері бойынша 1999 жылы
Қазақстан жан басына инвестиция тару көрсеткіші бойынша ТМД елдері ішінде
алғашқы орындардың бірін иеленді.
Еліміздің инвестициялық аспектісі ірі салымдарын қаржыландыру үшін
жағдайлар жасауға отандық және шетелдік қаражаттарды келтіруге, тауар
өндіру және қызмет көрсетуді үлкен тиімділікпен нарық қатынастары
субъектілерінің сұраныстарына сәйкес ұлғайтуға бағытталуы тиіс.
Жеке инвесторлар Мемлекеттік инвесторларға қарағанда коммерциялық табысты
көбейтуге өте құштар. Олар тауарларды және қызмет көрсетуді сұраныстарымен
ұштастыра отырып арттыруға, өндірістің түрлі жобаларымен нағыз тиімділерін
пайдалануға тырысады. Міне, сондықтан да, жеке инвесторлардың өндірісті
дамыту белсенділігін қолдай отырып, мемлекет тарапынан оларға қолайлы
жағдайлар жасауға, атап айтқанда, салық салу, несие беру, кедендік
пошлиндер жағынан едәуір жеңілдіктер беруге тиіс. Қазақстан
үкіметі 1996 жылы 1996-1998 жылдарға арналған мемлекеттік инвестициялық
бағдарлама қабылдады. Бұл бағдарламаға қаржылық секторды, құқықтық
реформаны, мұнай және газ өнеркәсібін, су ресурстарын, энергетика, көлік,
ауыл шаруашылығын, құрылысты, коммуналдық шаруашылықты, шұағын және орта
бизнесті қолдауды дамытудың жобалары енгізілді. Соңғы жылдары
біздің республикамызда шетел инвестицияларымен (қаржымен) жұмыс істейтін
кәсіпорындардың санының көбейе түскені мәлім. Қазіргі кезде
республикамыздағы инвестициялық тапшылық аса күрделі проблемалардың бірі
болып отыр.
Күрделі қаржы өндірісті дамытудағы инвестицияның негізі ретінде бұл
жаңадан салынатын құрылысқа, кеңейтуге, қайта құруға, техникамен қайта
жабдықтау және қолданыстағы өндірісті қолдауға, сол сияқты тауар -
өндірістік қосалқы қорлар жасауға, айналым қаржыларының өсуіне және
материалдық емес активтерге қаржы жұмсау.
Күрделі қаржы – капитал жасаушы инвестицияның құрамды бөлігі. Олар
жасауға және негізгі қорларды ұдайы жыңғартуға бағытталған шығындар.
Күрделі қаржы кәсіпорынның тіршілік етуінің қажетті жағдайы болып табылады.
Күрделі қаржы құрамына кіретіндер: құрылыс – монтаж жұмыстарына
кететін шығындар; негізгі қорларды сатып алуға жұмсалатын шығындар
(станоктар, машиналар, жабдықтар); ғылыми-зерттеу, жобалау – іздестіру
жұмыстарының шығындары, т.б.; еңбек ресурстарын инвестициялау; басқадай
шығындар.
Күрделі қаржыларды пайдаланудың маңызды бағыттары мыналардан
тұрады:
- жаңа құрылыстар, яғни жаңадан игерілетін алаңда жаңа кәсіпорындар салу;
- қолданыстағы кәсіпорындарды екінші және кейінгі кезеңдерде
салу арқылы оларды кеңейту, қосымша цехтар мен өндірісті іске қосу,
әлдеқашан жұмыс істеп тұрған негізгі және көмекші цехтарды кеңейту;
- қайта құру немесе жаңғырту, яғни кәсіпорынның қызмет
процесіндегі жаңа құрылысты салусыз немесе қолданыстағы негізгі цехтарды
кеңейтусіз жүзеге асырылатын іші нара немесе толық өндірісті қайта
жалғастыру;
- қолданыстағы кәсіпорындарды техникамен қайта жабдықтау, яғни
жаңа техниканы, технологияны игеру, механизациялау, автоматтандару, тозған
жабдықтарды қайтадан жаңғырту арқылы кейбір өндіріс участкелерін және
агрегаттардың техникалық деңгейін арттыру.
Күрделі қаржыны мемлекет тарапынан қаржыландыру келешекте сөзсіз азая
бастайды, бірақ олардың көлемінің кемуін кәсіпорынның меншікті қаржы
есебінен толықтыруға болады. Ол үшін кәсіпорындарға мемелекет тарапынан
тиісті жағдайлар жасау қажет.
Сонымен, күрделі қаржы кәсіпорындағы инвестициялық қызметін
басқарудың басты экономикалық тетігі инвестициялық саясатты анықтаудың
негізгі құралы болып саналады. Кәсіпорындарға бөлінетін күрделі қаржы,
біріншіден, банктер тарапынан несие беру арқылы, екіншіден, мемлекеттік
бюджеттен, үшіншіден, кәсіпорындардың өздерінің қаражаттарынын құралады.
Күрделі қаржының көлемін анықтау үшін кәсіпорындар бойынша заттай және
өндіріс қажетін қамтамасыз ететін негізгі қорлардың қанша болу керектігі
жөнінде жеткілікті мәліметтер болуы тиіс. Күрделі қаржының көлеміне
кәсіпорындардағы өндірісті ұлғайту қарқыны, өндірілетін өнімдер немесе
тауарлардың көлемінің артуы, сондай-ақ, қолданылатын құралдардың қызмет
көрсету мерзімінің ұзақтылығы және бұрын жұмсалған қаржының амортизациялық
ретіндегі айналғыштығын жылдамдату немесе өндіріс құралдарының құнын
өндіретін өнімнің құнына көшіруді тездету тікелей әсер етеді.
Күрделі қаржы –
біртіндеп екі кезеңнен өтетін процесс. Бірінші кезеңде қаржыландару ашылған
кезеңнен бастап, материалдар, жабдықтар үшін әр түрлі аванс ретінде
шығындар жамалады. Екінші кезеңі – бұл күрделі қаржыны өнімді пайдалану
кезеңі: техникаларды сатып алу арқылы негізгі қорлар жасау, үйлер мен
құрылыстар жүргізу. Күрделі қаржы бұл кезеңде заттық нысанына айналып,
заттай көрсеткіштер арқылы өлшенеді. Тұтас алғанда күрделі қаржының бағасы
негізгі қорлардың құнына айналады.
Шаруашылық жүргізуші субъект акцияға ие болу жолымен немесе
үлестік қатысудан табыс алу арқылы басқа субъектілерге қаржылық жұмсалымды
тудыра алады.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (ҚР АК) 94 - бабына
сәйкес, басқа заңды тұлғаны қалыптастырған жарғылық капиталдың бір бөлігіне
иелік етуші заңды тұлға еншілес болып табылады немесе жасалған
келісімшартқа сәйкес негізгі серіктестік қабылданған шешімді анықтай
алады. Негізгі серіктестік еншілес серіктестікке толық (100%) немесе
толғырақ (90%) бақылау жүргізе алады.
Бақылау – бұл оның қызметінен пайда алу мақсатында серіктестіктің
қаржылық және басқа саясатын анықтау құқы.
Егер басқа негізгі серіктестік оның дауыс беретін акциясының 20%
көбірек иемденсе, онда акционерлік қоғам тәуелді деп есептеледі (ҚР АК 95-
бабы), яғни инвестицияланған субъектінің оның бақылауынсыз қаржылық және
басқа саясаты бойынша шешім қабылдау құқығына ие болады.
Еншілес, тәуелді, бірігіп бақыланатын заңды тұлғадағы инвестиция
мына екі әдістің біреуімен ескерілуі мүмкін:
а) үлестік қатысу әдісімен – инвестция сатып алу сәтінде табыс
(залал) ретінде танылатын кірістер мен шығыстар туралы есеп берудегі
тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза активтер өзгерісіндегі инвестордың
мойындаған үлесі бойынша олардың құнын одан әрі арттыратын (кемітетін) сату
құны бойынша көрініс табады;
ә) құндық әдіспен – инвестиция сатып алу сәтінде сату құны бойынша
көрініс табатын есеп әдісі. Инвестициядан түсетін табыс инвестордың кіріс
және шығыс туралы есебінде сатып алған күннен кейін пайда болған
шаруашылықты серіктестікте жиналған таза табыстың жалпы сомасына тиесілі
дивидендтер көлемінде танылады.
Үлестік қатысу әдісі мынадай белгілермен сипатталады:
- шаруашылықты серіктестікке қатысты таза табысты қатысу үлесі
инвестордың инвестиция құнының баланстық өсуінен көрінеді және қатысу
үлесінен түскен табыстан білінеді;
- шаруашылықты серіктестікке қатысты залалдағы қатысу үлесі инвестиция
құнының баланстық кемуімен көрінеді және қатысу үлесіндегі залалдан
білінеді;
- тиесілі дивидендтер сомасы инвестордың инвестиция құнының баланстық
кемуімен көрінеді.
Егер тәуелді шаруашылықты серіктестік қызметінің нәтижесі залал
келтірсе, онда инвестор бұл серіктестіктегі өзінің қатысу үлесін
мойындайды, осының салдарынан инвсетицияның баланстық құны кемиді.
Құндық әдісті қолдану барысында – сатып алу сәтіндегі инвестициядан
түсетін табыс сатып алу құны бойынша білінеді. Инвсетициядан түсетін табыс
тиесілі дивидендтер көлемінде танылады, бірақ инвестицияны сатып алу
сәтіне дейінгі кезең үшін алынған дивидендтер қайтарылған капитал ретінде
қарастырылады және инвестицияның баланстық құнының кемуінен көрінеді.
Бұл әдіс қаржылық есеп жасау барысында, мынадай жағдайда
инвесторға қолданылады:
- тәуелді шаруашылықты серіктестік ұзақ мерзімді шектеу жағдайында
әрекет еткенде (оның дивидендтік саясатына араласа алатын үкіметтің
қадағалауында болады; олардың қызметі шетелге таза табысты аударуға тыйым
салынатын елде, шетелде іс жүзіне асырылады; тәуелді шаруашылықты
серіктестіктің қызметін шектеуге әкелуі мүмкін саяси ахуалдың өзгеруі);
- инвестициялар жақын күндері іске асырылу үшін сатып алынатын болса.
Сатып алған сәтке дейінгі кезең үшін есептелетін проценті де
қосылатын құн бойынша қаржылық инвестицияны сатып алу есепте сатып алушының
сатушыға процентпен төленген көлемге кемітілген сату құны бойынша көрінеді.
Құнды қағаздардағы инвестицияны жабу құны арасныдағы айырмашылықты
(жеңілдік немесе сатып алу барысныда пайда болған сыйлықақы) инвестор оны
иеленген кезең ішінде өтейді (амортизациялайды).
Қаржылық инвестицияны қысқа мерзімді бағалау категориясына аудару
барысында болатын нәрселер:
- егер қысқа мерзімді инвестициялар ағымдағы сату құнының төмен
- бағасы бойынша есекрілетін болса, онда ол сату және баланыстық
құнның төмен бағасы бойынша алынады;
- егер қысқа мерзімді қаржылық инвестцииялар ағымдағы құн
бойынша ескерілетін болса, онда ол баланыстық құн бойынша болады.
1.3 Қаржылық инвестицияның шетелдік тәжірибесі
Қазіргі таңда Қазақстан әлемдік шаруашылықтың толық қанды мүшесі болып
табылады. Республикамыздың экономикасының дамуы экономикалық ортада
инвестициялық бағытты құруды талап етті. Инвестицияның құйылуы өндірістің
масштабының кеңеюіне және сонымен қатар экономиканың әлеуметтік
экономикалық дамуының сапалы, жаңа деңгейге шығуын қамтамасыз етеді.
Экономикадағы жаңалықтар мен өсулер инвестицияның көлемімен, құрылымымен
және олардың жүзеге асырылу сапалары мен қарқынымен анықталынады. Сонымен
қатар, инвестициялық жинақтаулар мен олардың материалдық ресурстарынсыз
инвестицияда ешқандай оң нәтижелер болмайды.
Өндірісті үнемі жетілдіру және технологиялық құралдарын жаңартуды
қамтамасыз ететін мемлекет, ғылыми-техникалық прогресс және нарықтық
күштері арасындағы байланыс жүйесін күшейтетін қозғаушы күш.
Экономикасы дамыған мемлекеттердің тәжірибесі бейнелегендей, коғамның
технологиялық даму механизімінің құрылуы мемлекетпен реттелетін,
тұтынушымен нарықтық қалыптасу барысында пайда болатын байланысты
білдіреді. Халықпен бірге тұтынушы рөлінде жаңа техника және прогресстік
технологияларын сатьп алуына қызығатын өндірістік кәсіпорындар және
өндірістің немесе ауыл шаруашылығының толық салалары сияқты, өндірістік
секторының мүшелері де болуы мүмкін. Осымен қатар, жабдықтаушы болып
прогрессивті технологияларын, жаңа техника және басқа да өндіріс тәсілдерін
шығаратын, технологиялары биік деңгейлі немесе ғылыми көлемді өндірістер
(фирмалар), ғылыми-зерттеу және енгізуші мекемелер табылады. Шаруашылық заң
шығару ортасында мемлекеттік мақсаттағы саясатын және дамыған қаржы жүйесін
пайдалану, көбінесе, осындай механизмді шығару жетістігіне алып келеді.
Өндірістік секторы жағынан жаңалықтарына және өнер табыстарына қойылатын
талаптары түрлі болады. Ол таза инновациялық өрісте де, шаруашылық
басқару ортасында да сектор элементтері (кәсіпорындар мен салалар) ерекше
ынталарын білдіруіне байланысты. Одан басқа, ҒЗКТЖ саланың тапсырыстарына
ақы төлеуге немесе лицензияларды сатып алуға түрлі экономикалық
агенттерінің қаражаттары жетпейді. Өндірістік сектор агенттерінің
экономикалық ынталары және кәсіпкерлік мақсаттары өндірістің
қажеттіліктерінің кейбір жүйесінен туындайды, ол күрделі иерархия
құрылымына иеленуі мүмкін. Бірінші кезекті қажеттіліктерге (төменгі
қатарлы) солардың арасындағы өндірістің жұмыс істеуімен және қудаламауымен
пайда болған міндетті болатын ынталар жатады.
Олардың арасында:
өндірістің жұмыс істеуі үшін қажетті еңбек, материалдық және қаржы
ресурстары жеткілікті көлемде уақытылы және сенімді түрде қамтамасыз
ететін қажеттілік;
сату нарығында өндірістің өнімдері мен ұсынатын
қызметтерінің тұрақтығын қамтамасыз ететін қажеттілік;
нарықтық жағдайда өндірістің заңдық қаулылары және жұмыс
ережелерін міндетті түрде орындау жолдарымен ғана мемлекет пен экономикалық
субъекттерін байланыстыратын қажеттілік.
Ынталардың екінші (жоғарғы) қатарына келесілерді жатқызуға болады:
нақты салада немесе орналасқан аймақта өндірістің рөлін күшейту
қажеттілігі;
өндірісті өрістету және диверсификациялау;
жаңа прогрессивті технологияларын өңдеу тәсілдерімен жаңа
сату нарықтарын және жаңа нарықтық жолдарын ашу мен шығару
қажеттілігі;
әлеуметтік- экономикалық өрісінде биік деңгейге ұмтылу;
өзінің саласында немесе өзінің аймағында озат болу үшін мақсат қою;
кәсіпорынның жұмыс жағдайларына қарай тіке немесе сырттай қатысты
заңдар және заң күшіндегі актілерін шығаруына үлес қосу.
Кәсіпорын өз жұмысында осы қажеттіліктерді қанағаттандыруына тырысады,
өйткені осы мәселелердің шешілуі оның үнемі дамуын қамтамасыз етеді. Бірақ,
кей кезде шамаларының шектелуіне немесе сәйкес ресурстарға байланысты алда
қойылған мақсаттарының бірнеше бөлігі ғана жүзеге асырылуы мүмкін. Сол
себептен, негізінде кәсіпорын бірінші, екінші ж.б. етіп қанағаттандырылатын
ең басты (беделдік) кызықшылығын және қажеттілігін іріктеп отырады. Қатал
түрінде жоғары бағалау немесе қосымша шарттарын орындау арқылы
қажеттіліктерінің осындай сараптау (ранжир) өткізуіне, пайдалығының белгілі
функцияларын құрауға болады. Игіліктің көлемі, басқа сөзбен, тауарлар мен
қызмет көрсетуіне, сонымен қатар, өндірістік субъектінің анау немесе мынау
қажеттілігін қанағаттандыруына шамамен көмек беретін пайдалық
функцияларының аргументі болып табылады. Әрине, барлық кәсіпорындар
өздерінің шектеулі жағдайларына сәйкес алдарына көптеген пайдалы нәтиже алу
мақсатын қояды. Сонымен қатар, ереже түрінде, ең беделді, сондықтан
пайданың нәтижелі аса салмақты болуына байланысты, өзінің қажеттілігін
қанағаттандыруына тырыса отырып, кәсіпорын керекті игіліктер нарығында
өзінің сұранысын қалыптастырады. Игілік базары түсінігін кең мағынада алу
керек, өйткені, айтылып өткендей, кәсіпорынның қажеттіліктері өз мазмұны
мен бағыттары мен ерекшеленеді. Олар материалдық қажеттіліктерінен бастап
(капитал, шикізат және еңбек ресурстарының қажеттілігі) интеллектуалдық
тәсілдерімен және әдістерімен қанағаттандырылатын қажеттіліктеріне дейін
орындалуын күтеді.
Сонда да, ғылыми зерттеу мекемелері, енгізу фирмалары ұсынып отырған
игілікке өндіріс секторының және халықтың тиімді (төлем аларлық) талабын
қалыптастыруы өндірістің ғылыми-технологиялық даму динамикасын анықтайды.
Белсенді меншік иелері немесе талап етіліп отырған игіліктер, сонымен қоса,
инновациялық игіліктерді өндірушілер аталған игіліктерге сұраныстың өсуіне
байланысты өз әрекеттерін күшейтеді, яғни, олардың талаптарының күшейуіне
қарай оның қоғамдық құндылығы да өседі. Ең жоғары қатардың қажеттілігін
қанағаттандыруына бағытталған және мекемелердің рөлін, мәнділігі мен
абыройын көтеретін материалдық игіліктері жөнінде айтсақ, бұл процесс
өндірушілердің нарықтық бағалары мен табыстарының өсуінде бейнеледі. Екі
жағдайда да ғылыми-технологиялық даму мәселелерімен айналысатын
инновациялық және шаруашылық реттеу өрістегі мекемелердің жағдайлары
нығаяды. Инновациялық өрісінің элементтерінің көптігін үш негізгі түрімен
бейнелеуге болады:
шаруашылық механизмі мен қызығушылығының әрекеттестігі арқылы процесс
мүшелерінің арасындағы бәсекелестіктің нарықтық түрі;
билеуші құқықтық өкілдіктер базасында жүргізілетін мемлекеттік
басқаруы;
халықтың дәстүрімен, менталитеті, өнегелі де этикалык ережелерімен
келісілген түрлері.
Өнімнің үнемі жаңартылып тұратын үлгілері мен жаңарту (өзгерту)
микродеңгейі, инновацияларын нығайту базасында оның өлшемін толық
жетілдіруі қысқа мерзімді циклі болып табылатын жабдықтарын, негізгі
қорлардың активті бөлшектерін он жыл сайын жаңартуы орта мерзімді циклі
аталып, мезодеңгейін құрайтын; елу жыл шамасында базисті инновацияларының
кластер негізінде таралып жатқан жетекші технологиялық, өндірістін
технологиялық әдістерін тарату кезеңдерін Кондратьевтің ұзақ циклі атты
макродеңгейін бейнелейтін жабдықтау-технологиялық прогрессінің
ерекшеліктігін және негізгі мінездемесін осы үш деңгейде қарастыруға
болады.
Ақпараттық қамсыздануының өзгертілген жүйесін құру ақпараттандырудың
мықты инфракұрылымы: мәліметтер қоры мен базасы және олардың желісінің;
ақпараттық-іздеу жүйесі мен олардың желісінің; аумақ, облыс, республика
көлемінде локальды желісінің; ақпараттық желілік технологиялардың және
халықаралық желіге шығудың; есептеуіш машинасы желісінің;
автоматтандырылған қызметтер мен орталықтар, кітапханалар желісінің жасап
шығарылуы мен құрылуын қажет етеді.
Аталмыш жүйе пайдаланушыларға өнеркәсіп өндірісінің қызмет деңгейі мен
әсерлігін біршама көтеруге мүмкіндік беретін барлық қажетті ақпаратты
жинақтау, өңдеу мен ұсыну қажет.
ӨК-нің ақпараттандыру өндіріс, экономикалық-ұйымдастырушылық,
шаруашылығының ғылыми және әлеуметтік қызметі мен табиғат, еңбек және
материалдық ресурстарын әсерлі пайдалану мақсатында қайта өңдеу
өнеркәсібінің барлық салаларында ұсақ электроника және есептеуіш
техникасының жаңашыл кұралдарын құру мен қолдану үрдісі болып табылады.
Ақпараттық технологиялардың қалыптастырылуы мен дамуының негізгі
көрсеткіштері 1- суретте көрсетілген.
Инвестициясыз ішкі және сыртқы рыноктардағы тауар өндірушілердің
бәсеке қабілеттілігін қамтамасыз ету, қазіргі кездегі капитал
жұмсалымдарының болулары мүмкін емес. Рыноктік инфрақұрылымдардың және
әлемдік тауар өндірушілердің құрылымдық және сапалық өзгертулерінің
процесстері инвестициялаудың есебімен және жолымен жүзеге асырылады.
Инвестициялау экономикалық өсуді, аймақтың әлеуметтік жағдайын, халықтың
жұмыспен қамтылуын және сонымен қатар елдің экономикасының дамуын
анықтайды.
1 сурет Ақпараттық технологиялардың қалыптастырылуы мен дамуының
негізгі көрсеткіштері
Қазақстан Республикасының экономикасының дамуы отандық және шет елдік
инвестициялаудың тартылуымен тығыз байланысты болып келеді. Шетел
инвестициялары Қазақстан Республикасының территориясындағы кәсіпкерлік
қызметтің объектісіне шетел инвесторына тиісті азаматтық құқықтардың, соның
ішінде ақша, бағалы қағаздар, интеллектуалды қызметті және тағы басқа
мүліктерді, сонымен қатар қызмет пен ақпарат нәтижелеріндегі ақшалай
бағасына ие мүліктік құқықтар түрінде шетел капиталын салу болып табылады.
Инвестицияларды әр түрлі қаржы құралдарын шығара отырып тарту бүгінгі
күні кең көлемде қолға алынады. Оған елдегі қолайлы инвестициялық климат өз
әсерін тигізуде. Қай елде болмасын инвестицияның келуі инвестициялық климат
дәрежесіне және оны анықтайтын факторларға тікелей байланысты.
Инвестициялық климатты анықтау шетел инвесторларын тарту мен пайдалану
саясатының негізгі міндеті болып табылады. Себебі, біріншіден,
инвестициялық климат шетел инвесторларына әсер ететін факторларды
анықтауға, екіншіден мемлекеттегі жағдайды тереңірек бағалауға, үшіншіден
шетел субъектілерінің мінез-құлықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Қызмет жағын анықтайтын заңдық, нормативтік, ұйымдастырушылық,
экономикалық, әлеуметтік, саяси және мәдени және тағы басқалары бір-бірімен
байланысты факторлардың әсерінен қалыптасады. Яғни, инвестициялық климатты
бірнеше көрсеткіштер (факторлар) арқылы бағалауға болады. Оларға:
экономикалық реформаның жағдайы; банк жүйесінің тұрақтылығы; саяси
реформаның тұрақтылығы; табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
инвестициялық қызметтің құқықтық реттелу дәрежесі және халықаралық
стандартқа сай жасалған заңдылықтар мен нормативтік актілердің болуы;
инфляция қарқыны; сыртқы экономикалық байланыстар дәрежесі; білікті жұмыс
күшінің болуы; мемлекеттік нарық потенцалының сипаты (ЖІӨ, халық саны);
нарық инфрақұрылымының және валюта нарығының дамуы және тағы басқалар
жатады .
Шетел инвесторлары инвестициялық климаттың бұл көрсеткіштерін бағалап
мемлекеттегі инвестициялық климатты жағымды немесе жағымсыз екендігін
анықтайды. Егер инвестициялық климат жағымды болса, онда инвесторлар
инвестиция туралы шешім қабылдайды.
Қазақстан ұзақ мерзімге бағытталған “Қазақстанның 2030 жылға дейінгі
даму стратегиясына” сәйкес өзінің динамикалық дамуын жалғастыруда, сонымен
қатар біздің алдымызда – Қазақстанды әлемнің бәсеке қабілетті елу елінің
қатарына енгізуіміз қажет деген стратегиялық мәселеміз тұр.
Қазақстан еліміздің экономикасына шетел инвесторларын тарту саласы
бойынша көптеген нәтижелерге жетті. Қазақстанның экономикасына тартылған
тікелей шетелдік инвесторлардың жалпы түсімінің өсулері 60-65 пайыз көлемін
құрайды. Егер 2007 жылы Қазақстандағы тікелей шетелдік инвестициялардың
жалпы түсімдері 10,6 млрд. долларды құраса (2006 жылмен салыстырғанда 60
пайызға өскенін көрсетеді), ал 2008 жылы Қазақстандағы тікелей шетелдік
инвестициялардың жалпы түсімдері 17,5 млрд. долларды құрады (2007 жылмен
салыстырғанда 65 пайызға өскенін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz