Абайдың ақындық мектебі
Жоспары.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Абайдың ақындық ортасы өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері мол аса тағылымды рухани элементтері Ұлы ақынның бір кезде өзі нәр алған Шығыс пен Батыс әдебиеттері қазыналарынан бастап, кейін өзі нәр берген, бағыт сілтеген әдеби процеске дейінгі сан салалы құбылыстары - әлемнің алуан түрлі тармақтары қатарынан орын алады. Абайдың ақын ретінде қалыптасу жолында үнемі естіп-біліп жүрген, тікелей тағылым алған қазақ ақындары аз емес еді. Олар ақынның әдеби ортасынан бастау алған тұлғалар болды, Абай поэзия әлемінің ғажайып сырларын сол тұлғалардың шығармашылығынан үйрене отырып қанықты. Ақын ортасы келе-келе оның өзін ұстаз тұтып, дәстүрлерін ұстанған шәкірт ақындармен толықты. Абай шығармаларының өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің рухани тынысын білдіретін тұлғалардың рухани қазыналарымен өзара тамырласып, сабақтасып жататыны сондықтан. Абайдың ақындық ортасысы - қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселе. Әсіресе, ақынның көзі тірісінде айналасына шоғырланып, оның ақындық дәстүрінен тікелей нәр алған, имандылық пен азаматтық тәрбиесін көрген шәкірт ақындар аясын айқындауда талай талас пікірлер, кереғар көзқарастар айтылып келді. Ұлы ақынның айналасындағы шығармашылық ахуал мен идеялық тұтастықтың табиғатын ашу, асыл қасиеттерін таныту бағытында М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Нұрқатов, Қ. Мұқаметханов т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу барысында әр кезеңде «Абайдың ақындық мектебі», «Абайдың ақындық айналасы», «Абайдың ақын шәкірттері» деген ұғымдар қалыптасты. Олардың түпкі мәні бір болғанымен, зерттеушілердің түсіндіруінде әрқалай көрініс тауып жатты. Осы қатарға қосылатын ақындар аясы да әр еңбекте әр түрлі аталып, өзгеріп отырды. Бұл - кезінде Абайдың айналасындағы әдеби ортаның ұлттық мәдениет
Абайдың ақындық ортасы өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері мол аса тағылымды рухани элементтері Ұлы ақынның бір кезде өзі нәр алған Шығыс пен Батыс әдебиеттері қазыналарынан бастап, кейін өзі нәр берген, бағыт сілтеген әдеби процеске дейінгі сан салалы құбылыстары - әлемнің алуан түрлі тармақтары қатарынан орын алады. Абайдың ақын ретінде қалыптасу жолында үнемі естіп-біліп жүрген, тікелей тағылым алған қазақ ақындары аз емес еді. Олар ақынның әдеби ортасынан бастау алған тұлғалар болды, Абай поэзия әлемінің ғажайып сырларын сол тұлғалардың шығармашылығынан үйрене отырып қанықты. Ақын ортасы келе-келе оның өзін ұстаз тұтып, дәстүрлерін ұстанған шәкірт ақындармен толықты. Абай шығармаларының өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің рухани тынысын білдіретін тұлғалардың рухани қазыналарымен өзара тамырласып, сабақтасып жататыны сондықтан. Абайдың ақындық ортасысы - қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселе. Әсіресе, ақынның көзі тірісінде айналасына шоғырланып, оның ақындық дәстүрінен тікелей нәр алған, имандылық пен азаматтық тәрбиесін көрген шәкірт ақындар аясын айқындауда талай талас пікірлер, кереғар көзқарастар айтылып келді. Ұлы ақынның айналасындағы шығармашылық ахуал мен идеялық тұтастықтың табиғатын ашу, асыл қасиеттерін таныту бағытында М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Нұрқатов, Қ. Мұқаметханов т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу барысында әр кезеңде «Абайдың ақындық мектебі», «Абайдың ақындық айналасы», «Абайдың ақын шәкірттері» деген ұғымдар қалыптасты. Олардың түпкі мәні бір болғанымен, зерттеушілердің түсіндіруінде әрқалай көрініс тауып жатты. Осы қатарға қосылатын ақындар аясы да әр еңбекте әр түрлі аталып, өзгеріп отырды. Бұл - кезінде Абайдың айналасындағы әдеби ортаның ұлттық мәдениет
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,
2. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық жинағы. Т.10. –Алматы: Ғылым, 2003. -456 б.
3. Қирабаев С. Абайтанудың кезекті міндеттері туралы. / Кітапта: Абай және қазіргі заман: Зерттеулер жинағы. –Алматы: Ғылым, 1994. -336 б.
4. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. –Алматы: Санат, 1997. – 448 б.
5. Мұхамедханов Ғ. Абайдың ақындық мектебі. Канд. диссерт. –Алматы, 1950.
6. Ахметов З. Абайтану және ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері. / Кітапта: Қазіргі абайтанудың өзекті мәселелері. –Алматы: Ғылым, 2002. -274 б.
1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,
2. Әуезов М. Шығармаларының елу томдық жинағы. Т.10. –Алматы: Ғылым, 2003. -456 б.
3. Қирабаев С. Абайтанудың кезекті міндеттері туралы. / Кітапта: Абай және қазіргі заман: Зерттеулер жинағы. –Алматы: Ғылым, 1994. -336 б.
4. Әуезов М. Абайтану дәрістерінің дерек көздері. –Алматы: Санат, 1997. – 448 б.
5. Мұхамедханов Ғ. Абайдың ақындық мектебі. Канд. диссерт. –Алматы, 1950.
6. Ахметов З. Абайтану және ғылыми зерттеу әдіс-тәсілдері. / Кітапта: Қазіргі абайтанудың өзекті мәселелері. –Алматы: Ғылым, 2002. -274 б.
Жоспары.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Абайдың ақындық ортасы өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері мол аса тағылымды рухани элементтері Ұлы ақынның бір кезде өзі нәр алған Шығыс пен Батыс әдебиеттері қазыналарынан бастап, кейін өзі нәр берген, бағыт сілтеген әдеби процеске дейінгі сан салалы құбылыстары - әлемнің алуан түрлі тармақтары қатарынан орын алады. Абайдың ақын ретінде қалыптасу жолында үнемі естіп-біліп жүрген, тікелей тағылым алған қазақ ақындары аз емес еді. Олар ақынның әдеби ортасынан бастау алған тұлғалар болды, Абай поэзия әлемінің ғажайып сырларын сол тұлғалардың шығармашылығынан үйрене отырып қанықты. Ақын ортасы келе-келе оның өзін ұстаз тұтып, дәстүрлерін ұстанған шәкірт ақындармен толықты. Абай шығармаларының өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің рухани тынысын білдіретін тұлғалардың рухани қазыналарымен өзара тамырласып, сабақтасып жататыны сондықтан. Абайдың ақындық ортасысы - қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселе. Әсіресе, ақынның көзі тірісінде айналасына шоғырланып, оның ақындық дәстүрінен тікелей нәр алған, имандылық пен азаматтық тәрбиесін көрген шәкірт ақындар аясын айқындауда талай талас пікірлер, кереғар көзқарастар айтылып келді. Ұлы ақынның айналасындағы шығармашылық ахуал мен идеялық тұтастықтың табиғатын ашу, асыл қасиеттерін таныту бағытында М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Нұрқатов, Қ. Мұқаметханов т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу барысында әр кезеңде Абайдың ақындық мектебі, Абайдың ақындық айналасы, Абайдың ақын шәкірттері деген ұғымдар қалыптасты. Олардың түпкі мәні бір болғанымен, зерттеушілердің түсіндіруінде әрқалай көрініс тауып жатты. Осы қатарға қосылатын ақындар аясы да әр еңбекте әр түрлі аталып, өзгеріп отырды. Бұл - кезінде Абайдың айналасындағы әдеби ортаның ұлттық мәдениет тарихындағы елеулі де күрделі құбылыс болғанын аңғартады. Абайдың әдеби-рухани ортасы дегенде Ақылбай, Мағауия, Шәкәрім, Көкбай, Әріп, Әсет, Уәйіс, Бейсенбай, Әубәкір, Кәкітай, Әбіш сияқты жас талап ақындармен қатар Мұқа, Мұхаметжан, Әлмағанбет тәрізді әнші-күйшілер, ертегіші Баймағанбет есімдері заңды түрде аталады. Ақынның шабытына қанат бітірген де осы орта еді. Жалпы алғанда бүл кезеңде Абай аулы бүкіл қазақ даласының рухани нәр алар жайлауы болды десек, осы орта өкілдері Абай сынды алып тұлғаның шын мәніндегі ұлылық дәрежесіне көтерілуіне, ақындық өнердің асқар шыңына жетуіне себепкер болып, ықпалын тигізген рухани қозғаушы күш сипатында көрінеді. Абайдың ақындық ортасысы сол кездің өзінде-ақ бүкіл сахараға жаңаша поэзиялық леп таратты,. тамаша дәстүрімен әйгіленді. Бұл орта, ең алдымен, қазақ топырағында Абайдың қаламы арқылы келген реалистік жыр дәстүрін ұлттық әдебиетіміздің қан тамырына сіңіріп, кеңінен таратуға алғаш мұрындық болды. Абайдың айналасындағы талантты шәкірттер ұлы ұстазының жаңа тынысты жырларын жаттап алып, қазақ даласына таратты. Сонымен қатар өздері де Абайдың отты жырларынан қуат алып, төл шығармаларын туындатты. Олардың қаламынан туған әрбір өлең ұстаз назарынан тыс қалған жоқ. Дүниеге келген әрбір шығарманы ортаға салып, талқылап отыру осынау ақындық ортасының тамаша дәстүрлерінің бірі болды. Сол арқылы талапкер жастардың шабыты шыңдалды. Абай шәкірт ақындарға үнемі ақыл-кеңесін айтып, бағыт-бағдар беріп отырды. Соның нәтижесінде шәкірт ақындардың жырларында ұстаздың терең ойлары жалғасын тауып, оның көкейін мазалаған әр қилы сезім нышандары көркемдік бояуымен өрнектеліп жатты. Абай тағылымы арқылы жас талапкерлер өз шеберліктерін шыңдап қана қоймай, ұстазының ұлылығын да барған сайын асқақтата түсті. Абай айналасындағы ақындық ортасының ең басты қасиеті де, міне, осы бірліктен, идеялық, көркемдігі жоғары шығармашылық тұтастығынан көрінеді.
Абайдың ақындық ортасы.
Абай ортасы туралы ой түйіндерін ақын жайында айтылған алғашқы пікірлердің астарынан іздеген жөн. Абай айналасы туралы ой-пікір ұшқындарын Ә.Бөкейханов , М.Дулатұлы , А.Байтұрсынұлы , С.Ғаббасовтың тағы басқа әдебиет пен мәдениет қайраткерлерінің мақалаларында көрініс тауып, бұл тақырып төңкерістен кейін кеңірек сөз бола бастады. 1918 жылы Абайдың өмірі һәм қызметі деген мақалада (мақала авторлары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов) Абай дәстүрі, оның тікелей мұрагерлері турасында сөз болса, Екеудің Абайдан соңғы ақындар деген екінші мақаласы - шын мәнінде Абайдың дәстүрі, Абай мектебі тақырыбына арналған тырнақалды ғылыми дүние болуымен құнды [11]. Сыншы ғалым Д.Ысқақұлының сөзімен айтсақ: Абайда жарияланған материалдардың ішінде Абайдан соңғы ақындар атты мақала ұстанған бағытының дұрыстығымен, көтерген мәселенің маңыздылығымен, айтқан пікірлерінің өміршеңдігімен ерекшеленеді.
Ақын өлеңдерінің ішкі идеялық мәнін ден қоя зерттеп, оның заманымен қабыстыра талдау жүргізген татар зерттеушісі А.Сағди Абайдың өскен ортасы, оның ақынға әсері туралы 1923 жылы Ақжолда төмендегідей құнды ой айтады: Абайдың һәм барлық қазақ халқының отырған орны, қонып жүрген шеті көрінбес кең шөлдер, меңіреу үнсіз далалар болғандығы белгілі. Абай, міне, сол заманда, сол елдің ішінде сондай тіршілік орындары, сондай табиғат орындары ортасында туған, сонда өскен, бар өмірін сонда жасап, сонда өлген бір кісі. Кісіге сол ел, сол тұрмыс қандай әсер, қандай ғибрат бере алса, Абай да сол бізге өзі арқылы өлеңдерімен соны береді. Сол тұрмыстан алған жүрек толқындарын шығарады ,- деген пікірінде ақынға өз ортасының, айналасының әсер-ықпалын баса көрсету бар.
Төңкерістен кейін Абай ортасы тақырыбының бір саласын құрайтын ақынның өзгеге берген нәрі, яғни, ұстаз - Абайдың қарекетін айқындайтын Абай мектебі деген тақырыпқа баса назар аударылып, бұл мәселе ақынның өмірі мен шығармашылығына байланысты еңбектерде бөлініп атала бастады. Дегенмен, өткен ғасырдың отызыншы жылдарында Абайдың әдеби айналасы деген мәселеге социалистік идеология сынды күшейтті. Осы жылдары сол кездегі жаттанды ой, социалистік қалыпқа түскен көзқарастардан ада, Абай мен оның дәуірін қосақабат қарастырып, көкейкесті пікір түзген М.Әуезов пен Қ.Жұбановтың мақалалары болды. М.Әуезовтің 1933 жылы жазған Абайдың тұңғыш өмірбаянында ақынның әдеби ортасы алғаш рет кең көлемде сөз болса, Қ.Жұбановтың Абай - қазақ әдебиетінің классигі атты мақаласында автор Абайды оқшау күйде алмай, Шағатай әдебиетімен, қазақтың төл ауыз әдебиетімен байланыстыра қарастырылды.
Қырқыншы жылдардың басында Абай мектебі тақырыбын зерттеуді Әуезовтің кеңесімен Қ.Мұхамедханұлы қолға алды. Әуезов жетекшілік жасаған тақырыптың іргетасы қаланып, алғашқы қадамдар жасалды. Қ.Мұхамедханұлының Абайдың ақындық мектебі жайлы ізденістері жинақталып, жүйеленіп 1951 жылы кандидаттық диссертация ретінде қорғалды. Бірақ бұл тақырып тек абайтануда ғана емес, жалпы қазақ әдебиетінде үлкен дау туғызып, Абай тақырыбына айтарлықтай зор кесірін әкелді. Қанша қиын-қыстауды басынан өткергенімен ғалым Абай шәкірттерінен бас тартпады. Абай мектебі деген атау кеңестік әдебиеттің қалыбына сыймағандықтан, 1959 жылы алғашқы тақырыбын ауыстырып Абай төңірегіндегі ақындар (Поэты Абаевской поры) деген атпен диссертациясын қайта қорғауға мәжбүр болды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Қ.Мұхамедханұлының Абай шәкірттері жайындағы Абайдың ақын шәкірттері деген төрт кітаптан тұратын, сондай-ақ, Абай мұрагерлері атты ғылыми еңбектері жарыққа шықты. Негізінен, осы тақырыпты қазақ әдебиетінің тарихында мәселе етіп көтерген М.Әуезов болып, әсіресе, Абайдың өзгеден алған нәрі жайын тек ғылымда емес Абай жолы эпопеясында да мейілінше қамтуға тырысты. Өткен ғасырдың 40-80 жылдар аралығында Абай ортасы, айналасына қатысты мәселелер негізінен ақынның дәстүрін жалғастырушы шәкірттері жайына болып, бұл тақырып төңірегінде Ә.Жиреншин, Б.Кенжебаев , Қ.Жұмалиев , А.Нұрқатов , М.Бөжеев , Ш.Сәтбаева сынды ғалымдар пікір білдіріп, ғылыми еңбектерінде сөз етті. Бұл ғалымдар өз еңбектерінде негізінен сол кездегі сыннан аман қалған Абайдың балалары Ақылбай, Мағауия, сондай-ақ, Ә.Тәңірбергенұлы, Т.Жомартбайұлы, Б.Айтқожаұлы сынды ақындардың кеңестік көзқарастар қалыбына сыятын шығармаларын ғана зерттеуге мүмкіндік алды. Осы арада ескеретін бір мәселе, саяси қысымға қарамастан, тиым салынған тақырыптарға қалам сілтеп, өткір ой айтқан, ғылыми пікір түзген зерттеушілерге бүгінгі таңда ерекше құрметпен қараған абзал. Абайдың ақын шәкірттеріне араша түсіп, жанкешті қадамдарға барған М.Әуезов пен Қ.Мұхамедханұлы ғана емес-тін. Абай шәкірттерінің ішінде социалистік қоғамға ерекше үрей әкелген Шәкәрім есіміне қатысты бірер деректі алға тартсақ, С.Сейфуллин, Б.Кенжебаев, М.Базарбаев, Ы.Дүйсенбаев, С.Қирабаев сынды әр кезеңдегі ұлтжанды ғалымдардың батыл қадамдарына назар аударған жөн. Мәселен, кезінде Абай шәкірттерін айтқанда мүлде есімі атаусыз қалған есім Шәкәрім десек, С.Сейфуллин 1935 жылы Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн дастанын жарыққа шығарса, дәл осы жылы Б.Кенжебаевтың алғы сөз жазып, құрастыруымен шыққан А.Пушкиннің қазақ тіліндегі Таңдамалысында Шәкәрім аударған Дубровскидің енуі - батыл қадам болатын. Арада отыз жыл өткенімен әлі де аты аталуы әдеби қауымға үлкен қорқыныш туғызып тұрған шақта, яғни 1961 жылы С.Қирабаев Қ.Бейсембиевтің еңбегіне тоқтала келіп, Шәкәрімнің қоғамдық көзқарастарына сол кездің ықпалымен біржақты баға берген автор пікіріне орай: Мүмкін Шәкәрімнің діни мистикасы өзімен бірге кеткен шығар да, оның әдеби мұрасы тарихта қалған болар. Ақын-жазушылардың әдеби мұрасын жалаң тұрпайылықпен емес, сүйе құрметтей отырып зерттеу орынды емес пе? Шын Шәкәрім сіз айтқандай болса, оны оқудың, зерттеудің керегі не? Жоқ, Шәкәрімді біз олай деп ұқпаймыз: оның қоғамдық көзқарасындағы қайшылығымен бірге өмірді көркемдікпен танудағы табыстары да сөз болуы керек дейміз ,- деген пікірінің қажының құр құдықтағы сүйегін ұлы Ахат жападан-жалғыз жасырынып барып, қазып алатын ызғарлы уақыттың кезінде айтылғанын естен шығармаған жөн.
Абайдың әдеби ортасы тақырыбын арнайы зерттеу нысанына алған ғалым М.Мырзахметұлы М.Әуезов және абайтану проблемалары деген зерттеу еңбегінің төртінші тарауын М.Әуезов және Абайдың әдеби ортасы деп атап, Әуезов зерттеулеріндегі Абай ортасы тақырыбын зерттеу нысанына алған. Осы тақырыпқа қатысты Әуезовтің тезистік тұрғыда бізге жеткен ой-тұжырымдары басшылыққа алына отырып, Абай ортасы тақырыбы Абай ақындығының айналасы немесе өзі алған нәрлері және Абайдың ақындық дәстүрі немесе өзгеге берген нәрі деген екі үлкен салаға бөлініп, жан-жақты зерттелді.
Абайға әсер еткен Дулат, Сабырбай, Жанақ, Біржан сал т.б. ақындар, би-шешендермен кемеңгер ақынның байланысы жайында кешенді зерттеу болмағанмен, жекелеген зерттеушілердің ғылыми мақалалары, көзі қарақты қарттардың, журналистердің естелік-әңгіме, ел аузынан жиған мұралары бұл тақырыптың мүлде тоқырап қалуына жол бермеді. Бұл орайда Абайды тәрбиелеп өсірген әкесі Құнанбай Өскенбайұлы туралы Б.Сапаралының , Т.Жұртбайдың еңбектерін атап өткен жөн.
Ә.Тәңірбергенұлы, Ә.Найманбайұлы сынды ақындар мұрасының тек кеңестік саясатқа жаққан беті ғана сөз болса, Шәкәрім, Көкбай, Тұрағұл есімдері тек сексенінші жылдардың соңына қарай ақталып, шығармалары елдің тәуелсіздігі орнаған күннен бастап қана шын мәнінде зерттеле бастады. Жоғарыдағы зерттеу еңбектердің, мақалалардың ғылыми мәнділігінде, абайтануға қосылған қомақты үлес екендігінде дау жоқ. Әйтсе де, бұл еңбектер көп уақыт зерттеу нысанынан тысқары қалған тың жатқан тақырыпқа енді салынған сүрлеу-жол іспетті. Қаншама жыл Абай ортасы туралы сөз ауыздықталып келгендіктен, зерттеу ісі көсіліп кете алмай, тек кейінгі жылдары ғана қолға алына бастауымен түсіндіруге болады бұл олқылықты.
Абай мектебі концепциясына қатысты ғылыми тұжырымдар мен түйінді мәселелер деген екінші тарауда Абай мектебі ұғымының теориялық негіздемелері анықталып, түйінді деген мәселелерге назар аударылды.
Әдебиеттану ғылымында әдеби мектеп ұғымы жалпы мағынада алынып, оның аясында ағым, бағыт, ұйым, топ, бірлестік категориялары да қарастырылады. Абайдың айналасына шәкірт жинауы табиғаты жағынан әдеби топ, үйірмелерге жақын. Әдебиеті ауызша үлгіде дамыған Абай заманындағы ақын маңына шоғырланған әдебиет өкілдері белгілі бір ағымның тууына себепкер болды деп нақты айту қиын. Бұл тұрғыда М.Әуезов былай деген: Әрине, қазақ әдебиеті сол күнде баспа жүзіне шығып, сол күнде оқушы тауып отырарлық жайға жетсе, Абай айналасынан, Абай мектебінен шыққан ақындар түгелімен Абайдың ізін баса шыққан үлкен әдебиет ағымын көрсеткен болар еді.
Кеңестік заманда қалыптасқан евроцентристік көзқарастардың салдарынан кезінде қазақ-кеңес әдебиеттану ғылымы Абайдың ақындық мектебі деген концепцияны қабылдай алмады. Өйткені, әлем әдебиетінде шәкірт тәрбиелегендер некен-саяқ кездескенмен, дәл Абай сияқты бірнеше ақынның басын құрап, тақырып беріп, өлең жазғызып, жазғанын ортаға салып талдап, түзеп дегендей шын мәнінде осындай әдеби іс жосығын (процедураларды) жүзеге асырған ақындар кемде-кем. Осы арада ғалым Т.Кәкішевтің төмендегі ойы өте орынды айтылған: Еуропа мен орыс әдебиеттеріндегі құбылыстардың бәрін қазақ әдебиеті қайталауы, солардың ізімен жүруі шарт емес, тіпті қажет те емес. Бірақ көркемдіктің жалпыға ортақ заңдылықтарын игеріп, шын кәсіби жолға түсуге міндетті. Өрелі әдебиеттерден бой тасаламай, пайдалысынан үйрену барысында еш уақытта өз ерекшелігімізден көз жазбауымыз керек .
Қасына шәкірт ертіп, көркем дүниені қалай жазу керектігін ежіктеп отырмағанмен, шын таланттың әдебиетке өзінің дәстүрін әкелетіні ақиқат. Орыс әдебиетіндегі Пушкин де, қара сөзінен қаймақ ағызатын Николай Гоголь де, біздің Абай да сондай ақындардың қатарында. Орыс әдебиеттану ғылымында Гогольдік бағыт (Гогольевское направление) деген термин қалыптасқан десек, бұл кейінгі Гоголь дәстүрлерін ұстанушылардан бөлек, сонау ХІХ ғасырдың 50-жылдарында дүниеге келген. Орыс жазушысы өзінің журналистік ағымдағы шығармалармен ұлттық әдебиетте белгілі бір мектеп қалыптастырды дегенімізбен, Абай сияқты нақты қаламгер тәрбиелеп, тақырып беріп, жазғанын сынап отырмағаны белгілі. Гогольдікі дәстүр, бағыт болады да, Абайдікі ұстаз бен шәкірт арасындағы тікелей қарым-қатынастың көрінісін байқататын тура мағынасындағы мектеп болады. 1951 жылы Әуезовтің: ...Можно ли сомневаться в том, что у Абая была сформированная им среда за 60 лет его жизни? По-моему, нельзя сомневаться. И вопрос о школе его сейчас ставиться лишь, как о школе в узком смысле, а не ставиться вопрос о влиянии его на всех последующих поэтов и на всю последующую казахскую литературу. Это последнее обьемлет очень широкое понятие ясное и простое. Речь идет о людях, которые окружали его, были около него непосредственно и в той или иной мере были творческими личностями. Но, одно дело учитель, другое - ученик. Пусть они не стали талантливы, как Абай (так было на самом деле). Пусть ими созданы произведения гороздо менее значительные, чем Абаем... Однако, учениками они были ,- деген пікірін ескеріп, Абайдың ақындық мектебі деген ұғымды осы тура мағынада алып қарасақ, оның ұстаздық қарекеті айқындала түспек.
Елуінші жылдары Абайдың әдеби мектебі концепциясының зиянды деп танылып, әдебиет тарихынан аластатылуының бір себебі мектеп деген ұғымның өзі әр-түрлі мағынада, өлшемде қарастырылғандығында да жатыр. 1950 жылдардың аяғында Абай мектебі деген атаудың орнына Абай заманындағы ақындар деген ұғым ұсынылды. Дәл осы 1950-60 жылдары Абай айналасындағы шәкірттерге қатысты мектеп ұғымы қолданылмай, Абайдың өз айналасы туралы сөз жабық тақырыптардың қатарында қала берді. Абай мектебімен қоса М.Әуезовтің Абайдың ұстаздық құдіретін паш етіп, ақын шәкірттерінің бейнесін шындыққа жанасымды бейнелеген Ақын аға романы да аяусыз сынға ұшырады.
Өткен ғасырдың 40-50 жылдары Абай мектебі деген ұғым әдебиетке келгенде оны кең мағынада, әдеби дәстүр аясында қабылдау және тар мағынасында ақынның айналасындағы күнделікті тәрбиесін көрген шәкірттеріне қатысты зерттеу ғылыми ортаны екіге жарды. Екі түрлі айтылған пікірлерді сол кездегі кеңестік идеология сәтті пайдаланып, өршітіп, үлкен дауға айалдырды. Методологиялық жағынан дұрыс бекімеген ақындық мектеп концепциясының төңірегіндегі дау-дамай Абай айналасындағы шәкірттердің өз дәрежесінде зерттелуіне үлкен кедергі болды. Жалпы қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрін жалғастырушылар мен Абайдың маңайындағы шәкірттерін нақты бөліп көрсетпеген соң, мектеп өкілдерінің саны әр зерттеушінің өз пайымы бойынша белгіленіп, бірде артып, бірде кеміп отырды. Абай мектебін сынға алушы С.Мұқановтың: Сонымен, 1934 жылы Әуезовтің мақаласында төрт адамнан ғана құралатын Абай шәкірттерінің тізіміндегі адам саны 1951 жылы жиырма бес-отызға жетеді ,- деген пікірімен келіспеу қиын. Олай дейтініміз, Абай мектебі мәселесін маңайындағы шәкірттерімен байланыста қарайтын зерттеушілер пікірінің өзі бір тоқтамға келе алмады. М.Әуезов Абайдың ақын шәкірттері ретінде Ақылбай, Мағауия, Көкбай, Шәкәрім, Әріп, Әсеттерді атайды. Қ.Мұхамедханұлы кейінгі еңбектерінде Шәкәрім, Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Кәкітай, Көкбай, Уәйіс, Әсет, Әріп, Мұқа, Әубәкір, Тайыр Жомартбаев, Баймағамбет, Иманбазар, Әрхам сынды ақындарды кіргізеді. Абай шәкірттеріне Е.Ысмайлов Ақылбай, Мағауия, Кәкітай, Әубәкір, Нарманбет, Әбсалық, Көкбай, Әріптерді Абайдың тура шәкірттері деп, ал Абайдан үйренген деп Сұлтанмахмұт, М.Ж.Көпеев, С.Дөнентаев бастатқан он бір ақынды атайды. Абай мұрасын зерттеуші ғалым Ә.Жиреншиннің өзі Абай шәкірттерін көрсетуде бір тоқтамға келе алмайды. Зерттеуші Абай и его русские друзья деген орыс тіліндегі еңбегінде он сегіз өнерпазды атап, соның алтауына тоқталса, бір жылдан кейін жарық көрген Абай Құнанбаев деген монографиясында Абай шәкірттерінің саны 21-ге жетіп, оның жетеуін кеңірек сөз қылған. 1951 жылғы Абай шәкірттеріне жасалған соққыдан кейін Ә.Жиреншин Абай шәкірттерінің санын күрт азайтып, Абай және орыстың революционер-демократтары кітабында: Абай тұсында ақыл-ойы, көркемдігі Абайдан аспағанмен де соның ұлы дариясынан нәр алған өз балалары - Мағауия, Ақылбай, Әубәкір, замандастары - Көкбай, Баймағамбет, Әріп тағы сол сияқты бір Абай елінің өзінде ғана он-он бес ақын болған,- деген долбар айтады. Ғалымның Абайдың ақын шәкіртіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Нұрлыбек, Байкөкше, Төлеу, Ағашаяқ, Қиясбай, Көрпебай, Ырсалды сияқтыларды атауы Абай шәкірттеріне нақты меже қоймаудан барып туған пікір. Көріп отырғандай ақын ғана емес әнші, күйші, тоғызқұмалақшы сияқты өнер иелерінің барлығын бірдей Абайдың ақын шәкіртіне тели салуға жол берілген.
Абай маңындағы өнерлі топты кей зерттеушілер ақындар және ақын еместер деп бөлді. Кейінгілерді Абайға шәкірт болған, бірақ артына ақындық мұра қалдырмағандар деп қарастырды. Абайдың қасына ақындармен бірге әнші - Мұқа, Әмір, Мұхамеджан, күйші - Біткенбай, ертегіші - Баймағамбет Мырзаханұлы, Көрпебай сияқты тоғызқұмалақшы-дойбышылар, Ағашаяқтай циркші, Қиясбайдай күлдіргі, балуан тағы басқа өнерпаз топ жиналғаны аян. Оларды Абайдың шәкірттері деп атағаннан гөрі Абай айналасындағы өнерпаздар деген сыйымды. Өйткені, Абай жанындағы жастарға тек өлең жазуды үйретіп қана қойды деу аздық. Кемеңгер ақын өнердің қай түрін де жүрегімен құлай сүйіп, соған ебі бар жастарды жебеп, үйретуге қолқабыс еткен.
Абай шәкірттерін мынау ақыны, мынау ақын емес басқа өнердің иесі деп екі топқа жіктеу айтқанға оңай көрінгенмен, әр шәкіртіне жекелей үңілсеңіз кез-келгенінің бойынан бірнеше өнер табылады. Ал, Абайдың шәкірттері, оның ақыны қайсы, өнерпазы қайсы соны анықтау керек десек, ол өте күрделі мәселе. Тек бірді-екілі өлеңі жеткен Кәкітайды ақын шәкіртке қоса аламыз ба? Сондай-ақ, шайқы Қиясбай да өзінше ақын немесе Мұқа әнші де тәп-тәуір өлең жазған. Ақылбайдың ақындығымен қоса әншілік өнері тағы бар, оған шебер музыканттығын қосыңыз. Көкбай мен Шәкәрім туралы да осыны айтуға болады. Бұларды шәкірттің ақынына жатқызасыз ба, әлде әнші шәкірттерге ме? Міне, осындай нақты анықтамалық қалыпқа сыя бермейтін мәселелерді ескере отырып Абайдың айналасын шартты түрде екі топқа бөлеміз. Біріншісі - Абайдың ақын шәкірттері, екіншісі - Абай айналасындағы өнерпаздар. Ақын шәкірттері дегенде Абайдың қасында жүріп, ақындық талабын ұштап, қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар әдебиет өкілдерін айтамыз. Олар Абайдың өз балалары - Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, немере інісі - Шәкәрім, ақынның қасында жиырма бес жыл жолдас болып жүрген Көкбай, жас та болса Абайдың шаңырағында болып, тәрбиесін көріп рухани ықпалында болған Әубәкір Ақылбайұлы мен Әрхам Ысқақов. Кейбір зерттеушілер екінші топтағы деп атап жүрген Уәйіс, Әріп, Әсет, Мұқа, Иманбазар, Баймағамбет Айтқожаұлы сынды ақындар да - Абайдан тікелей тәлім алған шәкірттер. Бәлкім бұл тізімге біреу қосар, я кемітер, мәселе онда емес, біз тек Абайдың тікелей рухани тәрбиесінде болып, көбі ұстазының тапсырмасымен өлең-жыр жазған үлкенді-кішілі ақындарды атадық. Екінші топтағы ақындар деген пікірлер әрине олардың ақындық деңгейіне қарай емес, ұстаз Абаймен арасындағы байланысқа қатысты айтылған-тын. Бұл арада руға байланысты бөлу деп те түсінбеу керек. Бүгінгідей техника мен компьютердің дамыған заманы емес, Абай заманында ұстазбен күнделікті қарым-қатынаста болатын ақындар, сөз жоқ, өз ауылының Тобықты елінің ақындары. Түптеп келгенде туған-туыс, жақын-жұрағаттары. Өткен ғасырдың 50-жылдары өз ауылының ақындарын жинап, мектеп қалыптастыруға бола ма? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
2. Негізгі бөлім
3. Қорытынды
4. Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе.
Абайдың ақындық ортасы өзіндік ерекшеліктері мен дәстүрлері мол аса тағылымды рухани элементтері Ұлы ақынның бір кезде өзі нәр алған Шығыс пен Батыс әдебиеттері қазыналарынан бастап, кейін өзі нәр берген, бағыт сілтеген әдеби процеске дейінгі сан салалы құбылыстары - әлемнің алуан түрлі тармақтары қатарынан орын алады. Абайдың ақын ретінде қалыптасу жолында үнемі естіп-біліп жүрген, тікелей тағылым алған қазақ ақындары аз емес еді. Олар ақынның әдеби ортасынан бастау алған тұлғалар болды, Абай поэзия әлемінің ғажайып сырларын сол тұлғалардың шығармашылығынан үйрене отырып қанықты. Ақын ортасы келе-келе оның өзін ұстаз тұтып, дәстүрлерін ұстанған шәкірт ақындармен толықты. Абай шығармаларының өзі өмір сүрген тарихи кезеңнің рухани тынысын білдіретін тұлғалардың рухани қазыналарымен өзара тамырласып, сабақтасып жататыны сондықтан. Абайдың ақындық ортасысы - қазақ әдебиеттану ғылымында ертеден-ақ сөз болып келе жатқан күрделі мәселе. Әсіресе, ақынның көзі тірісінде айналасына шоғырланып, оның ақындық дәстүрінен тікелей нәр алған, имандылық пен азаматтық тәрбиесін көрген шәкірт ақындар аясын айқындауда талай талас пікірлер, кереғар көзқарастар айтылып келді. Ұлы ақынның айналасындағы шығармашылық ахуал мен идеялық тұтастықтың табиғатын ашу, асыл қасиеттерін таныту бағытында М. Әуезов, С. Мұқанов, А. Нұрқатов, Қ. Мұқаметханов т. б. ғалымдар көп еңбек сіңірді. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу барысында әр кезеңде Абайдың ақындық мектебі, Абайдың ақындық айналасы, Абайдың ақын шәкірттері деген ұғымдар қалыптасты. Олардың түпкі мәні бір болғанымен, зерттеушілердің түсіндіруінде әрқалай көрініс тауып жатты. Осы қатарға қосылатын ақындар аясы да әр еңбекте әр түрлі аталып, өзгеріп отырды. Бұл - кезінде Абайдың айналасындағы әдеби ортаның ұлттық мәдениет тарихындағы елеулі де күрделі құбылыс болғанын аңғартады. Абайдың әдеби-рухани ортасы дегенде Ақылбай, Мағауия, Шәкәрім, Көкбай, Әріп, Әсет, Уәйіс, Бейсенбай, Әубәкір, Кәкітай, Әбіш сияқты жас талап ақындармен қатар Мұқа, Мұхаметжан, Әлмағанбет тәрізді әнші-күйшілер, ертегіші Баймағанбет есімдері заңды түрде аталады. Ақынның шабытына қанат бітірген де осы орта еді. Жалпы алғанда бүл кезеңде Абай аулы бүкіл қазақ даласының рухани нәр алар жайлауы болды десек, осы орта өкілдері Абай сынды алып тұлғаның шын мәніндегі ұлылық дәрежесіне көтерілуіне, ақындық өнердің асқар шыңына жетуіне себепкер болып, ықпалын тигізген рухани қозғаушы күш сипатында көрінеді. Абайдың ақындық ортасысы сол кездің өзінде-ақ бүкіл сахараға жаңаша поэзиялық леп таратты,. тамаша дәстүрімен әйгіленді. Бұл орта, ең алдымен, қазақ топырағында Абайдың қаламы арқылы келген реалистік жыр дәстүрін ұлттық әдебиетіміздің қан тамырына сіңіріп, кеңінен таратуға алғаш мұрындық болды. Абайдың айналасындағы талантты шәкірттер ұлы ұстазының жаңа тынысты жырларын жаттап алып, қазақ даласына таратты. Сонымен қатар өздері де Абайдың отты жырларынан қуат алып, төл шығармаларын туындатты. Олардың қаламынан туған әрбір өлең ұстаз назарынан тыс қалған жоқ. Дүниеге келген әрбір шығарманы ортаға салып, талқылап отыру осынау ақындық ортасының тамаша дәстүрлерінің бірі болды. Сол арқылы талапкер жастардың шабыты шыңдалды. Абай шәкірт ақындарға үнемі ақыл-кеңесін айтып, бағыт-бағдар беріп отырды. Соның нәтижесінде шәкірт ақындардың жырларында ұстаздың терең ойлары жалғасын тауып, оның көкейін мазалаған әр қилы сезім нышандары көркемдік бояуымен өрнектеліп жатты. Абай тағылымы арқылы жас талапкерлер өз шеберліктерін шыңдап қана қоймай, ұстазының ұлылығын да барған сайын асқақтата түсті. Абай айналасындағы ақындық ортасының ең басты қасиеті де, міне, осы бірліктен, идеялық, көркемдігі жоғары шығармашылық тұтастығынан көрінеді.
Абайдың ақындық ортасы.
Абай ортасы туралы ой түйіндерін ақын жайында айтылған алғашқы пікірлердің астарынан іздеген жөн. Абай айналасы туралы ой-пікір ұшқындарын Ә.Бөкейханов , М.Дулатұлы , А.Байтұрсынұлы , С.Ғаббасовтың тағы басқа әдебиет пен мәдениет қайраткерлерінің мақалаларында көрініс тауып, бұл тақырып төңкерістен кейін кеңірек сөз бола бастады. 1918 жылы Абайдың өмірі һәм қызметі деген мақалада (мақала авторлары Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов) Абай дәстүрі, оның тікелей мұрагерлері турасында сөз болса, Екеудің Абайдан соңғы ақындар деген екінші мақаласы - шын мәнінде Абайдың дәстүрі, Абай мектебі тақырыбына арналған тырнақалды ғылыми дүние болуымен құнды [11]. Сыншы ғалым Д.Ысқақұлының сөзімен айтсақ: Абайда жарияланған материалдардың ішінде Абайдан соңғы ақындар атты мақала ұстанған бағытының дұрыстығымен, көтерген мәселенің маңыздылығымен, айтқан пікірлерінің өміршеңдігімен ерекшеленеді.
Ақын өлеңдерінің ішкі идеялық мәнін ден қоя зерттеп, оның заманымен қабыстыра талдау жүргізген татар зерттеушісі А.Сағди Абайдың өскен ортасы, оның ақынға әсері туралы 1923 жылы Ақжолда төмендегідей құнды ой айтады: Абайдың һәм барлық қазақ халқының отырған орны, қонып жүрген шеті көрінбес кең шөлдер, меңіреу үнсіз далалар болғандығы белгілі. Абай, міне, сол заманда, сол елдің ішінде сондай тіршілік орындары, сондай табиғат орындары ортасында туған, сонда өскен, бар өмірін сонда жасап, сонда өлген бір кісі. Кісіге сол ел, сол тұрмыс қандай әсер, қандай ғибрат бере алса, Абай да сол бізге өзі арқылы өлеңдерімен соны береді. Сол тұрмыстан алған жүрек толқындарын шығарады ,- деген пікірінде ақынға өз ортасының, айналасының әсер-ықпалын баса көрсету бар.
Төңкерістен кейін Абай ортасы тақырыбының бір саласын құрайтын ақынның өзгеге берген нәрі, яғни, ұстаз - Абайдың қарекетін айқындайтын Абай мектебі деген тақырыпқа баса назар аударылып, бұл мәселе ақынның өмірі мен шығармашылығына байланысты еңбектерде бөлініп атала бастады. Дегенмен, өткен ғасырдың отызыншы жылдарында Абайдың әдеби айналасы деген мәселеге социалистік идеология сынды күшейтті. Осы жылдары сол кездегі жаттанды ой, социалистік қалыпқа түскен көзқарастардан ада, Абай мен оның дәуірін қосақабат қарастырып, көкейкесті пікір түзген М.Әуезов пен Қ.Жұбановтың мақалалары болды. М.Әуезовтің 1933 жылы жазған Абайдың тұңғыш өмірбаянында ақынның әдеби ортасы алғаш рет кең көлемде сөз болса, Қ.Жұбановтың Абай - қазақ әдебиетінің классигі атты мақаласында автор Абайды оқшау күйде алмай, Шағатай әдебиетімен, қазақтың төл ауыз әдебиетімен байланыстыра қарастырылды.
Қырқыншы жылдардың басында Абай мектебі тақырыбын зерттеуді Әуезовтің кеңесімен Қ.Мұхамедханұлы қолға алды. Әуезов жетекшілік жасаған тақырыптың іргетасы қаланып, алғашқы қадамдар жасалды. Қ.Мұхамедханұлының Абайдың ақындық мектебі жайлы ізденістері жинақталып, жүйеленіп 1951 жылы кандидаттық диссертация ретінде қорғалды. Бірақ бұл тақырып тек абайтануда ғана емес, жалпы қазақ әдебиетінде үлкен дау туғызып, Абай тақырыбына айтарлықтай зор кесірін әкелді. Қанша қиын-қыстауды басынан өткергенімен ғалым Абай шәкірттерінен бас тартпады. Абай мектебі деген атау кеңестік әдебиеттің қалыбына сыймағандықтан, 1959 жылы алғашқы тақырыбын ауыстырып Абай төңірегіндегі ақындар (Поэты Абаевской поры) деген атпен диссертациясын қайта қорғауға мәжбүр болды. Тек тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Қ.Мұхамедханұлының Абай шәкірттері жайындағы Абайдың ақын шәкірттері деген төрт кітаптан тұратын, сондай-ақ, Абай мұрагерлері атты ғылыми еңбектері жарыққа шықты. Негізінен, осы тақырыпты қазақ әдебиетінің тарихында мәселе етіп көтерген М.Әуезов болып, әсіресе, Абайдың өзгеден алған нәрі жайын тек ғылымда емес Абай жолы эпопеясында да мейілінше қамтуға тырысты. Өткен ғасырдың 40-80 жылдар аралығында Абай ортасы, айналасына қатысты мәселелер негізінен ақынның дәстүрін жалғастырушы шәкірттері жайына болып, бұл тақырып төңірегінде Ә.Жиреншин, Б.Кенжебаев , Қ.Жұмалиев , А.Нұрқатов , М.Бөжеев , Ш.Сәтбаева сынды ғалымдар пікір білдіріп, ғылыми еңбектерінде сөз етті. Бұл ғалымдар өз еңбектерінде негізінен сол кездегі сыннан аман қалған Абайдың балалары Ақылбай, Мағауия, сондай-ақ, Ә.Тәңірбергенұлы, Т.Жомартбайұлы, Б.Айтқожаұлы сынды ақындардың кеңестік көзқарастар қалыбына сыятын шығармаларын ғана зерттеуге мүмкіндік алды. Осы арада ескеретін бір мәселе, саяси қысымға қарамастан, тиым салынған тақырыптарға қалам сілтеп, өткір ой айтқан, ғылыми пікір түзген зерттеушілерге бүгінгі таңда ерекше құрметпен қараған абзал. Абайдың ақын шәкірттеріне араша түсіп, жанкешті қадамдарға барған М.Әуезов пен Қ.Мұхамедханұлы ғана емес-тін. Абай шәкірттерінің ішінде социалистік қоғамға ерекше үрей әкелген Шәкәрім есіміне қатысты бірер деректі алға тартсақ, С.Сейфуллин, Б.Кенжебаев, М.Базарбаев, Ы.Дүйсенбаев, С.Қирабаев сынды әр кезеңдегі ұлтжанды ғалымдардың батыл қадамдарына назар аударған жөн. Мәселен, кезінде Абай шәкірттерін айтқанда мүлде есімі атаусыз қалған есім Шәкәрім десек, С.Сейфуллин 1935 жылы Шәкәрімнің Ләйлі-Мәжнүн дастанын жарыққа шығарса, дәл осы жылы Б.Кенжебаевтың алғы сөз жазып, құрастыруымен шыққан А.Пушкиннің қазақ тіліндегі Таңдамалысында Шәкәрім аударған Дубровскидің енуі - батыл қадам болатын. Арада отыз жыл өткенімен әлі де аты аталуы әдеби қауымға үлкен қорқыныш туғызып тұрған шақта, яғни 1961 жылы С.Қирабаев Қ.Бейсембиевтің еңбегіне тоқтала келіп, Шәкәрімнің қоғамдық көзқарастарына сол кездің ықпалымен біржақты баға берген автор пікіріне орай: Мүмкін Шәкәрімнің діни мистикасы өзімен бірге кеткен шығар да, оның әдеби мұрасы тарихта қалған болар. Ақын-жазушылардың әдеби мұрасын жалаң тұрпайылықпен емес, сүйе құрметтей отырып зерттеу орынды емес пе? Шын Шәкәрім сіз айтқандай болса, оны оқудың, зерттеудің керегі не? Жоқ, Шәкәрімді біз олай деп ұқпаймыз: оның қоғамдық көзқарасындағы қайшылығымен бірге өмірді көркемдікпен танудағы табыстары да сөз болуы керек дейміз ,- деген пікірінің қажының құр құдықтағы сүйегін ұлы Ахат жападан-жалғыз жасырынып барып, қазып алатын ызғарлы уақыттың кезінде айтылғанын естен шығармаған жөн.
Абайдың әдеби ортасы тақырыбын арнайы зерттеу нысанына алған ғалым М.Мырзахметұлы М.Әуезов және абайтану проблемалары деген зерттеу еңбегінің төртінші тарауын М.Әуезов және Абайдың әдеби ортасы деп атап, Әуезов зерттеулеріндегі Абай ортасы тақырыбын зерттеу нысанына алған. Осы тақырыпқа қатысты Әуезовтің тезистік тұрғыда бізге жеткен ой-тұжырымдары басшылыққа алына отырып, Абай ортасы тақырыбы Абай ақындығының айналасы немесе өзі алған нәрлері және Абайдың ақындық дәстүрі немесе өзгеге берген нәрі деген екі үлкен салаға бөлініп, жан-жақты зерттелді.
Абайға әсер еткен Дулат, Сабырбай, Жанақ, Біржан сал т.б. ақындар, би-шешендермен кемеңгер ақынның байланысы жайында кешенді зерттеу болмағанмен, жекелеген зерттеушілердің ғылыми мақалалары, көзі қарақты қарттардың, журналистердің естелік-әңгіме, ел аузынан жиған мұралары бұл тақырыптың мүлде тоқырап қалуына жол бермеді. Бұл орайда Абайды тәрбиелеп өсірген әкесі Құнанбай Өскенбайұлы туралы Б.Сапаралының , Т.Жұртбайдың еңбектерін атап өткен жөн.
Ә.Тәңірбергенұлы, Ә.Найманбайұлы сынды ақындар мұрасының тек кеңестік саясатқа жаққан беті ғана сөз болса, Шәкәрім, Көкбай, Тұрағұл есімдері тек сексенінші жылдардың соңына қарай ақталып, шығармалары елдің тәуелсіздігі орнаған күннен бастап қана шын мәнінде зерттеле бастады. Жоғарыдағы зерттеу еңбектердің, мақалалардың ғылыми мәнділігінде, абайтануға қосылған қомақты үлес екендігінде дау жоқ. Әйтсе де, бұл еңбектер көп уақыт зерттеу нысанынан тысқары қалған тың жатқан тақырыпқа енді салынған сүрлеу-жол іспетті. Қаншама жыл Абай ортасы туралы сөз ауыздықталып келгендіктен, зерттеу ісі көсіліп кете алмай, тек кейінгі жылдары ғана қолға алына бастауымен түсіндіруге болады бұл олқылықты.
Абай мектебі концепциясына қатысты ғылыми тұжырымдар мен түйінді мәселелер деген екінші тарауда Абай мектебі ұғымының теориялық негіздемелері анықталып, түйінді деген мәселелерге назар аударылды.
Әдебиеттану ғылымында әдеби мектеп ұғымы жалпы мағынада алынып, оның аясында ағым, бағыт, ұйым, топ, бірлестік категориялары да қарастырылады. Абайдың айналасына шәкірт жинауы табиғаты жағынан әдеби топ, үйірмелерге жақын. Әдебиеті ауызша үлгіде дамыған Абай заманындағы ақын маңына шоғырланған әдебиет өкілдері белгілі бір ағымның тууына себепкер болды деп нақты айту қиын. Бұл тұрғыда М.Әуезов былай деген: Әрине, қазақ әдебиеті сол күнде баспа жүзіне шығып, сол күнде оқушы тауып отырарлық жайға жетсе, Абай айналасынан, Абай мектебінен шыққан ақындар түгелімен Абайдың ізін баса шыққан үлкен әдебиет ағымын көрсеткен болар еді.
Кеңестік заманда қалыптасқан евроцентристік көзқарастардың салдарынан кезінде қазақ-кеңес әдебиеттану ғылымы Абайдың ақындық мектебі деген концепцияны қабылдай алмады. Өйткені, әлем әдебиетінде шәкірт тәрбиелегендер некен-саяқ кездескенмен, дәл Абай сияқты бірнеше ақынның басын құрап, тақырып беріп, өлең жазғызып, жазғанын ортаға салып талдап, түзеп дегендей шын мәнінде осындай әдеби іс жосығын (процедураларды) жүзеге асырған ақындар кемде-кем. Осы арада ғалым Т.Кәкішевтің төмендегі ойы өте орынды айтылған: Еуропа мен орыс әдебиеттеріндегі құбылыстардың бәрін қазақ әдебиеті қайталауы, солардың ізімен жүруі шарт емес, тіпті қажет те емес. Бірақ көркемдіктің жалпыға ортақ заңдылықтарын игеріп, шын кәсіби жолға түсуге міндетті. Өрелі әдебиеттерден бой тасаламай, пайдалысынан үйрену барысында еш уақытта өз ерекшелігімізден көз жазбауымыз керек .
Қасына шәкірт ертіп, көркем дүниені қалай жазу керектігін ежіктеп отырмағанмен, шын таланттың әдебиетке өзінің дәстүрін әкелетіні ақиқат. Орыс әдебиетіндегі Пушкин де, қара сөзінен қаймақ ағызатын Николай Гоголь де, біздің Абай да сондай ақындардың қатарында. Орыс әдебиеттану ғылымында Гогольдік бағыт (Гогольевское направление) деген термин қалыптасқан десек, бұл кейінгі Гоголь дәстүрлерін ұстанушылардан бөлек, сонау ХІХ ғасырдың 50-жылдарында дүниеге келген. Орыс жазушысы өзінің журналистік ағымдағы шығармалармен ұлттық әдебиетте белгілі бір мектеп қалыптастырды дегенімізбен, Абай сияқты нақты қаламгер тәрбиелеп, тақырып беріп, жазғанын сынап отырмағаны белгілі. Гогольдікі дәстүр, бағыт болады да, Абайдікі ұстаз бен шәкірт арасындағы тікелей қарым-қатынастың көрінісін байқататын тура мағынасындағы мектеп болады. 1951 жылы Әуезовтің: ...Можно ли сомневаться в том, что у Абая была сформированная им среда за 60 лет его жизни? По-моему, нельзя сомневаться. И вопрос о школе его сейчас ставиться лишь, как о школе в узком смысле, а не ставиться вопрос о влиянии его на всех последующих поэтов и на всю последующую казахскую литературу. Это последнее обьемлет очень широкое понятие ясное и простое. Речь идет о людях, которые окружали его, были около него непосредственно и в той или иной мере были творческими личностями. Но, одно дело учитель, другое - ученик. Пусть они не стали талантливы, как Абай (так было на самом деле). Пусть ими созданы произведения гороздо менее значительные, чем Абаем... Однако, учениками они были ,- деген пікірін ескеріп, Абайдың ақындық мектебі деген ұғымды осы тура мағынада алып қарасақ, оның ұстаздық қарекеті айқындала түспек.
Елуінші жылдары Абайдың әдеби мектебі концепциясының зиянды деп танылып, әдебиет тарихынан аластатылуының бір себебі мектеп деген ұғымның өзі әр-түрлі мағынада, өлшемде қарастырылғандығында да жатыр. 1950 жылдардың аяғында Абай мектебі деген атаудың орнына Абай заманындағы ақындар деген ұғым ұсынылды. Дәл осы 1950-60 жылдары Абай айналасындағы шәкірттерге қатысты мектеп ұғымы қолданылмай, Абайдың өз айналасы туралы сөз жабық тақырыптардың қатарында қала берді. Абай мектебімен қоса М.Әуезовтің Абайдың ұстаздық құдіретін паш етіп, ақын шәкірттерінің бейнесін шындыққа жанасымды бейнелеген Ақын аға романы да аяусыз сынға ұшырады.
Өткен ғасырдың 40-50 жылдары Абай мектебі деген ұғым әдебиетке келгенде оны кең мағынада, әдеби дәстүр аясында қабылдау және тар мағынасында ақынның айналасындағы күнделікті тәрбиесін көрген шәкірттеріне қатысты зерттеу ғылыми ортаны екіге жарды. Екі түрлі айтылған пікірлерді сол кездегі кеңестік идеология сәтті пайдаланып, өршітіп, үлкен дауға айалдырды. Методологиялық жағынан дұрыс бекімеген ақындық мектеп концепциясының төңірегіндегі дау-дамай Абай айналасындағы шәкірттердің өз дәрежесінде зерттелуіне үлкен кедергі болды. Жалпы қазақ әдебиетіндегі Абай дәстүрін жалғастырушылар мен Абайдың маңайындағы шәкірттерін нақты бөліп көрсетпеген соң, мектеп өкілдерінің саны әр зерттеушінің өз пайымы бойынша белгіленіп, бірде артып, бірде кеміп отырды. Абай мектебін сынға алушы С.Мұқановтың: Сонымен, 1934 жылы Әуезовтің мақаласында төрт адамнан ғана құралатын Абай шәкірттерінің тізіміндегі адам саны 1951 жылы жиырма бес-отызға жетеді ,- деген пікірімен келіспеу қиын. Олай дейтініміз, Абай мектебі мәселесін маңайындағы шәкірттерімен байланыста қарайтын зерттеушілер пікірінің өзі бір тоқтамға келе алмады. М.Әуезов Абайдың ақын шәкірттері ретінде Ақылбай, Мағауия, Көкбай, Шәкәрім, Әріп, Әсеттерді атайды. Қ.Мұхамедханұлы кейінгі еңбектерінде Шәкәрім, Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Кәкітай, Көкбай, Уәйіс, Әсет, Әріп, Мұқа, Әубәкір, Тайыр Жомартбаев, Баймағамбет, Иманбазар, Әрхам сынды ақындарды кіргізеді. Абай шәкірттеріне Е.Ысмайлов Ақылбай, Мағауия, Кәкітай, Әубәкір, Нарманбет, Әбсалық, Көкбай, Әріптерді Абайдың тура шәкірттері деп, ал Абайдан үйренген деп Сұлтанмахмұт, М.Ж.Көпеев, С.Дөнентаев бастатқан он бір ақынды атайды. Абай мұрасын зерттеуші ғалым Ә.Жиреншиннің өзі Абай шәкірттерін көрсетуде бір тоқтамға келе алмайды. Зерттеуші Абай и его русские друзья деген орыс тіліндегі еңбегінде он сегіз өнерпазды атап, соның алтауына тоқталса, бір жылдан кейін жарық көрген Абай Құнанбаев деген монографиясында Абай шәкірттерінің саны 21-ге жетіп, оның жетеуін кеңірек сөз қылған. 1951 жылғы Абай шәкірттеріне жасалған соққыдан кейін Ә.Жиреншин Абай шәкірттерінің санын күрт азайтып, Абай және орыстың революционер-демократтары кітабында: Абай тұсында ақыл-ойы, көркемдігі Абайдан аспағанмен де соның ұлы дариясынан нәр алған өз балалары - Мағауия, Ақылбай, Әубәкір, замандастары - Көкбай, Баймағамбет, Әріп тағы сол сияқты бір Абай елінің өзінде ғана он-он бес ақын болған,- деген долбар айтады. Ғалымның Абайдың ақын шәкіртіне үш қайнаса сорпасы қосылмайтын Нұрлыбек, Байкөкше, Төлеу, Ағашаяқ, Қиясбай, Көрпебай, Ырсалды сияқтыларды атауы Абай шәкірттеріне нақты меже қоймаудан барып туған пікір. Көріп отырғандай ақын ғана емес әнші, күйші, тоғызқұмалақшы сияқты өнер иелерінің барлығын бірдей Абайдың ақын шәкіртіне тели салуға жол берілген.
Абай маңындағы өнерлі топты кей зерттеушілер ақындар және ақын еместер деп бөлді. Кейінгілерді Абайға шәкірт болған, бірақ артына ақындық мұра қалдырмағандар деп қарастырды. Абайдың қасына ақындармен бірге әнші - Мұқа, Әмір, Мұхамеджан, күйші - Біткенбай, ертегіші - Баймағамбет Мырзаханұлы, Көрпебай сияқты тоғызқұмалақшы-дойбышылар, Ағашаяқтай циркші, Қиясбайдай күлдіргі, балуан тағы басқа өнерпаз топ жиналғаны аян. Оларды Абайдың шәкірттері деп атағаннан гөрі Абай айналасындағы өнерпаздар деген сыйымды. Өйткені, Абай жанындағы жастарға тек өлең жазуды үйретіп қана қойды деу аздық. Кемеңгер ақын өнердің қай түрін де жүрегімен құлай сүйіп, соған ебі бар жастарды жебеп, үйретуге қолқабыс еткен.
Абай шәкірттерін мынау ақыны, мынау ақын емес басқа өнердің иесі деп екі топқа жіктеу айтқанға оңай көрінгенмен, әр шәкіртіне жекелей үңілсеңіз кез-келгенінің бойынан бірнеше өнер табылады. Ал, Абайдың шәкірттері, оның ақыны қайсы, өнерпазы қайсы соны анықтау керек десек, ол өте күрделі мәселе. Тек бірді-екілі өлеңі жеткен Кәкітайды ақын шәкіртке қоса аламыз ба? Сондай-ақ, шайқы Қиясбай да өзінше ақын немесе Мұқа әнші де тәп-тәуір өлең жазған. Ақылбайдың ақындығымен қоса әншілік өнері тағы бар, оған шебер музыканттығын қосыңыз. Көкбай мен Шәкәрім туралы да осыны айтуға болады. Бұларды шәкірттің ақынына жатқызасыз ба, әлде әнші шәкірттерге ме? Міне, осындай нақты анықтамалық қалыпқа сыя бермейтін мәселелерді ескере отырып Абайдың айналасын шартты түрде екі топқа бөлеміз. Біріншісі - Абайдың ақын шәкірттері, екіншісі - Абай айналасындағы өнерпаздар. Ақын шәкірттері дегенде Абайдың қасында жүріп, ақындық талабын ұштап, қазақ әдебиетінің тарихында өзіндік орны бар әдебиет өкілдерін айтамыз. Олар Абайдың өз балалары - Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, немере інісі - Шәкәрім, ақынның қасында жиырма бес жыл жолдас болып жүрген Көкбай, жас та болса Абайдың шаңырағында болып, тәрбиесін көріп рухани ықпалында болған Әубәкір Ақылбайұлы мен Әрхам Ысқақов. Кейбір зерттеушілер екінші топтағы деп атап жүрген Уәйіс, Әріп, Әсет, Мұқа, Иманбазар, Баймағамбет Айтқожаұлы сынды ақындар да - Абайдан тікелей тәлім алған шәкірттер. Бәлкім бұл тізімге біреу қосар, я кемітер, мәселе онда емес, біз тек Абайдың тікелей рухани тәрбиесінде болып, көбі ұстазының тапсырмасымен өлең-жыр жазған үлкенді-кішілі ақындарды атадық. Екінші топтағы ақындар деген пікірлер әрине олардың ақындық деңгейіне қарай емес, ұстаз Абаймен арасындағы байланысқа қатысты айтылған-тын. Бұл арада руға байланысты бөлу деп те түсінбеу керек. Бүгінгідей техника мен компьютердің дамыған заманы емес, Абай заманында ұстазбен күнделікті қарым-қатынаста болатын ақындар, сөз жоқ, өз ауылының Тобықты елінің ақындары. Түптеп келгенде туған-туыс, жақын-жұрағаттары. Өткен ғасырдың 50-жылдары өз ауылының ақындарын жинап, мектеп қалыптастыруға бола ма? ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz