Бағалы қағаздар нарығы және оның экономикада қалыптасуы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бағалы қағаздар нарығы және оның экономикада қалыптасуы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Бағалы қағаздар нарығы . қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
II. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру және дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы бағалы қағаз нарығының даму деңгейі
3.2 Бағалы қағаздар рыногын дамытуда шетелдік тәжірибені пайдалану мәселелері
3.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қосымша
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I. Бағалы қағаздар нарығы және оның экономикада қалыптасуы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Бағалы қағаздар нарығы . қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
II. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру және дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы бағалы қағаз нарығының даму деңгейі
3.2 Бағалы қағаздар рыногын дамытуда шетелдік тәжірибені пайдалану мәселелері
3.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
Қосымша
КІРІСПЕ
Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберілді, яғни оларды нарық жүйесіндегіең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрыламдық ерекшелігіне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-жылдардың басында құрыла бастады.
90-жылдардың экономикалық тәжрибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістеу мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздаар шығаратын шаруашылық субъектілері;
• инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар.
• инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, және тағы басқа қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа , тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғаны айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау – уақыт талабы.
Курстық жұмыстын мақсаты мен міндеті Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының жағдайын білу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегілерді қарастырамыз:
1. Бағалы қағаздардың мәні мен түрлерін аңықтау, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазіргі кездегі бағалы қағаздар нарығы және қор нарығындағы банктің іс-әрекеті.
3. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының болашағы мен проблемаларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры — акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады.
Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберілді, яғни оларды нарық жүйесіндегіең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрыламдық ерекшелігіне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-жылдардың басында құрыла бастады.
90-жылдардың экономикалық тәжрибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы – бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері – халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістеу мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең тиімді механизмдерінің бірі – акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
• эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздаар шығаратын шаруашылық субъектілері;
• инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері – заңды және жеке тұлғалар;
• бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар.
• инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, және тағы басқа қорлар;
• қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа , тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғаны айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау – уақыт талабы.
Курстық жұмыстын мақсаты мен міндеті Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының жағдайын білу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегілерді қарастырамыз:
1. Бағалы қағаздардың мәні мен түрлерін аңықтау, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазіргі кездегі бағалы қағаздар нарығы және қор нарығындағы банктің іс-әрекеті.
3. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының болашағы мен проблемаларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры — акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Рынок ценных бумаг и его финансовые институты: Учебное пособие/ Под.ред. В.С. Торконовского, 1994.
2. Сборник нармотивно-законадательных актов по ценным бумагам в РК – Алматы. РЦ БК. 1997.
3. Баян Көшенова «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Жалпы оқу құралы – Алматы 2000.
4. Ценные бумаги и фондовый рынок /Г.С. Сейткасимова и др. – Алматы. 1998.
5. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования. Алматы. 1997.
6. Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя. – Алматы. 1993.
7. Кошерова Б. «Бағалы қағаздар нарығы». Алматы. 1999.
8. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы. 1995.
9. Карагусов Р. Ценными бумаги и регулирование их обращения в РК. Алматы. 1995.
1. Рынок ценных бумаг и его финансовые институты: Учебное пособие/ Под.ред. В.С. Торконовского, 1994.
2. Сборник нармотивно-законадательных актов по ценным бумагам в РК – Алматы. РЦ БК. 1997.
3. Баян Көшенова «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Жалпы оқу құралы – Алматы 2000.
4. Ценные бумаги и фондовый рынок /Г.С. Сейткасимова и др. – Алматы. 1998.
5. Шалгимбаева Г.Н. Рынок ценных бумаг. Механизмы государственного регулирования. Алматы. 1997.
6. Русско-казахский толковый экономический словарь предпринимателя. – Алматы. 1993.
7. Кошерова Б. «Бағалы қағаздар нарығы». Алматы. 1999.
8. «ҚР Ұлттық банкі туралы» ҚР Президентінің заң күші бар жарлығы. 1995.
9. Карагусов Р. Ценными бумаги и регулирование их обращения в РК. Алматы. 1995.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Бағалы қағаздар нарығы және оның экономикада қалыптасуы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
II. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру және дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы бағалы қағаз нарығының даму деңгейі
3.2 Бағалы қағаздар рыногын дамытуда шетелдік тәжірибені пайдалану мәселелері
3.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қосымша
КІРІСПЕ
Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберілді, яғни оларды нарық жүйесіндегіең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрыламдық ерекшелігіне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-жылдардың басында құрыла бастады.
90-жылдардың экономикалық тәжрибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістеу мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық - экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
* эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздаар шығаратын шаруашылық субъектілері;
* инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері - заңды және жеке тұлғалар;
* бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар.
* инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, және тағы басқа қорлар;
* қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа , тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғаны айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау - уақыт талабы.
Курстық жұмыстын мақсаты мен міндеті Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының жағдайын білу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегілерді қарастырамыз:
1. Бағалы қағаздардың мәні мен түрлерін аңықтау, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазіргі кездегі бағалы қағаздар нарығы және қор нарығындағы банктің іс-әрекеті.
3. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының болашағы мен проблемаларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры -- акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады.
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттік инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережемен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдіргендей нарықты қатынастарды одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталда, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері - халықтың меншігіне айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының патенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігін алу және жеке меншіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделтті. Мемелекеттік кәсіпорындарды акционерлі қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіншілігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктен алудан гөрі, тиімді жағдайда лауға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
* эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
* инвесторлар, яғни уақытша бос ақша ақытша бос ақша әне жеке
тұлғалар;
* бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер,
диллерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
* инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлар;
* қор биржалары, депозиторийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Бағалы қағаздарға жататындар: компаниялардың акциялары және адамдардың облигациялары, мемлекеттік облигациялар, банктердің сертификаттары, казначейлік вексельдер. Құнды кағаздар ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге қақалақ беретін куәлік. Олар әуелде ақша қорын жасау мақсатымен мемлекеттік және жеке-дара мекемелер арқылы сатылады.Сондай-ақ құнды қағазды шығарушылардың да, инвесторлардың да (пайда табу үшін құнды қағазга ақша құйған жеке адамдар) сатуына болады. Оның нарықтық бағасын анықтайтын соны шығарған кәсіпорындар мен инвесторлар, ал ол қағаздың болошақ өтілуіне байланысты. Бағалы қағаздың бағасы қымбаттауы кәсіпорындардың экономикалық, жетістігіне тәуелді, мәселен, зауыт пайданы неғұрлым көп түсірсе инвестордың алатын үлесі де өсе түспек. Егер эмитент (құнды қағаз шығарушылар) шығынға оотырып қалса, оның акциясының құны да арзандап, акцияны сатып алған жұрттың да пайдадан құр алақан қалуы мүмкін. Сондықтан акцияны шығарған кәсіпорындардың экономикалық өндірістік жағдайы жолында әрқашан хабардар болып акционерлердің қалт жібермейтін тірлігінің бір саласы.Облигация - сатып алған жеке адамдардың инвестордың эмитентке берген карызы іспетті. Инвестор облигацияны сатып алу арқылы қарызға ақша құяды, ал эмитент алдағы уақытта оның қарызын өсімімен қайтарады деген сөз. Үкімет орындары да облигация шығарып, кәдімгі салықтан түсетін табыс сияқты оны да мемлекеттік маштабындағы мәселелерді шешіп отырған, ұйымдардың мұқжатына жұмсайды. Сонымен, бағалы қағаз жеке-дара, сондай - ақ мемлекеттер үшін қаражат көзі болып табылады. Ал, инвесторлар пайда табамын деп ақша шығарғанымен, оны қайтарып алуына, өсім түсуіне ешкім кепілдік бере алмайды, көп ретте пайда табудың орнына тақыр жерге отырып қалуы да мүмкін. Сондықтан мұның табысынан тәуекелі басым. Әрине тәуекелге кез-келген бара бермейді, барған өкінбейді. Түптеп келгенде, бағалы қағаз саудасынан эмитентке сауда-саттыққа араласқан басқаларға да түсер пайда көп. Тұтас алғанда бұл экономиканы көтерудің бір жолы өйткені, бағалы қағаздан түскен қаржыны көзін тауып, өндіріске жұмсай білсе, бұдан бүкіл Қазақстан ұтады, жұмыссыздық саны азайып, халықтың тұрмыс жағдайы да жақсара түспек. Бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Бұл ақпар кейде инвесторға түсетін 3 айлық немесе жылдық есептің негізінде тумақ. Бағалы қағаз саудасын қолма-қол жеткізуге биржа көбіне брокерлер жалдайды да, одан түскен пайдадан жалақы төлеп тұрады. Сол сияқты бұл іске диллердің тартылуы мүмкін. Бұлардың екеуі де делдалдар, айырмасы диллер жалақы алмайды, түскен пайдаға белгілі мөлшерде еншілер. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры -- акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады. Әрине азаматтар ақшасын кәсіпорындарына өздері салуына да болады, бірақ инвестициялық жекешелендіру қоры (ИЖҚ) одан гөрі тиімдірек, қызметкерлері коньюнктураның құйтырқысын жақсы біледі, оның үстіне олар облигацияны анағұрлым арзанға алуы мүмкін.Бүгінде Қазақстан үкіметі көптеген кәсіпорындарын дотация арқылы және болымсыз процентпен несие ұстап отыр. Ертең олар жекеменшікке ауысқанда соларға кеткен қаржы әлеуметтік салаларды қамтамасыздандыруға жұмсалмақ. Сондықтан елдің экономикасын көтеруде бағалы қағаздың маңызы зор.
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері
Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлеріне акция түріндегі бағалы қағаздар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа түрлері кіреді. Соның ішінде акция - үлесті немесе меншікті куәлндыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екніші нарықта сатуына болады. Акцияны шығару мына жағдайда болады:
* меншікті акциаландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
* бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
* жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жәй және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады. Акция бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі.
Акция бірнеше түрге жіктеледі, бір жағынан бір акционерден басқа беруге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жәй және артықшылықты акция деп екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында берілген акцияларды ғана шығара алады.
a) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі тиіс акция.
b) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция.
c) Жәй акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты девиденттер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушімен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар.
d) Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) - меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгілеген мөлшерде неғұрлым нақты дивидент төлеуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттеген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционарлік капитал деп есептелмейді. Облигация шығару - қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған шығынына тең болады. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі бағалы қағаздардың бірін-бірінен түбегейлі өзгешіліктері бар. Ол өзгешеліктердің маңызы мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация несиесінің дауыс беру құқы жоқ.
4. Облигация бойынша сыйақы корпорацияның шығынына жатады.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан қиылып алынатын талонды айтады.
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып екіге бөлінеді. Облигациялардың қамтамасыз етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда эмитеттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері.
Облигацияның рейтингі - олардың инвестициялық сапасын арнаулы фиралардың бағалауы. Әдетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады. АҚШ-та, мысалы Стэндарт энд пур және Мудиз инвесторз сервис компаниялары рейтенг анықтаумен шұғылданады. Мудиз компаниясы облигацияны бағалауды төменгі түрде жүргізеді:
* Ааа - өте жоғары сапа;
* Аа - жоғары сапа;
* А - ортадан жоғары сапа;
* Ваа - орта сапа;
* Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
* В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
* Саа - төмен сапа;
* Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
* С - ең төмен сапа.
Ең жоғарғы рейтингілі облигациялар инвестициялық класты деп аталады. Төменгі рейтингілі облигациялар алыпсатушылық деп есептеледі.
Вексельдер өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель пайда болады.
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар алушының сатушыға берген қарыз міндеттемесі.
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуды ертеден келе жатқан ең басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны бір сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25 пайызын құрайды). Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын аө\зайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель несиені өтемеу қауіпімен байланысты болғандықтан, ол вексель берушіге шамалы болса да, сенім болғаны соң төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серітестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлеу уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылдаған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
* Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
* Екіншіден, оның дауыссыздығы, яғни қарызды қандай жағдайда алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
* Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады.
Қолдану өрісіне қарай, вексель жәй және аудармалы вексель деп екіге бөлінеді. Жәй вексель айналысы төрт сатыдан тұрады:
1. вексельді сатып алушы сатушыға береді;
2. сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
3. сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4. сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді - вексельді өтейді.
Жәй вексельді пайдаланғанда тек екі жақ өзара әрекет жасайды, яғни вексель беруші өзі делдалды қарастырмай-ақ белгіленген уақытта вексель иемденушісіне қарызын өтейді.
Аудармалы вексель деп несие берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Аудармалы вексельдің айналысы сегіз сатыдан тұрады:
1. вексель беруші төлеушіге, яғни қарыздарға тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге қайтарады;
3. вексель беруші акцептелген вексельді ремитентке - аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Төлем уақыты келгенде несие беруші несиені өтеу үшін трассатқа, яғни вексельді акцептеген төлеушіге вексельді ұсынады. Трассат ақшаны несие берушіге аударған соң вексельді жояды. Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда индоссамент деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни индоссант жазады, ал индоссаментті алған адам индоссат деп аталады. Вексельді өтеу үшін екінші, үшінші адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады.
Вексельді толтырғанда кәсіпорын басшысы мен оның бас бухгалтері қол қояды. Егер вексельді жеке адам берсе, онда ол өзі қол қояды. Вексельде қажетті риквизиттер (мәліметтер) болуы шарт:
* векселдік таңба болуы керек;
* төлемнің уақыты көрсетілуі керек;
* мендеттеме бойынша келісілген соманы төлеу керек;
* төлем өтейтін жер көрсетілуі керек;
* кімге және кімнің үкімі бойынша төлемді;
* вексельді толтырған жері және уақыты;
* вексель берушінің қолы.
Осы айтылған мәліметтердің тек біреуі ғана көрсетілген жағдайда векселдің құқықтық күші жойылады.
Вексельді қолдану аясына келісім жағдайына және олардың тауармен немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық және жалған вексельдер болып та бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер - тауарларды сату және сатып алу келісімдерінің негізінде айналысқа түседі. Бұндай вексель нақты тауар кепілдігіне беріледі, яғни ол сату операцияларын несиелендіру мақсатында беріледі.
Несие келісімдерін ақшалай түрін рәсімдеу қаржы вексельдері болып есептеледі. Оған банктік, қазыналық, траст және басқа банк емес несие ұйымдарының вексельдері жатады.
Жалған вексельдерді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола, яғни құр қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, жалған вексельдер ештеңемен қамтмасыз етілмеген құжат.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Оларды әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрлерін қарап өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онда оның екінші қатардағы, немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығаруға апитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды құқықты бағалы қағаздар деп те атайды. Оларға жазылу құқын опцион, варрант деген сөздер айқындайды.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:
1. өз құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып және ақша аударып корпорацияға жіберу керек;
2. жазылу құқын сатуға болады;
3. жазылу құқын пайдаланбауға да болады.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, ол бір айдан аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасындағы айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.
Опцион - шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі бір уақыттың ішінде көрсетілген ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі, ал екінші жақ қажт болғанда шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттенеді. Опцион - заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады. Яғни, бір лотта 100 дана бір атаулы бағалы қағаз болады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі - варрант. Варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белгіленген жәй акциялар санына айырбастауға құқығы бар. Варрант ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте оны корпорация облигацияларымен және артықшылықты акцияларымен қоса шығарады.
Бағалы қағаздардың келесі тобына қаржы нарығы айналымындағы мемлекеттік институттар және банктердің қарыз міндеттемелері жатады. Олар:
* қазыналық вексельдер;
* депозиттік сертификат;
* чек.
Чек - заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол қаржы институттарындағы ағымдағы есепшот иесінің чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін талап еткен жарлығы. Чектер бірнеше түрге бөлінеді:
* атаулы чектер, оны чек беруші белгілі бір адамның аты-жөнін көрсетіп толтырады;
* ордерлі чектер, олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады;
* иесі ұсынушы чектер, ол бойынша көрсетілген сома чек ұсынушыға төленеді.
3.3 Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
Қазақстан Республикасынын жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша қорларынын жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп ардайым қозғалыста болады. Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығынын қоры мол, өз өркендеуіне жетеді деуге әзір ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады.
Соның үшіншісі, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-дан қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы жылдардын басында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатындабұрынғы үйренген әдіс - ақша белгілерін шығыарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардын бірі - қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы экономиканын кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын алуын жолашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістеуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығында мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардын әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана есепшотта сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жіргізу - өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларын көбейтіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.
Нарық жағдайында ақшалай капиталды жинақтау маңызды рөл ойнайды. Осы капиталды шоғырландыру процесінен бұрын оны өндіру кезеңі өтеді. Ақшалай капитал құрылғаннан немесе өндірілгеннен кейін оны қайтадан өндіріске жұмсалатын және уақытша бос қалатын бөліктерге бөлу қажеттілігі туындайды. Көпшілік жағдайда соңғысы кәсіпорындар мен корпорациялардың ссудалық капитал нарығында қаржы-несиелік институттармен және бағалы қағаздар (БҚ) нарығымен шоғырландырылатын уақытша бос ақшалай қаражаттарын сипаттайды.
Капиталдың БҚ сияқты түрінің пайда болуы коммерциялық және өндірістік қызметтің күрделене түсуі нәтижесінде несиелік ресурстардың үлкен көлемін тарту қажеттігіне байланысты. Осылайша қор нарығы тарихи түрде ссудалық капитал негізінде дами бастаған. Себебі БҚ сатып алу ақшалай капиталдың бір бөлігін қарызға беруді білдіреді.
Капитализмнің шарықтау кезеңінде пайда болған БҚ монополисттік және мемлекеттік-монополисттік капитализм тұсында да өмір сүруде. Қазіргі таңда БҚ нарығының ұйымдастырушылық құрылымында, оның функционалдық механизмінде бірталай өзгерістер болды. Сонымен қатар БҚ нарығы экономиканы қаржыландыруда, мемлекеттік БҚ-ды өткізуде басты рөлдердің бірін ойнай бастады.
БҚ нарығы мемлекеттің қаржы жүйесінің индустриалды және ұйым - дастырушылық-функционалдық ерекшелігімен сипатталатын құрамдас бөлігі. БҚ нарығындағы КБ-ың орны ерекше және маңызды. Көптеген елдерде банктер БҚ нарығында маңызды да кілтті рөл атқаруда. Бұл бүгінгі нарықтың өзекті мәселелерінің бірі. Себебі - дамыған нарықтық экономикада БҚ және олардың нарығы кәсіпорындар мен мемлекет қажеттілігі үшін бос ақшалай қаражаттарды шоғырландыруда аса маңызды.
Қазақстанда 90-жылдарға дейін БҚ нарығы болмады. Елімізде БҚ нарығының пайда болуына 1991 жылғы бағдарламасына сәйкес өткізілген жекешелендіру процесі негіз болды. Акционерлік қоғамдардың (АҚ) құрылуы акцияларды шығаруға жол ашты. Бұл акциялар аукциондарда сатылды, бірақ олар тек бірінші реттегі ғана нарықта сатылды. Соған қарамастан АҚ құрылуы, акцияларының шығарылуы, инвестициялық пай қорларының құрылуы Қазақстанда дамып келе жатқан БҚ нарығының негізіне айналды.
БҚ нарығының қызмет етуінің бас мақсаты - қаражаттарға деген қажеттілік сезінген қатысушылар мен артық табысын инвестициялағысы келетін қатысушыларды бір-бірімен кездестіру арқылы экономикаға инвестицияларды тарту механизмінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету.
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:
* Сұраныс пен ұсыныс;
* Делдалдар мен басқа қатысушылар;
* Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
* Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері - акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың элементі - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк - оның (қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:
* Мемлекеттік қазыналық вексельдер;
* Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
* Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерімді ноталары;
* Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекешенлендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруге пайдаланады, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
3.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешелінеді. Ол өзгеше тауар - бағалы қағаздар. Ол біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы өндіріс кәсіпорынына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан, оны қордың құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта алынады. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың бүгінгі сұранысы азайып, олардың экономикалқ тиімділігі кеміп, ондағы капиьал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады. Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің кең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70 жыл (1921-1991жж.) бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіне ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайға байланысты олардың бастылары - негізгі қорды құру және ескі қорларды жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық конъюктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ, себебі банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына екі-төрт жеті, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға екі-үш жеті уақыт кетеді екен, қорытындысында бір-жарым, екі ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы кағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиясыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар нарығының негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
* әрбір потенциялды инвестор үшін бағалы қағаздарды эмиссиялаудан барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
* Бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларыныңқор бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б) біліктілігі.
Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясатың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көніл аударуға тиіс.Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағытталуы тиіс.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:
* макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
* нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетің қамтамасыз ету;
* бағалы қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және экономикалық қорғау.
Құқықтық қорғау - бағалы қағаздарды әкімшілік-мемлекеттік тіркеу; бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар және сертификаттар беру, бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері , шетел инвесторларын бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері.
Экономикалық қорғау - бағалы қағаздар мен жасалатын операциялар бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану ; мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты реттеу.
Өзін - өзі реттеу екі негізгі элемент арқылы анықталады:
* стратегияны анықтаумен айналысатын ұйымдардың өздері мәміле жасау тәжірибесіне қатынасады;
* өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық органдар есебінен емес, негізінен нарықтың есебінен қаржыландырылады.
Өзін - өзі реттейтін ұйымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I. Бағалы қағаздар нарығы және оның экономикада қалыптасуы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
II. Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығы
2.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі ... ... ... ... ... ... ..14
2.3 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІІ. Бағалы қағаздар нарығын жетілдіру және дамыту жолдары
3.1 Қазақстандағы бағалы қағаз нарығының даму деңгейі
3.2 Бағалы қағаздар рыногын дамытуда шетелдік тәжірибені пайдалану мәселелері
3.3 Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының жетілдіру жолдары
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
Қосымша
КІРІСПЕ
Бағалы қағаздар кез келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберілді, яғни оларды нарық жүйесіндегіең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрыламдық ерекшелігіне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұдай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-жылдардың басында құрыла бастады.
90-жылдардың экономикалық тәжрибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншік акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады.
Курстық жұмыстың өзектілігі. Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістеу мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекеменшіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделдетті. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіндігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығарумен айналысады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық - экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
* эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздаар шығаратын шаруашылық субъектілері;
* инвесторлар, яғни уақытша бос ақша иелері - заңды және жеке тұлғалар;
* бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер, дилерлер, инвестициялық басқарушылар.
* инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары, және тағы басқа қорлар;
* қор биржалары, депозитарийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа , тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндеті пайда болғаны айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғарғы білімді мамандар дайындау - уақыт талабы.
Курстық жұмыстын мақсаты мен міндеті Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының жағдайын білу.
Алға қойған мақсатқа жету үшін төмендегілерді қарастырамыз:
1. Бағалы қағаздардың мәні мен түрлерін аңықтау, Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы.
2. Қазіргі кездегі бағалы қағаздар нарығы және қор нарығындағы банктің іс-әрекеті.
3. Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының болашағы мен проблемаларын зерттеу.
Зерттеу жұмысының маңыздылығы бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры -- акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады.
I. БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭКОНОМИКАДА ҚАЛЫПТАСУЫ
3.1 Бағалы қағаздар нарығының жалпы түсінігі
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттік инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық ережемен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдардың басында құрыла бастады.
90-шы жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдіргендей нарықты қатынастарды одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталда, заттай капиталға да меншік құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жеке меншік иелері - халықтың меншігіне айналдыруы мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. Қазіргі өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының патенциалды қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Қазақстан Республикасының мемлекеті бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі өрістету мақсатында қажетті шараларды жасауда. Қазақстандағы меншікті мемлекет иелігін алу және жеке меншіктендірудің Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі элементтерін құру процесін жеделтті. Мемелекеттік кәсіпорындарды акционерлі қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизмдерінің бірі - акция шығаруды пайдалану мүмкіншілігін ашты. Бағалы қағаздар нарығының механизмі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндік жасайды. Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктен алудан гөрі, тиімді жағдайда лауға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар шығаруымен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының күрделі ұйымдық-экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты элементтерден тұрады:
* эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
* инвесторлар, яғни уақытша бос ақша ақытша бос ақша әне жеке
тұлғалар;
* бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер,
диллерлер, инвестициялық басқарушылар және т.б.;
* инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары және т.б. қорлар;
* қор биржалары, депозиторийлер, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Бағалы қағаздарға жататындар: компаниялардың акциялары және адамдардың облигациялары, мемлекеттік облигациялар, банктердің сертификаттары, казначейлік вексельдер. Құнды кағаздар ортақ қазанға ақша төленген соң, пайдаға ортақтасуға және корпарация капиталын бөлісуге қақалақ беретін куәлік. Олар әуелде ақша қорын жасау мақсатымен мемлекеттік және жеке-дара мекемелер арқылы сатылады.Сондай-ақ құнды қағазды шығарушылардың да, инвесторлардың да (пайда табу үшін құнды қағазга ақша құйған жеке адамдар) сатуына болады. Оның нарықтық бағасын анықтайтын соны шығарған кәсіпорындар мен инвесторлар, ал ол қағаздың болошақ өтілуіне байланысты. Бағалы қағаздың бағасы қымбаттауы кәсіпорындардың экономикалық, жетістігіне тәуелді, мәселен, зауыт пайданы неғұрлым көп түсірсе инвестордың алатын үлесі де өсе түспек. Егер эмитент (құнды қағаз шығарушылар) шығынға оотырып қалса, оның акциясының құны да арзандап, акцияны сатып алған жұрттың да пайдадан құр алақан қалуы мүмкін. Сондықтан акцияны шығарған кәсіпорындардың экономикалық өндірістік жағдайы жолында әрқашан хабардар болып акционерлердің қалт жібермейтін тірлігінің бір саласы.Облигация - сатып алған жеке адамдардың инвестордың эмитентке берген карызы іспетті. Инвестор облигацияны сатып алу арқылы қарызға ақша құяды, ал эмитент алдағы уақытта оның қарызын өсімімен қайтарады деген сөз. Үкімет орындары да облигация шығарып, кәдімгі салықтан түсетін табыс сияқты оны да мемлекеттік маштабындағы мәселелерді шешіп отырған, ұйымдардың мұқжатына жұмсайды. Сонымен, бағалы қағаз жеке-дара, сондай - ақ мемлекеттер үшін қаражат көзі болып табылады. Ал, инвесторлар пайда табамын деп ақша шығарғанымен, оны қайтарып алуына, өсім түсуіне ешкім кепілдік бере алмайды, көп ретте пайда табудың орнына тақыр жерге отырып қалуы да мүмкін. Сондықтан мұның табысынан тәуекелі басым. Әрине тәуекелге кез-келген бара бермейді, барған өкінбейді. Түптеп келгенде, бағалы қағаз саудасынан эмитентке сауда-саттыққа араласқан басқаларға да түсер пайда көп. Тұтас алғанда бұл экономиканы көтерудің бір жолы өйткені, бағалы қағаздан түскен қаржыны көзін тауып, өндіріске жұмсай білсе, бұдан бүкіл Қазақстан ұтады, жұмыссыздық саны азайып, халықтың тұрмыс жағдайы да жақсара түспек. Бағалы қағаз саудасы биржа қоры аркылы жүргізіледі оның, құнды қағаз жөніндегі Ұлттық комиссия бекіткен өз талаптары бар. Ол тараптар биржа аралық қатынастың сенімділігіне, қаржы мәселесіне тіреледі. Биржа арқылы құнды қағазын өткізген әрбір кәсіпорын көпшілік хабардар болып отыруы үшін, өзінің қаржы жағдайын экономикалық ахуалы, басқарма органдары, алдағы жоспары хақында ақпар беріп тұруға міндетті. Бұл ақпар кейде инвесторға түсетін 3 айлық немесе жылдық есептің негізінде тумақ. Бағалы қағаз саудасын қолма-қол жеткізуге биржа көбіне брокерлер жалдайды да, одан түскен пайдадан жалақы төлеп тұрады. Сол сияқты бұл іске диллердің тартылуы мүмкін. Бұлардың екеуі де делдалдар, айырмасы диллер жалақы алмайды, түскен пайдаға белгілі мөлшерде еншілер. Үкімет облигацияларын шығаратын Қаржы министрлігі, болмаса ресми мекемелердің бірі, ал корпорацияның облигациялары инвесторлары қолма-қол немесе коммерциялық банктердің брокері арқылы тартылады. Қазіргі кезде Қазақстанның көптеген кәсіпорындары акционерлік қоғамға айналып жатыр. Өздерінің купонын инвестициялық жекешелендіру қорына өткізу арқылы азаматтар олардың акцияларын алуына болады. Инвестициялық жекешелендіру қоры -- акционерлік қоғам мен азаматтар арасындағы дәнекер десек те, делдал десек те болады. Әрине азаматтар ақшасын кәсіпорындарына өздері салуына да болады, бірақ инвестициялық жекешелендіру қоры (ИЖҚ) одан гөрі тиімдірек, қызметкерлері коньюнктураның құйтырқысын жақсы біледі, оның үстіне олар облигацияны анағұрлым арзанға алуы мүмкін.Бүгінде Қазақстан үкіметі көптеген кәсіпорындарын дотация арқылы және болымсыз процентпен несие ұстап отыр. Ертең олар жекеменшікке ауысқанда соларға кеткен қаржы әлеуметтік салаларды қамтамасыздандыруға жұмсалмақ. Сондықтан елдің экономикасын көтеруде бағалы қағаздың маңызы зор.
1.2 Бағалы қағаздар, оның мәні, жіктелуі және түрлері
Бағалы қағаздардың негізгі және туынды түрлеріне акция түріндегі бағалы қағаздар, облигациялар, вексельдер және бағалы қағаздардың басқа түрлері кіреді. Соның ішінде акция - үлесті немесе меншікті куәлндыратын бағалы қағаз. Ол иемденушісіне компанияның капиталының, мүлкінің, кірісінің бір бөлігіне заң жүзінде меншік құқын береді. Компания қанша уақыт жұмыс істеп тұрса, акция да сонша уақыт қолданылады. Бірақ осы уақыт ішінде акцияның иесі сан рет өзгеруі мүмкін. Акционердің акцияны шығарған компанияға қайтаруға құқы жоқ. Акционерлік капитал бөлінбейді. Акционер оны тек екніші нарықта сатуына болады. Акцияны шығару мына жағдайда болады:
* меншікті акциаландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;
* бар компанияны акционерлік қоғам ретінде қайта құрғанда;
* жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.
Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде, айналымдағы капитал (жәй және артықшылықты акциялар) және компанияның портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта өз ойынша пайдалана алады. Акция бір жағдайда акционерлік қоғамның өз капиталын ұлғайтуға және оны инфляциядан қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі.
Акция бірнеше түрге жіктеледі, бір жағынан бір акционерден басқа беруге беру тәсілі бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша - жәй және артықшылықты акция деп екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында берілген акцияларды ғана шығара алады.
a) Атаулы акция - иесі міндетті түрде корпорацияның реестірінде тіркелуі тиіс акция.
b) Ұсынушыға арналған акция - иесінің аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция.
c) Жәй акцияларды иеленушілердің корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне байланысты девиденттер алу құқы, жиналыстарда дауыс беру арқылы корпорацияны басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушімен есеп айырысқаннан кейін мүліктің бір бөлігін алу құқы бар.
d) Артықшылықты акциялар (немесе преференционалды) - меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан белгілеген мөлшерде неғұрлым нақты дивидент төлеуін қамтамасыз етеді. Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқы жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.
Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйақыны төлеуді міндеттеген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның активіне қарсы қойылады. Облигация арқылы тартылған капитал акционарлік капитал деп есептелмейді. Облигация шығару - қосымша капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған шығынына тең болады. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі. Дегенмен, бұл екі бағалы қағаздардың бірін-бірінен түбегейлі өзгешіліктері бар. Ол өзгешеліктердің маңызы мыналар:
1. Облигация иемденушісі корпорацияға несие беруші болып табылады.
2. Облигация иемденушісіне сыйақы төленеді.
3. Басқа несие беруші сияқты, облигация несиесінің дауыс беру құқы жоқ.
4. Облигация бойынша сыйақы корпорацияның шығынына жатады.
Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сыйақы түріндегі пайда купонға алмастырылады. Купон деп облигациядан қиылып алынатын талонды айтады.
Облигация қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген болып екіге бөлінеді. Облигациялардың қамтамасыз етілуі деп оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтерін немесе мүліктерін салуды айтады. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етілмеген облигациялар - жалпы кепілдігі бар, басқаша айтқанда эмитеттің жақсы атағымен шығарылған қарыз міндеттемелері.
Облигацияның рейтингі - олардың инвестициялық сапасын арнаулы фиралардың бағалауы. Әдетте, облигациялардың барлық шығарылған сериясы бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұранысқа ие болатындары ғана бағаланады. АҚШ-та, мысалы Стэндарт энд пур және Мудиз инвесторз сервис компаниялары рейтенг анықтаумен шұғылданады. Мудиз компаниясы облигацияны бағалауды төменгі түрде жүргізеді:
* Ааа - өте жоғары сапа;
* Аа - жоғары сапа;
* А - ортадан жоғары сапа;
* Ваа - орта сапа;
* Ва - алыпсатарлық элементтері бар;
* В - инвестицияға қажет белгілері жоқ;
* Саа - төмен сапа;
* Са - белгілі бір мөлшерде алыпсатарлық;
* С - ең төмен сапа.
Ең жоғарғы рейтингілі облигациялар инвестициялық класты деп аталады. Төменгі рейтингілі облигациялар алыпсатушылық деп есептеледі.
Вексельдер өндірістегі жұмыстың айналымдылығы, яғни өнімді өндіру, оны сату және басқа да коммерциялық қызмет көрсету кезінде көбіне қаржы қорының жетіспеуі сияқты жағдайға душар болады. Сол кезде өнімді сатып алушы жабдықтаушымен есеп айырысуды кейінге қалдырады. Демек өнім несиеге сатылады. Несиені қайтару кезінде несие ақшаларының бір түрі - вексель пайда болады.
Вексель - қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген төлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаз. Вексельді борышкер, яғни вексель беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні - несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде келісілген жерде өтеу үшін тауар алушының сатушыға берген қарыз міндеттемесі.
Вексель - тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуды ертеден келе жатқан ең басты қаржылық құрал. Қаржы жүйесі дамыған елдердің ақша айналымында вексель елеулі орын алады. Қазіргі кезде электронды несие жүйесінің кез-келген операцияны бар болғаны бір сағаттың ішінде орындайтын мүмкіндігі бар (мысалы, Германияда вексель ақша айналымының 20-25 пайызын құрайды). Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа түсуін жеделдетіп, кәсіпорындардағы тауар-зат құндылықтарының қорын аө\зайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді. Вексель айналымы экономикалық қатынастардың сан алуан жүйесін қамти алады.
Вексель несиені өтемеу қауіпімен байланысты болғандықтан, ол вексель берушіге шамалы болса да, сенім болғаны соң төлем құралы ретінде қабылданады. Егер вексель беруші тауардың сапасын, құнын, уақытында жіберілуін және басқа да жағдайларын бақыласа, ал вексель иемденуші серітестің тек вексель алған уақытындағы төлем қабілеттілігін ғана емес, сонымен қатар, ол өте маңызды, оның төлеу уақыты жеткенге дейінгі болашақтағы қаржы мүмкіншілігін де бақылайды. Вексель келісіміне қатысушылардың бірін-бірі бақылауы және сонымен бірге біріне-бірі сенуі, олардың қабылдаған міндеттемені нақты орындауға ұмтылуы, нарықтық қарым-қатынастарды дамытуға жол ашады.
Басқа қарыз міндеттемелерінен вексельдің үш түрлі айырмашылығы бар:
* Біріншіден, вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді;
* Екіншіден, оның дауыссыздығы, яғни қарызды қандай жағдайда алғандығына қарамастан міндетті түрде өтеу керек;
* Үшіншіден, вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа адамдарға беруіне болады.
Қолдану өрісіне қарай, вексель жәй және аудармалы вексель деп екіге бөлінеді. Жәй вексель айналысы төрт сатыдан тұрады:
1. вексельді сатып алушы сатушыға береді;
2. сатушы тауарды тиеп қояды немесе тапсырыс бойынша қызмет көрсетеді (вексель берушіге);
3. сатушы белгіленген уақытта вексель бойынша төлем өтеуді ұсынады;
4. сатып алушы көрсетілген қызметке, алынған тауарға ақы төлейді - вексельді өтейді.
Жәй вексельді пайдаланғанда тек екі жақ өзара әрекет жасайды, яғни вексель беруші өзі делдалды қарастырмай-ақ белгіленген уақытта вексель иемденушісіне қарызын өтейді.
Аудармалы вексель деп несие берушінің қарыз алушыға вексельде көрсетілген соманы үшінші кісіге төлеу жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Аудармалы вексельдің айналысы сегіз сатыдан тұрады:
1. вексель беруші төлеушіге, яғни қарыздарға тауарды және траттаны (аудармалы вексельді) береді;
2. төлеуші вексель бойынша акцепт беріп, оны вексель берушіге қайтарады;
3. вексель беруші акцептелген вексельді ремитентке - аудармалы вексель бойынша ақша алушыға жібереді;
4. ремитент аудармалы вексельді трассатқа төлемді өтеуге жібереді;
5. трассат банкке вексельді төлеуге үкім беріп және сонымен бірге вексельдің сырт жағына оның төленгені жөнінде белгі қояды;
6. ремитент вексельді несие берушіге жібереді;
7. несие беруші вексельді ақшаны өз шотына аудару үшін трассаттың банкіне жібереді;
8. ақша трассаттан несие берушіге несиені өтеу ретінде түседі.
Төлем уақыты келгенде несие беруші несиені өтеу үшін трассатқа, яғни вексельді акцептеген төлеушіге вексельді ұсынады. Трассат ақшаны несие берушіге аударған соң вексельді жояды. Вексельді басқа біреуге пайдалануға берген жағдайда индоссамент деген белгі жазылады. Оны вексель иемденуші, яғни индоссант жазады, ал индоссаментті алған адам индоссат деп аталады. Вексельді өтеу үшін екінші, үшінші адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады.
Вексельді толтырғанда кәсіпорын басшысы мен оның бас бухгалтері қол қояды. Егер вексельді жеке адам берсе, онда ол өзі қол қояды. Вексельде қажетті риквизиттер (мәліметтер) болуы шарт:
* векселдік таңба болуы керек;
* төлемнің уақыты көрсетілуі керек;
* мендеттеме бойынша келісілген соманы төлеу керек;
* төлем өтейтін жер көрсетілуі керек;
* кімге және кімнің үкімі бойынша төлемді;
* вексельді толтырған жері және уақыты;
* вексель берушінің қолы.
Осы айтылған мәліметтердің тек біреуі ғана көрсетілген жағдайда векселдің құқықтық күші жойылады.
Вексельді қолдану аясына келісім жағдайына және олардың тауармен немесе ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты коммерциялық, қаржылық және жалған вексельдер болып та бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер - тауарларды сату және сатып алу келісімдерінің негізінде айналысқа түседі. Бұндай вексель нақты тауар кепілдігіне беріледі, яғни ол сату операцияларын несиелендіру мақсатында беріледі.
Несие келісімдерін ақшалай түрін рәсімдеу қаржы вексельдері болып есептеледі. Оған банктік, қазыналық, траст және басқа банк емес несие ұйымдарының вексельдері жатады.
Жалған вексельдерді беру нақты не материалдық, не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола, яғни құр қуыс және қарсы жүретін вексельдер жатады. Олардың кепілімен несие алу үшін және банкте есепте болу мақсатымен беріледі. Демек, жалған вексельдер ештеңемен қамтмасыз етілмеген құжат.
Бағалы қағаздардың басқа түрлері. Бағалы қағаздардың өте көп басқа түрлері болады. Оларды әртүрлі эмитенттер шығарады. Солардың екі-үш түрлерін қарап өтейік. Корпорацияның жарғысына қарсы келмесе онда оның екінші қатардағы, немесе айналымдағы бағалы қағаздарға қосымша тағы да бағалы қағаздар шығаруға апитал табуға мүмкіндігі бар. Оларды құқықты бағалы қағаздар деп те атайды. Оларға жазылу құқын опцион, варрант деген сөздер айқындайды.
Жазылу құқын үш түрлі жолмен жүзеге асыруға болады:
1. өз құқын іске асыру, яғни жаңа акция сатып алу. Ол үшін сертификатты толтырып және ақша аударып корпорацияға жіберу керек;
2. жазылу құқын сатуға болады;
3. жазылу құқын пайдаланбауға да болады.
Жазылу құқы - қысқа мерзімді бағалы қағаз. Әдетте, ол бір айдан аспайды. Егер корпорацияның акциясы қор биржасындағы айналымда болса, онда құқық сертификаттары да сол биржада бағалануы мүмкін. Оларға басқа баға қойылады.
Опцион - шартқа енгізілген мерзімдік талапты көрсететін бағалы қағаз. Ол бойынша екі жақтың біріне белгілі бір уақыттың ішінде көрсетілген ақыға бағалы қағаздардың біраз мөлшерін сатуға немесе сатып алуға құқық беріледі, ал екінші жақ қажт болғанда шартта белгіленген ақыға бағалы қағаздарды сатуға және сатып алуға міндеттенеді. Опцион - заңды түрде бекітілген стандартты құжат. Онда сатылатын бағалы қағаздар саны көрсетіледі. Оның өлшемі лот деп аталады. Яғни, бір лотта 100 дана бір атаулы бағалы қағаз болады.
Бағалы қағаздардың туынды түрлерінің бірі - варрант. Варрант - ерекше бағалы қағаз. Ол корпорацияның айналымдағы бағалы қағаздарына сатушының сатып алушыға меншік құқын беретін міндеттемесі. Варрант иемденушісі қолындағы варрантты белгілі бір уақыт аралығында тұрақты бағамен онда белгіленген жәй акциялар санына айырбастауға құқығы бар. Варрант ұзақ мерзімді бағалы қағаз. Әдетте оны корпорация облигацияларымен және артықшылықты акцияларымен қоса шығарады.
Бағалы қағаздардың келесі тобына қаржы нарығы айналымындағы мемлекеттік институттар және банктердің қарыз міндеттемелері жатады. Олар:
* қазыналық вексельдер;
* депозиттік сертификат;
* чек.
Чек - заңды түрде бекітілген ақшалы құжат. Ол қаржы институттарындағы ағымдағы есепшот иесінің чек иесіне көрсетілген соманы төлеуін талап еткен жарлығы. Чектер бірнеше түрге бөлінеді:
* атаулы чектер, оны чек беруші белгілі бір адамның аты-жөнін көрсетіп толтырады;
* ордерлі чектер, олар жеке немесе заңды тұлғаларға толтырылады;
* иесі ұсынушы чектер, ол бойынша көрсетілген сома чек ұсынушыға төленеді.
3.3 Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығынын құрамдас бөлігі
Қазақстан Республикасынын жоспарлы экономикадан түбегейлі жаңа, нарықтық, мемлекет реттейтін экономикаға өтуі елімізде қаржы нарығын және оның қызметін қамтамасыз ететін институттардың құрылуын талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша қорларынын жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп ардайым қозғалыста болады. Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа бірлестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығынын қоры мол, өз өркендеуіне жетеді деуге әзір ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толықтырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады.
Соның үшіншісі, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-дан қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал 90-шы жылдардын басында ТМД елдерінде, оның ішінде Қазақстанда басталған нарық қатынастары даму және одан әрі жетілу үшін белгілі бір уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатындабұрынғы үйренген әдіс - ақша белгілерін шығыарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздардын бірі - қысқа мерзімді мемлекеттік вексельдерді (ГКО) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы экономиканын кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын алуын жолашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістеуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығында мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық заңдардын әсерімен қызмет жасайды. Егер қаржы нарығы жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілімен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табыстың салық төлегеннен кейін қалғаны өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана есепшотта сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жіргізу - өндірістің өсуін қамтамасыз етіп, қаржы қорларын көбейтіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.
Нарық жағдайында ақшалай капиталды жинақтау маңызды рөл ойнайды. Осы капиталды шоғырландыру процесінен бұрын оны өндіру кезеңі өтеді. Ақшалай капитал құрылғаннан немесе өндірілгеннен кейін оны қайтадан өндіріске жұмсалатын және уақытша бос қалатын бөліктерге бөлу қажеттілігі туындайды. Көпшілік жағдайда соңғысы кәсіпорындар мен корпорациялардың ссудалық капитал нарығында қаржы-несиелік институттармен және бағалы қағаздар (БҚ) нарығымен шоғырландырылатын уақытша бос ақшалай қаражаттарын сипаттайды.
Капиталдың БҚ сияқты түрінің пайда болуы коммерциялық және өндірістік қызметтің күрделене түсуі нәтижесінде несиелік ресурстардың үлкен көлемін тарту қажеттігіне байланысты. Осылайша қор нарығы тарихи түрде ссудалық капитал негізінде дами бастаған. Себебі БҚ сатып алу ақшалай капиталдың бір бөлігін қарызға беруді білдіреді.
Капитализмнің шарықтау кезеңінде пайда болған БҚ монополисттік және мемлекеттік-монополисттік капитализм тұсында да өмір сүруде. Қазіргі таңда БҚ нарығының ұйымдастырушылық құрылымында, оның функционалдық механизмінде бірталай өзгерістер болды. Сонымен қатар БҚ нарығы экономиканы қаржыландыруда, мемлекеттік БҚ-ды өткізуде басты рөлдердің бірін ойнай бастады.
БҚ нарығы мемлекеттің қаржы жүйесінің индустриалды және ұйым - дастырушылық-функционалдық ерекшелігімен сипатталатын құрамдас бөлігі. БҚ нарығындағы КБ-ың орны ерекше және маңызды. Көптеген елдерде банктер БҚ нарығында маңызды да кілтті рөл атқаруда. Бұл бүгінгі нарықтың өзекті мәселелерінің бірі. Себебі - дамыған нарықтық экономикада БҚ және олардың нарығы кәсіпорындар мен мемлекет қажеттілігі үшін бос ақшалай қаражаттарды шоғырландыруда аса маңызды.
Қазақстанда 90-жылдарға дейін БҚ нарығы болмады. Елімізде БҚ нарығының пайда болуына 1991 жылғы бағдарламасына сәйкес өткізілген жекешелендіру процесі негіз болды. Акционерлік қоғамдардың (АҚ) құрылуы акцияларды шығаруға жол ашты. Бұл акциялар аукциондарда сатылды, бірақ олар тек бірінші реттегі ғана нарықта сатылды. Соған қарамастан АҚ құрылуы, акцияларының шығарылуы, инвестициялық пай қорларының құрылуы Қазақстанда дамып келе жатқан БҚ нарығының негізіне айналды.
БҚ нарығының қызмет етуінің бас мақсаты - қаражаттарға деген қажеттілік сезінген қатысушылар мен артық табысын инвестициялағысы келетін қатысушыларды бір-бірімен кездестіру арқылы экономикаға инвестицияларды тарту механизмінің тиімді жұмысын қамтамасыз ету.
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ
3.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда болуы
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-шы жылдары КСРО-да экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазіргі егемен Қазақстанда бағалы қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 90-шы жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Елде дамыған бағалы қағаздар нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас бөліктері болуы қажет. Олар:
* Сұраныс пен ұсыныс;
* Делдалдар мен басқа қатысушылар;
* Нарықтық инфрақұрылым, яғни коммерциялық банктер, қор биржалары, инвестициялық институттар және с.с.;
* Нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Нарықтың осы құрамдас бөліктері қазіргі уақытта негізінен құрылып болды. Бұл жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды тереңдету жолында қабылданған Қазақстанда мемлекеттік меншікті жекеменшіктендіру Ұлттық бағдарламасы бағалы қағаздар нарығының негізгі субъектілері - акционерлік қоғамдардың құрылуын тездетуде шешуші роль атқарады.
Дегенмен, Қазақстан экономикасының дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы қағаздар нарығы болуы мүмкін емес. Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайда халықтың әл-ауқатына байланысты. Себебі бағалы қағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды. Сондықтан халықтың табысының өсуі - Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекеттік бағалы қағаздардың элементі - Қаржы Министрлігі;
Екіншіден, Ұлттық банк - оның (қаржы Министрлігінің) қаржы агенті (уәкілі), сонымен бірге мемлекеттік бағалы қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын анықтаушылар. Мемлекеттік бағалы қағаздар:
* Мемлекеттік қазыналық вексельдер;
* Мемлекеттік қазыналық облигациялар;
* Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерімді ноталары;
* Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті қаржыландыру мақсатында Қаржы Министрлігі шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы қорын толтыру мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекешенлендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіруге пайдаланады, ал оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде жекеменшктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
3.2 Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің қызметі
Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айрықша тауарымен өзгешелінеді. Ол өзгеше тауар - бағалы қағаздар. Ол біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі, яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болса да, өте жоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың көрсетілген құны өте төмен болғанымен, мысалы өндіріс кәсіпорынына жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін символы болғандықтан, оны қордың құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бір субъектіден екіншіге ауысуға болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан қайта алынады. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы, кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес бағасы да өседі. Демек, оларды өндіруден пайда да өседі, сондықтан басқа салалардың бүгінгі сұранысы азайып, олардың экономикалқ тиімділігі кеміп, ондағы капиьал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы қағаздар осы механизмнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытша бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады. Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал ең алдымен қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің кең үйлесімді құрылымы пайда болып, тапшылықсыз экономика қалыптасады: қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұранысқа сай болады. Бұл өркендеген нарық экономикасының басты жетістігі. Біздің еліміздегі Мемлекеттік жоспарлау комитеті басқарған орталықтанған - жоспарлы экономика 70 жыл (1921-1991жж.) бойы қоғамның зарарсыз өсуін қамтамасыз ете алмады. Ал нарықтық қатынастарды дамыту қоғамдық экономиканың шарықтап өркендеуіне жеткізетіне ақиқат шындық.
Кәсіпорынның қосымша капиталға мұқтаждығы көптеген жағдайға байланысты олардың бастылары - негізгі қорды құру және ескі қорларды жаңарту, айналыс құралдарын толықтыру. Бұл мұқтаждықтар нарық конъюктурасына тікелей байланысты. Сонымен қатар конъюктураның өзгеруі белгілі-бір уақыт арасында болып тұрады. Сондықтан кәсіпорын қажетті қаражатты белгілі-бір уақытта, яғни нарық конъюктурасының өздеріне қолайлы кезінде алғаны жөн. Қазақстан Республикасында әзір бұндай жағдай қалыптасқан жоқ, себебі банктік несие әрі қымбат, әрі шектелген, ал бағалы қағаздар нарығы жаңадан қалыптасу кезінде.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар көмегімен қосымша капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция және облигация сияқты бағалы қағаздарды шығаруға және оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялық проспектісін шығарып және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына екі-төрт жеті, оларды сатып алу-сатуға және есеп айырысуға екі-үш жеті уақыт кетеді екен, қорытындысында бір-жарым, екі ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқығына ие болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және қолайлы қаржы көзі.
Бағалы қағаздар нарығын құру және дамыту шаруашылықты бір орталықтан қаржыландырудың тиімсіз жүйесін және салааралық қайта бөлуді өзгертуге, нарықтық құрылымдардың инвестицияға деген сұраныстарын қанағаттандыруға және бұл нарыққа салааралық капиталдың қайта құйылуын реттеуші болуға, ірі кәсіпорындар мен банктер жұмысының барометрі болуға мүмкіндік береді. Бағалы кағаздар нарығының дамуы экономиканы көтеруге мынадай шараларды іске асырғанда ғана ықпал етеді: тауар нарығын қалыптастыру, монополиясыздандыру, шағын кәсіпорынды қолдау, ақша айналысын нығайту.
Бағалы қағаздар нарығының міндеті - бағалы қағаздарды сатушылар мен сатып алушылардың көңілінен шығатын бағада инвестицияға толық қаражат жұмсауды қамтамасыз ету болып табылады.
Қазақстан Республикасының заңында көрсетілетін бағалы қағаздар нарығының негізгі идеологиясы келесідей қағидалардан тұрады:
* әрбір потенциялды инвестор үшін бағалы қағаздарды эмиссиялаудан барлық түрлері бойынша толық және тура ақпараттардың болуы;
* Бағалы қағаздар нарығының қатынасушыларының (инвестициялық фирмалардың, қор биржалары және тауар биржаларыныңқор бөлімдері, брокерлік фирмалар және т.б) біліктілігі.
Бағалы қағаздар нарығына қатысты мемлекеттік саясатың негізін жасауда өзін-өзі реттеу қағидасына көніл аударуға тиіс.Осыған байланысты мемлекеттік саясат бұл сферадағы жеке кәсіпкерлікті марапаттауға бағытталуы тиіс.
Бағалы қағаздар нарығына мемлекеттік ықпал етудің мақсаты мынадай:
* макроэкономикалық тепе-теңдікті қамтамасыз ету;
* нарықтық ортаның бәсекелестік қабілетің қамтамасыз ету;
* бағалы қағаздар нарығы агенттерінің мүдделерін құқықтық және экономикалық қорғау.
Құқықтық қорғау - бағалы қағаздарды әкімшілік-мемлекеттік тіркеу; бағалы қағаздар нарығына кәсіби қатынасушылардың қызметтеріне лицензиялар және сертификаттар беру, бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері , шетел инвесторларын бағалы қағаздар нарығына жіберу ережелері.
Экономикалық қорғау - бағалы қағаздар мен жасалатын операциялар бойынша салықтық жеңілдіктер жүйесін жасау және қолдану ; мемлекеттік бағалы қағаздармен жасалатын операциялар жолымен нарықтағы сұраныс пен ұсынысты реттеу.
Өзін - өзі реттеу екі негізгі элемент арқылы анықталады:
* стратегияны анықтаумен айналысатын ұйымдардың өздері мәміле жасау тәжірибесіне қатынасады;
* өзін-өзі реттеуші ұйымдар қоғамдық органдар есебінен емес, негізінен нарықтың есебінен қаржыландырылады.
Өзін - өзі реттейтін ұйымның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz