Қарақұмық селекциясы

ЖОСПАР
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Морфобиологиялық ерекшеліктері
2. Генетикасы
3. Селекция бағыттары мен мәселелері
4. Бастапқы материал
5. Селекция әдістері
III. Қорытынды

Қарақұмық – бағалы және маңызды азық-түлік дақылы. Басқа жармалық дақылдардың ішінде азық-түліктік құндылығы бойынша ол бірінші орынды иеленеді. Азық-түліктік мақсатқа ол негізінен жарма түрінде, шамалы мөлшерде ұн түрінде қолданылады. Қарақұмық жармасы жеңіл қорытылатын ақсылдарға, майларға, минералды заттар мен дәрумендерге бай. Ол жоғары калориялығымен, жақсы дәмдік сапасымен ерекшеленеді және диетикалық қасиеттері бар.
Қарақұмық шамамен 2,5 мың жыл бұрын Азияның шығыс бөлігінде ылғалды аудандарында мәдени өсімдік ретінде қалыптасқан. Қазақстанда ол өткен ғасырдың 60-жылдарында (тың игеру жылдары) кең тарады. Негізгі егістігі Павлодар мен Шығыс Қазақстан облыстарында шоғырланған және орташа астық өнімі тиісінше – 3,5-6,7 ц/га құрайды. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында сортсынау телімдерінде оның астық өнімі 13,5-19 ц/га дейін жетеді.
Қарақұмықтың өнімділігі жоғары емес және жыл сайын ауытқиды, оны қанша күтіп баптағанмен қолайсыз жылдары 2-3 ц/га дейін өнім береді, қолайлы жылдары ол көрсеткіш 10-12 ц/га дейін барады. Қарақұмық үшін қолайсыз жылдар тозаңдану жүрмей, тұқым аз байланатын салқын және дымқыл жылдар болып табылады. Қолайлы жылдар болып жаз ыстық және жауын-шашын жеткілікті ылғалды жылдар саналады.
Дүние жүзінде жыл сайын қарақұмық 3,5 млн гектар егістікте өсіріледі. Қазақстанда соңғы 10 жылда орта есеппен 70 мың га алқапта өсіріліп, орташа астық өнімі шамамен 5 ц/га болды.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Частная селекция полевых культур, Ю.Б. Коновалов, Л.И. Долгодворова, Л.В. Степанова – Москва: Агропромиздат, 1990.- 543 с.
2. Өсімдік шаруашылығы, Қ.К. Әрінов, Қ.М. Мұсынов, А.Қ. Апушев – Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011.-632 б.
3. http://www.baraev.kz, Лаборатория селекции крупяных культур.

Пән: Ауыл шаруашылығы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
СӘКЕН СЕЙФУЛЛИН АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

АГРОНОМИЯЛЫҚ ФАКУЛЬТЕТ
ЕГІНШІЛІК ЖӘНЕ ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ КАФЕДРАСЫ

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: ҚАРАҚҰМЫҚ СЕЛЕКЦИЯСЫ

Қабылдаған:
Орындаған:

АСТАНА 2014
ЖОСПАР
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
1. Морфобиологиялық ерекшеліктері
2. Генетикасы
3. Селекция бағыттары мен мәселелері
4. Бастапқы материал
5. Селекция әдістері
III. Қорытынды

КІРІСПЕ

Өсімдік селекциясы - адамзат тарихындағы елеулі жетістіктердің бірі деуге болады. Қазіргі кезде қолданыста жүрген өсімдіктердің көпшілігі адамның жүздеген, мыңдаған жылдар бойы оларды жақсартуының нәтижесі.
Селекцияның алдында бірінші кезекте шешімін табуды қажет ететін міндеттердің бірі ретінде жоғары өнімді, сұламалыққа, аурулар мен зиянкестерге төзімді, өнім сапасы жоғары, интенсивті технологиялармен өсіруге бейім сорттар шығару тұр.
Қарақұмық - бағалы және маңызды азық-түлік дақылы. Басқа жармалық дақылдардың ішінде азық-түліктік құндылығы бойынша ол бірінші орынды иеленеді. Азық-түліктік мақсатқа ол негізінен жарма түрінде, шамалы мөлшерде ұн түрінде қолданылады. Қарақұмық жармасы жеңіл қорытылатын ақсылдарға, майларға, минералды заттар мен дәрумендерге бай. Ол жоғары калориялығымен, жақсы дәмдік сапасымен ерекшеленеді және диетикалық қасиеттері бар.
Қарақұмық шамамен 2,5 мың жыл бұрын Азияның шығыс бөлігінде ылғалды аудандарында мәдени өсімдік ретінде қалыптасқан. Қазақстанда ол өткен ғасырдың 60-жылдарында (тың игеру жылдары) кең тарады. Негізгі егістігі Павлодар мен Шығыс Қазақстан облыстарында шоғырланған және орташа астық өнімі тиісінше - 3,5-6,7 цга құрайды. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында сортсынау телімдерінде оның астық өнімі 13,5-19 цга дейін жетеді.
Қарақұмықтың өнімділігі жоғары емес және жыл сайын ауытқиды, оны қанша күтіп баптағанмен қолайсыз жылдары 2-3 цга дейін өнім береді, қолайлы жылдары ол көрсеткіш 10-12 цга дейін барады. Қарақұмық үшін қолайсыз жылдар тозаңдану жүрмей, тұқым аз байланатын салқын және дымқыл жылдар болып табылады. Қолайлы жылдар болып жаз ыстық және жауын-шашын жеткілікті ылғалды жылдар саналады.
Дүние жүзінде жыл сайын қарақұмық 3,5 млн гектар егістікте өсіріледі. Қазақстанда соңғы 10 жылда орта есеппен 70 мың га алқапта өсіріліп, орташа астық өнімі шамамен 5 цга болды.

Морфобиологиялық ерекшеліктері
Мәдени қарақұмық - бір жылдық шөптесін өсімдік, сабағы борпас және бұтақты, биіктігі 30-150 см, қолайлы жағдайларда сабақта 10-12 бұтақтар қалыптасады. Жапырақтары үшбұрышты жүрек немесе жебе пішінді болып келеді де төменгілері ірі, ал жоғарғы бөлігіндегілері біршама ұсақ. Тамыр жүйесі алғашқы кіндік тамыр мен одан тараған ұзын бүйір тарамдарынан және жеткілікті ылғалды жылдары сабақтан төменгі бөлігінен түзілетін екіншілік қосалқы тамырлардан құралған. Тамырлары топырақтың 70-90 см тереңдігіне дейін бойлауға қабілетті, алайда олардың негізгі массасы жоғары құнарлы қабатта (25-30 см) орналасады.
Қарақұмықтың гүлдері қосжынысты, ақ, қызғылт немесе қызыл түсті және айтарлықтай хош иісті. Олар шоқгүл гүлшоғырына жинақталған, жоғарғы бөлігінде қалқан немесе жартылай шатыр қалпында болады. Бір өсімдіктерде ұзын аналықтар мен қысқа аналықтар, ал екіншілерінде ұзын аналықтар мен қысқа аталықтар қалыптасады (диморфизм құбылысы). Аталықтар мен аналықтардың пісіп-жетілуі әркелкі. Бір өсімдікте 500 және одан да көп гүлдер қалыптасады.
Жемісі - үшқырлы жаңғақ, 1000 санның массасы 18-32 г. Қарақұмық өсімдіктерінің 10-15% гүлдері ғана жеміс салатындығы дәлелденген.
Ұзын бағаналы аталықтардың ұзын аналықтарға және қысқа бағаналы аталықтардың қысқа аналықтарға құйылуынан жеміссалу үдерісі жақсы жүреді (легитивті тозаңдану), ал әркелкі генератитві түзілімдерден шамалы ғана жеміс қалыптасады да, өнім төмен болады (иллегитивті тозаңдануда).
Қарақұмық жылу сүйгіш өсімдіктер қатарына жатады. Оның тұқымдары 7-8ºC топырақ температурасында өне бастайды, алайда өскіндердің дамуы 15-30ºC аралығында жақсы жүреді. Оның егін көгі бозқырауға сезімтал және -2-3ºC ауа температурасында жарақаттанады, ал -4ºC-да өсімдіктер мүлде опат болады. Гүлдену-жеміссалу кезеңінде қарақұмық жоғары температураға өте сезімтал, өз кезегінде ол жемістердің түзілуіне теріс әсерін тигізеді. Бұл кезеңдегі ауаның оңтайлы температурасы 19-25ºC аралығында және салыстырмалы ылғалдылығы 50%-дан кем болмағаны жөн.
Қарақұмық - ылғалсүйгіш дақыл. Бір өлшем құрғақ зат қалыптастыру үшін тарыға қарағанда 3 есе, арпа мен бидайға қарағанда 2 есе артық ылғал шығындайды. Оңтайлы температурада оның егін көгі топырақтың 20-30% ылғалдылығында пайда болады. Қарақұмықтың ылғалға ең жоғарғы қажетсінуі (50-60%) гүлдену-жеміссалу кезеңінің алғашқы екі-үш аптасына сәйкес келеді. Транспирациялық коэффиценті 500-600 бірлікке тең.
Қарақұмық жеміс салу кезеңінде жарыққа талабын күшейте түседі. Бұл ерекшелікті тұқымның себу мөлшерін белгілегенде ескеру қажет. Тұқымның артық мөлшері себілгенде олардың өзін-өзі көлеңкелеуі байқалады және астық өнімі күрт төмендейді.
Қарақұмық қысқа күннің (16-18 сағат) өсімдігіне жатады. Вегетациялық кезеңі 70-85 күндей, сорттарына қарай өзгереді және қысқа күн жағдайларында ол қысқарады. Ауа температурасы 25ºC-тан жоғарылағанда және топырақ ылғалдылығы 24%-дан төмендегенде тозаңдану мен тұқым байлау нашарлайды, өсімдіктің өнімділігі төмендейді.
Гүлдеу биологиясы. Қарақұмық өсімдігінің гүлдеуі егін көгі шыққаннан соң бір айдан кейін басталып, 5-6 аптаға созылады. Алғашқы болып төменгі гүлшоғырдың гүлдері ашылады. Ақырындап гүлдеу үрдісі сабақтың жоғарғы бөлігі мен бұтақтарда жүре бастайды. Төменгілері жоғарыға қарағанда ұзағырақ гүлдейді: 12-29 күн аралығында. Әр кезекті гүлшоғыр 1-4 күн аралықпен гүлдей бастайды.
Кең қатарлап сепкен жағдайда 800-ге жуық гүл ашылады, оның жартысына жуығы негізгі сабақта орналасқан, ал қалғандары - бұтақтарда. Тозаңдану жүрмейтін оқщаулағыштарда өсімдік 2000 гүлге дейін құрастырады.
Тозаңдануы. Қарқұмыққа гетероморфты сәйкессіздік тән. Сәйкессізідік реакциясы s-генімен бақыланады. Қалыпты тұқым байлау легитимді тозаңдану жағдайында ғана (ssxSs) жүзеге асады.
Танаптық жағдайда тозаңдану аралар мен басқа да жәндіктер арқылы жүреді.
Қарақұмық гүлінің гетеростильді құрылысы бірнеше тозаңдану түрлерін қалыптастырады: легитимді (ұзынаналықты өсімдік пен қысқасының айқас тозаңдануы немесе керісінше), иллегитимді (гүл құрылысы бірдей өсімдіктердің айқас тозаңдануы) және өздігінен тозаңдану. Бұл тозаңдану түрлерінің әрқайсысында әртүрлі тұқым байлау деңгейі байқалады. Қолайлы ауа-райы жағдайында үйлесімді (легитимді) тозаңданғанда байланған тұқымдар саны 40%-дан асады, ал иллегитимді тозаңдану типінде жекеленген тұқымдар ғана байланады. Өздігінен тозаңдануда ұзынаналықтыларға қарағанда қысқалары көбірек тұқым байлайды.
Қарақұмықтың үйлесімділігіне температура жағдайлары әсерін тигізеді. Өздігінен тозаңданғанда ауа температурасын төмен болса (12ºC) тұқым байлауды жоғарылауына мүмкіндік болады. Ал, жоғары температурада (35ºC-тан жоғарылағанда) үйлесімді тозаңданудың өзінде тұқым байлау деңгейі төмендейді.
Генетикасы
Мәдени қарақұмықтың диплоидты түрлерінде 2n=16, ал мәдени қарақұмық негізінде алынған тетраплоидты сорттарында 4n=32 хромосома жиынтығы бар.
Хромосома жиынтығының біркелкілігіне қарамастан (2n=16), қарақұмықтың диплоидты түрлерінің арасында хромосомалар мөлшері бойынша айырмашылықтар анықталған. Барынша ірі хромосомалар мәдени қарақұмықта (6,97-3,78 мкм) , кішіректері татар қарақұмығында (3,3-2 мкм).
Қарақұмықтың кариотипінде жеке хромосомалардың морфологиясы анықталған. Қарақұмықтың тұқым қуалайтын белгілерін зерттеу сәйкессіздік құбылысымен күрделі, бірінші буын будандарын өздігінен тозаңдандырудан ұрпақ алуды қиындатады. Сондықтан мұндай будандарды белгілерді бақылайтын аллельді гендер мен олардың санын орнату үшін талдаушы будандастыруға тартуға жиі тура келеді.
Төмендегі кестеде монофакторлы тұқым қуалауды көрсететін белгілер келтірілген.
Тұқым қуалаудың моногенді сипаттағы белгілері
Геннің белгісі
Генотип
Өсімдіктің фенотипі
d (determinant)

ag (aplegrum)

gc (green corolla)

br (branch)

S-сәйкессіздік гені
dd-гомозиготалы рецессив

DD-гомозиготалы доминант

agag- гомозиготалы рецессив

AgAg- гомозиготалы доминант

gcgc- гомозиготалы рецессив
GcGc- гомозиготалы доминант

brbr- гомозиготалы рецессив

BrBr- гомозиготалы доминант

ss- гомозиготалы рецессив
Ss-гетерозигота
Шамалы боймен детерминантты тип

Шексіз боймен қарапайым тип

Жапырақтың ашық жасыл реңі

Жапырақтың қарапайым мутантты емес реңі
Жасыл гүлді форма

Гүлдің қарапайым мутантты емес реңі

Бір сабақты (бұтақтанбайтын) форма

Қарапайым бұтақтанатын форма

Ұзынаналықты форма
Қысқааналықты форма

Бұлардың арасында рецессивтер: шамалы боймен детерминантты тип, жапырақтың ашық жасыл реңі, жасыл гүлді форма, гүлдің ұзынаналықты формасы. Бұлардан басқа қысқасабақтылық, тұқымның қанатсыздығы мен ұзартылған формасы да рецессивті тип болып табылады. Қарақұмықта гүлшоғырының түсі полимерия түрімен ұрпаққа беріледі. Қызыл және ақ гүлді формаларды будандастырғанда бірінші будан ұрпағында гүлшоғырынң күлгін түсі байқалады, ал екінші буданда ажырау байқалады 15:1.
Қарақұмықта S сәйкессіздік генінің құрылымына байланысты зерттеулер жоғары қызығушылық тудыруда. S-гені суперген болып табылып, тығыз байланысқан 5 субгеннен тұрады: G -- аналық мойнының ұзындығы, Is -- аналық мойнының сәйкесіздік реакциясы, Iр -- тозаңның сәйкессіздік реакциясы, Р -- тозаң дәндерінің көлемі, А -- аталық биіктігі.
Селекционерлер қарақұмықта гетеростилді формалармен салыстырғанда жоғары самофертильділігімен ерекшеленетін гомостилді формалар кездесетініне назар аударып отыр. Олардың табиғаты бірдей емес және әртүрлі жолмен пайда болатыны анықталған: не мутация нәтижесінде, супергендегі аллельдердің кроссинговері болуы да мүмкін, не S-геннің модификатор гендерінің аллельдері өзгеруі нәтижесінде. Ұзынаналықты мен қысқааналықты өсімдіктерді будандастырғанда шығу тегі әртүрлі формаларда гомостилия белгісі әртүрлі тұқым қуалайды.

Селекция бағыттары мен мәселелері
Өндіріске қарақұмықтың суаруға, көктемде себуге, кеш себуге ерте және орташа пісетін сорттары қажет. Интенсивті технологияларды қолдану осы мақсаттарға жарамды сорттарды шығаруды қажет етеді.
Гектарынан 3 т дән беретін, сонымен қатар жоғары ақуызды (15-16%) жарманың шығуын 75% шамасында қамтамасыз ететін интенсивті типтегі сорттарды шығару - селекцияның актуалды мәселелерінің бірі.
Қарақұмықтың интенсивті типті сорттарының параметрлері:
1) жоғары потенциалды өнімділік, оңтайлы вегетациялық кезең, шектеулі түптенумен қоса жергілікті жағдайларға экологиялық қабілеттілік;
2) тыңайтқыштың көтеріңкі дозасына жоғары төзімділік (60-90 кгга және одан көп).
Осыларға байланысты биіктігі щамалы, буынаралықтары қысқа, нашар түптенетін формаларды іздестіру керек. Қарақұмық сорттары ылғал мен жылу, азот пен хлордың тапшылығына сезімтал болғандықтан, тұрақты өнімділікте жатып қалмайтын жоғары дәнді формаларды іріктеу бірінші реттік маңызға ие. Жоғары түптену мен түпкі гүлшоғырларының жоғары орналасуы, біркелкі пісу механикаландырылған егін жинау үшін өте маңызды. Қарақұмық селекциясында төмендегі негізгі белгілерді басшылыққа алады:
Өнімділік. Жоғарыда айтылғандай, бұл көрсеткіш белгілі бір алаңдағы өсімдіктің жалпы саны және өсімдіктегі тұқымның саны мен массасына тәуелді. Өсімдікте тұқым саны жоғары болса, дәндердің ұсақ болатыны байқалған, ал ірі дәнділерде тұқым саны азырақ, бірақ 1000 дән массасы жоғары болады. Қара топырақты емес зоналар үшін жоғары өнімділігімен ерекшеленетін тез және орташа мерзімде пісетін сорттар жарамды. Екпе сүрі танапқа себілген тез пісетін сорттар 2 тга дейін дән өнімділігін қаматамасыз ете алады.
Өнім сапасы (1000 дәннің массасы, тегістілігі, жарманың шығуы, ақуыз мөлшері) өнімділіктен кем емес маңызға ие. Қарақұмық дәнінің технологиялық құрамына дәннің ірілігі, пішіні және қауыздылығы әсер етеді. Ірі, тегіс дәндерді аршығанда жарманың шығуы жоғарылайды. Жақсы сорттарға жоғары тегістілік (90%) тән және оларда жарманың шығуы 75% шамасында. Бұл талаптарға Татар ауыл шаруашылық ҒЗИ, Бүкілодақтық астық-бұршақ және жармалық дақылдар ҒЗИ-ның сорттары сай келеді. Қарақұмық дәнінің қауыздылығы 18-24% аралығында ауытқиды. Ол 18-20% аспауы керек, бірақ диплоидты сорттарға қарағанда тетраплоидтыларда қауыздылық бірнеше пайыз жоғары болады.
Қарақұмық топырақ-климат жағдайлары әртүрлі аудандарда өсірілетін болғандықтан вегетациялық кезеңнің ұзақтығы маңызды болып табылады. Қара топырақты емес зоналар үшін вегетациялық кезеңі 90-100 күн және одан жоғары болатын кеш пісетін сорттар жарамсыз. Осы және басқа аймақ жағдайларына негізінен орташа және тез пісетін сорттар сәйкес келеді. Қайталап себуге де көктеу мен гүлдеу кезең ұзақтығы 18-24 күн болатын, бұтақтану аймағында буын саны көп болмайтын, тез пісетін сорттар керек. Скороспелая 81 сортын екпе сүрі танапқа сеуіп, күздік дақылдарды себуге болатындай 1-5 тамызда жинап алуға болады.
Механикаландырылған жинауға жарамдылығы өсімдіктің жатып қалмауымен, дәндерінің шашылуға төзімділігмен, біркелкі пісуімен, түпкі гүлшоғырларының жоғары орналасуымен байланысты. Жатып қалмауына селекция жұмыстарын жүргізу үшін қарақұмықтың қысқасабақты формалары таңдалады: Майская сортынан Орловский карлик, Аэлит сортынан Надежда, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.