Ағылшын, қазақ мақал-мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу (еңбекке баулу тақырыбы).
Жоспар
КІРІСПЕ
БӨЛІМ 1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
жолдары
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің пайда болу,қалыптасу
1.2 Мақал . мәтелдердің қазақ тілінде зерттелуі
1.3 Мақал . мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
1.4 Фразеологизмдерді, мақал.мәтелдерді аудару жолдары
БӨЛІМ 2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ҰҚСАСТЫҚТАРЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің құрылымдық,
мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық
және мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
БӨЛІМ 3. АҒЫЛШЫН . ҚАЗАҚ МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Еңбекке баулу тақырыбындағы ағылшын.қазақ мақал.мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу
3.2Ағылшын тілі сабағында мақал.мәтелдерді қолдану тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША А
КІРІСПЕ
БӨЛІМ 1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ.МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ
жолдары
1.1 Қазақ тіліндегі мақал.мәтелдердің пайда болу,қалыптасу
1.2 Мақал . мәтелдердің қазақ тілінде зерттелуі
1.3 Мақал . мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
1.4 Фразеологизмдерді, мақал.мәтелдерді аудару жолдары
БӨЛІМ 2. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ, МАҒЫНАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ, ҰҚСАСТЫҚТАРЫ
2.1 Ағылшын және қазақ мақал . мәтелдерінің құрылымдық,
мағыналық ерекшеліктері және оларды топтастыру
2.2 Қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал . мәтелдердің құрылымдық
және мағыналылық ерекшеліктері мен ұқсастықтары
БӨЛІМ 3. АҒЫЛШЫН . ҚАЗАҚ МАҚАЛ . МӘТЕЛДЕРІНІҢ ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1 Еңбекке баулу тақырыбындағы ағылшын.қазақ мақал.мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу
3.2Ағылшын тілі сабағында мақал.мәтелдерді қолдану тиімділігі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМША А
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінде халықтың тарихы, саяси өмірі, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық қазынасы, сан саладағы мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың философиясы оның мақал- мәтелдерінде десек, қателесе қоймаспыз. Сондықтан біздің тақырыбымыз терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын, шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты орамдар жайында болмақ. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан өзгерістер тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіне ықпал етіп, өзіндік із қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда жұмыс барысында мақал-мәтелдер тұлғалық және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер ретінде белгілі екендігіне куә болдық. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы ата-бабамыз жас ұрпақты елін,жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Шет тілін үйренуші ол тілдің сөздік қорын игеріп,грамматика ережелерін меңгеріп,мәтіндерді дұрыс аудара алу қабілетіне жетіп қана қоймай,сол тілді тудырған халықтың мәдениетін өз халқының мәдениетінен кем білмеуге тырысу қажет.Мәдениет деген ұғымға халықтың өнер-білімі ғана емес,ғасырлар бойы қалыптасқан өмір сүру стилі,ойлау ерекшелігі, ұлттық салт- дәстүрі,тұрмысы,өмірге деген көзқарасы да кіреді. Мақал-мәтелдер – осы ұғымдарды айқын көрсететіні анық. Ұлттық-мәдениеттік семантика ағылшын халқының мақал-мәтелдеріне де тән.Ағылшын мақал-мәтелдері мың жылдан астам тарихы бар халықтың өсіп-өнуінің нәтижесі.Оларды тек көркем сөз құралы демей,ағылшын қоғамынан хабардар ететін білім қайнары деп те қараған жөн.Дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Ағылшын қазақ мақал-мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу. Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде біздің алға қойған мақсатымыз ағылшын тіліндегі мақал- мәтелдерді қазақ тіліне аударудың мүмкіншіліктерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастыру болды.Олардың ішінде нақты еңбекке баулу тақырыбындағы мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу, олардың баламаларын табуға тырысу.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалға айтатын болсақ, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер
Шет тілін үйренуші ол тілдің сөздік қорын игеріп,грамматика ережелерін меңгеріп,мәтіндерді дұрыс аудара алу қабілетіне жетіп қана қоймай,сол тілді тудырған халықтың мәдениетін өз халқының мәдениетінен кем білмеуге тырысу қажет.Мәдениет деген ұғымға халықтың өнер-білімі ғана емес,ғасырлар бойы қалыптасқан өмір сүру стилі,ойлау ерекшелігі, ұлттық салт- дәстүрі,тұрмысы,өмірге деген көзқарасы да кіреді. Мақал-мәтелдер – осы ұғымдарды айқын көрсететіні анық. Ұлттық-мәдениеттік семантика ағылшын халқының мақал-мәтелдеріне де тән.Ағылшын мақал-мәтелдері мың жылдан астам тарихы бар халықтың өсіп-өнуінің нәтижесі.Оларды тек көркем сөз құралы демей,ағылшын қоғамынан хабардар ететін білім қайнары деп те қараған жөн.Дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Ағылшын қазақ мақал-мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу. Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде біздің алға қойған мақсатымыз ағылшын тіліндегі мақал- мәтелдерді қазақ тіліне аударудың мүмкіншіліктерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастыру болды.Олардың ішінде нақты еңбекке баулу тақырыбындағы мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу, олардың баламаларын табуға тырысу.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі. Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай кеткен жөн. Мысалға айтатын болсақ, фразеология саласының қалыптасуына, дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М. Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т. Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика – семантикалық сипаты// Алматы – 2004
2. Құрманғали Ашанұлы «Қазақ әдебиеті», 14-20 наурыз 2003, 3
3. Адамбаев Б.A. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.
4. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.:Высшая школа, 1979.-С. 56)
5. Иностранные языки в школе//2005
6. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003
7. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в школе, 2005, 3
8. А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
9. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
10. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22
11. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.:Высшая школа, 1979.-С. 52)
12. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
13. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177
14. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
15. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.
16. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді қолдану//Ағылшын тілі мектепте, 2006, № 3
17.Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
18.Ө.Тұрманжанов. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «Раритет», 2004 жыл.
19. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., А.В. Куниннің сөздіктері және көркем шығармалары қолданылды.
20, Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002
21. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан
мектебі – 2001, N 3
22. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі сөздіктер, 2001
23. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
24. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
25. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.
26. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.
27. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
28. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.
29. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.
30. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
31. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.
32. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.
33. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.
34.Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация және аударманың көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.
35. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,200, 50-52 б.
36. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.
37. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.
38. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.
39. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
40. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен Абьшай хан атыңдағы Кязақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің 60-жылдығына арналған "Лингвистиканың көкейкесті мәселелері және шет тілдерін оқытудың әдістемелері" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.
41. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің
қүрметіне арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материаддары. Алматы, 2002. 112-115 бб.
42. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы. Алматы, 2003. 215-21866.
43. Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Серия
гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
44. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
45. I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая школа», 1986 жыл.
46. Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.
47. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «ҚАЗақпарат», 2004 жыл.
48. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.
1. Аргингазина Ш.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің лексика – семантикалық сипаты// Алматы – 2004
2. Құрманғали Ашанұлы «Қазақ әдебиеті», 14-20 наурыз 2003, 3
3. Адамбаев Б.A. Ағылшын және қазақ мақал – мәтелдерінің құрылымдық және мағыналық ұқсастықтары //Алматы-1996, 17 б.
4. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.:Высшая школа, 1979.-С. 56)
5. Иностранные языки в школе//2005
6. Жүсіпова Р.Б. Ағылшын және қазақ тілдеріндегі мақал – мәтелдердің синонимдік мәні// Қаз ҰУ Хабаршысы – Филология сериясы // N 3- 2003
7. Мақал – мәтелдерде ағылшын сабағына қолдану// Иностранные языки в школе, 2005, 3
8. А.В. Кунин Мақал – мәтелдердің құрылымдық-мағыналық ерекшеліктеріндегі "коммуникативтік фразеологиялық бірліктер//М., 1981-77
9. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
10. Кеңесбаев I. - Қазақ тіл білімі туралы зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1987. - Б.22
11. Современный русский язык.(Под ред. Д. Э. Розенталя)- М.:Высшая школа, 1979.-С. 52)
12. Айтбаев Ә.Ө. «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» - Алматы: Ғылым, 1975. -14 б.
13. Сәрсенбаев Мақал – мәтелдердің аударылуы//Алматы-1998-177
14. Пермяков Г.Л. Пословицы и поговорки народов Востока. Москва: Наука, 1979. -671 с.
15. Сәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты: Докт.дисс. Алматы, 1997. -260 б.
16. Иманбаева К. Мақал-мәтелдерді қолдану//Ағылшын тілі мектепте, 2006, № 3
17.Ахманова О.С., Гюббент И.В. Вертикальный контекст как филологическая проблема // Вопросы языкознания. М., 1977. N3. — С.49.
18.Ө.Тұрманжанов. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «Раритет», 2004 жыл.
19. Smith W. С, Сowie А.Р., Маскіn Rаnd Мс.Саіg І.К., Тауlог А., Whiting В.J., Seidi J., Мс Моrdiе W., Ridout R. Аnd Witting С, Аррегsоn G. L., А.В. Куниннің сөздіктері және көркем шығармалары қолданылды.
20, Ағылшын және қазақ тілдеріндегі етістікті фразеологизмдердің синонимдігі// АГУ им. Казахстанская филология: проблемы и перспективы. – Алматы – 2002
21. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі кейбір ұқсастықтар туралы // Қазақстан
мектебі – 2001, N 3
22. Ағылшын – қазақ тілдеріндегі сөздіктер, 2001
23. Словарь употребительских английских пословиц//Москва-1985
24. Жабықбаев М.Қ. Мақал – мәтелдерді ағылшын сабағында пайдалану//Қазақстан мектептеріндегі шетел тілдері// № 3, 2005
25. Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского университета,1989. -192 с.
26. Бейсенов Қ. Қазақ топырағыңда қалыптасқан ғақлиятты ой кешу үрдістері. Алматы: Ғылым, 1994. -168 б.
27. Морозова Л.А. Художественные формы пословиц // Вопросы жанров русского фольклора. Москва: Изд-во Московского университа,1972. -с.3-16.
28. Ақбердиева Б. Лексика-фразеологиялық жүйедегі мифтік-танымдық құрылымдар: Канд. дисс. Алматы, 2001. -114 б.
29. Мұқанов М. Ақыл-ой өресі. Алматы: Қазақстан, 1980. - 172 б. 21. б.
30. Ерназарова 3. Сөйлеу тілі синтаксисінін прагмалингвистикалық аспектісі. Алматы, 2001. - 194 б.
31. Сәдуақасов Ж. Қазақ тіліндегі бір құрамды сөйлемдер. Алматты: Білім, 1996. - 202 б.
32. Қазақ тіліндегі жай сөйлем түріңде келген мақал-мәтелдердің кұрьгльімдық ерекшеліктері // Н.Сауранбаев және қазақ тіл білімі.Алматы,2000, 76-81 б.
33. Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің варианттылығы // Тіл деңгейлері және олардың өзара қатынасы (ғылыми мақалалар жинағы). Алматы,2000, 72-79 б.
34.Мақал-мәтелдердің көркем шығарма тілінде берілуі // Мәдениетаралық коммуникация және аударманың көкейтесті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Абылай хан атыңдағы ҚМХҚ ӘТУ,2001 419-421 б.
35. Фразеология және мақал-мәтелдер // Қазақ тілі мен әдебиеті. N8,200, 50-52 б.
36. Қазақ мақал-мәтелдерінің жасалуыңдағы этнолингвистикалық уәждері//Түркітану мәселелері: бүгіні мен болашағы. Халықаралық гылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы: Қаз. мем. қыздар педагогика институты, 2001, 236-239 б.
37. Қазақ макал-мәтелдерінің логика-семиотикалық және прагматикалық сипаты // Тілтаным-Языкознание. N1,2001,66-71 б.
38. Ағылшын-қазак мақадцарының салыстырмалы сараптамасы // Мир языка. Н. М. Құрманбаевтың 75-жылдық мерейтойы қүрметіне үйымдастырылған "Мышление-Язык-Лингводидактика" атты ғылыми конференция материалдары. Алматы, 171-174 бб.
39. Ағылшын-қазақ мақалдарының этнолингвистикалық ерекшеліктері // Мир языка. "Аударманың көкейкесті мәселелері" атты халықаралық ғылыми конференция материалдары. Алматы, 2001. 208-210 бб.
40. Қазақ мақал-мәтелдерінің зтнолингвистикалық сипаты// Мир Языка. Казақстан тәуелсіздігінің 10 жылдығы мен Абьшай хан атыңдағы Кязақ мемлекеттік халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің 60-жылдығына арналған "Лингвистиканың көкейкесті мәселелері және шет тілдерін оқытудың әдістемелері" атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. Алматы, 2001. 187-190 бб.
41. Кісі есімдері мен мекен атауларына қатысты макал-мәтелдердің
қүрметіне арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материаддары. Алматы, 2002. 112-115 бб.
42. Гендерлік қатынасқа байланысты мақал-мәтелдердегі этнолингвистикалық мотивтер // Тіл тағлымы. Алматы, 2003. 215-21866.
43. Табиғат кұбылыстарына байланысты ағылшын және қазақ мақал-мәтелдері // Поиск-Ізденіс. Серия
гуманитарная. Алматы, 2003. 189-191 бб.
44. Қазақ макал-мәтелдерінің этнолингвистикалық сипаты //Вестник КазНУ им. Аль. Фараби. Серия филологическая. Алматы, 2003. 207-210 бб.
45. I.V.Arnold, «The English Word», Мәскеу «Высшая школа», 1986 жыл.
46. Ә.Қайдар, Қазақ тілінің өзекті меселелері, Алматы, «Ана тілі», 1998 жыл, Беттері 25-26,221-227.
47. А. Нысаналин. Қазақтың мақал-мәтелдері, Алматы «ҚАЗақпарат», 2004 жыл.
48. Ә.Есентемірова, Тілашар, Алматы «Қазақ энциклопедиясы», 1992 жыл, Беттері 147-149.
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінде халықтың тарихы, саяси
өмірі, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық
қазынасы, сан саладағы мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың
философиясы оның мақал- мәтелдерінде десек, қателесе қоймаспыз. Сондықтан
біздің тақырыбымыз терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын,
шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты
орамдар жайында болмақ. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан
өзгерістер тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіне ықпал етіп, өзіндік із
қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда жұмыс барысында мақал-мәтелдер тұлғалық
және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер
ретінде белгілі екендігіне куә болдық. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы ата-
бабамыз жас ұрпақты елін,жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға,
адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді
қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Шет тілін үйренуші ол тілдің сөздік қорын игеріп,грамматика ережелерін
меңгеріп,мәтіндерді дұрыс аудара алу қабілетіне жетіп қана қоймай,сол тілді
тудырған халықтың мәдениетін өз халқының мәдениетінен кем білмеуге тырысу
қажет.Мәдениет деген ұғымға халықтың өнер-білімі ғана емес,ғасырлар бойы
қалыптасқан өмір сүру стилі,ойлау ерекшелігі, ұлттық салт-
дәстүрі,тұрмысы,өмірге деген көзқарасы да кіреді. Мақал-мәтелдер – осы
ұғымдарды айқын көрсететіні анық. Ұлттық-мәдениеттік семантика ағылшын
халқының мақал-мәтелдеріне де тән.Ағылшын мақал-мәтелдері мың жылдан
астам тарихы бар халықтың өсіп-өнуінің нәтижесі.Оларды тек көркем сөз
құралы демей,ағылшын қоғамынан хабардар ететін білім қайнары деп те қараған
жөн.Дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Ағылшын қазақ мақал-мәтелдерін
салыстырмалы түрде зерттеу. Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде
біздің алға қойған мақсатымыз ағылшын тіліндегі мақал- мәтелдерді қазақ
тіліне аударудың мүмкіншіліктерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастыру
болды.Олардың ішінде нақты еңбекке баулу тақырыбындағы мақал-мәтелдерді
салыстыра зерттеу, олардың баламаларын табуға тырысу.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне
тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас
туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай
кеткен жөн. Мысалға айтатын болсақ, фразеология саласының қалыптасуына,
дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М.
Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т.
Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология
саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.Жоғарыда
аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар - Н.Н. Амосова,
А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б.
Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі
оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді [1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық болмысымызды танытатын бай
мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді (бұдан былай қысқарған түрде ММ-дер)
жан-жақты зерттеп, танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған
терең зерттеулердің өзекті екені даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін
танытатын ММ-дердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа
бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізудің қажеттігі қазіргі таңдағы тіл
ғылымының мақсат-мұраты — тілдік құбылыстардың сырын тану жолында күрделі
де кешенді үрдісті дамытумен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің ұлттық мәртебе алуына байланысты,
Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар
деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды.
Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ
қосттілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби
шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие
құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.Еліміздің басшысы Н.Назарбаевтың “Үш тұғырлы тіл”
бағдарламасы бойынша әр бір азамат қазақ,ағылшын,орыс тілдерін жетік
меңгерулері тиіс.Осы жоба барысында туыс емес тілдердің
әдебиетін,тарихын,салт-дәстүрлерін зерттейтін ғылыми жобалардың өзектілігі
даусыз.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі
қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы
тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес
жақтарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін ашу.
Сонымен қоса еңбекке баулу тақырыбы бойынша ағылшын қазақ мақал-
мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу, олардың баламаларын табу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-
ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу болып табылады.Аталған
тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді зерттеу -
жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын айқындау;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын бақылау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын,
варианттылығын талдау;
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби
шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу
жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салыстырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы,
тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің
мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің
көркем бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп-
салдары айқындалды.Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әр басқа екі
ұлт танымдарындағы ортақ және ерекше ұйымға ұйытқы болған мақал-мәтелдерге
мәтін арқылы этнолингвистикалық талдау жасалынды.
Жұмыста барлығы 200-ден астам ағылшын-қазақ мақал-мәтелдері
қамтылды.Олардың 160-тан астамы еңбекке баулу тақырыбы бойынша.Дипломдық
жұмысының барысында туыс емес екі тілдің мақал-мәтелдерінде
құрылымдық,мағыналық ұқсастықтары бар екені белгілі болды. Осылайша біз
білім атты теңізге тамшыдай болса да өз үлесімізді қостық деп
үміттенеміз.Дипломдық жобамызды жазу барысында біздің "Қазақ және ағылшын
тілдеріндегі мақал-мәтелдердің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері мен
ұқсастықтары" атты мақаламыз жарық көрді.Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының білім және ғылым министрлігі және Қарағанды "Болашақ"
университеті ұйымдастырған "Жастар және Қазіргі Заманғы әлемдік мәселелері"
атты ғылыми-практикалық конференцияға қатысып үздік жұмыс үшін
марапатталдық.Сонымен қатар Үздіксіз білім берудің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында мақаламыз жарық көрді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
БӨЛІМ 1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің пайда болу,қалыптасу жолдары
Мақал-мәтелдер(қысқаша-ММ)-әрбір халықтың көне де байырғы рухани
қазынасы.Ол-өз бастауын адам баласының тым ертедегі саналы қоғам құраған
балаң кезінен алып,ғасырлар бойы еленіп-екшеліп,сұрыпталып,толассыз толығып
келе жатқан жанды құбылыс,халық даналығының қорланып жиналған қоры,ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан рухани қазынасы.
Қазақ тіліндегі ММ қатысты материалдарға шолу жасау барысында оларды
зерттеу,жинақтау,сұрыптау,жүйелеу жұмысы екі кезеңнен тұратыны
анықталды,олардың біріншісі- ХІХ ғасырдың екіншісі бөлігі.Кеңес дәуірінің
1948 жылына дейінгі уақытта ММ-ді тек халық аузынан жинап,жеке басылым
ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, ал екінші кезеңде-оларды тілдік
тұрғыдан зерттеумен сипатталды.
Мақал-мәтелдердің пайда болып, қалыптасуы үлкен екі түрлі объективті
факторға байланысты. Оның біреуі және негізгісі – ішкі фактор да, екіншісі
– сыртқы фактор. Мақал-мәтелдердің ішкі факторға байланысты пайда болып,
қалыптасуын әрбір этностық қауымның халық болып қалытасуының ұзақ тарихи
процесіне, рухани өмірі мен мәдени-әлеуметтік жағдаятына, тіршілік-тірлігі
мен күн көріс тәсілдеріне, өзіндік дүние танымы мен болмыстағы
құндылықтарды бағалай білуіне байланысты деп білсек, сыртқы факторын сол
этникалық қауымның бір табиғи ортада, географиялық аумақта (уақытша, не
тұрақты) бірге жасап, біте қайнасып кеткен басқа халықтармен араласуының,
бір-біріне тигізген рухани-мәдени әсеріне байланысты деп қараған жөн. Көрші
отырған халықтардың өзара жан дүниесімен де, салт-дәстүрімен де араласуын
қазақ атам Ақыл ауысады, ырыс жұғысады деп бекер айтпаса керек.Мақал-
мәтелдердің ішкі факторларға байланысты пайда болуы мен қалыптасуының ең
алғашқы себептері мен тәсілдері әр алуан. Солардың ең бастысы: біріншіден,
саналы қауымның өзі өмір сүрген табиғи ортаны, табиғат құбылыстарын танып-
білуіне, екіншіден, тіршілік көзі – еңбек процестерін, кәсіпшілікті
меңгеруге, үшіншіден, адамдар арасындағы қарым-қатынастардың қыр-сырын
терең ұғынуға байланысты болса керек.
Мақал-мәтел жанрының дүниеге келуінің екінші бір объективті себебі: табиғат
құбылыстарының өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-
тіршілік көздерін меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-
қатынастардың қыр-сырын терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе-
тағылымын көп сөзбен ұзақ баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да
нұсқа түрінде айтып жеткізу мақсатына байланысты. Қазақтың Тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні бар деп ескертуі де, міне, осыдан туындаған мақал.
Үлкендердің жас ұрпаққа айтатын өнеге-өсиеті, ғибрат сөздері, ақыл-кеңесі
қанша ұзақ айтылса да, ұнамды, пайдалы, әсерлі болса да, бәрі бірдей толық
есте сақталып, жадында жатталмауы мүмкін. Сондықтан да, ертедегі данышпан
бабаларымыз жастарға, қалың жұртқа бағыштаған өсиет-өнегесін, ғибрат
тағылымдарын қорыта келе, елдің есінде қалатындай етіп қысқа да нұсқа
түрінде бір ауыз түйінін бейнелеп айтуға тырысқан.
Бұл әдет қазақ қауымында тым ертеде-ақ салт-дәстүрге айналып, даналықтың
негізін салып, шешендік өнерін қалыптастырған. Басқа халықтарға қарағанда
ММ-дің қазақ қауымында ділмар шешендер мен дана би, айтқыштар баяндаған
рухани өмірдің ұйытқысы болып, кең етек жаюы да осыдан болса керек. Қазақ
қауымында халық даналығы мен оның ұйытқысы – мақал-мәтелдердің толассыз
дамып, толыға келе, бай қазына болып қалыптасуының тағы бір объективті
себебі – ана тіліміздің мол рухани байлықты бойына сақтай білетін бейнелі
де көркем табиғатына байланысты.
Міне, осы факторлардың негізінде қалыптасып, дамыған, бүгінде жалпы саны 15
мыңға жеткен қазақ мақал-мәтелдері көненің көзі, дананың сөзі ретінде қазақ
халқының өзімен бірге жасап, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, елдің
жадында сақталып келе жатқан асыл мұра болып саналады. Олар – ұрпақпен
бірге мәңгі-бақи жасай беретін, ескірмейтін асыл қазына және замана
талабына сай жаңғырып, жаңаланып отыратын жанды да өміршең құбылыс.
Мақал-мәтелдер – халықтың атамзаманғы өткен өмір-тіршілігі мен
бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау; олар – рухани,
мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, адамдар санасында, қоғам жадында,
тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір кепілі. Бұл қазына-байлықтан
айрылған этникалық қауым – өзінің өткен өмірінен айрылды деген сөз, ондай
қауымның болашағы да жоқ.
Мақал-мәтелдер қорының толассыз толығып отыратын өміршең де жанды
құбылыс, тіпті уақыт өлшемі екендігін дәлелдейтін бір мысал келтірейік.
Мәселен, ел аузында Тозға түспегеннің бәрі тарих емес деген мәтел бар. Ол
қаза қауымында әлі қағаз пайда бола қоймаған, ел өз ойын, тарихын таңба-
белгілерін тасқа қашап, кесек бетіне бәдіздеп, теріге батырып, матаға
кестелеп, қайың қабығы – тозға ойып жазған есте жоқ ескі кездерді елестетіп
отыр. Мағынасы тозға жазылған хат қана ұзақ сақталатын тарих болып
саналады, яғни хатқа түспей, ауызша айтыған әңгіменің бәрі тарих емес
дегенді аңғартып тұр. Мақал өз заманының ұғым-түсінігін баяндап тұрса да,
оның ауыс мағынасы бүгінгі ұрпаққа да түсінікті: хатқа түспегеннің бәрі
шынайы тарих емес.
Енді жаңа дәуірде пайда болған, жаңа нарықтық қатынастың, яғни шағын
кәсіпшілердің шығуына байланысты, кеше ғана (2003 жылдың басында) дүниеге
келген: Шағын кәсіп – елге нәсіп деген, авторы да белгілі [2] жап-жаңа
мақалды алатын болсақ, ол замана талабына сәйкес елбасының қолдауымен
елімізде кең дами бастаған шағын кәсіпшілердің іс-әрекетін дәріптеуден
туындап отыр. Мұндай мақал-мәтелдер де даналық қорына енуі ықтимал.
Міне, осылай пайда болып, еленіп-екшеліп, халық жадында сақталып,
өзінше қорланып, даналықтың ұйытқысына айналған қазақ мақал-мәтелдерінің
құрамдық-құрылымдық, мазмұн-мағыналық табиғаты да күрделі, қолданыс ауқымы
да кең, іштей жіктеліп, сан алуан нысанды қамтитын тақырыптық-материалдық,
логикалық-семантикалық топтары да көп. Мақал-мәтелдер – о баста тура
мағыналары негізінде қалыптасып, одан абстракциялану арқылы ауыс
мағыналарға ие болатын күрделі құбылыс.
Бұл тарауда ММ-дердің пайда болуы мен қалыптасуына қатысты кейбір
мәселелер қарастырылды.Қазақ ММ-ін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым-
Ш.Уәлиханов.Ш.Уәлиханов пен Н.Н.Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші
жылдарында ел аузынан жазып алған екі жүзден аса ММ жиналған.сонымен қатар
осы салада зор еңбек еткен Ы.Алтынсарин,Ә.Диваев,В.Радлов,Щ.Иб рагимов сынды
ғалымдарды атап өту қажет.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген ережеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз жабудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады [3, 4]. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен жастайынан
елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа мирас болып,
халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны байқалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, -ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы ұзынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер бар,
мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде, аңыз әңгімелер
негізінде мақал-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына
сеніп, жылдан құр қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді
біл, құмырсқа жолыңды біл т.б.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең кесек туындыларымен
ерекшеленетін дарынды ақылы жазушылардың, дара тұлғалардың көңіл түпкірінен
шыққан пікір-пайымдаулары да жалпы халықтық қорға еніп, тұрақты қолданысқа,
мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың (Ыбырай);
Берекені көктен тілеме, өткен сиректен тиіс (М.Әуезов); Жасында көргені
жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мұстафин) т.б. Қорыта айтқанда, қазақ
тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көпшілігі тарихтың терең қат-қабат
қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің және
көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
1.2 Мақал – мәтелдердің қазақ тілінде зерттелуі
Қазақ ММ-нің табиғаты жайында айтпас бұрын жалпы ММ-ге қатысты еңбектерді
қысқаша шолып өту артық емес деп ойлаймыз.Бұл құбылысты арнайы знрттеуге
байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп атайды.Көп жағдайда
бұл сала әдебиет құзырында қарастырылады.Бұл нысанды зерттеуші екінші бір
салаға тіл біліміне қатысты тұрақты тіркестерге жатады.Басқа
мамандардың(философия,педагогика,эт нография т.б.) бұл саламен шұғылдануы
әлдеқайда сирек.Осы себептен де бұл саланы зерттеушілер іәшінде
филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.Қай салада болмасын,ММ-дер
жеке тіл,не тіл топтары және жалпы түрде зерттелініп,әрбір саланың өз
мүддесіне сәйкес заңдылықтары мен ерекшеліктері прагматикалық және
теориялық тұрғыдан қарастырылуда.Г.Л.Пермяковтың еңбектерінде жалпы шығыс
халқының ММ – дерінің тілдік табиғатын,мағына-мәнін,логика-
семантикалық,заттық-тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б.
ерекшеліктерін салыстыра-салғастыра қарап,жалпы паремиология теориясына
қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.Алайда, өкінішке орай,жеке тілдердің ММ-
деріне бағытталған зерттеулерде Г.Л.Пермяковтың бұл жаңаша
көзқарастары,әсіресе оның ММ-ді жіктеу,топтастыру,жүйелеу теориялары кең
түрде жалғасын таба алмады. Жеке тілдердегі ММ-дерге бағытталған
паремиологиялық зерттеулер өте көп және олар әр деңгейде әр түрлі мақсатқа,
көпшілігі ММ-дер жинағын, не сөздігін жасауға, бұл құбылыстың жеке
аспектілерін айқындауға бағышталған.
Ал, қазақ тіліндегі ММ-дердің жинақ ретінде жариялануы да, басқа тілдерден
көне түркі ескерткіштерінен аударылуы да, зерттелуі де бұл тілде аз деп
айтуға болмайды. Оларды мақсат-мазмұнына қарай іштей бірнеше топқа бөліп
қарастыру ләзім. Солардың біріне өз мақсатына қарай қазақ ММ-дер табиғатын
көптен бері тұрақты зерттеп, зерделеп келе жатқандардың бірі – әдебиетші
ғалымдар болса, екіншілеріне тілші ғалымдарды жатқызамыз.
Алдымен қазақ мақал-мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде
жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда
қазақ мақал-мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі
басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. Осы дәстүр жалғасып,қазақ
ММ-дері 1923 жылы Мәскеу қаласында “Мың бір мақал” деген атпен,1927 жылы
Ташкентте “Қазақ мақалдары” деген атпен(құрастырушы Ә.Диваев), Алматыда
1935 жылы “Қазақ мақалы мен мәтелдері ” деген атпен (құрастырушы-
Ө.Тұпманжанов) жариялана бастайды.
Мақал-мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні бүгінге дейін 10
шақты басылымы жарық көріп отыр.Өткен ғасырдың 50-жылдарынан кейінгі
басылымдары, мысалы Б.Ақмұқанова,
Б.Адамбаев,М.Әлімбаев,Б.Әбдильдина, Ж.Дәуренбеков т.б. авторлар,
құрастырушылар тарапынан жаңаланып, толықтырылып, толассыз жарияланып
келеді.Ең соңғы,2003 жылы жарияланған “Қазақтың мақал-мәтелдері”(Алматы,
2003, 312 бет.жалпы саны-4440 ММ) А.ТСмайлов тарапынан зерттеліп,жарияланып
отыр.
Ескере кететін жайт,қазақ ММ-дері,халықтың ортақ қазынасы болғандықтан, оны
кім шығармасын, қалайша сұрыптап, жаңаларын қосып толықтырмасын, бәрібір
сол ортақ қазына қайталанады. Сондықтан да, күні бүгінге дейін жарияланып,
жарық көріп келе жатқан қазақ мақал-мәтелдерінің дені, басым көпшілігі
батсауын сонау Ы. Алтынсариннен алып, В. В. Катаринский жалғастырған, одан
соң алғаш рет толықтырып Ө. Тұрманжанов жариялаған жинақ кейінгі барша
жинақтарға негіз болып саналады.
Дегенмен, бұл салада қанша жинақ жарық көрсе де, ММ-дердің жалпы саны 10
мыңға жеткен емес. Ал, шын мәнісінде, біздің жинақтаған материалдарымызға
қарағанда қазақ мақал-мәтелдерінің бұрынғы-соңғысы болып, дүниеге
келгендерінің жалпы саны 15 мыңнан асады. Демек, бұдан шығатын қорытынды –
қазақ мақал-мәтелдері жалпы халық тілінің қойнау-қолтықтарынан, ел жадында
жүрген қазына-байлықтан, ақын-жазушы қолданыстарынан, халық даналығынан
жаңа ММ-дер шығарып, үлес қосушылардан түгел жинақталып, жүйеленіп болған
жоқ деген сөз.
Мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибесі қазақ
паремиологиясында күні бүгінге дейін болған емес (ол туралы толығырақ кейін
айтылады).
Қазақ мақал-мәтелдерін ауыз әдебиетінің жанры ретінде зерттеу, табиғатын
айқындау, шешендік сөзге, көркем сөз өнеріне қатысты аспектілері мен қыр-
сырларымен шұғылданушылар, негізінен, әдебиетші мамандар екенін жоғарыда
ескерттік. Осы орайда қазақ мақал-мәтелдері туралы пікір айтпаған әдебиетші
жоқтың қасы. Ал, мақал-мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың
қатарында М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. Ғабдуллин, Ғ. Мүсірепов, С. Мұқанов,
Б. Адамбаев, М. Әлімбаев, Н. Төреқұлов, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, М.
Базарбаев, С. Қасқабасов, С. Нұрышев, Б. Ақмұқанова, т.б. атауға болады
(еңбектері пайдаланған әдебиеттерден қаралсын).
Мақал-мәтелдердің табиғатын танып-білуге атсалысушылардың екінші бір тобына
тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне ММ-дердің
тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі, құрамдық-құрылымдық,
мағыналық даму заңдылығы, қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақалдарын зерттеген тілші ғалымдардың есімдерін айта кету
артық емес (олардың еңбектері пайдаланған әдебиеттерде көрсетілген).
Мысалы: Р. Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, М. Мұқанов, З. Ерназарова, Қ.
Бейсенов, Ғ. Тұрабаева, А. Нұрмаханов, С. Сәтенова, Дина Б., Сағын Б. т.б.
Бұл зерттеулерде, әсіресе қазақ мақал-мәтелдеріне байланысты ізденістерде,
паремиология пәнінің теориялық та практикалық мәселелері аз сөз болып
жүрген жоқ. Мақал-мәтелдердің әдеби табиғаты мен тілдік ерекшеліктеріне
арналған нақтылы зерттеулерде, көбінесе, олардың жалпы құрамдық, мағыналық
даму заңдылықтары мен іштей жіктелу принциптері, қолданыс тәсілдері мен
стильдік мәнері, шығу төркіні мен тілара ауыс-түйістігі, көркемдік,
поэтикалық табиғаты мен қара сөз, өлең сөз үлгілері, ауыспалы, идиомалық
мағыналары мен олардың эмоционалды-экспрессивтік реңктері т.б.
қарастырылады.
Сонымен қатар жалпы паремиологияның, соның бір саласы қазақ мақал-
мәтелдерінің әлі де шешімін толық таба алмай жатқан проблемалары да аз
емес. Солардың қатарына теориялық жағынан, мәселен, ММ-дердің қолданысы мен
қалыптасу заңдылығына тән гомоцентристік принципті (адамға бағышталған
үрдісін), ММ-дердің абстракциялану мотивтері мен логика-семантикалық жіктеу
принциптері, ММ-дердің фразеологизмнен өрбуі, қос тағандылық пен тірек сөз
мәселелері жатса, практикалық жағынан, қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме
сөздігін жасау тәжірибесі жатады.
Зерттеу жұмысымызда ретіне қарай біз осы мәселелердің біразына арнайы
тоқталмақшымыз. Осы (II) тарауда зерттеушілер тарапынан көбірек сөз болатын
мақал-мәтелдердің жалпы сипаты, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен
айырмашылығы және оларды қолданудағы гомоцентристік принцип қарастырылады.
1.3 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
Ағылшын тіліндегі ұлттық мұраны жинақтау, жариялау жұмыстары көне ғасырда
қалыптасып, осы бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келе жатыр. Тарихи
деректерге сүйенетін болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
бірінші "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтамасын V ғасырда
жарық көрген екен. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Келесі өшпес тарихи із қалдырған зерттеушілердің бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің бірінші "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты жұмысын 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарған болатын. Сондай-ақ, 1610-1680
жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612
жылы ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-
Latina", 1640 жылы Дж. Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs"
атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелгенін
байқаймыз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған
зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,Л.И. Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа
біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын
мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік
ерекшеліктері тұрғысынан зерттеуге бағытталған. Ағылшын тілінің тұрақты
тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен байланысты. Ол
өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии современного английского
языка" тәрізді көлемді ғылыми жұмыстары және "Англо-русский
фразеологический словарь" сөздігі т.б. еңбектері арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім жақтарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес енгізді және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, нолдік тиімді. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" атты жұмыс. Бұл еңбекте мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра, тікелей аударылған тұстары да баршылық.Сондықтан бұл тақырыптағы
зерттеулердің өзектілігі даусыз.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің үлкен бөлігі қасиетті кітап інжілге
байланысты қалыптасқан. Халық арасына кең таралып, көп зерттелгендіктен,
інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы секілді белгілердің негізінде қолдануға даяр тілдік
бірлікке айналғаны белгілі.Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
белгілі болды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз
аудармасы* : Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft
answer turneth away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады)
т.б. Түп-төркіні інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске
ұшыраған түрлері де кездесетіні белгілі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқанызерттелді. Мысалы: Тһе customer is always right( (сөзбе сөз
аударғанда : Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен
сауда орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде мәліметтер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сиstоmег іs аlways гіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағидаболған. Көпшіліктің көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық арасында
жиі қолданылып,дәстүрлі қолданыска енді. Ағылшын тілінде бұл тәрізді
қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры кездеседі.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап
інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сынды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың еңбектерінен, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандығы белгілі болды.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түп деректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралған. Ал ағылшын тіліндегі ММ-дерінің негізгі көзі діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады [5].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабапты ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу рurроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген [6].
Кеңінен қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтитындығына көзіміз жетеді.
Солардың қомақты бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Себебі еңбекгің
тіршіліктің негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса
керек. Көненің көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек
етпегеннің ішіп-жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал
еңбек етуге баулиды, жалқаулық,жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады.
Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен кіріп, сүйегіне сіңген ұлы дәстүрдің
бірі.Поляк саяхатшысы әрі зиялысы А.Янушкеевич "Дүние жүзін қазақ жайласа,
жер шарын тегін аралап шығар едім",- деп қазақ халқының қонақжайлылығына
риза болған екен. Қазаққа қонақ болу үшін оның таныс болуы, діндес, тендес
болуы шарт емес, қонақасыны "бөлінбеген еншім" деп тануының өзі кеңінен
таралып, дәстүрге айналған халық жорасының бірден-бір көрсеткіші. Алайда, А
соnstant guest іs nеvеr welkome. Бір күнгі қонақ - күт, Екі күнгі қонақ -
жұт тәрізді мақал-мәтелдер жиі келген қонақтың қадірін жоғалтатындығын,
оған өзі қалағандай құрмет көрсетілмейтінін бейнелі түрде жеткізеді. Екі ел
мақал-мәтелдерін талдап-тарату барысында алыс жатқан, салт-санасы, әдет-
ғұрпы, тілі-діні әртүрлі халықтардың айтайын деген ой-тұжырымы,
көзқарастары мен өмірлік ұстанымдарының өзара сәйкес келіп жататындығы
анықталды. Мұның сыры өмірдің өзінде, адамзаттың көріп-біліп, көңілге
түйген ойында, өмірден алған тәжірибесінде жатса керек.[7]
Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де
кездеседі.
Мысалы, " Таке саrе оf the реnсе апd the роunds will tаке сarе оf
tһеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді). Теңге
тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиыннан.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі көруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
(с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні
терең тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман
талабына байланысты калыптасқан.Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда
мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар
бөлініп,сөзсіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастаған. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тауып отыр.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал. қазақтың
әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара
қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын
атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса
жас ерекшелігіне карамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата
дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қаздардың тіпті әкесінен де
үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз
әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың жалғыздығы екендігін
көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың
шығуына мұның шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-
қасіреті себеп болған тәрізді.
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің этнолингвистикалық
уәжі. Ағылшын және казақ тілдеріңде наным-сенімге байланысты макал-мәтелдер
де жиі кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd һеlрs tһоsе who һеlр
tһеmself" (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да жәрдемдеседі)
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
"Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен байланыстыруға
болады.Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпақка
батып тұрып калған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан, көмекке
құдіретті де күшті Гераклді шандырады. Адамның бұл қылығына катты ашуланған
Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де, өгізінді алға
айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатаң
тыйым салған. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр түрлі
жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Іоһп Вагеі) "Аn Аtуеагіе" (1580) атты
еңбегінде: "Gоd helps thоsе іn tһеіг аnаіге, which aге іndustrious"
(с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж. Херберт (G.
Herbert) "Jасиlа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlр tһemsеlf, аnd Gоt will
һеlр you" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда сондай да жәрдем береді) деп,
сәл түрлендіре қолданыста болған.Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие "Got
һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736 жылы Б.Франклиннің (В.
Ғгаnкlіп) "Роог Rісһагd's Аlmаnаск" атта еңбегінде жарыққа шықты.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан ие,
алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалық жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, дегенмен, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.[8] Сондай-ақ,
автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын
яғни, "all is well that ends well" (с.с.а : сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (с.с.а : келбет — алдамшы), Better late
than nеvег" (с.с а.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды фразеологиядан
тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында қарастырды.
Жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі зерттеушілер -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. ММ фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі
оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызған.Ал осы бағыттағы
көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-мәтелдерді
фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде
атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің белгілеріне
жауап бермейді" деген пікір ұсынған болатын.
Мақал-мәтелдерді топтастырып, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанрының
бірі.Мақал-мәтелдердің пайда болуының уақыты белгісіз,алайда: мақалдар да,
мәтелдер де көне заманда пайда болған, содан бері тарихының бүкіл бойында
халыққа ілеседі. Мақал-мәтелдердің тұрақтылығына және еске алушылығына
жететін көмегімен құралдарға да көңіл аударылады. Сондай құралдардың бірі –
айқын немесе ассонансты ұйқас:
Little strokes tell great oaks
A stitch in time saves nine.
Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын тәсіл
болып табылады, мысалы:
More haste, less speed
Easy come, easy go
Like father, like son.
Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі.Тек ең көп емес мақал-
мәтелдер көпсөзді, олардың көпшілігі бес сөзден тұрады:
Boys will be boys.
Dead men tell no tales.
Better late than never.
Practice makes perfect.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ. Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілейді.
Мәтелдер ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа бейнелі нақыл
сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы баптарда
да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты айырмашылығы:
мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік мінезінде. Осы
лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де мәтелдер
аяқталған сөйлем формасына ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты, бірақ
дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Көбінесе мәтелдер ретінде мынандай сөйлемшелер келтіріледі:
When pigs can fly. When two Sundays
come together.
When hell freezes over. The Dutch have taken
Holland
1.4 Фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді аудару жолдары
Фразеологизмдерді зерттеушілердің қай-қайсысы болсын оларды басқа тілге
жеткізудің филология ғылымында үлкен мәселе екеніне тоқталып отырған.Бұл
туралы шолу талдауды Ә.Ө. Айтбаевтың Аудармадағы фразеологиялық
құбылыс[9] еңбегінде қарастырылған, яғни қай тілдің фразеологиялық
бірлігін алсақ та, олардың сол ұлтқа тән бейнелік ерекшелігі, тарихи
қалыптасуы болатындықтан, келесі тілге соның өңін өзгертпей, ұлттык бояуын,
эмоциялық-экспрессивтік сипатын сақтап жеткізу аудармашыдан үлкен
біліктілікті қажет ететіні белгілі. Сол себепті фразеологиялық бірліктердің
аударылуын сөз етпес бұрын алдымен аудармашыға оның тілдік табиғатын
түсініп алу қажет болады.
Фразеологизмдердің бейнелік қасиеті, экспрессивті-эмоционалдық бояуы,
құрастырушы сыңарларының бірлігі контекст арқылы айқындалып отырады,
сондықтан оларды контекст аясында қарастырған жөн. Ал аудармада контекстің
қызметі өлшеусіз екені өзінен өзі мәлім. Сонымен қатар фразеологизмдердің
стильдік жіктердегі ролі, жеке автордың стилін анықтаудағы рөлі айрықша.
Көркем шығармада болсын, саяси, публицистикалық шығармада болсын
фразеологизмдер жиі қолданылады, оларда айтылған ойдың ұтымдылығын,
ұшқырлығын арттырып отырады. Демек, бұл бірліктер тілдегі лексикалық
бірліктер сияқты мағына жағынан түрленіп, белгілі бір стильдік қолданысқа
сай пайдаланылып отырады.
Фразеологизмдердің жалпы сипаттары, өзіндік ерекшелігін түгендемесек те,
ұзын-ырғасын санамалап шығуға болады:
1. Фразеологиялық бірліктер белгілі бір дәрежеде лексикалық бірлікке ұқсап
тұрады, номинативтік, көпмағыналық, ауыспалы мағынаға ие бола алады;
2. Фразеологиялық бірліктер контекстен тыс тұрғанда еркін тіркестермен
омонимдес болып тұрады. Мысалы: контекст болмаса бұл кісінің көзі ашылды
деген сөйлемдегі көзі ашылды фразеологиялық тіркесінің мағынасын түсіне
алмаған болар едік;
3. Көптеген фразеологиялық бірліктердің тууында тарихи себеп, ұлттық салт-
дәстүрлік негіз болған. Сондықтан аудармада фразеологизмдердің ұлттық
бояуын жеткізу елеулі қиындық тудырады. Бұл тұрғыдан фразеологизмдер ұлттық
реалия сөздерге ұқсас келеді;
4. Фразеологиялық тіркестің компоненттерінің мағынасы олардың тұтас
мағынасына тікелей қатысты болмауы мүмкін. Бұл аудармашыға қиындық туғызуы
мүмкін;
5. Фразеологизмдер стилистикалық тұрғыдан әр түрлі топтарға қатысты
болады.
Фразеологиялық орамдар тіл білімінде әр түрғыдан едәуір дәрежеде
зерттеледі. Алайда оны жіктеуде, шегін айқындауда тоқтамды түрде келісілген
пікір бола қойған жоқ.
Мәселен, оның құрамына күрделі создер де, метафоралық қолданыстар да тіпті
қос сөздер де кіріп жүрген жайттар жиі кездеседі.
Фразеологиялық бірліктер лингвистикада соңғы кездерде тұтас шығатын
мағынаға компоненттерінің қатысы жағынан, компоненттерінің тұрақтылығы
жағынан дәлелді түрде жіктеліп тұр. Көпшілік жүгінетін В. Виноградовтың
жіктеуі бойынша фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық
бірлік, фразеологиялық тізбек болып бөлінсе, М.Н. Шанский бұған
фразеологиялық сөйлемше дегенді қосады. Қазақ фразеологизмдерінің бірегей
зерттеушісі ғалым I. Кеңесбаев бұл бірліктерді негізінен екі арнаға
-фразеологиялық түйдек (идиом сипатындағы тіркес), фразеологиялық
тіркестерге бөледі. Сонымен қатар фразеологиялық орамдардың мақал-
мәтелдерден елеулі айырмасы болатынын ескерте отырып мақал-мәтелдерді де
тұрақты сөз тіркесіне жатқызады. [10]
Айта кететін жайт, кейінгі кезде қазақ тіл білімінде де байқалып жүрген
зерттеу тәсілдері - компоненттік талдау жолымен, этнолингвистикалық жолмен
фразеологиялық бірліктерді зерттеу аударма теориясы үшін де мол материал,
кең мүмкіндік берер еді. Бірақ бұл жолдармен зерттеу айтарлықтай деңгейге
жетті деп айту қиын.
Сонымен жоғарыда көрсетілген классификациялардың қай-қайсысын алмасақ та
құрылымдық-семантикалық тұрғыға - идиомдық және тұрақтылыққа сүйенетінін
байқауға болады. Мәселен, тұтастықтар мен бірліктер құрастырушы сыңарлары
өзінің номинативті мағынасынан түгелдей немесе жартылай айрылып, ол
тіркесті тұтас алғанда жеке сөзге пара-пар болып тұрады. Мысалы: қас пен
көздің арасында - жылдам (әңгіме адамның қас пен көз туралы болып тұрған
жоқ), сол сияқты: жүрек жұтқан - батыл, бос белбеу - былжыр, түйе үстінен
сирақ үйіткен - ебедейсіз, пускать пыль в глаза - обманывать, намылить шею
- поругать, во всю Ивановскую - очень громко, лясы точить - болтать пустяки
т.с.с. Бұндай орамдардың сыңарларының тіркесуі нормадан өзгеше болуы,
құрамында мағынасы көмескі сөздердің кездесуі әбден мүмкін. Ескерте кету
керек, орыс тіл білімінде зерттеушілер мақал-мәтелдерді фразеологиялық
бірлікке де жатқызады.[11]
Тіл ғылымында дәлелденген тұрғы бойынша фразеологиялық тізбектер
(Кеңесбаевша, тіркестер) мең сөйлемшелер сыңарлары өзінің лексикалық
мағынасын сақтайды да, тек қана сөздердің тіркесу және қолданылу
тұрақтылығына қарай тұрақты тізбек құрайды. Бұл топтың құрамына
жататындардың қайсы бірі номинативтік қызмет атқарса, қайсы бірі (асқар
тay, жерден жеті қоян тауып алғандай куану, скалить зубы, құлаң кою,
насупить брови т.с.с.) коммуникативтік қызмет атқарады (ум не от возраста,
а от головы; у хорошей головы сто рук; сырын білмейтін аттың сыртынан
жүрме; пышақ кескендей тыйылды т.б.). Осы тұрғыдан қарағанда тұрақты сөз
тіркестерін аударуды екі топқа бөлуге болады: идиомдар мен фразеологиялық
тіркестер (соңғысына белгілі бір дәрежеде мақал-мәтелдерді де жатқызуға
болады). Мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге ұқсастығы - оның сөйлемде
дайын күйде қолданылуы. Әрине, бұл жіктердің аударылуын бірдей тұрғыдан
қарауға болмайды. Аударма барысында фразеологизмдердің структуралық-
семантикалық сипаты ерекше ескерілетіндіктен, бұлардың ауыспалы мағынада
жұмсалатындары өзгеше тәсіл қолдануды, тіпті дайын, басқа тілдегі
тізбектерді талап етуі ықтимал.
Аудармашы үшін маңызды нәрсе фразеологиялық орамдардың қорытынды мағынасы
немесе соны құрастырушы сыңарлардың тұтас мағынаға қатысы, сыңарлардың
айқындық я көмескілік, ерекше маңызға ие болады.
Аударма зерттеушісі Ө. Айтбаев:... фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарап
олардың аудармасын соған орай тексеру қажет. Біріншіден, мағынасы жағынан
жеке сөздер мен сөз тіркесіне бара-бар фразеологизмдер. Бұларға жататындар
-идиомдар. Екіншіден, синтаксистік құрамы бір тұтас, тиянақты аяқталған
ойды білдіретін фразеологизмдер. Яғни мақал-мәтелдер және басқа түрлері.
Бұлай бөліп қарауда мән бар. Зерттеу нәтижесін байқатқандай,
фразеологизмдердің бұл екі түрінің аударылғыштық сипаты осылай бөлек
қарауды талап етеді - дейді.[12]
Сол сияқты Р. Сәрсенбаев аталмыш мақаласында фразеологиялық бірліктерді
табиғаты жағынан әр түрлі екенін ескере отырып аударуда стильдік қызметін
сақтау мақсатымен фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарауды ұсынған
болатын.
1. Идиомдарды аудару;
2. Тұрақты метафоралық тізбектер мен макал-мәтелдердің аударылуы.
(Сәрсенбаев Р. - Көрсетілген еңбек.)[13].
Байқап отырғанымыздай, бұл жіктеуде айырмашылық шамалы,ұсынылып отырған
еңбекте біз де осы жолды ұстанбақпыз. Өйткені идиом дайын, одан өзгелері -
сөз құраудың нәтижесі. Міне, осы тұрғыдан біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Көркем сөз өнерінде халықтың тарихы, саяси
өмірі, салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымы, рухани және материалдық
қазынасы, сан саладағы мәдениеті жан-жақты көрініс тапқан. Әр ұлттың
философиясы оның мақал- мәтелдерінде десек, қателесе қоймаспыз. Сондықтан
біздің тақырыбымыз терең ойды аядай қалыпқа сыйғызған халық даналығын,
шешендігі мен асқан шеберлігін танытатын да осы ұлттық сипатқа ие тұрақты
орамдар жайында болмақ. Әрбір халықтың тарихи даму кезеңдеріндегі сан алуан
өзгерістер тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіне ықпал етіп, өзіндік із
қалдырып отырғаны сөзсіз, алайда жұмыс барысында мақал-мәтелдер тұлғалық
және мағыналық біртұтастығын сақтап қалған бірден-бір тілдік бірліктер
ретінде белгілі екендігіне куә болдық. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы ата-
бабамыз жас ұрпақты елін,жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға,
адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді
қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген.
Шет тілін үйренуші ол тілдің сөздік қорын игеріп,грамматика ережелерін
меңгеріп,мәтіндерді дұрыс аудара алу қабілетіне жетіп қана қоймай,сол тілді
тудырған халықтың мәдениетін өз халқының мәдениетінен кем білмеуге тырысу
қажет.Мәдениет деген ұғымға халықтың өнер-білімі ғана емес,ғасырлар бойы
қалыптасқан өмір сүру стилі,ойлау ерекшелігі, ұлттық салт-
дәстүрі,тұрмысы,өмірге деген көзқарасы да кіреді. Мақал-мәтелдер – осы
ұғымдарды айқын көрсететіні анық. Ұлттық-мәдениеттік семантика ағылшын
халқының мақал-мәтелдеріне де тән.Ағылшын мақал-мәтелдері мың жылдан
астам тарихы бар халықтың өсіп-өнуінің нәтижесі.Оларды тек көркем сөз
құралы демей,ағылшын қоғамынан хабардар ететін білім қайнары деп те қараған
жөн.Дипломдық жұмысымыздың тақырыбы: Ағылшын қазақ мақал-мәтелдерін
салыстырмалы түрде зерттеу. Осы тақырыпты зерттеуді қолға алған кезде
біздің алға қойған мақсатымыз ағылшын тіліндегі мақал- мәтелдерді қазақ
тіліне аударудың мүмкіншіліктерін, жолдарын және ерекшеліктерін қарастыру
болды.Олардың ішінде нақты еңбекке баулу тақырыбындағы мақал-мәтелдерді
салыстыра зерттеу, олардың баламаларын табуға тырысу.
Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-
қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды
шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға
бай бөлігі. Мақал-мәтелдердің қазақ және ағылшын тілдерінде зерттелуіне
тоқталмас бұрын отандық және әлемдік тіл мамандары арасында пікірталас
туғызған, олардың қай салаға қатыстылығы жөнінде айтылған тұжырымдарды атай
кеткен жөн. Мысалға айтатын болсақ, фразеология саласының қалыптасуына,
дамуына өзіндік үлес қосқан В.В. Виноградов, Н.М. Шанский, В.Н. Телия, М.
Чернышева, М.М. Копыленко, А.В. Кунин, И.В. Арнольд, І.Кеңесбаев, Ә.Т.
Қайдар, Б. Манасбаев т.б. сынды ғалымдар мақал-мәтелдерді фразеология
саласының еншісіне тиесілі деген ғылыми негіздемелер ұсынады.Жоғарыда
аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі ғалымдар - Н.Н. Амосова,
А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н. Кожин т.б.
Мақал-мәтелдерді фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі
оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызады.
Мақал-мәтелдерді жинақтап, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде, тілдік
бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек сіңірген
ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар тарапынан
да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік береді [1].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Ұлттық болмысымызды танытатын бай
мұраларымыздың бірі -мақал-мәтелдерді (бұдан былай қысқарған түрде ММ-дер)
жан-жақты зерттеп, танып-білуге, олардың мән-маңызын бағалауға бағытталған
терең зерттеулердің өзекті екені даусыз. Ұлтымыздың мәдени дүниесін
танытатын ММ-дердің тілдік табиғатын тану үшін кешенді, жүйелі түрде жаңа
бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізудің қажеттігі қазіргі таңдағы тіл
ғылымының мақсат-мұраты — тілдік құбылыстардың сырын тану жолында күрделі
де кешенді үрдісті дамытумен тығыз байланысты.
Қазақстан Республикасының егеменді ел болып, халықаралық қатынастар
субъектісі болуына және қазақ тілінің ұлттық мәртебе алуына байланысты,
Республиканың, мемлекеттің тілі ретінде оның халықаралық қатынастар
деңгейіндегі қатысымда қолданылу ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды.
Өзара қарым-қатынастың нығаюы, тіларалық байланыстардың, ағылшын - қазақ
қосттілділігінің жандануы, дамуы, осыған орай, классикалық, көркем әдеби
шығармалардың, саяси ақпараттардың, халықаралық зор мәнділікке ие
құжаттардың аралық тіл (язык посредник) ықпалынсыз тікелей қазақ тіліне
аударылуы таяу болашақта өрістей түседі. Ал шет тілін үйретуде және аударма
жұмысында аса бір қиындық туғызатын тілдік бірліктер — фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер.Еліміздің басшысы Н.Назарбаевтың “Үш тұғырлы тіл”
бағдарламасы бойынша әр бір азамат қазақ,ағылшын,орыс тілдерін жетік
меңгерулері тиіс.Осы жоба барысында туыс емес тілдердің
әдебиетін,тарихын,салт-дәстүрлерін зерттейтін ғылыми жобалардың өзектілігі
даусыз.
Зерттеудің пәні. Генетикалық және типологиялық құрылымы жағынан әр түрлі
қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдерді салыстыра зерттеу арқылы
тілдегі алатын орнын, тілдік табиғатын, өзге тұрақты тұлғалармен сәйкес
жақтарын, өзгешеліктерін анықтау және этнолингвистикалық төркінін ашу.
Сонымен қоса еңбекке баулу тақырыбы бойынша ағылшын қазақ мақал-
мәтелдерін салыстырмалы түрде зерттеу, олардың баламаларын табу.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты — қазақ-
ағылшын мақал-мәтелдерін салыстыра зерттей отырып, олардың мазмұн
межесіндегі ұқсастықтары мен ұлттық сипатын ашу болып табылады.Аталған
тілдік бірліктердің семантикалық құрамындағы ортақ тұстары мен
ерекшеліктерін және олардың себеп-салдарын айқындау.
Сонымен бірге ММ-дердің тілдік табиғатын зерттеу негізінде олардың
құрылымында ұлттық болмыс мазмұнын қалыптастыратын тетіктерді зерттеу -
жұмыстың негізгі мақсаты болып табылады. Осы мақсаттың мүддесінен шығу үшін
жұмыста мынадай нақты міндеттерді шешу көзделеді:
- фразеологиялық тіркестер мен мақал-мәтелдердің арақатысын айқындау;
- мақал мен мәтелдің ұқсастықтары мен өзара айырмашылықтарын көрсету;
- ММ-дер мен нақыл сөздердің арақатысын бақылау;
- ММ-дердің жасалуындағы этнолингвистикалык уәждерді, көрсету;
- ММ-дердің практикалық қызметіне байланысты ММ-дердің мәтіндік мағынасын,
варианттылығын талдау;
Зерттеу жұмысының дереккөздері ретінде қазақ тілінен Ө.Тұрманжановтың,
М.Аққозиннің, Б.Ақмұқанованың, Ә. Диваевтың, П.Пантусовтың әр жылдары жарық
көрген мақал-мәтелдер жинақтары, ағылшын тілінен Smith W. C, Cowie A.P.,
Mackin Rand Mc.Caig I.K., Taylor A., Whiting B.J., Seidl J,, Me Mordie W.,
Ridout R. and Witting C, Apperson
G. L., Linda and Roger Flavell, A.B. Куниннің сөздіктері мен көркем әдеби
шығармалар алынды. Сондай-ақ, тақырыпқа қатысты қазақ, ағылшын, орыс
тілдеріндегі әдебиеттер, ғылыми еңбектер мүмкіндігінше қамтылды. Олардың
ішінде фольклорға, тарихқа, этнографияға, этнолингвистикаға қатысты зерттеу
жұмыстары мен ішінара ел аузынан жазылып алынған деректер бар.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тілдік құрылымы жағынан әртектес
тілдер топтарына жататын қазақ-ағылшын тілдеріндегі мақал-мәтелдер
салыстырмалы негізде алғаш рет арнайы зерттеліп, олардың қолданыс аясы,
тақырыптық топтары айқындалды. Туыс емес екі тіл тұрақты бірліктерінің
мазмұн-межесі бір-бірімен салғастырыла зерттелді.
Мақал-мәтелдердің құрамы мен құрылымы, мағынасы және тілде қалыптасуы
тұрғысынан өзара айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілді; тіл-тілдің
көркем бейнелер жүйесінде орын алатын сәйкестіктері және олардың себеп-
салдары айқындалды.Жұмыста рухани және материалдық мәдениеті әр басқа екі
ұлт танымдарындағы ортақ және ерекше ұйымға ұйытқы болған мақал-мәтелдерге
мәтін арқылы этнолингвистикалық талдау жасалынды.
Жұмыста барлығы 200-ден астам ағылшын-қазақ мақал-мәтелдері
қамтылды.Олардың 160-тан астамы еңбекке баулу тақырыбы бойынша.Дипломдық
жұмысының барысында туыс емес екі тілдің мақал-мәтелдерінде
құрылымдық,мағыналық ұқсастықтары бар екені белгілі болды. Осылайша біз
білім атты теңізге тамшыдай болса да өз үлесімізді қостық деп
үміттенеміз.Дипломдық жобамызды жазу барысында біздің "Қазақ және ағылшын
тілдеріндегі мақал-мәтелдердің құрылымдық және мағыналық ерекшеліктері мен
ұқсастықтары" атты мақаламыз жарық көрді.Сонымен қатар Қазақстан
Республикасының білім және ғылым министрлігі және Қарағанды "Болашақ"
университеті ұйымдастырған "Жастар және Қазіргі Заманғы әлемдік мәселелері"
атты ғылыми-практикалық конференцияға қатысып үздік жұмыс үшін
марапатталдық.Сонымен қатар Үздіксіз білім берудің өзекті мәселелері атты
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында мақаламыз жарық көрді.
Диплом жұмысының құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан
тұрады.
БӨЛІМ 1. АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРІНІҢ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫНЫҢ
МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Қазақ тіліндегі мақал-мәтелдердің пайда болу,қалыптасу жолдары
Мақал-мәтелдер(қысқаша-ММ)-әрбір халықтың көне де байырғы рухани
қазынасы.Ол-өз бастауын адам баласының тым ертедегі саналы қоғам құраған
балаң кезінен алып,ғасырлар бойы еленіп-екшеліп,сұрыпталып,толассыз толығып
келе жатқан жанды құбылыс,халық даналығының қорланып жиналған қоры,ұрпақтан
ұрпаққа беріліп келе жатқан рухани қазынасы.
Қазақ тіліндегі ММ қатысты материалдарға шолу жасау барысында оларды
зерттеу,жинақтау,сұрыптау,жүйелеу жұмысы екі кезеңнен тұратыны
анықталды,олардың біріншісі- ХІХ ғасырдың екіншісі бөлігі.Кеңес дәуірінің
1948 жылына дейінгі уақытта ММ-ді тек халық аузынан жинап,жеке басылым
ретінде шығару жұмыстары жүргізілген болса, ал екінші кезеңде-оларды тілдік
тұрғыдан зерттеумен сипатталды.
Мақал-мәтелдердің пайда болып, қалыптасуы үлкен екі түрлі объективті
факторға байланысты. Оның біреуі және негізгісі – ішкі фактор да, екіншісі
– сыртқы фактор. Мақал-мәтелдердің ішкі факторға байланысты пайда болып,
қалыптасуын әрбір этностық қауымның халық болып қалытасуының ұзақ тарихи
процесіне, рухани өмірі мен мәдени-әлеуметтік жағдаятына, тіршілік-тірлігі
мен күн көріс тәсілдеріне, өзіндік дүние танымы мен болмыстағы
құндылықтарды бағалай білуіне байланысты деп білсек, сыртқы факторын сол
этникалық қауымның бір табиғи ортада, географиялық аумақта (уақытша, не
тұрақты) бірге жасап, біте қайнасып кеткен басқа халықтармен араласуының,
бір-біріне тигізген рухани-мәдени әсеріне байланысты деп қараған жөн. Көрші
отырған халықтардың өзара жан дүниесімен де, салт-дәстүрімен де араласуын
қазақ атам Ақыл ауысады, ырыс жұғысады деп бекер айтпаса керек.Мақал-
мәтелдердің ішкі факторларға байланысты пайда болуы мен қалыптасуының ең
алғашқы себептері мен тәсілдері әр алуан. Солардың ең бастысы: біріншіден,
саналы қауымның өзі өмір сүрген табиғи ортаны, табиғат құбылыстарын танып-
білуіне, екіншіден, тіршілік көзі – еңбек процестерін, кәсіпшілікті
меңгеруге, үшіншіден, адамдар арасындағы қарым-қатынастардың қыр-сырын
терең ұғынуға байланысты болса керек.
Мақал-мәтел жанрының дүниеге келуінің екінші бір объективті себебі: табиғат
құбылыстарының өзгеруі мен даму заңдылықтарын танып-білуден, тірлік-
тіршілік көздерін меңгеруден, адамдар арасындағы сан алуан қарым-
қатынастардың қыр-сырын терең ұғынудан туындаған ой-тұжырымын, тәжірибе-
тағылымын көп сөзбен ұзақ баяндаудан гөрі, тұжырымдап, қорытып, қысқа да
нұсқа түрінде айтып жеткізу мақсатына байланысты. Қазақтың Тоқсан ауыз
сөздің тобықтай түйіні бар деп ескертуі де, міне, осыдан туындаған мақал.
Үлкендердің жас ұрпаққа айтатын өнеге-өсиеті, ғибрат сөздері, ақыл-кеңесі
қанша ұзақ айтылса да, ұнамды, пайдалы, әсерлі болса да, бәрі бірдей толық
есте сақталып, жадында жатталмауы мүмкін. Сондықтан да, ертедегі данышпан
бабаларымыз жастарға, қалың жұртқа бағыштаған өсиет-өнегесін, ғибрат
тағылымдарын қорыта келе, елдің есінде қалатындай етіп қысқа да нұсқа
түрінде бір ауыз түйінін бейнелеп айтуға тырысқан.
Бұл әдет қазақ қауымында тым ертеде-ақ салт-дәстүрге айналып, даналықтың
негізін салып, шешендік өнерін қалыптастырған. Басқа халықтарға қарағанда
ММ-дің қазақ қауымында ділмар шешендер мен дана би, айтқыштар баяндаған
рухани өмірдің ұйытқысы болып, кең етек жаюы да осыдан болса керек. Қазақ
қауымында халық даналығы мен оның ұйытқысы – мақал-мәтелдердің толассыз
дамып, толыға келе, бай қазына болып қалыптасуының тағы бір объективті
себебі – ана тіліміздің мол рухани байлықты бойына сақтай білетін бейнелі
де көркем табиғатына байланысты.
Міне, осы факторлардың негізінде қалыптасып, дамыған, бүгінде жалпы саны 15
мыңға жеткен қазақ мақал-мәтелдері көненің көзі, дананың сөзі ретінде қазақ
халқының өзімен бірге жасап, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып, елдің
жадында сақталып келе жатқан асыл мұра болып саналады. Олар – ұрпақпен
бірге мәңгі-бақи жасай беретін, ескірмейтін асыл қазына және замана
талабына сай жаңғырып, жаңаланып отыратын жанды да өміршең құбылыс.
Мақал-мәтелдер – халықтың атамзаманғы өткен өмір-тіршілігі мен
бүгінгі болмысын болашағымен жалғастыратын алтын арқау; олар – рухани,
мәдени салт-дәстүрді жалғастырудың, адамдар санасында, қоғам жадында,
тілінде, ділінде сақталуының бірден-бір кепілі. Бұл қазына-байлықтан
айрылған этникалық қауым – өзінің өткен өмірінен айрылды деген сөз, ондай
қауымның болашағы да жоқ.
Мақал-мәтелдер қорының толассыз толығып отыратын өміршең де жанды
құбылыс, тіпті уақыт өлшемі екендігін дәлелдейтін бір мысал келтірейік.
Мәселен, ел аузында Тозға түспегеннің бәрі тарих емес деген мәтел бар. Ол
қаза қауымында әлі қағаз пайда бола қоймаған, ел өз ойын, тарихын таңба-
белгілерін тасқа қашап, кесек бетіне бәдіздеп, теріге батырып, матаға
кестелеп, қайың қабығы – тозға ойып жазған есте жоқ ескі кездерді елестетіп
отыр. Мағынасы тозға жазылған хат қана ұзақ сақталатын тарих болып
саналады, яғни хатқа түспей, ауызша айтыған әңгіменің бәрі тарих емес
дегенді аңғартып тұр. Мақал өз заманының ұғым-түсінігін баяндап тұрса да,
оның ауыс мағынасы бүгінгі ұрпаққа да түсінікті: хатқа түспегеннің бәрі
шынайы тарих емес.
Енді жаңа дәуірде пайда болған, жаңа нарықтық қатынастың, яғни шағын
кәсіпшілердің шығуына байланысты, кеше ғана (2003 жылдың басында) дүниеге
келген: Шағын кәсіп – елге нәсіп деген, авторы да белгілі [2] жап-жаңа
мақалды алатын болсақ, ол замана талабына сәйкес елбасының қолдауымен
елімізде кең дами бастаған шағын кәсіпшілердің іс-әрекетін дәріптеуден
туындап отыр. Мұндай мақал-мәтелдер де даналық қорына енуі ықтимал.
Міне, осылай пайда болып, еленіп-екшеліп, халық жадында сақталып,
өзінше қорланып, даналықтың ұйытқысына айналған қазақ мақал-мәтелдерінің
құрамдық-құрылымдық, мазмұн-мағыналық табиғаты да күрделі, қолданыс ауқымы
да кең, іштей жіктеліп, сан алуан нысанды қамтитын тақырыптық-материалдық,
логикалық-семантикалық топтары да көп. Мақал-мәтелдер – о баста тура
мағыналары негізінде қалыптасып, одан абстракциялану арқылы ауыс
мағыналарға ие болатын күрделі құбылыс.
Бұл тарауда ММ-дердің пайда болуы мен қалыптасуына қатысты кейбір
мәселелер қарастырылды.Қазақ ММ-ін алғаш қағаз бетіне түсірген ғалым-
Ш.Уәлиханов.Ш.Уәлиханов пен Н.Н.Березин архивтерінде ХІХ ғасырдың елуінші
жылдарында ел аузынан жазып алған екі жүзден аса ММ жиналған.сонымен қатар
осы салада зор еңбек еткен Ы.Алтынсарин,Ә.Диваев,В.Радлов,Щ.Иб рагимов сынды
ғалымдарды атап өту қажет.
Мақал-мәтелдердің шығу төркіні, тілде қалыптасуы деген ережеге келер
болсақ, оның күрделілігі де, түпдеректі қалтқысыз жабудың қиындығы да
түсінікті. Дегенмен, қазақ халқының рухани қазынасын, сөз маржандарын
қалыпқа келтіру барысында елеулі еңбек сіңірген Б.Адамбаевтың "мақал-
мәтелдер әуелде аузы дуалы жеке кісінің аузынан шыққанымен, біреуден
біреуге, ұрпақтан-ұрпаққа ауыса жүріп өңделген, өзгерген, бүкіл елге тарап,
оны халық ақиқат деп таныған қағидаға, тіпті ережеге - заңға айналған"
деген ой тұжырымымен толық келісуге болады [3, 4]. Тарихи деректер, ғылыми
ізденістердің нәтижелері, танымал ғалымдардың пайымдаулары да жоғарыда
айтылған пікірмен өзектес. Себебі, кез-келген сөз ұрпақтан ұрпаққа жетіп,
ақиқат ретінде таныла бермесі хақ. Өз дәуірінің озық ойлы кемеңгерлерінің
халықтың көкейінен шығатын, ұтқыр ойы, бейнелі, өткір сөзі ғана кеңінен
таралып, танымал болуы мүмкін. Халықтың дана билері мен шешендерінің бір
кезде аузынан шығып, кейіннен ел аузында мақал-мәтел ретінде қолданысқа
енген сөздерінен бірер мысал келтірейік. Майқы би:
Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,
Төртеу түгел болса, төбедегі келеді.
Даналығымен, шешендігімен, қара қылды қақ жарған әділдігімен жастайынан
елді аузына қаратқан Төле би сөздерінің де ұрпақтан ұрпаққа мирас болып,
халық арасында мақал-мәтел ретінде кең қолданыс тапқаны байқалды:
Жаңбыр жаумаса, жер жетім,
Басшысы болмаса, -ел жетім.
Сондай-ақ, халықтық мақал-мәтелге айналып, жиі қолданылып жүрген "Көпті
қорлаған көмусіз қалады" тіркесінің Әйтеке бидің, ал "Бұлақ көрсең көзін
аш" Бәйдібек бидің дуалы ұзынан шыққан тілдік бірліктер деген деректер бар,
мұндай мысалдарды әрі қарай тізбектеп, қатарын көбейте беруге болады.
Зерттеу барысында ертегі, аңыз әңгімелер негізінде, аңыз әңгімелер
негізінде мақал-мәтелдердің де аз еместігі байқалды. Мысалы: Түйе бойына
сеніп, жылдан құр қалыпты; Қайда барса да Қорқыттың көрі; Аяз би әліңді
біл, құмырсқа жолыңды біл т.б.
Рухы биік, ойы көркем, тілі шұрайлы, мән-мазмұны терең кесек туындыларымен
ерекшеленетін дарынды ақылы жазушылардың, дара тұлғалардың көңіл түпкірінен
шыққан пікір-пайымдаулары да жалпы халықтық қорға еніп, тұрақты қолданысқа,
мақал-мәтелдік сипатқа ие болуы мүмкін. Мысалы: Еңбек етсең ерінбей, тояды
қарның тіленбей; Азға қанағат етпесең, көптен құр қаларсың (Ыбырай);
Берекені көктен тілеме, өткен сиректен тиіс (М.Әуезов); Жасында көргені
жоқтың, өскенде айтары жоқ (Ғ.Мұстафин) т.б. Қорыта айтқанда, қазақ
тіліндегі мақал-мәтелдердің басым көпшілігі тарихтың терең қат-қабат
қаттауларынан көрініс беретін оқиға, аңыз, әңгіме, ертегілердің және
көрнекті ақын-жазушылар шығармалары негізінде қалыптасқан.
1.2 Мақал – мәтелдердің қазақ тілінде зерттелуі
Қазақ ММ-нің табиғаты жайында айтпас бұрын жалпы ММ-ге қатысты еңбектерді
қысқаша шолып өту артық емес деп ойлаймыз.Бұл құбылысты арнайы знрттеуге
байланысты ғылымда қалыптасқан пәнді паремиология деп атайды.Көп жағдайда
бұл сала әдебиет құзырында қарастырылады.Бұл нысанды зерттеуші екінші бір
салаға тіл біліміне қатысты тұрақты тіркестерге жатады.Басқа
мамандардың(философия,педагогика,эт нография т.б.) бұл саламен шұғылдануы
әлдеқайда сирек.Осы себептен де бұл саланы зерттеушілер іәшінде
филологиялық зерттеулер мен ізденістер басым.Қай салада болмасын,ММ-дер
жеке тіл,не тіл топтары және жалпы түрде зерттелініп,әрбір саланың өз
мүддесіне сәйкес заңдылықтары мен ерекшеліктері прагматикалық және
теориялық тұрғыдан қарастырылуда.Г.Л.Пермяковтың еңбектерінде жалпы шығыс
халқының ММ – дерінің тілдік табиғатын,мағына-мәнін,логика-
семантикалық,заттық-тақырыптық топтарға жіктелу заңдылықтарын, т.б.
ерекшеліктерін салыстыра-салғастыра қарап,жалпы паремиология теориясына
қомақты үлес қосқан деп айта аламыз.Алайда, өкінішке орай,жеке тілдердің ММ-
деріне бағытталған зерттеулерде Г.Л.Пермяковтың бұл жаңаша
көзқарастары,әсіресе оның ММ-ді жіктеу,топтастыру,жүйелеу теориялары кең
түрде жалғасын таба алмады. Жеке тілдердегі ММ-дерге бағытталған
паремиологиялық зерттеулер өте көп және олар әр деңгейде әр түрлі мақсатқа,
көпшілігі ММ-дер жинағын, не сөздігін жасауға, бұл құбылыстың жеке
аспектілерін айқындауға бағышталған.
Ал, қазақ тіліндегі ММ-дердің жинақ ретінде жариялануы да, басқа тілдерден
көне түркі ескерткіштерінен аударылуы да, зерттелуі де бұл тілде аз деп
айтуға болмайды. Оларды мақсат-мазмұнына қарай іштей бірнеше топқа бөліп
қарастыру ләзім. Солардың біріне өз мақсатына қарай қазақ ММ-дер табиғатын
көптен бері тұрақты зерттеп, зерделеп келе жатқандардың бірі – әдебиетші
ғалымдар болса, екіншілеріне тілші ғалымдарды жатқызамыз.
Алдымен қазақ мақал-мәтелдерінің топтастырылып, жинақ ретінде
жарияланғандарын атап өтейік. Мәселен, паремиологиялық деректерге қарағанда
қазақ мақал-мәтелдерін халық арасынан толық болмаса да жинап, әр түрлі
басылымдарда жариялау XIX ғасырда көріне бастады. Осы дәстүр жалғасып,қазақ
ММ-дері 1923 жылы Мәскеу қаласында “Мың бір мақал” деген атпен,1927 жылы
Ташкентте “Қазақ мақалдары” деген атпен(құрастырушы Ә.Диваев), Алматыда
1935 жылы “Қазақ мақалы мен мәтелдері ” деген атпен (құрастырушы-
Ө.Тұпманжанов) жариялана бастайды.
Мақал-мәтелдердің толықтырылып шығарылған жинақтардың күні бүгінге дейін 10
шақты басылымы жарық көріп отыр.Өткен ғасырдың 50-жылдарынан кейінгі
басылымдары, мысалы Б.Ақмұқанова,
Б.Адамбаев,М.Әлімбаев,Б.Әбдильдина, Ж.Дәуренбеков т.б. авторлар,
құрастырушылар тарапынан жаңаланып, толықтырылып, толассыз жарияланып
келеді.Ең соңғы,2003 жылы жарияланған “Қазақтың мақал-мәтелдері”(Алматы,
2003, 312 бет.жалпы саны-4440 ММ) А.ТСмайлов тарапынан зерттеліп,жарияланып
отыр.
Ескере кететін жайт,қазақ ММ-дері,халықтың ортақ қазынасы болғандықтан, оны
кім шығармасын, қалайша сұрыптап, жаңаларын қосып толықтырмасын, бәрібір
сол ортақ қазына қайталанады. Сондықтан да, күні бүгінге дейін жарияланып,
жарық көріп келе жатқан қазақ мақал-мәтелдерінің дені, басым көпшілігі
батсауын сонау Ы. Алтынсариннен алып, В. В. Катаринский жалғастырған, одан
соң алғаш рет толықтырып Ө. Тұрманжанов жариялаған жинақ кейінгі барша
жинақтарға негіз болып саналады.
Дегенмен, бұл салада қанша жинақ жарық көрсе де, ММ-дердің жалпы саны 10
мыңға жеткен емес. Ал, шын мәнісінде, біздің жинақтаған материалдарымызға
қарағанда қазақ мақал-мәтелдерінің бұрынғы-соңғысы болып, дүниеге
келгендерінің жалпы саны 15 мыңнан асады. Демек, бұдан шығатын қорытынды –
қазақ мақал-мәтелдері жалпы халық тілінің қойнау-қолтықтарынан, ел жадында
жүрген қазына-байлықтан, ақын-жазушы қолданыстарынан, халық даналығынан
жаңа ММ-дер шығарып, үлес қосушылардан түгел жинақталып, жүйеленіп болған
жоқ деген сөз.
Мақал-мәтелдерінің түсіндірме сөздігін жасау тәжірибесі қазақ
паремиологиясында күні бүгінге дейін болған емес (ол туралы толығырақ кейін
айтылады).
Қазақ мақал-мәтелдерін ауыз әдебиетінің жанры ретінде зерттеу, табиғатын
айқындау, шешендік сөзге, көркем сөз өнеріне қатысты аспектілері мен қыр-
сырларымен шұғылданушылар, негізінен, әдебиетші мамандар екенін жоғарыда
ескерттік. Осы орайда қазақ мақал-мәтелдері туралы пікір айтпаған әдебиетші
жоқтың қасы. Ал, мақал-мәтелдердің табиғатын арнайы сөз етіп, олардың
өзіндік ерекшеліктерін айқындауға атсалысқан әдебиетші ғалымдардың
қатарында М. Әуезов, Қ. Жұмалиев, М. Ғабдуллин, Ғ. Мүсірепов, С. Мұқанов,
Б. Адамбаев, М. Әлімбаев, Н. Төреқұлов, Т. Кәкішев, З. Қабдолов, М.
Базарбаев, С. Қасқабасов, С. Нұрышев, Б. Ақмұқанова, т.б. атауға болады
(еңбектері пайдаланған әдебиеттерден қаралсын).
Мақал-мәтелдердің табиғатын танып-білуге атсалысушылардың екінші бір тобына
тіл мамандарын жатқызуға болады. Бұлардың зерттеу объектісіне ММ-дердің
тұрақты тіркес ретінде атқаратын кумулятивтік қызметі, құрамдық-құрылымдық,
мағыналық даму заңдылығы, қолданыс ерекшеліктері жатады.
Осы орайда қазақ мақалдарын зерттеген тілші ғалымдардың есімдерін айта кету
артық емес (олардың еңбектері пайдаланған әдебиеттерде көрсетілген).
Мысалы: Р. Сәрсенбаев, Ә. Қайдар, Ө. Айтбаев, М. Мұқанов, З. Ерназарова, Қ.
Бейсенов, Ғ. Тұрабаева, А. Нұрмаханов, С. Сәтенова, Дина Б., Сағын Б. т.б.
Бұл зерттеулерде, әсіресе қазақ мақал-мәтелдеріне байланысты ізденістерде,
паремиология пәнінің теориялық та практикалық мәселелері аз сөз болып
жүрген жоқ. Мақал-мәтелдердің әдеби табиғаты мен тілдік ерекшеліктеріне
арналған нақтылы зерттеулерде, көбінесе, олардың жалпы құрамдық, мағыналық
даму заңдылықтары мен іштей жіктелу принциптері, қолданыс тәсілдері мен
стильдік мәнері, шығу төркіні мен тілара ауыс-түйістігі, көркемдік,
поэтикалық табиғаты мен қара сөз, өлең сөз үлгілері, ауыспалы, идиомалық
мағыналары мен олардың эмоционалды-экспрессивтік реңктері т.б.
қарастырылады.
Сонымен қатар жалпы паремиологияның, соның бір саласы қазақ мақал-
мәтелдерінің әлі де шешімін толық таба алмай жатқан проблемалары да аз
емес. Солардың қатарына теориялық жағынан, мәселен, ММ-дердің қолданысы мен
қалыптасу заңдылығына тән гомоцентристік принципті (адамға бағышталған
үрдісін), ММ-дердің абстракциялану мотивтері мен логика-семантикалық жіктеу
принциптері, ММ-дердің фразеологизмнен өрбуі, қос тағандылық пен тірек сөз
мәселелері жатса, практикалық жағынан, қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме
сөздігін жасау тәжірибесі жатады.
Зерттеу жұмысымызда ретіне қарай біз осы мәселелердің біразына арнайы
тоқталмақшымыз. Осы (II) тарауда зерттеушілер тарапынан көбірек сөз болатын
мақал-мәтелдердің жалпы сипаты, мақалдар мен мәтелдердің ұқсастығы мен
айырмашылығы және оларды қолданудағы гомоцентристік принцип қарастырылады.
1.3 Мақал – мәтелдердің ағылшын тілінде зерттелуі
Ағылшын тіліндегі ұлттық мұраны жинақтау, жариялау жұмыстары көне ғасырда
қалыптасып, осы бүгінге дейін дәстүрлі түрде жалғасып келе жатыр. Тарихи
деректерге сүйенетін болсақ, ете көне мақал-мәтелдер тізбегін қамтитын
бірінші "Book of Proverbs in the Old Testament" атты топтамасын V ғасырда
жарық көрген екен. Кейінгі жинақтар халық игілігіне айналған осы іске етене
араласып, зор еңбек сіңірген оқымысты ғалым Дезидериус Эрасмус есімімен
тығыз байланысты. Оның 1500 жылы "Collectanea" (818 MM), 1508 жылы
Венецияда "Chiliades" (3260 MM) деген атпен жарияланған жинақтары 1515-1536
жылдары аралығында толықтырылып қайта басылып шықты.
Келесі өшпес тарихи із қалдырған зерттеушілердің бірі Джон Хеуд (John
Heywood) өзінің бірінші "A Dialogue Containing the Number in Effect of all
the Proverbs in the English Tongue" атты жұмысын 1546 жылы, кейінгілерін
1550, 1555, 1560 жылдары жарыққа шығарған болатын. Сондай-ақ, 1610-1680
жылдар аралығында бірқатар мақал-мәтелдер жинақтары, атап айтқанда, 1612
жылы ағылшын шіркеу қызметшісі Thomas Draxe "Bibliotheca Scholastica
Instructissima or, a Treasurie of Ancient Adagies, and Sententious
Proverbes", 1639 жылы пастор Дж. Клардың (John Clarke) "Paroemiologia Anglo-
Latina", 1640 жылы Дж. Хербергтің "Outlandish Proverbs", 1659 жылы Дж.
Хауэльдің "Proverbs", 1670, 1678 жылдары Дж. Рэйдің 'English Proverbs"
атты енбектері жарық көрді. Келесі ғасырларда бұрынғы ескі жинақтар
толықтырылып, қайта бастырылып отырды. Зерттеу барысында мамандардың
көбінесе ағылшын тілі мақал-мәтелдерін жинаққа енгізу үрдісімен шектелгенін
байқаймыз.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерін ғылыми тұрғыдан арнайы, жан-жақты қарастырған
зерттеу жұмыстарының бар екендігі мәлім. Мысалы,Л.И. Швыдкояның ғылыми
зерттеуінде мақалдар мен афоризмдер "клише" деген атаумен бір топқа
біріктіріліп, олардың синонимдік қатары берілген. С.И. Вяльцеваның ағылшын
мақал-мәтелдерін стильдік, ал Э.Ахундованың зерттеуі синтаксистік
ерекшеліктері тұрғысынан зерттеуге бағытталған. Ағылшын тілінің тұрақты
тіркестерін зерттеу жұмыстары ғалым А.В. Кунин есімімен байланысты. Ол
өзінің "Курс английского языка", "Курс фразеологии современного английского
языка" тәрізді көлемді ғылыми жұмыстары және "Англо-русский
фразеологический словарь" сөздігі т.б. еңбектері арқылы ағылшын тілі
табиғатының кейбір өзгеге беймәлім жақтарын айқындап, жалпы тіл ғылымына
елеулі үлес енгізді және салғастырмалы негіздегі ізденістерге бағыт-бағдар
берді. Мақал-мәтелдердің басқа тілдік бірліктермен салыстыра алғанда
өзіндік ерекшеліктерін, күрделілігін, мән-мазмұнының терендігін айқын
көрсететін тұстардың бірі — аударма жұмысы. Кейбір жалпыхалықтық
универсалдық сипатқа ие түрлерін есепке алмағанда, әдетте, мақал-мәтелдер
бір тілден екінші тілге тікелей аударылмайды. Бір тілден екінші тілге
тәржімелеу барысында мағынасы мен тіркес құрамындағы сыңарлары дәлме-дәл
келетін теңбе-тең баламасы (абсолюттік балама) немесе контекстік мағынасы
сәйкес эквиваленті қолданылуы мүмкін. Әсіресе, ілеспе аудармада шапшаңдық,
жинақылық, нолдік тиімді. Осы мақсатка негізделген, практикалық мәні бар
жұмыстардың бірі — Т.Баймаханова, Н. Өтешева, Н. Байтөлеевалардың
құрастыруымен жарық көрген "Английские пословицы и поговорки и их
эквиваленты в русском и казахском языках" атты жұмыс. Бұл еңбекте мақал-
мәтелдер он мағыналық топқа бөлініп, олардың орыс және казақ тілдеріндегі
баламалары берілген. Алайда, ағылшын ММ-дерінің қазақ тілінде баламалары
бола тұра, тікелей аударылған тұстары да баршылық.Сондықтан бұл тақырыптағы
зерттеулердің өзектілігі даусыз.
Ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің үлкен бөлігі қасиетті кітап інжілге
байланысты қалыптасқан. Халық арасына кең таралып, көп зерттелгендіктен,
інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы,
мағына тұтастығы секілді белгілердің негізінде қолдануға даяр тілдік
бірлікке айналғаны белгілі.Зерттеу барысында олардың ауқымды бір бөлігінің
тұпнұсқадағы қалпын берік сақтағандығы, еш өзгеріссіз қолданылатындығы
белгілі болды. Мысалы: Үоu саnnоt sегvе Gоt and mаmmоn (сөзбе-сөз
аудармасы* : Сен құдай мен мамонаға бірдей қызмет ете алмайсың); А soft
answer turneth away wrath (с.с.а.: Жұмсақ (жылы) жауап ашуды қайтарады)
т.б. Түп-төркіні інжілге барып саятын мақал-мәтелдердің сәл өзгеріске
ұшыраған түрлері де кездесетіні белгілі.
Ақын-жазушы, саясаткерлердің ұғымды, үйлесімді айтылған қысқа, әрі нұсқа,
айшықты сөздерінің де ағылшын тілінің сөздік қорын байытуға едәуір үлес
қосқанызерттелді. Мысалы: Тһе customer is always right( (сөзбе сөз
аударғанда : Әрқашан тұтынушынікі дұрыс) тіркесінің Еуропадағы ең үлкен
сауда орталықтарының бірі "Сэлфриджезді" (Selfridge’s) ашқан Г.Селфриджге
тиесілілігі жөнінде мәліметтер бар. Себебі, оның барлық дүкендерінде "Тһе
сиstоmег іs аlways гіgһt", яғни "әрқашан тұтынушынікі дұрыс" деген қатаң
қағидаболған. Көпшіліктің көңілінен шыкқан осы сөз кейіннен халық арасында
жиі қолданылып,дәстүрлі қолданыска енді. Ағылшын тілінде бұл тәрізді
қолдануға даяр, астарлы "авторлы" тіркестердің мол қоры кездеседі.
Сонымен, ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдердің ауқымды бөлігі қасиетті кітап
інжілден, ал келесі бір бөлігі дарынды Шекспир сынды керкемсөз
шеберлерінің, халыққа танымал ақын-жазушылардың еңбектерінен, сондай-ақ,
көрнекті саясаткерлер сөздерінен бастау алғандығы белгілі болды.
Қазақ және ағылшын паремиологизмдерінің түп деректеріне қатысты негізгі
айырма мынада: Қазақ ММ-дерінің ауқымды тобы жеке тұлғаға (би,шешен,
ақылғөй, дана қариялар т.б.) байланысты қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауызша
таралған. Ал ағылшын тіліндегі ММ-дерінің негізгі көзі діни ағым, қасиетті
кітаптан тараған ұлағатты сөздер болып табылады және сондай-ақ Шекспир
сынды ұлы тұлғалардың айшықты, мәнді сөз үлгілері ерекше орын алады [5].
Ағылшын зерттеушілері аталмыш тіркестің қазіргі заман ағымына сай келіп
тұрғанымен, көненің көзі екендігін ескертеді және оның алғашқы қолданысын
біздің жыл санауымыз бойынша 320 жылдардағы Теопрастус (Тһеорatrus)
жазбаларымен ұштастырады.
"Тһеге іs а timе оf еvегуthing (с.с.а.: Әр нәрсенің өз уақыты бар).
Қазақша баламасы: Сабапты ине сәтімен.
Бұл ағылшын мақалы қасиетті кітап Інжілдің " То еvегуthing tһеге іs а
sеаsоn, апd а tіmе tо еvегу рurроsе under tһе һеаvеn". (с.с.а.: Аспан
астында әр нәрсенің, әр мақсаттың өз мерзімі бар) деген өсиет, өнегелерінен
ықтималдық, тұрақты қалыпқа енген [6].
Кеңінен қарасақ, мақал-мәтелдер адам баласының бар өміріндегі, тұрмыс-
тіршілігіндегі салалардың барлығын дерлік қамтитындығына көзіміз жетеді.
Солардың қомақты бір бөлігі — еңбек жайлы мақал-мәтелдер. Себебі еңбекгің
тіршіліктің негізі, қоғамның, өмірдің қайнар көзі болғандығында болса
керек. Көненің көзі іспеттес тұрақты тіркестер тобы келер ұрпаққа еңбек
етпегеннің ішіп-жемейтінін түсіндіре келіп, оларды еңбек сүйгіштікке, адал
еңбек етуге баулиды, жалқаулық,жатып ішер арамтамақтықтан бойды аулақ
салуға шақырады.
Қонақжайлық - қазақ ұлтының сүтімен кіріп, сүйегіне сіңген ұлы дәстүрдің
бірі.Поляк саяхатшысы әрі зиялысы А.Янушкеевич "Дүние жүзін қазақ жайласа,
жер шарын тегін аралап шығар едім",- деп қазақ халқының қонақжайлылығына
риза болған екен. Қазаққа қонақ болу үшін оның таныс болуы, діндес, тендес
болуы шарт емес, қонақасыны "бөлінбеген еншім" деп тануының өзі кеңінен
таралып, дәстүрге айналған халық жорасының бірден-бір көрсеткіші. Алайда, А
соnstant guest іs nеvеr welkome. Бір күнгі қонақ - күт, Екі күнгі қонақ -
жұт тәрізді мақал-мәтелдер жиі келген қонақтың қадірін жоғалтатындығын,
оған өзі қалағандай құрмет көрсетілмейтінін бейнелі түрде жеткізеді. Екі ел
мақал-мәтелдерін талдап-тарату барысында алыс жатқан, салт-санасы, әдет-
ғұрпы, тілі-діні әртүрлі халықтардың айтайын деген ой-тұжырымы,
көзқарастары мен өмірлік ұстанымдарының өзара сәйкес келіп жататындығы
анықталды. Мұның сыры өмірдің өзінде, адамзаттың көріп-біліп, көңілге
түйген ойында, өмірден алған тәжірибесінде жатса керек.[7]
Қазақ және ағылшын тілдерінде ақша-қаражат жайлы мақал-мәтелдер де
кездеседі.
Мысалы, " Таке саrе оf the реnсе апd the роunds will tаке сarе оf
tһеmsеlvеs" (с.с.а.: Пэнсті үнемдеп ұстасаң, фунт өз-өзін үнемдейді). Теңге
тиыннан өсер, Жылқы құлыннан өсер; Береке бір тиыннан.
Ағылшын тілі мақал-мәтелдерінің алтын қорынан ауа-райына, аспан
денелеріне, табиғат құбылыстарына қатысты мақал-мәтелдерді жиі көруге
болады.
Ағылшын тілінде халық арасында жиі қолданылатын "Маппеrs таке the тап",
(с.с.а.: Адамды адам ететін оның әдептілігі) тұлғасы ықшам, алайда мәні
терең тілдік орам, орта ғасырда орын алған қағида, дәстүрлерге, заман
талабына байланысты калыптасқан.Әсіресе, ХІV ғасырда Англияда
мәдениеттіліктің негізгі шарттарына, өзін-өзі ұстау ережелеріне баса назар
бөлініп,сөзсіз орындалуы талап етілді. Әдептілік,ізеттілік ережелерін
қамтитын арнайы жинақтар шығарыла бастаған. Уақыт өте келе осы
ұстанымдардың бірқатары жалпыхалықтық мақал-мәтелге айналып, кеңінен
қолданыс тауып отыр.
"Жалғыз қаздың үні шықпас, Жалғыз қыздың мұңы шықпас" деген мақал. қазақтың
әдет-ғұрпына, өмір салтына байланысты тілде қалыптасқан деп ойлаймыз. Өзара
қарым-катынасын жекжат болып нығайтқысы келген адамдардың балаларын
атастырып, күйеу жігіт қайтыс болса, әмеңгерлікпен туған бауырының, болмаса
жас ерекшелігіне карамай туыстарының біріне қосуы тәрізді мәселелер ата
дәстүрі бойынша шешімін табатын. Балғын жас қаздардың тіпті әкесінен де
үлкен қарт кісілерге тұрмысқа шығуға мәжбүр болуының негізгі себептері, қыз
әкесінің сіңірі шыққан кедейлігі, не жетім қыздың жалғыздығы екендігін
көптеген мұражай деректері дәлелдейді. Жоғарыда келтірілген мақалдың
шығуына мұның шаға алмай, тағдырдың дегеніне көнген арулардың қайғы-
қасіреті себеп болған тәрізді.
Діни мифологиялық наным-сенімге байланысты ММ-дердің этнолингвистикалық
уәжі. Ағылшын және казақ тілдеріңде наным-сенімге байланысты макал-мәтелдер
де жиі кездеседі. Мысалы, ағылшын тіліндегі "Gоd һеlрs tһоsе who һеlр
tһеmself" (с.с.а.: Өзіне өзі көмектескендерге құдай да жәрдемдеседі)
тіркесінің шығу төркінің біздің жыл санауымызға дейінгі 570 жылы жазылған
"Геракл және күймеші" атты Эзоптың (Аезор) аңыз әңгімесімен байланыстыруға
болады.Мифтік әңгіменің жалпы мазмұнына келер болсақ, күймесі батпақка
батып тұрып калған күймеші оны шығаруға талпыныс жасамастан, көмекке
құдіретті де күшті Гераклді шандырады. Адамның бұл қылығына катты ашуланған
Геракл: "күйменің доңғалағының артына иығынды тіреп итер де, өгізінді алға
айда" дейді және алдағы уақытта еш әрекет қылмастан өзін шақыруға қатаң
тыйым салған. Осы ой түйіні XVIII ғ. дейінгі әдебиеттерде әр түрлі
жолдармен берілген. Мысалы, Дж.Барэт (Іоһп Вагеі) "Аn Аtуеагіе" (1580) атты
еңбегінде: "Gоd helps thоsе іn tһеіг аnаіге, which aге іndustrious"
(с.с.а.: Құдай еңбек сүйгіштерге көмектеседі) десе, Дж. Херберт (G.
Herbert) "Jасиlа Рtudеntum" деген шығармасында "Неlр tһemsеlf, аnd Gоt will
һеlр you" (с.с.а.: Өзіңе өзің көмектес, сонда сондай да жәрдем береді) деп,
сәл түрлендіре қолданыста болған.Қазіргі уақытта тұрақты қолданысқа ие "Got
һеlр thоsе, wһо һеlр tһеmsеlf" мақалы алғаш рет 1736 жылы Б.Франклиннің (В.
Ғгаnкlіп) "Роог Rісһагd's Аlmаnаск" атта еңбегінде жарыққа шықты.
Қазақ және ағылшын тілдеріндегі наным-сенімге, оның ішінде, жаратқан ие,
алла тағалаға қатысты ММ-дерді салғастыра зерттей отырып, олардың
семантикалық жағынан өзара сәйкес келетіндігі анықталды. ММ-дер арқылы
берілетін ойдың өзара өзектесіп, астасып келу себебін әртектес тілдер
өкілдерінің өмір сабағының, ғасырлар бойғы тіршілікте көзі жетіп, көкейіне
түйген тәжірибе жиынтығының ұқсастығымен ұштастырамыз.
Ағылшын тілінің фразеологиясына қатысты кешенді зерттеулерімен, дәйекті
тұжырым, пайымдауларымен танымал А.В. Кунин де жоғарыда аталған ғалымдардың
көзқарасын ұстанады, дегенмен, аталмыш тұрақты тұлғалардың құрылымдық-
мағыналық ерекшеліктерін негізге ала отырып, оларды "коммуникативтік
фразеологиялық бірліктер" деп атап, жеке қарауды ұсынады.[8] Сондай-ақ,
автор құрамындағы сыңарлары тура мағыналы болып келетін мақалдар тобын
яғни, "all is well that ends well" (с.с.а : сәтті аяқталған істің бәрі
жақсы), "Арреаrances аге dесерtіvе" (с.с.а : келбет — алдамшы), Better late
than nеvег" (с.с а.: ештен кеш жақсы) тәрізді ,оралымдарды фразеологиядан
тыс, "фразеологиялық емес тұрақты құрылымдар" аясында қарастырды.
Жоғарыда аталған тұжырымға қарсы пікірді ұстанушы белгілі зерттеушілер -
Н.Н. Амосова, А.М. Бабкин, В.П. Жухов, М. Нагиев, М.А. Филипповская, А.Н.
Кожин т.б. ММ фразеология саласынан тыс қарайтын ғалымдардың көпшілігі
оларды ауыз әдебиетінің зерттеу нысаны қатарына жатқызған.Ал осы бағыттағы
көлемді зерттеулерімен танымал ғалым Н.Н. Амосова "мақал-мәтелдерді
фразеология қорына жатқызуға болмайды, олар мазмұны жағынан да, сөйлемде
атқаратын қызметі тұрғысынан да фразеологиялық бірліктердің белгілеріне
жауап бермейді" деген пікір ұсынған болатын.
Мақал-мәтелдерді топтастырып, сұрыптап, белгілі бір жүйеге келтіруде,
тілдік бірлестіктер табиғатының кейбір қырларын айқындауда зор еңбек
сіңірген ғалым Г.Л. Пермяков аталмыш тұрақты тұлғалардың тілші ғалымдар
тарапынан да, әдебиетші мамандар тарапынан да зерттелуі қажеттігін
ескертеді.
Осы келтірілген ой-пікірлерге және өзіндік зерттеу нәтижелеріне сүйенер
болсақ, мақал-мәтелдердің тұлға тұрақтылығы, тіркес тиянақтылығы, мағына
тұтастығы, қолдануға даярлығы тәрізді сипаттары оларды фразеологазмдер
қатарына қосып, осы салада зерттеуге толық мүмкіндік беретіні сөзсіз.
Мақал-мәтелдер – ауыз халық шығармашылығының кең таралған жанрының
бірі.Мақал-мәтелдердің пайда болуының уақыты белгісіз,алайда: мақалдар да,
мәтелдер де көне заманда пайда болған, содан бері тарихының бүкіл бойында
халыққа ілеседі. Мақал-мәтелдердің тұрақтылығына және еске алушылығына
жететін көмегімен құралдарға да көңіл аударылады. Сондай құралдардың бірі –
айқын немесе ассонансты ұйқас:
Little strokes tell great oaks
A stitch in time saves nine.
Мақал-мәтелдердің кәдімгі балансталған формасы ең жиі пайдаланылатын тәсіл
болып табылады, мысалы:
More haste, less speed
Easy come, easy go
Like father, like son.
Қысқалылық еске алынатын айтулардың маңызды аспектісі.Тек ең көп емес мақал-
мәтелдер көпсөзді, олардың көпшілігі бес сөзден тұрады:
Boys will be boys.
Dead men tell no tales.
Better late than never.
Practice makes perfect.
Тіл туралы ғылымда мақал-мәтелдерге жалпы қабылданған көзқарас құрылған
жоқ. Кейде мақал-мәтелдер астында өмірдің әртүрлі құбылыстарын бейнелейтін
және аяқталған сөйлемнің формасымен ие болатын мерген бейнелі нақыл сөздер
түсіндірілді. Мақалдар аяқталған пікірді белгілейді.
Мәтелдер ақыл қорытындысының бітімсіздігімен айырылатын қысқа бейнелі нақыл
сөздерді атайды.
Ұқсас анықтама барлық түсіндірме сөздіктерінде де, көптеген арнайы баптарда
да, зерттеулерде де кездесуі мүмкін.
Фразеология бойынша бөлек жұмыстарда мақалдың мәтелден басты айырмашылығы:
мақал жалпы пікірді түсіндіреді, мәтел – пікірді жиілік мінезінде. Осы
лингвистердің пікірі бойынша тек қана мақалдар емес, және де мәтелдер
аяқталған сөйлем формасына ие бола алады.
Мәтел сондай құрылыстың тұрақты сөйлемі болып саналады, мақал сияқты, бірақ
дидактикалық мазмұнынан айырылған.
Көбінесе мәтелдер ретінде мынандай сөйлемшелер келтіріледі:
When pigs can fly. When two Sundays
come together.
When hell freezes over. The Dutch have taken
Holland
1.4 Фразеологизмдерді, мақал-мәтелдерді аудару жолдары
Фразеологизмдерді зерттеушілердің қай-қайсысы болсын оларды басқа тілге
жеткізудің филология ғылымында үлкен мәселе екеніне тоқталып отырған.Бұл
туралы шолу талдауды Ә.Ө. Айтбаевтың Аудармадағы фразеологиялық
құбылыс[9] еңбегінде қарастырылған, яғни қай тілдің фразеологиялық
бірлігін алсақ та, олардың сол ұлтқа тән бейнелік ерекшелігі, тарихи
қалыптасуы болатындықтан, келесі тілге соның өңін өзгертпей, ұлттык бояуын,
эмоциялық-экспрессивтік сипатын сақтап жеткізу аудармашыдан үлкен
біліктілікті қажет ететіні белгілі. Сол себепті фразеологиялық бірліктердің
аударылуын сөз етпес бұрын алдымен аудармашыға оның тілдік табиғатын
түсініп алу қажет болады.
Фразеологизмдердің бейнелік қасиеті, экспрессивті-эмоционалдық бояуы,
құрастырушы сыңарларының бірлігі контекст арқылы айқындалып отырады,
сондықтан оларды контекст аясында қарастырған жөн. Ал аудармада контекстің
қызметі өлшеусіз екені өзінен өзі мәлім. Сонымен қатар фразеологизмдердің
стильдік жіктердегі ролі, жеке автордың стилін анықтаудағы рөлі айрықша.
Көркем шығармада болсын, саяси, публицистикалық шығармада болсын
фразеологизмдер жиі қолданылады, оларда айтылған ойдың ұтымдылығын,
ұшқырлығын арттырып отырады. Демек, бұл бірліктер тілдегі лексикалық
бірліктер сияқты мағына жағынан түрленіп, белгілі бір стильдік қолданысқа
сай пайдаланылып отырады.
Фразеологизмдердің жалпы сипаттары, өзіндік ерекшелігін түгендемесек те,
ұзын-ырғасын санамалап шығуға болады:
1. Фразеологиялық бірліктер белгілі бір дәрежеде лексикалық бірлікке ұқсап
тұрады, номинативтік, көпмағыналық, ауыспалы мағынаға ие бола алады;
2. Фразеологиялық бірліктер контекстен тыс тұрғанда еркін тіркестермен
омонимдес болып тұрады. Мысалы: контекст болмаса бұл кісінің көзі ашылды
деген сөйлемдегі көзі ашылды фразеологиялық тіркесінің мағынасын түсіне
алмаған болар едік;
3. Көптеген фразеологиялық бірліктердің тууында тарихи себеп, ұлттық салт-
дәстүрлік негіз болған. Сондықтан аудармада фразеологизмдердің ұлттық
бояуын жеткізу елеулі қиындық тудырады. Бұл тұрғыдан фразеологизмдер ұлттық
реалия сөздерге ұқсас келеді;
4. Фразеологиялық тіркестің компоненттерінің мағынасы олардың тұтас
мағынасына тікелей қатысты болмауы мүмкін. Бұл аудармашыға қиындық туғызуы
мүмкін;
5. Фразеологизмдер стилистикалық тұрғыдан әр түрлі топтарға қатысты
болады.
Фразеологиялық орамдар тіл білімінде әр түрғыдан едәуір дәрежеде
зерттеледі. Алайда оны жіктеуде, шегін айқындауда тоқтамды түрде келісілген
пікір бола қойған жоқ.
Мәселен, оның құрамына күрделі создер де, метафоралық қолданыстар да тіпті
қос сөздер де кіріп жүрген жайттар жиі кездеседі.
Фразеологиялық бірліктер лингвистикада соңғы кездерде тұтас шығатын
мағынаға компоненттерінің қатысы жағынан, компоненттерінің тұрақтылығы
жағынан дәлелді түрде жіктеліп тұр. Көпшілік жүгінетін В. Виноградовтың
жіктеуі бойынша фразеологизмдер фразеологиялық тұтастық, фразеологиялық
бірлік, фразеологиялық тізбек болып бөлінсе, М.Н. Шанский бұған
фразеологиялық сөйлемше дегенді қосады. Қазақ фразеологизмдерінің бірегей
зерттеушісі ғалым I. Кеңесбаев бұл бірліктерді негізінен екі арнаға
-фразеологиялық түйдек (идиом сипатындағы тіркес), фразеологиялық
тіркестерге бөледі. Сонымен қатар фразеологиялық орамдардың мақал-
мәтелдерден елеулі айырмасы болатынын ескерте отырып мақал-мәтелдерді де
тұрақты сөз тіркесіне жатқызады. [10]
Айта кететін жайт, кейінгі кезде қазақ тіл білімінде де байқалып жүрген
зерттеу тәсілдері - компоненттік талдау жолымен, этнолингвистикалық жолмен
фразеологиялық бірліктерді зерттеу аударма теориясы үшін де мол материал,
кең мүмкіндік берер еді. Бірақ бұл жолдармен зерттеу айтарлықтай деңгейге
жетті деп айту қиын.
Сонымен жоғарыда көрсетілген классификациялардың қай-қайсысын алмасақ та
құрылымдық-семантикалық тұрғыға - идиомдық және тұрақтылыққа сүйенетінін
байқауға болады. Мәселен, тұтастықтар мен бірліктер құрастырушы сыңарлары
өзінің номинативті мағынасынан түгелдей немесе жартылай айрылып, ол
тіркесті тұтас алғанда жеке сөзге пара-пар болып тұрады. Мысалы: қас пен
көздің арасында - жылдам (әңгіме адамның қас пен көз туралы болып тұрған
жоқ), сол сияқты: жүрек жұтқан - батыл, бос белбеу - былжыр, түйе үстінен
сирақ үйіткен - ебедейсіз, пускать пыль в глаза - обманывать, намылить шею
- поругать, во всю Ивановскую - очень громко, лясы точить - болтать пустяки
т.с.с. Бұндай орамдардың сыңарларының тіркесуі нормадан өзгеше болуы,
құрамында мағынасы көмескі сөздердің кездесуі әбден мүмкін. Ескерте кету
керек, орыс тіл білімінде зерттеушілер мақал-мәтелдерді фразеологиялық
бірлікке де жатқызады.[11]
Тіл ғылымында дәлелденген тұрғы бойынша фразеологиялық тізбектер
(Кеңесбаевша, тіркестер) мең сөйлемшелер сыңарлары өзінің лексикалық
мағынасын сақтайды да, тек қана сөздердің тіркесу және қолданылу
тұрақтылығына қарай тұрақты тізбек құрайды. Бұл топтың құрамына
жататындардың қайсы бірі номинативтік қызмет атқарса, қайсы бірі (асқар
тay, жерден жеті қоян тауып алғандай куану, скалить зубы, құлаң кою,
насупить брови т.с.с.) коммуникативтік қызмет атқарады (ум не от возраста,
а от головы; у хорошей головы сто рук; сырын білмейтін аттың сыртынан
жүрме; пышақ кескендей тыйылды т.б.). Осы тұрғыдан қарағанда тұрақты сөз
тіркестерін аударуды екі топқа бөлуге болады: идиомдар мен фразеологиялық
тіркестер (соңғысына белгілі бір дәрежеде мақал-мәтелдерді де жатқызуға
болады). Мақал-мәтелдердің фразеологизмдерге ұқсастығы - оның сөйлемде
дайын күйде қолданылуы. Әрине, бұл жіктердің аударылуын бірдей тұрғыдан
қарауға болмайды. Аударма барысында фразеологизмдердің структуралық-
семантикалық сипаты ерекше ескерілетіндіктен, бұлардың ауыспалы мағынада
жұмсалатындары өзгеше тәсіл қолдануды, тіпті дайын, басқа тілдегі
тізбектерді талап етуі ықтимал.
Аудармашы үшін маңызды нәрсе фразеологиялық орамдардың қорытынды мағынасы
немесе соны құрастырушы сыңарлардың тұтас мағынаға қатысы, сыңарлардың
айқындық я көмескілік, ерекше маңызға ие болады.
Аударма зерттеушісі Ө. Айтбаев:... фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарап
олардың аудармасын соған орай тексеру қажет. Біріншіден, мағынасы жағынан
жеке сөздер мен сөз тіркесіне бара-бар фразеологизмдер. Бұларға жататындар
-идиомдар. Екіншіден, синтаксистік құрамы бір тұтас, тиянақты аяқталған
ойды білдіретін фразеологизмдер. Яғни мақал-мәтелдер және басқа түрлері.
Бұлай бөліп қарауда мән бар. Зерттеу нәтижесін байқатқандай,
фразеологизмдердің бұл екі түрінің аударылғыштық сипаты осылай бөлек
қарауды талап етеді - дейді.[12]
Сол сияқты Р. Сәрсенбаев аталмыш мақаласында фразеологиялық бірліктерді
табиғаты жағынан әр түрлі екенін ескере отырып аударуда стильдік қызметін
сақтау мақсатымен фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарауды ұсынған
болатын.
1. Идиомдарды аудару;
2. Тұрақты метафоралық тізбектер мен макал-мәтелдердің аударылуы.
(Сәрсенбаев Р. - Көрсетілген еңбек.)[13].
Байқап отырғанымыздай, бұл жіктеуде айырмашылық шамалы,ұсынылып отырған
еңбекте біз де осы жолды ұстанбақпыз. Өйткені идиом дайын, одан өзгелері -
сөз құраудың нәтижесі. Міне, осы тұрғыдан біз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz