Әлемдік қаржы дағдарысы
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
1.Әлемдік қаржы дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
1.1. Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері ... ... ..7.11
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.21
2. Әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының ағымдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Қазақстан Республикасының ұлттық өндірістерінің даму проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.2.Ұлттық бюджетке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
2.3. Банк жүйесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.31
2.4. Инвестицияға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.40
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.5
1.Әлемдік қаржы дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
1.1. Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері ... ... ..7.11
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.21
2. Әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының ағымдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.1. Қазақстан Республикасының ұлттық өндірістерінің даму проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.24
2.2.Ұлттық бюджетке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25.26
2.3. Банк жүйесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27.31
2.4. Инвестицияға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32.33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34.38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39.40
КІРІСПЕ
Баршамызға мәлім ағымдағы әлемдік қаржы дағдарысы ешбір мемлекеттке оң қырымен танылып қойған жоқ. Қазіргі таңда әлемнің ең ірі, алпауыт елдерінің өзі қомақты қаржылық және өндірістік тоқырауларды бастан кешуде, сонымен қатар жүз мыңдаған адамдар жұмыссыз қалуда, көптеген шарушылық орталықтары жабылуда. Дағдарыстың қауіпті әсерлерінен Қазақстан да шет қалған жоқ, дегенмен де оның соққыларына қарсы төтеуге лайықты екенін де байқатып үлгерді.
Қазақстанда жаһандық дағдарыстың алғашқы толқыны былтырғы жылы байқалған болатын. 2008 жылғы Қазақстанның экономикасы дағдарыс барысында дамыды, бұл іскерлік және тұтынушылық көздердің белсенділігінің күрт төмендеуіне әкелді, сонымен қатар қаржылық секторға да әсер етіп, экономика салаларының динамикалық өсуінің бәсеңдеуіне негізгі себеп болды. Әлемдік нарықта қолданыстағы өнімдердің бағасының лезде қымбаттауы салдарынан ұлттық экономикамызда инфляциялық қысым күшейді. Осының барлығының әсерінен отандық экономикамызды тұрақтандырып, күшейту үшін Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартады. Дағдарыстан бұрын 2010 және 2008 жылдары Қазақстанның қаржы-банктік жүйесі ТМД елдерінің басқаларымен салыстырғанда жақсы нәтижелер көрсеткен болатын, бірақ «домино» қағидасы бойынша АҚШ та бастау алған қаржылық дағдарыс еуропа елдерін қозғап өтіп 2008 жылдың күзінде Қазақстанға да келіп жетті. Нәтижесінде қазақстандық банктердің негізгі мәселелері белгілі бола бастады: несиелердің қайтарылмауы, өтімділіктің төмендеуі, салымдар мен депозиттердің кетуі және т.б. [1]
Төрт-бес жыл бұрын біреу бізден экономикалық дағдарыс жайлы қандай да бір мәлімет сұраса, біз ойланып, бәлкім мардымды ештеңе айта алмас та едік. Ал қазіргі таңда көшеде кетіп бара жатқан кез-келген адамды тоқтатып, сұрайтын болсаңыз, бұл мәселе жайлы еш кідірместен айтып бере алады. «Адамды илейтін де, билейтін де қоғам»,-деп Энгельстің айтқанындай, қоғамдағы қалыптасқан жағдай халық санасын жаулап, соған дағдыландырды. Қазіргі қоғамда орын алған қаржылық дағдарыстың ерекшелігі – оның әлемдік жетекші қаржы жүйесінде туындауы және сол қаржы жүйесінің аталған дағдарыспен күресуге қабілетсіз болуы.
АҚШ федералдық резервтік жүйесінің бұрынғы басшысы Алан Гринспеннің айтуынша, қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс – бұл “жүз жылда бір рет” орын алатын оқиға, сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңда өте актуалды.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы барысындағы Қазақстан экономикасы, яғни соның ішінде дағдарыс салдарына бейімделген жаңа қаржы жүйесі: ұлттық бюджет, банк жүйесі сонымен қатар ұлттық өндірістер, шетелдік инвестиция және әлеуметтік инфрақұрлымға әсерінің деңгейі. Дағдарыстың Қазақстанға берер перспективалары, оның ұтымды жақтары және Үкіметтің антикризистік бағдарламасы. Курстык жұмыстын мақсаты – дағдарыс кезіндегі Қазақстанның банк секторы мен дағдарысқа қарсы жүргізілген іс шараларға тоқтала отырып, бүгінгі таңдағы, яғни, дағдарыстан кейінгі банк секторының жағдай мен мәселелеріне теориялық және статистикалық талдау жасау.
Әлемдік қаржы дағдарысы ұғымы туралы және Қазақстанға әсері, салдары жайында және даму тереңдігі туралы мәселені толық ашу. Яғни жаһандық дағдарыс барысындағы Қазақстан экономикасының салаларын және антикризистік бағдарламаның принциптерін, қазіргі қаржы жүйесінің дамуын қарастыру.
Бірінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы туралы ұғым және дағдарыстың дамуын қарастырдым.
Екінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының жағдайы: ұлттық өндірістің даму мәселелері, Ұлттық бюджетке, банк жүйесіне, инвестицияға, әлеуметтік инфрақұрылымға әсері туралы мәселелерді нақты сараптамаларға сүйене отырып толық ашып көрсеттім.
Үшінші тарауда, еліміздің дағдарыс әсеріне қарсы күрес шаралары және Қазақстанның қаржы дағдарысы барысындағы қазіргі даму тенденциясы туралы мәселені талқыладым.
Баршамызға мәлім ағымдағы әлемдік қаржы дағдарысы ешбір мемлекеттке оң қырымен танылып қойған жоқ. Қазіргі таңда әлемнің ең ірі, алпауыт елдерінің өзі қомақты қаржылық және өндірістік тоқырауларды бастан кешуде, сонымен қатар жүз мыңдаған адамдар жұмыссыз қалуда, көптеген шарушылық орталықтары жабылуда. Дағдарыстың қауіпті әсерлерінен Қазақстан да шет қалған жоқ, дегенмен де оның соққыларына қарсы төтеуге лайықты екенін де байқатып үлгерді.
Қазақстанда жаһандық дағдарыстың алғашқы толқыны былтырғы жылы байқалған болатын. 2008 жылғы Қазақстанның экономикасы дағдарыс барысында дамыды, бұл іскерлік және тұтынушылық көздердің белсенділігінің күрт төмендеуіне әкелді, сонымен қатар қаржылық секторға да әсер етіп, экономика салаларының динамикалық өсуінің бәсеңдеуіне негізгі себеп болды. Әлемдік нарықта қолданыстағы өнімдердің бағасының лезде қымбаттауы салдарынан ұлттық экономикамызда инфляциялық қысым күшейді. Осының барлығының әсерінен отандық экономикамызды тұрақтандырып, күшейту үшін Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартады. Дағдарыстан бұрын 2010 және 2008 жылдары Қазақстанның қаржы-банктік жүйесі ТМД елдерінің басқаларымен салыстырғанда жақсы нәтижелер көрсеткен болатын, бірақ «домино» қағидасы бойынша АҚШ та бастау алған қаржылық дағдарыс еуропа елдерін қозғап өтіп 2008 жылдың күзінде Қазақстанға да келіп жетті. Нәтижесінде қазақстандық банктердің негізгі мәселелері белгілі бола бастады: несиелердің қайтарылмауы, өтімділіктің төмендеуі, салымдар мен депозиттердің кетуі және т.б. [1]
Төрт-бес жыл бұрын біреу бізден экономикалық дағдарыс жайлы қандай да бір мәлімет сұраса, біз ойланып, бәлкім мардымды ештеңе айта алмас та едік. Ал қазіргі таңда көшеде кетіп бара жатқан кез-келген адамды тоқтатып, сұрайтын болсаңыз, бұл мәселе жайлы еш кідірместен айтып бере алады. «Адамды илейтін де, билейтін де қоғам»,-деп Энгельстің айтқанындай, қоғамдағы қалыптасқан жағдай халық санасын жаулап, соған дағдыландырды. Қазіргі қоғамда орын алған қаржылық дағдарыстың ерекшелігі – оның әлемдік жетекші қаржы жүйесінде туындауы және сол қаржы жүйесінің аталған дағдарыспен күресуге қабілетсіз болуы.
АҚШ федералдық резервтік жүйесінің бұрынғы басшысы Алан Гринспеннің айтуынша, қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс – бұл “жүз жылда бір рет” орын алатын оқиға, сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңда өте актуалды.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы барысындағы Қазақстан экономикасы, яғни соның ішінде дағдарыс салдарына бейімделген жаңа қаржы жүйесі: ұлттық бюджет, банк жүйесі сонымен қатар ұлттық өндірістер, шетелдік инвестиция және әлеуметтік инфрақұрлымға әсерінің деңгейі. Дағдарыстың Қазақстанға берер перспективалары, оның ұтымды жақтары және Үкіметтің антикризистік бағдарламасы. Курстык жұмыстын мақсаты – дағдарыс кезіндегі Қазақстанның банк секторы мен дағдарысқа қарсы жүргізілген іс шараларға тоқтала отырып, бүгінгі таңдағы, яғни, дағдарыстан кейінгі банк секторының жағдай мен мәселелеріне теориялық және статистикалық талдау жасау.
Әлемдік қаржы дағдарысы ұғымы туралы және Қазақстанға әсері, салдары жайында және даму тереңдігі туралы мәселені толық ашу. Яғни жаһандық дағдарыс барысындағы Қазақстан экономикасының салаларын және антикризистік бағдарламаның принциптерін, қазіргі қаржы жүйесінің дамуын қарастыру.
Бірінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы туралы ұғым және дағдарыстың дамуын қарастырдым.
Екінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының жағдайы: ұлттық өндірістің даму мәселелері, Ұлттық бюджетке, банк жүйесіне, инвестицияға, әлеуметтік инфрақұрылымға әсері туралы мәселелерді нақты сараптамаларға сүйене отырып толық ашып көрсеттім.
Үшінші тарауда, еліміздің дағдарыс әсеріне қарсы күрес шаралары және Қазақстанның қаржы дағдарысы барысындағы қазіргі даму тенденциясы туралы мәселені талқыладым.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейiнгi кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығы
2. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2010-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы
4. Бахмутова Е.Л. Банковский сектор Казахстана: реалии и перспективы. // Банки Казахстана, №10, 2010 год.- cтр.5
5. Мақыш С.Б. Банк капиталын арттырудың өтімділік дағдарысынан шығуға тигізер ықпалы. // Банки Казахстана, №4, 2008 год. – Стр.24
6. Сатыбалдина Г.К. Уроки кризиса для банковский системы Республики Казахстан. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
7. Байжомартов У.С. Основные антикризисные меры, направленные на стабилизацию экономики в РК. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
8. Нестеренко Г.И. Посткризисная экономика- приоритеты роста. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
9. Тақаева Г.Т. Жаһандық қаржы және экономикалық дағдарыс. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
10. Нурпеисов Е.Предлагаемые антикризисные меры. // Банки Казахстана, №2, 2009 год. – стр.34
11. Кенжеғали А. Елімізде дағдарысқа қарсы жасалып жатқан іс-шаралар. // Экономика негіздері. №2-3, 2009 жыл. –бет.6
12. Кенжеғали А. Дағдарысты еңсеруге Қазақстан экономикасының әлеуеті жетеді. // Экономика негіздері. №2-3, 2009 жыл. –бет.31
13. Мақыш С.Б. Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстан банктік секторына ықпалы және оған қарсы шаралар. // Тұран университетінің Хабаршысы
14. «ДАҒДАРЫСТАН ЖАҢАРУ МЕН ДАМУҒА» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы 2009|04|06
15. Выступление Министра экономики и бюджетного планирования РК Султанова Б.Т. на коллегии МЭБП
(Астана, 5 февраля 2009 года)
16. Круглый стол на тему «Антикризисные меры Казахстана и Китая и их влияние на взаимоотношения между двумя странами» (23 декабря 2009 года в Пекине в посольстве Казахстана в КНР).
17.Олег Игнатов,Кирил Мартынов « 2009ж дағдарыс». http://www.liberty.ru/
18.Дағдарыс жайлы толық ақпарат.Біз қорқытпаймыз, біз тек ескертеміз» http://bankir.ru/news/newsline 02.12.2008ж
19.ТҰРАҚТЫЛЫҚ ФЕНОМЕНІ немесе қаржылық дағдарысты ауыздықтаудың қазақстандық моделі 2008-10-14: Егеменді Қазақстан Авторы: Таңатар ТАБЫНҰЛЫ.
20.БЮДЖЕТТІ НАҚТЫЛАУ – ДАҒДАРЫСТЫ ЕҢСЕРУ ТЕТІГІ 2009-04-04: Егеменді Қазақстан
Авторы: Төлебек ҚОСМАМБЕТОВ, Мәжіліс депутаты.
21.Қаржы министрі Болат ЖӘМІШЕВ:
ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУҒА САЛЫҚТЫҚ ЖҮКТЕМЕНІ
АРТТЫРУДАН ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ТӨМЕНДЕМЕЙДі Мамыр, 2008 жыл (C) 2008,
«Интерфакс-Қазақстан» агенттігі.. №2, 2010 жыл. –бет.57
1. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейiнгi кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығы
2. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2010-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы
4. Бахмутова Е.Л. Банковский сектор Казахстана: реалии и перспективы. // Банки Казахстана, №10, 2010 год.- cтр.5
5. Мақыш С.Б. Банк капиталын арттырудың өтімділік дағдарысынан шығуға тигізер ықпалы. // Банки Казахстана, №4, 2008 год. – Стр.24
6. Сатыбалдина Г.К. Уроки кризиса для банковский системы Республики Казахстан. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
7. Байжомартов У.С. Основные антикризисные меры, направленные на стабилизацию экономики в РК. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
8. Нестеренко Г.И. Посткризисная экономика- приоритеты роста. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
9. Тақаева Г.Т. Жаһандық қаржы және экономикалық дағдарыс. // Посткризисная экономика Казахстана: основные тенденции и условия экономического роста: Материалы международной научно-практический конференции, 27-28 мая 2010год.
10. Нурпеисов Е.Предлагаемые антикризисные меры. // Банки Казахстана, №2, 2009 год. – стр.34
11. Кенжеғали А. Елімізде дағдарысқа қарсы жасалып жатқан іс-шаралар. // Экономика негіздері. №2-3, 2009 жыл. –бет.6
12. Кенжеғали А. Дағдарысты еңсеруге Қазақстан экономикасының әлеуеті жетеді. // Экономика негіздері. №2-3, 2009 жыл. –бет.31
13. Мақыш С.Б. Әлемдік қаржы дағдарысының Қазақстан банктік секторына ықпалы және оған қарсы шаралар. // Тұран университетінің Хабаршысы
14. «ДАҒДАРЫСТАН ЖАҢАРУ МЕН ДАМУҒА» Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы 2009|04|06
15. Выступление Министра экономики и бюджетного планирования РК Султанова Б.Т. на коллегии МЭБП
(Астана, 5 февраля 2009 года)
16. Круглый стол на тему «Антикризисные меры Казахстана и Китая и их влияние на взаимоотношения между двумя странами» (23 декабря 2009 года в Пекине в посольстве Казахстана в КНР).
17.Олег Игнатов,Кирил Мартынов « 2009ж дағдарыс». http://www.liberty.ru/
18.Дағдарыс жайлы толық ақпарат.Біз қорқытпаймыз, біз тек ескертеміз» http://bankir.ru/news/newsline 02.12.2008ж
19.ТҰРАҚТЫЛЫҚ ФЕНОМЕНІ немесе қаржылық дағдарысты ауыздықтаудың қазақстандық моделі 2008-10-14: Егеменді Қазақстан Авторы: Таңатар ТАБЫНҰЛЫ.
20.БЮДЖЕТТІ НАҚТЫЛАУ – ДАҒДАРЫСТЫ ЕҢСЕРУ ТЕТІГІ 2009-04-04: Егеменді Қазақстан
Авторы: Төлебек ҚОСМАМБЕТОВ, Мәжіліс депутаты.
21.Қаржы министрі Болат ЖӘМІШЕВ:
ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУҒА САЛЫҚТЫҚ ЖҮКТЕМЕНІ
АРТТЫРУДАН ҚАЗАҚСТАННЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ
ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ ТӨМЕНДЕМЕЙДі Мамыр, 2008 жыл (C) 2008,
«Интерфакс-Қазақстан» агенттігі.. №2, 2010 жыл. –бет.57
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 -5
1.Әлемдік қаржы дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1.1. Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері ... ... ..7-11
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы
тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-21
2. Әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының ағымдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 2
2.1. Қазақстан Республикасының ұлттық өндірістерінің даму
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .23-24
2.2.Ұлттық бюджетке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-26
2.3. Банк жүйесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-31
2.4. Инвестицияға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 4-38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-40
КІРІСПЕ
Баршамызға мәлім ағымдағы әлемдік қаржы дағдарысы ешбір мемлекеттке оң
қырымен танылып қойған жоқ. Қазіргі таңда әлемнің ең ірі, алпауыт
елдерінің өзі қомақты қаржылық және өндірістік тоқырауларды бастан кешуде,
сонымен қатар жүз мыңдаған адамдар жұмыссыз қалуда, көптеген шарушылық
орталықтары жабылуда. Дағдарыстың қауіпті әсерлерінен Қазақстан да шет
қалған жоқ, дегенмен де оның соққыларына қарсы төтеуге лайықты екенін де
байқатып үлгерді.
Қазақстанда жаһандық дағдарыстың алғашқы толқыны былтырғы жылы
байқалған болатын. 2008 жылғы Қазақстанның экономикасы дағдарыс барысында
дамыды, бұл іскерлік және тұтынушылық көздердің белсенділігінің күрт
төмендеуіне әкелді, сонымен қатар қаржылық секторға да әсер етіп,
экономика салаларының динамикалық өсуінің бәсеңдеуіне негізгі себеп болды.
Әлемдік нарықта қолданыстағы өнімдердің бағасының лезде қымбаттауы
салдарынан ұлттық экономикамызда инфляциялық қысым күшейді. Осының
барлығының әсерінен отандық экономикамызды тұрақтандырып, күшейту үшін
Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартады. Дағдарыстан бұрын
2010 және 2008 жылдары Қазақстанның қаржы-банктік жүйесі ТМД елдерінің
басқаларымен салыстырғанда жақсы нәтижелер көрсеткен болатын, бірақ
домино қағидасы бойынша АҚШ та бастау алған қаржылық дағдарыс еуропа
елдерін қозғап өтіп 2008 жылдың күзінде Қазақстанға да келіп жетті.
Нәтижесінде қазақстандық банктердің негізгі мәселелері белгілі бола
бастады: несиелердің қайтарылмауы, өтімділіктің төмендеуі, салымдар мен
депозиттердің кетуі және т.б. [1]
Төрт-бес жыл бұрын біреу бізден экономикалық дағдарыс жайлы қандай да
бір мәлімет сұраса, біз ойланып, бәлкім мардымды ештеңе айта алмас та
едік. Ал қазіргі таңда көшеде кетіп бара жатқан кез-келген адамды
тоқтатып, сұрайтын болсаңыз, бұл мәселе жайлы еш кідірместен айтып бере
алады. Адамды илейтін де, билейтін де қоғам,-деп Энгельстің айтқанындай,
қоғамдағы қалыптасқан жағдай халық санасын жаулап, соған дағдыландырды.
Қазіргі қоғамда орын алған қаржылық дағдарыстың ерекшелігі – оның әлемдік
жетекші қаржы жүйесінде туындауы және сол қаржы жүйесінің аталған
дағдарыспен күресуге қабілетсіз болуы.
АҚШ федералдық резервтік жүйесінің бұрынғы басшысы Алан Гринспеннің
айтуынша, қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс – бұл “жүз жылда бір рет” орын
алатын оқиға, сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңда өте
актуалды.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы барысындағы Қазақстан экономикасы,
яғни соның ішінде дағдарыс салдарына бейімделген жаңа қаржы жүйесі: ұлттық
бюджет, банк жүйесі сонымен қатар ұлттық өндірістер, шетелдік инвестиция
және әлеуметтік инфрақұрлымға әсерінің деңгейі. Дағдарыстың Қазақстанға
берер перспективалары, оның ұтымды жақтары және Үкіметтің антикризистік
бағдарламасы. Курстык жұмыстын мақсаты – дағдарыс кезіндегі Қазақстанның
банк секторы мен дағдарысқа қарсы жүргізілген іс шараларға тоқтала отырып,
бүгінгі таңдағы, яғни, дағдарыстан кейінгі банк секторының жағдай мен
мәселелеріне теориялық және статистикалық талдау жасау.
Әлемдік қаржы дағдарысы ұғымы туралы және Қазақстанға әсері, салдары
жайында және даму тереңдігі туралы мәселені толық ашу. Яғни жаһандық
дағдарыс барысындағы Қазақстан экономикасының салаларын және антикризистік
бағдарламаның принциптерін, қазіргі қаржы жүйесінің дамуын қарастыру.
Бірінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы туралы ұғым және дағдарыстың
дамуын қарастырдым.
Екінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан
экономикасының жағдайы: ұлттық өндірістің даму мәселелері, Ұлттық
бюджетке, банк жүйесіне, инвестицияға, әлеуметтік инфрақұрылымға әсері
туралы мәселелерді нақты сараптамаларға сүйене отырып толық ашып
көрсеттім.
Үшінші тарауда, еліміздің дағдарыс әсеріне қарсы күрес шаралары және
Қазақстанның қаржы дағдарысы барысындағы қазіргі даму тенденциясы туралы
мәселені талқыладым.
Курыстык жұмысының өзектілігі - Қазақстанның банктік секторының даму
тарихында соңғы екі жыл ең ауыр және қалыпты жағдайдың бұзылған жылдарына
айналды. 2008 жылдың бірінші жартыжылдығында халықаралық қаржылық
рыноктардың тұрақсыздығына қарамастан, банктік сектор тұтастай алғанда
негізгі көрсеткіштердің барынша жоғары қарқынмен өсуін көрсетті. Қыркүйек
айынан бастап шиеленісе түскен ғаламдық дағдарыстың, қалыптасқан
рыноктардан түскен капитал ағымының күшеюінің және экспорттық тауардың
бағасының төмендеуінің әсерімен қазақстандық банктік рыноктың жағдайы
сенім дағдарысын анықтай бастады. Сол уақытта ҚР қаржы рыногы елдегі
басқа да рыноктар сияқты баға кесудің едәуір төмендеуін бастан кешірді,
көптеген коммерциялық банктерде өтімділікпен және ағымдағы
міндеттемелерді орындаумен байланысты проблемалар туындады, банкаралық
рынокта барынша шиеленіскен жағдай орын алды. Салымшылардың абыржушылығы
халықтың банкке салым салуының жылыстауының жағымсыз тендецияларын
қалыптастыра бастады. Қалыптасқан тендецияның заңды салдары Қазақстанның
банктік жүйесінің беріктілігін жоғалту қаупіне айналды.
1.Әлемдік қаржы дағдарысы
Дағдарыс, дағдарыс деп айтамыз, ал жалпы, экономикалық дағдарыс деген
не, оның негізгі белгілері қандай? Соған жауап іздейтін болсақ, әлемдік
өлшем бойынша, егер 20% халықтың табыс мөлшері күнкөріс минимумынан аз,
ал орташа зейнетақы азық-түлікке әлемдік баға болған жағдайда 150
американдық доллардан кем болса, бұл дегенің ауқымды экономикалық
дағдарыс белгісі болып табылады. Дамыған елдерде ҰЖӨ кері өсім темпы,
акция курсы төмен, төлем балансының тапшылығы сынды белгілер байқалса,
экономикалық дағдарысқа тап болды деген сөз. Тарихқа үңілетін болсақ,
бірнеше мысал да келтіре аламыз. 1929 жылы өзара байланысты, бірнеше
басты экономикаларды қамтыған классикалық-капиталисттік қалыптағы қайта
өндіру дағдарысын айта аламыз. Ал бүгінгі күнгідей, бүкіл әлем елдерін
қамтыған жаһандық дағдарыс есебінде , Ресей Федерециясының ФСФР бас
кеңесшісі, Экономиканың жоғарғы мектеп мемлекеттік университетінің
қаржы нарығын сараптау зертханасының төрағасы Юрий Даниловтың Максим
Легуенкоға берген сұбатында 1997-1998 жж азиялық дағдарысты келтіреді.
Оның айтуынша: Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында дамыған экономикалар
қарқындап өсе келе, олардың әлемдік экономикадағы үлесі өсті, бірақ көбі
дағдарысқа тап болып отырды. Нәтижесінде, 1998 ж экономикалық дамуының
қарқынын сақтап қалған бірнеше мемлекет ғана қалды. Бұдан көретініміз,
дағдарыстар жаһандануда және азияттық дағдарыстан кейін болатын дағдарыс
масштабы одан бірнеше есе мықты болмақ... Жақындағы дағдарыс және одан
кейін болатын толқындардың барлығы — жай ғана одан асқан түбегейлі
өзгерістердің белгілері, яғни әлемдік экономиканың жоғарғы қарқынды өсім
кезеңінің аяқталғандығының белгілері болып табылады.
Бұдан аңғаратынымыз, қазіргі жаһандану заманында тек өркениеттер
үндестігі ғана емес, субаймақтық дағдарыстар үндестігі де байқалатындығы.
Ал олардың әлемдік шаруашылыққа немесе жеке мемлекеттік масштабта қарасақ
та, елдің тұрақтылығы мен экономикалық әрекет қабілеттілігіне кері әсер
беруі айдан анық дүние болып тұр.
1.1 Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері
Бiздiң банктер ТМД-дегi теңдессiз жүйе деген теңеуге үйренiп қалды.
Бiз қазiр ТМД-дегi ең мықты банк жүйесi Қазақстандiкi- деп мақтанамыз.
Оның мықтылығының астарында бiздiң ата-бабамыздан қалған жердiң байлығы:
мұнай факторы жатыр. Банктердiң айналымындағы ақшаны сол мұнайдан түскен
ақша көбейтуде. Соңғы 15 жылда бiзде банк жүйесi емес, ақша жүйесiнiң ғана
пайда болғанын айту керек. Ал, банк жүйесi бұрыннан да дамыған, мықты жүйе
едi. Себебi, мамандары мықты болды. Қазақ ССР Мемлекеттiк Банк мекемесiнiң
басшысы болып 27 жыл iстеген В.Бондаренко деген қаржыгер болды. Сол
Бондаренко шалғайдағы бөлiмшелердегi ахуалға шейiн алаңдап отыратын едi.
Қазiргi банкирлердi халықтың ахуалы, тiптi, алаңдатпайды. Олардың мақсаты
тек пайда табу. Бiздiң банктер тек алып-сатумен айналысады. Алып-сату да
керек шығар. Бiрақ, банк саласының негiзгi қызметi экономикаға тiрек болу.
Ал бiздегi банктер соңғы 15 жыл бойында бұрынғы Кеңес үкiметiнен қалған
мемлекеттiк компаниялар (қазiргi ұлттық компаниялардың) ақшасын
айналдырумен келедi. Мемлекеттiк компанияларға қызмет көрсетушi банктер
мықты да, қалғандарының жағдайы керемет емес. Елдегi өнеркәсiптi
дамытпайынша, банк саласы бұдан әрi дамымайды. Қаржы саласында уақытша
тұрақтылық болатын шығар. Алайда, ұзақ мерзiмге қанат жая алмайды. Банк
активтерiнiң көбейгенi, қайталап айтамын: мұнайдың буы, шикiзаттың
ақшасы.Қазақстан банктерiне мемлекеттiң қауiпсiздiгi, елдiң тұрмысы аса
маңызды емес. Банктер несиенi қарша боратуының кесiрiнен қалған-құтқан
тауарға, (әсiресе, автөкөлiктер) сұраныстың молынан туғанын түсiнгiсi
келмейдi. Елдi тiптi, металлоломдар орталығына айналдыратын болды. Үкiмет
заң дайындап жатқанда Алдымен менiмен ақылдасып ал деп қай кәсiпкер
айтушы едi? Ал бiздiң банк басшылары солай деп айта алады. Билiк оларға
кезiнде еркiндiктi молынан берiп қойды. Ол бар болғаны шектеу қойды: Өз
меншiк капиталыңның көлемiндей ақшаны ғана шетелден қарыз ретiнде алуға
мүмкiндiгiң бар дейдi. Яғни, банктердi өз капиталын жоғарылатуға шақырып
отыр.Банктердiң капиталын көбейтуге кiм кедергi? Шетелден әкелген ақшаны
осы жерде жаратсын. Қазақстанға келген бiр тиын осы Қазақстанда қалуы
керек. Ол ақша халыққа, өндiрiске жұмыс iстеуi керек. Шетелден әкелген
ақшаны неге қайтадан шетелге шығарады? Сол бiздiң банктер ақша салып
жатқан елдердiң банктерiнiң де қарыз алуға мүмкiндiгi бар. Қазақстан
банктерiнiң арада делдал болуының аса қажетi де жоқ. Банктер өз бизнесiн
диверсификациялап, бөлiп жатыр. Қазақстандағы капиталы кейiннен ыңғайсыз
жағдайға тап болатын күн туса, соның алдын алайын деген ой бар. Ертеңгi
күнi елдегi банкке бiрдеме болса, арғы жақтағы капиталы аман қалады емес
пе? Олар ең алдымен өздерiне ыңғайлы жағдай жасауда. Бүгiнгi бизнестiң
деңгейi сондай. Бәлкiм, ұрпақ ауысқан соң, жағдай басқаша болатын шығар.
Әбден қарыны ашқан адамды дастарханға жiберсе, ол ондағы тамақты таңдап
iшпейдi ғой, қолына келгеннiң бәрiн ала бередi. Бiздiң бизнес те сондай.
Шүкiршiлiк жоқ. Үкiметтiң кезiнде мемлекеттiк банктердi жекешелендiргенi
үлкен кемшiлiк болды ма деп ойлаймын. Мемлекетке кейiннен жеңiл несиенiң
керек болатынын үкiметтегiлер қаперден шығарған.Яғни, қолындағы өз
құралынан айрылып қалды. Қазiр Үкiмет банктердi шағын бизнеске
көмектеспейсiң деп жазғырады. Ал нарықтық тұрғыдан қарасақ, жекеменшiк
банк не iстесе де өз шаруасы. Сондықтан, банктер мен халық арасында
алшақтық пайда болды. Мемлекеттiк банктердiң жекешеленуiнен халық еш пайда
көрген жоқ. Қазiр несиенiң пайыздық көрсеткiшi төмен түсетiн емес. Ол
инфляцияға қатысты мәселе. Ал инфляция мәселесiн шешпей, Үкiметтiң жоспары
орындалмайды.БТАбанкі Қытайда банк ашпақшы болып едi, жарғылық қорының
жеткiлiктi болмауына байланысты Қытай Үкiметi рұқсат бермеді. Шетелдiк
банктерге осындай саясат ұстанған дұрыс. Қытайлар өзге елдердiң
экспансиясын қаламайды. Сондықтан да осындай қадамға барады. Ал бiзде кез
келген шетелдiк банктiң елге кiрiп, жұмыс iстей беруiне жағдай жасап
қойған. Бiздiң елдiң банктерi әлi орнынан тұра алмай жатқанда, басқа елдiң
банктерiнiң келуiнен отандық банктер зардап шегедi. Бәсекеге шыдай алмай
қалады.Елбасы қаржыгерлер мен банкирлердің басын қосып, елдегі қаржы
саласының жалпы бүгінгі жағдайы мен дағдарыстан кейінгі келбетін, сондай-
ақ оның қандай бағытта, қандай жолдармен дамитынын талқыға салды. Әрине,
айтылғанынан айтылмағаны көп болған жиын талайларды ауыр ойға салды десек
те, артық айтқандық емес. Осы орайда сондағы шешімін таппаған сауалдардың
бір дестесін арқалап, еліміздің қаржылық күре тамырларының бірін жүргізіп
отырған БТА Банк. Дағдарыс кезінде аса маңызды шешімдер қабылданып,
талай да сындарлы оқиғалар болып өтті. Оның ішіндегі ең бастысы, Қазақстан
Үкіметі БТА Банкі акцияларының 78,14 пайызын Самұрық-Қазына қоры
арқылы сатып алғанын айта кетсек те болады. Мемлекеттің акцияны сатып
алуынан бастап, Самұрық-Қазына қорының депозит кепілдемесі бойынша
шамамен 7 миллиард доллар көлемінде қаржы құйғанына дейінгі аралықта біз
өз биігімізден көріне білдік дей аламыз. Себебі болған соң, салдары да
сезіліп жатыр.Бірақ бұл – заңдылық. Қалай десе де, бұл – Қазақстан Үкіметі
тарапынан жасалған ұтымды қадам еді. Дәлірек айтқанда, Қазақстанның қаржы
жүйесін қалыптастыруға арналған бірден-бір дұрыс та батыл шешім болды.
Өйткені осы уақыт ішінде БТА Банкінің қалыпты жұмыс жүйесі бұзылған жоқ,
өз тұтынушыларымен жұмыс жасауды жалғастырып, кредиторлар алдындағы
міндеттемелерін орындап келеді. [2] Жалпы, БТА Банктің сыртқы қарызы
пайызымен қосып есептегенде, қаңтар айының басында 13,5 млрд. доллар
шамасында болатын. Қарызды қайтару ең бірінші рет бірінші тоқсанда
жасалды. Ол 1,5-2 млрд. доллар шамасындағы қаржыны құрады. Ол тұста
банктің корпоративтік есеп- шотында ешқандай да қаржы жоқ-тын. Сондықтан
мемлекет дер кезінде көмек қолын созды деп есептеймін. Бұны дұрыс бағалау
керек. Банктің ол тұстағы жағдайы мен қазіргі жағдайы арасында жер мен
көктей айырмашылық бар. Біз күндіз-түні талмай жұмыс істедік. Жан-жақты
іздендік. Сан алуан жобаларды талқыладық. Сондықтан да оң нәтижелерге қол
жеткізді.Банк секторы 2008 жылдың екінші жартысында басталған дағдарыстың
екінші толқынынан елеулі қысым көрген отандық қаржы секторының негізгі
сегменті болып қала берді. Атап айтқанда, сыртқы қаржыландыру есебінен
өзінің бизнес стратегиясын қаржыландырған екінші денгейдегі банктер өткен
жылы өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында жэне қайта
қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-әрекет
жасауға мэжбүр болды, бүл олардың активтерінің өсу қарқынының баяулауына
жэне өз кезегінде нақты сектордағы халықты несиелеу көлемінің төмендеуіне
алып келді. Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу
көлемі төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен
белгілі бір деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырган шағын
кәсіпкерлік субъектілерін несиелеу де барынша азайды.Жылжымайтын мүлік
нарығындағы түрақсыздық жэне бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің
төмендеуімен қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін
қайта бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жүмыс істеуіне ықпал еткен негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер
етті.Мемлекет басшысы дағдарыс кезіндегі маңызды міндет – бұл біздің
еліміздің банк секторының орнықтылығын қамтамасыз ету деп атап өтті.
Мемлекет басшысы Ұлттық инвесторлар кеңесіндегі өзінің баяндамасында атап
өткендей Біздің еліміздің азаматтары, кәсіпкерлер мен инвесторлар
Қазақстанның банк жүйесі қалыпты жұмыс істейтіндігіне, өз міндеттемелерін
мүмкіндігінше және қажеттілігіне орай орындайтындығына сенімді болуға
тиіс. екінші жағынан банктердің акционерлері өз банктерін нығайтуға ақша
салуды жалғастыруға тиіс. немесе өздерінде бар активтерді сатуды
жалғастыратын немесе басқа жинақтарды пайдаланатын болады, егер қарсы
қозғалыс болса ғана үкімет қолданатын шаралар жұмыс істейтін болады.Бұл
ретте ол халық осының айналасында алыпсатарлық жасамауы қажет, бұл
бюджеттің ақшасы,яғни халықтың ақшасы және олар жағдай тұрақтанған кезде
пайдамен мемлекетке қайтарылатын болады.Үкімет Қазақстанның банк жүйесін
қолдау жөнінде қосымша шаралар қабылдауға ниет білдірді. Тек банктер ғана
экономикаға қаражат тиімді құю үшін қажетті пәрменді, ашық және нарықтық
тетіктерді қамтамасыз ететін болады.Мемлекет банктерге қолдау көрсете
отырып, оларды басты міндетті – экономиканың шикізат емес секторына, оның
ішінде шағын және орта бизнеске кредит беруді шешу үшін делдал ретінде
пайдаланатындығын атап өткен маңызды.Екінші деңгейдегі банктерді Үкіметтің
экономиканы тұрақтандыру және сауықтыру жөніндегі шараларын іске асыратын
негізгі арна ретінде пайдалана отырып, мемлекет құрылыс саласы кредиттік
ресурстар есебінен қаржыландырылатындықтан және осылайша, банктердің
қаржылық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты болатындықтан, оны одан әрі
дамыту үшін жанама жаңа қарқын береді.Сонымен бірге құрылыс секторын
дамытудың мультипликативті әсері болады, себебі құрылыс материалдары
индустриясының ілеспе құрылысының дамуына, ал, ізінше, құрылыс секторының
маңына шоғырланған шағын орта бизнестің дамуына ықпал ететін болады, сол
сияқты жаңа жұмыс орындары пайда болады. Банктер мемлекет пен экономика
арасындағы делдал рөлін орындай отырып, мемлекет беретін қаражатты
пайдалана отырып, кредиттер беруден түсетін меншікті кірісті алу есебінен
зор қолдау алады.
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы
тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері
Қазақстанның банк жүйесінде Үкімет пен Ұлттық банк тарапынан араласуды
қажет ететін мәселе жоқ, "Нұрбанк" басқармасының төрағасы Марат Заиров:
-Әрине менің қазір ірі және кіші банкті салыстыруға мүмкіндігім бар.
Бұрын мен ірі, жүйекұрушы банктерде қызметте болғанмын, сондықтан маған
белгілі дәрежеде кіші банкте, сондай-ақ бірінші басқарушы лауазымында
жұмыс істеу дағдылықсыз. Менің ойымша кіші банктер нарыққа анағұрлым
бейімделген, сұраныс пен шешім қабылдау үрдісін жылдамдатуға мүмкіндік
береді. Банкті бас офисінен аймақтарға дейін, тіпті клиенттерге қызмет
көрсету сапасын бақылап отыруға болады. Егер барлығы дұрыс қалыптасса,
біз үшін ең маңыздысы жақсы, үздік технологиялы, халыққа жайлы банк құру.
Батыста осы тектес банктер үлкен сұранысқа ие, олардың өздерінің
тұрғылықты клиенттері бар-оларды "үй" банктері деп айтады, адамдар онда
жылдар бойы есеп-шоттарын сақтайды және оларға қызмет көрсетіледі.
Дағдарыс, менің ойымша, біз үшін қалыптасқан 4 жүйеқұрушы банктер
гегемониясы түріндегі стереотипті өзгертүі мүмкін. Қызмет көрсете алатын
басқа да банктер бар емес пе? Екіншіден бұл банктер дағдарысқа қалай
төтеп береді деген сурақ туындайды. Егер бұл банктер дағдарысқа ойдағыдай
төтеп бере алса, онда біз банк қызметінің нарығындағы тұтынушылардың
жүріс-тұрысының толық өзгергендігін байқайтын боламыз, бұл орайда бізге
қосалқы жауапкершілік артылатын болды. Бұл сонымен қатар инвесторлар,
салымшылар және клиенттер үшін банкке қызығушылығын арттырады - сол үшін
қазір жақсы серпіліс жасалуда. Қайткенмен де, жақында "Standard & Poor's"
рейтингтік агентіктің өкілдерімен өткен кездесуде "Нұрбанкке" сонғы
өзгертулерге қатысты сұрақ жоқ делінді. Астанада өтіп жатқан Еуразиялық
энергетикалық форум аясында журналистерге берген сұхбатында ҚР Премьер-
Министрі К.Мәсімов осылай мәлімдеді.
Осы жылдың тамыз айында басымыздан өткерген сынақ еліміздің банк
жүйесінің тұрақты екенін тағы бір мәрте көрсетіп берді. Біздің банктік
жүйе тұрақты әрі онда Үкімет пен Ұлттық банк тарапынан араласуды қажет
ететін мәселе жоқтығын тағы да бір мәрте ресми мәлімдеймін, деп атап
көрсетті К. Мәсімов.Үкімет басшысының пайымдауынша, Қазақстанның банк
жүйесі ТМД аумағында, тіпті одан да тысқары елдердегі ең үздік әрі
бәсекеге қабілетті жүйе болып табылады. Біздің банк жүйеміз алдында
тұрған кез-келген проблеманы өздігінен шешуге қабілетті, деп тұжырымдады
сөзін Үкімет басшысы.
Н.Ә.Назарбаев атап өткендей Дағдарыс мәңгілікке созылмайды. Дағдарыс
жағдайында болашақта даму үшін шара қолданған мемлекеттер жетістікке
жететін болады.
Қазақстанның банктік секторы дағдарыспен байланысты проблемалардың өткір
кезеңнен өтті, деп санайды республиканың премьер-министрі Кәрім Мәсімов.
Менің пікірімше банктік сектор, қаржылық сектор жалпы олардың алдында
тұрған барлық проблемалардың өткір кезеңінен өтті, - деді Мәсімов Қыс-
2011 ұлттық бизнес-форумда сөз сөйлеген кезінде.
Оның пірікрінше, банктік жүйе өзінің тұрақты жағдайына оралды,
(банктердің) пайдалылығы жақсы деңгейде. Біздің назар аударуымызға
тиіс мәселелер бар: қалай бұл қозғалыстарды бәсекеге қабілеттірек
жасайтынымызды әлі талқылаймыз, - деп қорытындылады премьер.
2009 жылдың аяғында Ұлттық банк Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
реттеу және қадағалау агенттігі, Алматы өңірлік қаржы орталығымен және
қаржы нарығы ұйымдарымен бірлесе отырып, Қазақстанның дағдарыстан кейінгі
кезеңде қаржы секторын дамыту тұжырымдамасының жобасын жасаған.
ҚР Ұлттық банкінің басшысы Григорий Марченконың мәліметінше, бұл
тұжырымдамада "дағдарыстан кейінгі кезеңде Қазақстанның қаржы саласын
дамытудың шешуші төрт бағыты айқындалған". "Бірінші бағыт ел экономикасын
дамытуды қаржыландырудың негізгі тетігі ретінде мемлекет пен жеке
меншіктің серіктестік институтын пайдалануды көздейді", Тұжырымдаманың
екінші принципінде қаржылық секторды қадағалауды реттеу қарастырылған.
Ұлттық банк басшысының түсіндіруінше, "экономикалық өсім кезінде қадағалау
күшейтілсе, ал құлдырау кезеңінде - керісінше бәсеңсиді"."Үшінші бағыт
қаржы секторындағы тепе-теңсіздікті ерте анықтау және оның алдын алудың,
нақты қаржылық активтердің рыноктарында көпіршіктер түзілудің алдын
алудың, сондай-ақ, жүйелік тәуекелдерді азайтудың тиімді тетіктерін
дәйектеуді көздейді", - деді Г. Марченко. Төртінші бағыттың аясында
"қаржылық дағдарысқа байланысты қаржылық сектордағы қарым-қатынастарды
реттейтін заңнама қабылдау қарастырылған".
Атап айтсақ, оның айтуынша, "шетелдерге заңсыз шығарылған активтерді
Қазақстанға қайтаруды қамтамасыз ету жолдарын анықтау мақсатын шешу
қажет". Сондай-ақ, "егер олардың қызметі заңмен белгіленген тәртіппен
заңсыз деп танылып, Қазақстанның қаржылық секторына айтарлықтай шығын
келтірген жағдайда қаржылық институттардың, олардың қызметкердерінің,
аффилиирлік тұлғалары мен лауазым иелерінің қызметіне қатаң шектеулер
енгізіледі, тіпті Қазақстандағы қызметіне толық тыйым да салынады".
Шындығында да Қазақстан дағдарыс кезінде бірқатар проблемалармен бетпе-
бет келді. Ахуалдың нашарлағаны қаржы нарығында да, сонымен қатар нақты
секторда да байқалды. Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесе отырып, теңгенің
айырбас бағамының тұрақтылығын, еліміздің қаржы секторының тұрақтылығы мен
баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған алдын ала шаралар
қабылдады. Алдын ала қабылдаған шаралардың алға қойған мақсаттарға қол
жеткізумен айқындалатынын айта кетуге тиіспіз. 2009 жылы Қазақстанда
макроэкономикалық ахуал экономикалық өсімнің төмен болғанына қарамастан,
2007-2008 жылдармен салыстырғанда үлкен тұрақтылықпен сипатталды. Бірнеше
жыл қатарынан болған едәуір өсімнен кейін (жылына шамамен 10 пайыз) нақты
ІЖЈ 2009 жылы алдын ала деректер бойынша 1,2 пайызға өсті.
Экономикада инфляциялық жағдай 2009 жылы ең төменгі деңгейде қалды. 2009
жыл қорытындысы бойынша, 6,2 пайыз деңгейінде қалыптасты. Соңғы бірнеше
жыл қатарынан ең жоғары деңгейге (20,1 пайыз) жеткен 2008 жылдың
тамызындағы инфляциямен салыстырғанда 3 еседен астамға төмен болды. 2009
жылғы ақпанда жүргізілген теңгенің құнсыздануы төлем балансының жағдайын
жақсартуға, елдің алтын-валюта резервтерін сақтауға мүмкіндік берді.
Бұдан басқа ішкі валюта нарығындағы және банк секторындағы ахуал
тұрақтандырылды. Осы шаралар Ұлттық Банкке 2010 жылғы 5 ақпаннан бастап
теңгенің ауытқу дәлізін кеңейтуге мүмкіндік берді: 150 теңгедоллар (+)
10% немесе 15 теңге, (-) 15% немесе 22,5 теңге.[10] Қазір біз мемлекет
тарапынан көмек көрсетіліп отырған заңды тұлғалардың ғана емес, жеке
тұлғалардың да банктердегі депозиттерінің өсімін бақыланып отырады. Өткен
жылы халықтың банктердегі салымдарының өсімі 29,1 пайыз болды. Бұл
банктерге деген сенімнің нақты қалпына келтірілгенінің дәлелі болса
керек. Депозит нарығына жеке тұлғалардың бес миллион теңгеге дейін
салымдары бойынша кепілдік берілген орнын толтыру сомасының жоғарылауы,
сондай-ақ Ұлттық Банктің жыл сайын 10%-ға толықтыру туралы жоспарлаған
Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорының жарғылық капиталын 110
млрд теңгеге дейін ұлғайту ынталандырарлықтай әсер етті.
Осылайша біз алға қойған міндеттерді орындап шықтық деп ойлаймын.
Алайда елдегі макроэкономикалық ахуалдың қазіргі кезде жақсарғанына
қарамастан, бұрынғы қалпына келтіру баяу жүретін болады. 2010 жылдың
басында ел Президенті өз Жолдауында экономиканы жаһандық қалпына келтіруге
және оның сыртқы тегеурінді талаптарға тұрақтылығын арттыруға дайындау
үшін қаржы жүйесінің орнықты және тұрақты жұмысын қамтамасыз ету
маңыздылығын айтты. 2020 жылы ТМД-да және Орталық Азияда ислам банкингінің
өңірлік орталығы болуға және Азияның жетекші қаржы орталықтарының ондығына
енуге тиісті отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеу қажет. Отандық
қаржы жүйесіндегі реттеу дағдарыстан кейінгі тегеурінді талаптарға және
қатерлерге барабар жауап беруге тиіс, оның міндеттемелерінің жиынтық
мөлшерінде банк секторының сыртқы міндеттемелеріндегі үлесінің төмендеуін
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте сыртқы қарыз алулардың басым бөлігі
тиімді және бәсекеге қабілетті өндіріс құруға көзделуге тиісті. Банктерді
анық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан кесіп тастау, банктердің
тек банктік қызметпен айналысуларын және олардың қызметтерінің соңына
дейін айқын болуын қатаң қадағалау қажет. Бұл Ұлттық Банктің де, Үкіметтің
де алдында экономиканы тұрақты және сапалы өсім жолына шығаруда әлі көп
жұмыс тұрғандығын білдіреді.
Үкімет, Ұлттық Банк және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы және қаржы
жүйесін тұрақтандыру жөнінде бірлескен іс-қимыл жоспары шеңберінде
дағдарысқа қарсы іс-шараларды іске асыруға қаражаттың Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорынан уақтылы бөлінгенін, бюджетке қысым
көрсетпегенін және әлеуметтік салаға мемлекеттік шығыстардың қысқаруына
жеткізбегенін атап өтуге тиістіміз. [7] 2009 жылғы экономикалық
көрсеткіштер: инфляцияның төмендігі, ІЖӨ құлдырауы жоқтығы және төлем
балансының жақсарғандығы Қазақстанның дағдарысқа қарсы уақтылы қабылдаған
шаралардың арқасында дағдарыстан ең төмен шығынмен шыққандығын көрсетеді.
Қазақстанның банк жүйесі дағдарыс жағдайында өзінің тұрақтылығын
көрсетіп отыр. Біздің банк жүйеміз (әлемдік қаржы нарығында - агенттік
ескертпесі) орын алған жағдайға шамасы жетерліктей мықты.
Екінші деңгейлі банктерді сырттан қаржыландыру жетіспеушілігі пайда
болып, Батыстағы кейбір ірі қаржы институттарында дефолт болған кезде де
отандық қаржы жүйесі өз қалпын сақтап қалды.
Сондай-ақ АҚШ- дағы ипотекалық дағдарыс басталғалы бері бір де бір
Қазақстан банкі жабылған жоқ. Сыртқы қарыздарымен есептесетін уақыттары
жеткен банктер қазіргі уақытта мемлекет көмегіне арқа сүйеместен
қарыздарын өтеуді жалғастырып жатыр. Өз кезегінде мемлекет банктер сыртқы
қарыздарын төлеу кезінде Қазақстанның ішкі жобаларын (құрылыс, шағын және
орта бизнес, инвестициялық жобалар) несиелендіру тоқтап қалмауы үшін
"Қазына" тұрақты даму қоры арқылы қаражат бөлді.
Дамыған кәсіпкерлік сектор - кез келген ел экономикасының негізі, -
деп Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілгендей, үкімет әрі
қарай да отандық бизнесті өз деңгейінде ұстап тұру үшін барлық күш-жігерін
жұмсайтын болады. [9] Дағдарыс әрбір 6-10 жыл сайын болып тұрады. Сірә,
Қазақстан үшін – бұл мұндай ауқымдағы тұңғыш дағдарыс, алайда соңғысы емес
екені де анық. Әлемдік дағдарыстың себебі – бірдей бағаланбаған өте көп
күрделі қаржы құралдарының пайда болуы. Яғни көптеген қаржы компаниялары
сатқан құралдардың нақты негіздемелері болған жоқ және оларды сатып алған
адамдар осы құралдар үшін ақы төлегендерден тіптен алшақ болғандықтан, осы
күрделі қарама-қайшылыққа алып келді. Былайша айтқанда, Америкада
ипотекаға үй сатып алған адам мен Оклахомадағы осы бейшара американдықтың
төлем қабілеттілігіне тәуелді қағазды сатып алған Норвегиядағы зейнетақы
қоры бір-бірінен
өте алшақ болды, сондықтан қор бұл құралдың тәуекелділігін бірдей
бағалай алмады. Тәуекел бағасына өкілдік берілді, рейтинг агенттіктері бұл
қаржы құралдарын ААА деңгейінде бағалады. Нәтижесінде тәуекелдіктердің
бағасы мен жергілікті жердегі нақты адамдардың төлем қабілеттілігінің
арасында қатынас үзілді. Қарыз алушылардың төлем қабілеттілігі мәселесі
қиындай түсті, себебі қаржы нарығына қатысушылар көптеген күрделі қаржы
құралдарына сенімін жоғалта бастады, қатысушылар сұрақтарды көптен қойған
сайын, олар одан сайын туындай берді, соғұрлым олар жауабын да таба
алмады. Жағдайды аудиторлық практикамен салыстыруға болады. Сіз білесіз
бе, аудиторлық компания қаржылық есептілікті тексерген кезде, мысалы
банктің, берілген жүз мыңдаған несиелердің бәрін тексермейді. Аудиторлар
10 несиені алып тексереді, егер олардан кемшіліктерді анықтаса, тағы да 10
несиені, содан соң тағы да 10 несиені, тағы да 10 несиені тексереді,
оларда неғұрлым көп сұрақ туындаған сайын, соғұрлым тексеруді де күшейте
түседі. Дағдарыс кезінде де дәл солай болды, себебі бүкіл әлемдік
экономика біріктірілген. Қазақстанда дағдарыс экономикадағы іргелі
мәселелердің салдарынан емес, біздің еліміздің тартымдылығының аса
жоғарылығынан болды және сыртқы капитал нарығы қазақстандық компанияларды
өте белсенді түрде қаржыландырды. Жыл сайын елімізге ондаған миллион
доллар кіріп тұрды және осы ондаған миллион доллар елімізде де, сол сияқты
коммерциялық банктер арқылы одан тыс жерлерде де орналастырылды. [11]
Әрине, өте жылдам өсу әрі бұл орайда сапалы шешім қабылдау мүмкін емес.
Сыртқы нарық бір сәтте жабылып, елімізге келіп тұрған ондаған миллион
доллар кірістің бірден тоқталуы экономикаға ықпал етті. Өз кезегінде,
сыртқы нарықтардың жабылуы ішкі қорлардың маңыздылығын өзекті еткен
болатын. Банктердің өз бизнес-модельдерін қайта құрып, депозиттерді
біршама белсенді тартуына аз уақыт қажет болды, ал халықтың банкке деген
сенімі арта түсті. Дағдарыс уақытында бизнес саласында былайша болады:
әлсіздер мен сапасыздар жойылып, күштілер мен батылдар дағдарысқа
дейінгімен салыстырғанда біршама қарқынды дамып, өсімі де арта түседі.
Дағдарыста қазақстандық бизнес ең маңызды нәрселерді түсінді. Біріншіден,
егер бұрын ақшаны жұмсай білу маңызды болса, қазір оны табуды үйрену
қажет. Банк секторында ақшаны шығыстарды оңтайландырумен, қызмет көрсету
жылдамдығымен талап етілетін өнімдерді беру арқылы ғана табуға болады.
Егер бұрын клиент банктерге жүгірген болса, енді банктер өз клиенттерінің
соңынан жүгіретін уақыт келді. Осының барлығын жасайтын, сонымен бірге
еңбек нарығында біршама көбейе түскен кәсіпқойларды да өздеріне тартатын
компаниялар мен банктер дағдарыстан жеңімпаз болып шығады. Бүкіл банк
индустриясы үшін тағы да бір аса маңызды мәселе бар – бұл қаржы секторын
реттеу. Бүгінгі таңда бүкіл қаржы әлемін маңызды мәселе толғандыруда: бұл
тәуекелді азайту және бұдан әрі даму мүмкіндігін сақтай отырып,
экономиканы қаржыландыруды жалғастыру үшін банктерді қалай реттеу керек
деген мәселе. Осы екі қызығушылық арасындағы теңдестікті табу аса маңызды.
Мен Қазақстанның банкирлері мен реттеушілерінің арасында бірлік болуы тиіс
деп ойлаймын, себебі банк секторы кез келген жағдайда дамуға негізгі
қозғаушы күш болып табылады, себебі банктер компанияларға даму үшін қор,
ал халыққа – олар осы компаниялардың тауарларын көбірек сатып алуы үшін
қаражат береді. [13] Сонымен дүбірі басылмаған мына дағдарыс ә дегенде
Қазақстанның қаржы секторына қиын тиді. Себебі, біздің банк жүйеміз 2010
жылға дейін іс жүзінде халықаралық капитал нарықтарына шектеусіз қол
жеткізіп келгенді. Ал дағдарыстың алғашқы белгілері білінген 2010 жылдың
күзінде қазақстандық банктер үшін сыртқы нарықтардың есігі тарс жабылды,
бұл бірден олардың жағдайын күрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 -5
1.Әлемдік қаржы дағдарысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
1.1. Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері ... ... ..7-11
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы
тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-21
2. Әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан экономикасының ағымдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2 2
2.1. Қазақстан Республикасының ұлттық өндірістерінің даму
проблемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... .23-24
2.2.Ұлттық бюджетке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25-26
2.3. Банк жүйесіне әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27-31
2.4. Инвестицияға әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32-33
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3 4-38
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39-40
КІРІСПЕ
Баршамызға мәлім ағымдағы әлемдік қаржы дағдарысы ешбір мемлекеттке оң
қырымен танылып қойған жоқ. Қазіргі таңда әлемнің ең ірі, алпауыт
елдерінің өзі қомақты қаржылық және өндірістік тоқырауларды бастан кешуде,
сонымен қатар жүз мыңдаған адамдар жұмыссыз қалуда, көптеген шарушылық
орталықтары жабылуда. Дағдарыстың қауіпті әсерлерінен Қазақстан да шет
қалған жоқ, дегенмен де оның соққыларына қарсы төтеуге лайықты екенін де
байқатып үлгерді.
Қазақстанда жаһандық дағдарыстың алғашқы толқыны былтырғы жылы
байқалған болатын. 2008 жылғы Қазақстанның экономикасы дағдарыс барысында
дамыды, бұл іскерлік және тұтынушылық көздердің белсенділігінің күрт
төмендеуіне әкелді, сонымен қатар қаржылық секторға да әсер етіп,
экономика салаларының динамикалық өсуінің бәсеңдеуіне негізгі себеп болды.
Әлемдік нарықта қолданыстағы өнімдердің бағасының лезде қымбаттауы
салдарынан ұлттық экономикамызда инфляциялық қысым күшейді. Осының
барлығының әсерінен отандық экономикамызды тұрақтандырып, күшейту үшін
Қазақстанға тиімді шаралар қолдану керектігін аңғартады. Дағдарыстан бұрын
2010 және 2008 жылдары Қазақстанның қаржы-банктік жүйесі ТМД елдерінің
басқаларымен салыстырғанда жақсы нәтижелер көрсеткен болатын, бірақ
домино қағидасы бойынша АҚШ та бастау алған қаржылық дағдарыс еуропа
елдерін қозғап өтіп 2008 жылдың күзінде Қазақстанға да келіп жетті.
Нәтижесінде қазақстандық банктердің негізгі мәселелері белгілі бола
бастады: несиелердің қайтарылмауы, өтімділіктің төмендеуі, салымдар мен
депозиттердің кетуі және т.б. [1]
Төрт-бес жыл бұрын біреу бізден экономикалық дағдарыс жайлы қандай да
бір мәлімет сұраса, біз ойланып, бәлкім мардымды ештеңе айта алмас та
едік. Ал қазіргі таңда көшеде кетіп бара жатқан кез-келген адамды
тоқтатып, сұрайтын болсаңыз, бұл мәселе жайлы еш кідірместен айтып бере
алады. Адамды илейтін де, билейтін де қоғам,-деп Энгельстің айтқанындай,
қоғамдағы қалыптасқан жағдай халық санасын жаулап, соған дағдыландырды.
Қазіргі қоғамда орын алған қаржылық дағдарыстың ерекшелігі – оның әлемдік
жетекші қаржы жүйесінде туындауы және сол қаржы жүйесінің аталған
дағдарыспен күресуге қабілетсіз болуы.
АҚШ федералдық резервтік жүйесінің бұрынғы басшысы Алан Гринспеннің
айтуынша, қазіргі әлемдік қаржылық дағдарыс – бұл “жүз жылда бір рет” орын
алатын оқиға, сондықтан да осы курстық жұмыстың тақырыбы қазіргі таңда өте
актуалды.
Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысы барысындағы Қазақстан экономикасы,
яғни соның ішінде дағдарыс салдарына бейімделген жаңа қаржы жүйесі: ұлттық
бюджет, банк жүйесі сонымен қатар ұлттық өндірістер, шетелдік инвестиция
және әлеуметтік инфрақұрлымға әсерінің деңгейі. Дағдарыстың Қазақстанға
берер перспективалары, оның ұтымды жақтары және Үкіметтің антикризистік
бағдарламасы. Курстык жұмыстын мақсаты – дағдарыс кезіндегі Қазақстанның
банк секторы мен дағдарысқа қарсы жүргізілген іс шараларға тоқтала отырып,
бүгінгі таңдағы, яғни, дағдарыстан кейінгі банк секторының жағдай мен
мәселелеріне теориялық және статистикалық талдау жасау.
Әлемдік қаржы дағдарысы ұғымы туралы және Қазақстанға әсері, салдары
жайында және даму тереңдігі туралы мәселені толық ашу. Яғни жаһандық
дағдарыс барысындағы Қазақстан экономикасының салаларын және антикризистік
бағдарламаның принциптерін, қазіргі қаржы жүйесінің дамуын қарастыру.
Бірінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы туралы ұғым және дағдарыстың
дамуын қарастырдым.
Екінші тарауда, әлемдік қаржы дағдарысы кезіндегі Қазақстан
экономикасының жағдайы: ұлттық өндірістің даму мәселелері, Ұлттық
бюджетке, банк жүйесіне, инвестицияға, әлеуметтік инфрақұрылымға әсері
туралы мәселелерді нақты сараптамаларға сүйене отырып толық ашып
көрсеттім.
Үшінші тарауда, еліміздің дағдарыс әсеріне қарсы күрес шаралары және
Қазақстанның қаржы дағдарысы барысындағы қазіргі даму тенденциясы туралы
мәселені талқыладым.
Курыстык жұмысының өзектілігі - Қазақстанның банктік секторының даму
тарихында соңғы екі жыл ең ауыр және қалыпты жағдайдың бұзылған жылдарына
айналды. 2008 жылдың бірінші жартыжылдығында халықаралық қаржылық
рыноктардың тұрақсыздығына қарамастан, банктік сектор тұтастай алғанда
негізгі көрсеткіштердің барынша жоғары қарқынмен өсуін көрсетті. Қыркүйек
айынан бастап шиеленісе түскен ғаламдық дағдарыстың, қалыптасқан
рыноктардан түскен капитал ағымының күшеюінің және экспорттық тауардың
бағасының төмендеуінің әсерімен қазақстандық банктік рыноктың жағдайы
сенім дағдарысын анықтай бастады. Сол уақытта ҚР қаржы рыногы елдегі
басқа да рыноктар сияқты баға кесудің едәуір төмендеуін бастан кешірді,
көптеген коммерциялық банктерде өтімділікпен және ағымдағы
міндеттемелерді орындаумен байланысты проблемалар туындады, банкаралық
рынокта барынша шиеленіскен жағдай орын алды. Салымшылардың абыржушылығы
халықтың банкке салым салуының жылыстауының жағымсыз тендецияларын
қалыптастыра бастады. Қалыптасқан тендецияның заңды салдары Қазақстанның
банктік жүйесінің беріктілігін жоғалту қаупіне айналды.
1.Әлемдік қаржы дағдарысы
Дағдарыс, дағдарыс деп айтамыз, ал жалпы, экономикалық дағдарыс деген
не, оның негізгі белгілері қандай? Соған жауап іздейтін болсақ, әлемдік
өлшем бойынша, егер 20% халықтың табыс мөлшері күнкөріс минимумынан аз,
ал орташа зейнетақы азық-түлікке әлемдік баға болған жағдайда 150
американдық доллардан кем болса, бұл дегенің ауқымды экономикалық
дағдарыс белгісі болып табылады. Дамыған елдерде ҰЖӨ кері өсім темпы,
акция курсы төмен, төлем балансының тапшылығы сынды белгілер байқалса,
экономикалық дағдарысқа тап болды деген сөз. Тарихқа үңілетін болсақ,
бірнеше мысал да келтіре аламыз. 1929 жылы өзара байланысты, бірнеше
басты экономикаларды қамтыған классикалық-капиталисттік қалыптағы қайта
өндіру дағдарысын айта аламыз. Ал бүгінгі күнгідей, бүкіл әлем елдерін
қамтыған жаһандық дағдарыс есебінде , Ресей Федерециясының ФСФР бас
кеңесшісі, Экономиканың жоғарғы мектеп мемлекеттік университетінің
қаржы нарығын сараптау зертханасының төрағасы Юрий Даниловтың Максим
Легуенкоға берген сұбатында 1997-1998 жж азиялық дағдарысты келтіреді.
Оның айтуынша: Өткен ғасырдың соңғы он жылдығында дамыған экономикалар
қарқындап өсе келе, олардың әлемдік экономикадағы үлесі өсті, бірақ көбі
дағдарысқа тап болып отырды. Нәтижесінде, 1998 ж экономикалық дамуының
қарқынын сақтап қалған бірнеше мемлекет ғана қалды. Бұдан көретініміз,
дағдарыстар жаһандануда және азияттық дағдарыстан кейін болатын дағдарыс
масштабы одан бірнеше есе мықты болмақ... Жақындағы дағдарыс және одан
кейін болатын толқындардың барлығы — жай ғана одан асқан түбегейлі
өзгерістердің белгілері, яғни әлемдік экономиканың жоғарғы қарқынды өсім
кезеңінің аяқталғандығының белгілері болып табылады.
Бұдан аңғаратынымыз, қазіргі жаһандану заманында тек өркениеттер
үндестігі ғана емес, субаймақтық дағдарыстар үндестігі де байқалатындығы.
Ал олардың әлемдік шаруашылыққа немесе жеке мемлекеттік масштабта қарасақ
та, елдің тұрақтылығы мен экономикалық әрекет қабілеттілігіне кері әсер
беруі айдан анық дүние болып тұр.
1.1 Әлемдік дағдарыстың Қазақстанның банк секторына әсері
Бiздiң банктер ТМД-дегi теңдессiз жүйе деген теңеуге үйренiп қалды.
Бiз қазiр ТМД-дегi ең мықты банк жүйесi Қазақстандiкi- деп мақтанамыз.
Оның мықтылығының астарында бiздiң ата-бабамыздан қалған жердiң байлығы:
мұнай факторы жатыр. Банктердiң айналымындағы ақшаны сол мұнайдан түскен
ақша көбейтуде. Соңғы 15 жылда бiзде банк жүйесi емес, ақша жүйесiнiң ғана
пайда болғанын айту керек. Ал, банк жүйесi бұрыннан да дамыған, мықты жүйе
едi. Себебi, мамандары мықты болды. Қазақ ССР Мемлекеттiк Банк мекемесiнiң
басшысы болып 27 жыл iстеген В.Бондаренко деген қаржыгер болды. Сол
Бондаренко шалғайдағы бөлiмшелердегi ахуалға шейiн алаңдап отыратын едi.
Қазiргi банкирлердi халықтың ахуалы, тiптi, алаңдатпайды. Олардың мақсаты
тек пайда табу. Бiздiң банктер тек алып-сатумен айналысады. Алып-сату да
керек шығар. Бiрақ, банк саласының негiзгi қызметi экономикаға тiрек болу.
Ал бiздегi банктер соңғы 15 жыл бойында бұрынғы Кеңес үкiметiнен қалған
мемлекеттiк компаниялар (қазiргi ұлттық компаниялардың) ақшасын
айналдырумен келедi. Мемлекеттiк компанияларға қызмет көрсетушi банктер
мықты да, қалғандарының жағдайы керемет емес. Елдегi өнеркәсiптi
дамытпайынша, банк саласы бұдан әрi дамымайды. Қаржы саласында уақытша
тұрақтылық болатын шығар. Алайда, ұзақ мерзiмге қанат жая алмайды. Банк
активтерiнiң көбейгенi, қайталап айтамын: мұнайдың буы, шикiзаттың
ақшасы.Қазақстан банктерiне мемлекеттiң қауiпсiздiгi, елдiң тұрмысы аса
маңызды емес. Банктер несиенi қарша боратуының кесiрiнен қалған-құтқан
тауарға, (әсiресе, автөкөлiктер) сұраныстың молынан туғанын түсiнгiсi
келмейдi. Елдi тiптi, металлоломдар орталығына айналдыратын болды. Үкiмет
заң дайындап жатқанда Алдымен менiмен ақылдасып ал деп қай кәсiпкер
айтушы едi? Ал бiздiң банк басшылары солай деп айта алады. Билiк оларға
кезiнде еркiндiктi молынан берiп қойды. Ол бар болғаны шектеу қойды: Өз
меншiк капиталыңның көлемiндей ақшаны ғана шетелден қарыз ретiнде алуға
мүмкiндiгiң бар дейдi. Яғни, банктердi өз капиталын жоғарылатуға шақырып
отыр.Банктердiң капиталын көбейтуге кiм кедергi? Шетелден әкелген ақшаны
осы жерде жаратсын. Қазақстанға келген бiр тиын осы Қазақстанда қалуы
керек. Ол ақша халыққа, өндiрiске жұмыс iстеуi керек. Шетелден әкелген
ақшаны неге қайтадан шетелге шығарады? Сол бiздiң банктер ақша салып
жатқан елдердiң банктерiнiң де қарыз алуға мүмкiндiгi бар. Қазақстан
банктерiнiң арада делдал болуының аса қажетi де жоқ. Банктер өз бизнесiн
диверсификациялап, бөлiп жатыр. Қазақстандағы капиталы кейiннен ыңғайсыз
жағдайға тап болатын күн туса, соның алдын алайын деген ой бар. Ертеңгi
күнi елдегi банкке бiрдеме болса, арғы жақтағы капиталы аман қалады емес
пе? Олар ең алдымен өздерiне ыңғайлы жағдай жасауда. Бүгiнгi бизнестiң
деңгейi сондай. Бәлкiм, ұрпақ ауысқан соң, жағдай басқаша болатын шығар.
Әбден қарыны ашқан адамды дастарханға жiберсе, ол ондағы тамақты таңдап
iшпейдi ғой, қолына келгеннiң бәрiн ала бередi. Бiздiң бизнес те сондай.
Шүкiршiлiк жоқ. Үкiметтiң кезiнде мемлекеттiк банктердi жекешелендiргенi
үлкен кемшiлiк болды ма деп ойлаймын. Мемлекетке кейiннен жеңiл несиенiң
керек болатынын үкiметтегiлер қаперден шығарған.Яғни, қолындағы өз
құралынан айрылып қалды. Қазiр Үкiмет банктердi шағын бизнеске
көмектеспейсiң деп жазғырады. Ал нарықтық тұрғыдан қарасақ, жекеменшiк
банк не iстесе де өз шаруасы. Сондықтан, банктер мен халық арасында
алшақтық пайда болды. Мемлекеттiк банктердiң жекешеленуiнен халық еш пайда
көрген жоқ. Қазiр несиенiң пайыздық көрсеткiшi төмен түсетiн емес. Ол
инфляцияға қатысты мәселе. Ал инфляция мәселесiн шешпей, Үкiметтiң жоспары
орындалмайды.БТАбанкі Қытайда банк ашпақшы болып едi, жарғылық қорының
жеткiлiктi болмауына байланысты Қытай Үкiметi рұқсат бермеді. Шетелдiк
банктерге осындай саясат ұстанған дұрыс. Қытайлар өзге елдердiң
экспансиясын қаламайды. Сондықтан да осындай қадамға барады. Ал бiзде кез
келген шетелдiк банктiң елге кiрiп, жұмыс iстей беруiне жағдай жасап
қойған. Бiздiң елдiң банктерi әлi орнынан тұра алмай жатқанда, басқа елдiң
банктерiнiң келуiнен отандық банктер зардап шегедi. Бәсекеге шыдай алмай
қалады.Елбасы қаржыгерлер мен банкирлердің басын қосып, елдегі қаржы
саласының жалпы бүгінгі жағдайы мен дағдарыстан кейінгі келбетін, сондай-
ақ оның қандай бағытта, қандай жолдармен дамитынын талқыға салды. Әрине,
айтылғанынан айтылмағаны көп болған жиын талайларды ауыр ойға салды десек
те, артық айтқандық емес. Осы орайда сондағы шешімін таппаған сауалдардың
бір дестесін арқалап, еліміздің қаржылық күре тамырларының бірін жүргізіп
отырған БТА Банк. Дағдарыс кезінде аса маңызды шешімдер қабылданып,
талай да сындарлы оқиғалар болып өтті. Оның ішіндегі ең бастысы, Қазақстан
Үкіметі БТА Банкі акцияларының 78,14 пайызын Самұрық-Қазына қоры
арқылы сатып алғанын айта кетсек те болады. Мемлекеттің акцияны сатып
алуынан бастап, Самұрық-Қазына қорының депозит кепілдемесі бойынша
шамамен 7 миллиард доллар көлемінде қаржы құйғанына дейінгі аралықта біз
өз биігімізден көріне білдік дей аламыз. Себебі болған соң, салдары да
сезіліп жатыр.Бірақ бұл – заңдылық. Қалай десе де, бұл – Қазақстан Үкіметі
тарапынан жасалған ұтымды қадам еді. Дәлірек айтқанда, Қазақстанның қаржы
жүйесін қалыптастыруға арналған бірден-бір дұрыс та батыл шешім болды.
Өйткені осы уақыт ішінде БТА Банкінің қалыпты жұмыс жүйесі бұзылған жоқ,
өз тұтынушыларымен жұмыс жасауды жалғастырып, кредиторлар алдындағы
міндеттемелерін орындап келеді. [2] Жалпы, БТА Банктің сыртқы қарызы
пайызымен қосып есептегенде, қаңтар айының басында 13,5 млрд. доллар
шамасында болатын. Қарызды қайтару ең бірінші рет бірінші тоқсанда
жасалды. Ол 1,5-2 млрд. доллар шамасындағы қаржыны құрады. Ол тұста
банктің корпоративтік есеп- шотында ешқандай да қаржы жоқ-тын. Сондықтан
мемлекет дер кезінде көмек қолын созды деп есептеймін. Бұны дұрыс бағалау
керек. Банктің ол тұстағы жағдайы мен қазіргі жағдайы арасында жер мен
көктей айырмашылық бар. Біз күндіз-түні талмай жұмыс істедік. Жан-жақты
іздендік. Сан алуан жобаларды талқыладық. Сондықтан да оң нәтижелерге қол
жеткізді.Банк секторы 2008 жылдың екінші жартысында басталған дағдарыстың
екінші толқынынан елеулі қысым көрген отандық қаржы секторының негізгі
сегменті болып қала берді. Атап айтқанда, сыртқы қаржыландыру есебінен
өзінің бизнес стратегиясын қаржыландырған екінші денгейдегі банктер өткен
жылы өтімділіктің тапшылығы, қатаң талаптары жағдайында жэне қайта
қаржыландыру мен өтімділік тәуекелдерінің өрістеуі барысында іс-әрекет
жасауға мэжбүр болды, бүл олардың активтерінің өсу қарқынының баяулауына
жэне өз кезегінде нақты сектордағы халықты несиелеу көлемінің төмендеуіне
алып келді. Бұл ретте, жылжымайтын мүлік пен құрылыс секторларын несиелеу
көлемі төмендеді, сондай-ақ өз бизнесіне банк ресурстарының есебінен
белгілі бір деңгейдегі тұрақтылық жағдайында демеу көрсетіп отырган шағын
кәсіпкерлік субъектілерін несиелеу де барынша азайды.Жылжымайтын мүлік
нарығындағы түрақсыздық жэне бағаның өзгеруі, іскерлік белсенділігінің
төмендеуімен қатар несиелеу талаптарын қайта қарау арқылы ЕДБ тәуекелдерін
қайта бағалау, сондай-ақ халықтың сатып алу қабілеттілігінің кемуі банк
секторының тұрақты жүмыс істеуіне ықпал еткен негізгі факторлардың бірі
болып табылатын банктердің несиелік портфелінің сапасына кері әсер
етті.Мемлекет басшысы дағдарыс кезіндегі маңызды міндет – бұл біздің
еліміздің банк секторының орнықтылығын қамтамасыз ету деп атап өтті.
Мемлекет басшысы Ұлттық инвесторлар кеңесіндегі өзінің баяндамасында атап
өткендей Біздің еліміздің азаматтары, кәсіпкерлер мен инвесторлар
Қазақстанның банк жүйесі қалыпты жұмыс істейтіндігіне, өз міндеттемелерін
мүмкіндігінше және қажеттілігіне орай орындайтындығына сенімді болуға
тиіс. екінші жағынан банктердің акционерлері өз банктерін нығайтуға ақша
салуды жалғастыруға тиіс. немесе өздерінде бар активтерді сатуды
жалғастыратын немесе басқа жинақтарды пайдаланатын болады, егер қарсы
қозғалыс болса ғана үкімет қолданатын шаралар жұмыс істейтін болады.Бұл
ретте ол халық осының айналасында алыпсатарлық жасамауы қажет, бұл
бюджеттің ақшасы,яғни халықтың ақшасы және олар жағдай тұрақтанған кезде
пайдамен мемлекетке қайтарылатын болады.Үкімет Қазақстанның банк жүйесін
қолдау жөнінде қосымша шаралар қабылдауға ниет білдірді. Тек банктер ғана
экономикаға қаражат тиімді құю үшін қажетті пәрменді, ашық және нарықтық
тетіктерді қамтамасыз ететін болады.Мемлекет банктерге қолдау көрсете
отырып, оларды басты міндетті – экономиканың шикізат емес секторына, оның
ішінде шағын және орта бизнеске кредит беруді шешу үшін делдал ретінде
пайдаланатындығын атап өткен маңызды.Екінші деңгейдегі банктерді Үкіметтің
экономиканы тұрақтандыру және сауықтыру жөніндегі шараларын іске асыратын
негізгі арна ретінде пайдалана отырып, мемлекет құрылыс саласы кредиттік
ресурстар есебінен қаржыландырылатындықтан және осылайша, банктердің
қаржылық мүмкіндіктеріне тікелей байланысты болатындықтан, оны одан әрі
дамыту үшін жанама жаңа қарқын береді.Сонымен бірге құрылыс секторын
дамытудың мультипликативті әсері болады, себебі құрылыс материалдары
индустриясының ілеспе құрылысының дамуына, ал, ізінше, құрылыс секторының
маңына шоғырланған шағын орта бизнестің дамуына ықпал ететін болады, сол
сияқты жаңа жұмыс орындары пайда болады. Банктер мемлекет пен экономика
арасындағы делдал рөлін орындай отырып, мемлекет беретін қаражатты
пайдалана отырып, кредиттер беруден түсетін меншікті кірісті алу есебінен
зор қолдау алады.
1.2 Қаржылық дағдарыс кезіндегі банк секторының жағдайы туралы
тәжірибешілер мен ғалымдардың пікірлері
Қазақстанның банк жүйесінде Үкімет пен Ұлттық банк тарапынан араласуды
қажет ететін мәселе жоқ, "Нұрбанк" басқармасының төрағасы Марат Заиров:
-Әрине менің қазір ірі және кіші банкті салыстыруға мүмкіндігім бар.
Бұрын мен ірі, жүйекұрушы банктерде қызметте болғанмын, сондықтан маған
белгілі дәрежеде кіші банкте, сондай-ақ бірінші басқарушы лауазымында
жұмыс істеу дағдылықсыз. Менің ойымша кіші банктер нарыққа анағұрлым
бейімделген, сұраныс пен шешім қабылдау үрдісін жылдамдатуға мүмкіндік
береді. Банкті бас офисінен аймақтарға дейін, тіпті клиенттерге қызмет
көрсету сапасын бақылап отыруға болады. Егер барлығы дұрыс қалыптасса,
біз үшін ең маңыздысы жақсы, үздік технологиялы, халыққа жайлы банк құру.
Батыста осы тектес банктер үлкен сұранысқа ие, олардың өздерінің
тұрғылықты клиенттері бар-оларды "үй" банктері деп айтады, адамдар онда
жылдар бойы есеп-шоттарын сақтайды және оларға қызмет көрсетіледі.
Дағдарыс, менің ойымша, біз үшін қалыптасқан 4 жүйеқұрушы банктер
гегемониясы түріндегі стереотипті өзгертүі мүмкін. Қызмет көрсете алатын
басқа да банктер бар емес пе? Екіншіден бұл банктер дағдарысқа қалай
төтеп береді деген сурақ туындайды. Егер бұл банктер дағдарысқа ойдағыдай
төтеп бере алса, онда біз банк қызметінің нарығындағы тұтынушылардың
жүріс-тұрысының толық өзгергендігін байқайтын боламыз, бұл орайда бізге
қосалқы жауапкершілік артылатын болды. Бұл сонымен қатар инвесторлар,
салымшылар және клиенттер үшін банкке қызығушылығын арттырады - сол үшін
қазір жақсы серпіліс жасалуда. Қайткенмен де, жақында "Standard & Poor's"
рейтингтік агентіктің өкілдерімен өткен кездесуде "Нұрбанкке" сонғы
өзгертулерге қатысты сұрақ жоқ делінді. Астанада өтіп жатқан Еуразиялық
энергетикалық форум аясында журналистерге берген сұхбатында ҚР Премьер-
Министрі К.Мәсімов осылай мәлімдеді.
Осы жылдың тамыз айында басымыздан өткерген сынақ еліміздің банк
жүйесінің тұрақты екенін тағы бір мәрте көрсетіп берді. Біздің банктік
жүйе тұрақты әрі онда Үкімет пен Ұлттық банк тарапынан араласуды қажет
ететін мәселе жоқтығын тағы да бір мәрте ресми мәлімдеймін, деп атап
көрсетті К. Мәсімов.Үкімет басшысының пайымдауынша, Қазақстанның банк
жүйесі ТМД аумағында, тіпті одан да тысқары елдердегі ең үздік әрі
бәсекеге қабілетті жүйе болып табылады. Біздің банк жүйеміз алдында
тұрған кез-келген проблеманы өздігінен шешуге қабілетті, деп тұжырымдады
сөзін Үкімет басшысы.
Н.Ә.Назарбаев атап өткендей Дағдарыс мәңгілікке созылмайды. Дағдарыс
жағдайында болашақта даму үшін шара қолданған мемлекеттер жетістікке
жететін болады.
Қазақстанның банктік секторы дағдарыспен байланысты проблемалардың өткір
кезеңнен өтті, деп санайды республиканың премьер-министрі Кәрім Мәсімов.
Менің пікірімше банктік сектор, қаржылық сектор жалпы олардың алдында
тұрған барлық проблемалардың өткір кезеңінен өтті, - деді Мәсімов Қыс-
2011 ұлттық бизнес-форумда сөз сөйлеген кезінде.
Оның пірікрінше, банктік жүйе өзінің тұрақты жағдайына оралды,
(банктердің) пайдалылығы жақсы деңгейде. Біздің назар аударуымызға
тиіс мәселелер бар: қалай бұл қозғалыстарды бәсекеге қабілеттірек
жасайтынымызды әлі талқылаймыз, - деп қорытындылады премьер.
2009 жылдың аяғында Ұлттық банк Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды
реттеу және қадағалау агенттігі, Алматы өңірлік қаржы орталығымен және
қаржы нарығы ұйымдарымен бірлесе отырып, Қазақстанның дағдарыстан кейінгі
кезеңде қаржы секторын дамыту тұжырымдамасының жобасын жасаған.
ҚР Ұлттық банкінің басшысы Григорий Марченконың мәліметінше, бұл
тұжырымдамада "дағдарыстан кейінгі кезеңде Қазақстанның қаржы саласын
дамытудың шешуші төрт бағыты айқындалған". "Бірінші бағыт ел экономикасын
дамытуды қаржыландырудың негізгі тетігі ретінде мемлекет пен жеке
меншіктің серіктестік институтын пайдалануды көздейді", Тұжырымдаманың
екінші принципінде қаржылық секторды қадағалауды реттеу қарастырылған.
Ұлттық банк басшысының түсіндіруінше, "экономикалық өсім кезінде қадағалау
күшейтілсе, ал құлдырау кезеңінде - керісінше бәсеңсиді"."Үшінші бағыт
қаржы секторындағы тепе-теңсіздікті ерте анықтау және оның алдын алудың,
нақты қаржылық активтердің рыноктарында көпіршіктер түзілудің алдын
алудың, сондай-ақ, жүйелік тәуекелдерді азайтудың тиімді тетіктерін
дәйектеуді көздейді", - деді Г. Марченко. Төртінші бағыттың аясында
"қаржылық дағдарысқа байланысты қаржылық сектордағы қарым-қатынастарды
реттейтін заңнама қабылдау қарастырылған".
Атап айтсақ, оның айтуынша, "шетелдерге заңсыз шығарылған активтерді
Қазақстанға қайтаруды қамтамасыз ету жолдарын анықтау мақсатын шешу
қажет". Сондай-ақ, "егер олардың қызметі заңмен белгіленген тәртіппен
заңсыз деп танылып, Қазақстанның қаржылық секторына айтарлықтай шығын
келтірген жағдайда қаржылық институттардың, олардың қызметкердерінің,
аффилиирлік тұлғалары мен лауазым иелерінің қызметіне қатаң шектеулер
енгізіледі, тіпті Қазақстандағы қызметіне толық тыйым да салынады".
Шындығында да Қазақстан дағдарыс кезінде бірқатар проблемалармен бетпе-
бет келді. Ахуалдың нашарлағаны қаржы нарығында да, сонымен қатар нақты
секторда да байқалды. Ұлттық Банк Үкіметпен бірлесе отырып, теңгенің
айырбас бағамының тұрақтылығын, еліміздің қаржы секторының тұрақтылығы мен
баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған алдын ала шаралар
қабылдады. Алдын ала қабылдаған шаралардың алға қойған мақсаттарға қол
жеткізумен айқындалатынын айта кетуге тиіспіз. 2009 жылы Қазақстанда
макроэкономикалық ахуал экономикалық өсімнің төмен болғанына қарамастан,
2007-2008 жылдармен салыстырғанда үлкен тұрақтылықпен сипатталды. Бірнеше
жыл қатарынан болған едәуір өсімнен кейін (жылына шамамен 10 пайыз) нақты
ІЖЈ 2009 жылы алдын ала деректер бойынша 1,2 пайызға өсті.
Экономикада инфляциялық жағдай 2009 жылы ең төменгі деңгейде қалды. 2009
жыл қорытындысы бойынша, 6,2 пайыз деңгейінде қалыптасты. Соңғы бірнеше
жыл қатарынан ең жоғары деңгейге (20,1 пайыз) жеткен 2008 жылдың
тамызындағы инфляциямен салыстырғанда 3 еседен астамға төмен болды. 2009
жылғы ақпанда жүргізілген теңгенің құнсыздануы төлем балансының жағдайын
жақсартуға, елдің алтын-валюта резервтерін сақтауға мүмкіндік берді.
Бұдан басқа ішкі валюта нарығындағы және банк секторындағы ахуал
тұрақтандырылды. Осы шаралар Ұлттық Банкке 2010 жылғы 5 ақпаннан бастап
теңгенің ауытқу дәлізін кеңейтуге мүмкіндік берді: 150 теңгедоллар (+)
10% немесе 15 теңге, (-) 15% немесе 22,5 теңге.[10] Қазір біз мемлекет
тарапынан көмек көрсетіліп отырған заңды тұлғалардың ғана емес, жеке
тұлғалардың да банктердегі депозиттерінің өсімін бақыланып отырады. Өткен
жылы халықтың банктердегі салымдарының өсімі 29,1 пайыз болды. Бұл
банктерге деген сенімнің нақты қалпына келтірілгенінің дәлелі болса
керек. Депозит нарығына жеке тұлғалардың бес миллион теңгеге дейін
салымдары бойынша кепілдік берілген орнын толтыру сомасының жоғарылауы,
сондай-ақ Ұлттық Банктің жыл сайын 10%-ға толықтыру туралы жоспарлаған
Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қорының жарғылық капиталын 110
млрд теңгеге дейін ұлғайту ынталандырарлықтай әсер етті.
Осылайша біз алға қойған міндеттерді орындап шықтық деп ойлаймын.
Алайда елдегі макроэкономикалық ахуалдың қазіргі кезде жақсарғанына
қарамастан, бұрынғы қалпына келтіру баяу жүретін болады. 2010 жылдың
басында ел Президенті өз Жолдауында экономиканы жаһандық қалпына келтіруге
және оның сыртқы тегеурінді талаптарға тұрақтылығын арттыруға дайындау
үшін қаржы жүйесінің орнықты және тұрақты жұмысын қамтамасыз ету
маңыздылығын айтты. 2020 жылы ТМД-да және Орталық Азияда ислам банкингінің
өңірлік орталығы болуға және Азияның жетекші қаржы орталықтарының ондығына
енуге тиісті отандық қор нарығын жұмыс істеуге мәжбүрлеу қажет. Отандық
қаржы жүйесіндегі реттеу дағдарыстан кейінгі тегеурінді талаптарға және
қатерлерге барабар жауап беруге тиіс, оның міндеттемелерінің жиынтық
мөлшерінде банк секторының сыртқы міндеттемелеріндегі үлесінің төмендеуін
қамтамасыз етуге тиіс. Бұл ретте сыртқы қарыз алулардың басым бөлігі
тиімді және бәсекеге қабілетті өндіріс құруға көзделуге тиісті. Банктерді
анық немесе жасырын аффилирленген құрылымдардан кесіп тастау, банктердің
тек банктік қызметпен айналысуларын және олардың қызметтерінің соңына
дейін айқын болуын қатаң қадағалау қажет. Бұл Ұлттық Банктің де, Үкіметтің
де алдында экономиканы тұрақты және сапалы өсім жолына шығаруда әлі көп
жұмыс тұрғандығын білдіреді.
Үкімет, Ұлттық Банк және Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен
қадағалау агенттігінің 2009-2010 жылдарға арналған экономиканы және қаржы
жүйесін тұрақтандыру жөнінде бірлескен іс-қимыл жоспары шеңберінде
дағдарысқа қарсы іс-шараларды іске асыруға қаражаттың Қазақстан
Республикасы Ұлттық қорынан уақтылы бөлінгенін, бюджетке қысым
көрсетпегенін және әлеуметтік салаға мемлекеттік шығыстардың қысқаруына
жеткізбегенін атап өтуге тиістіміз. [7] 2009 жылғы экономикалық
көрсеткіштер: инфляцияның төмендігі, ІЖӨ құлдырауы жоқтығы және төлем
балансының жақсарғандығы Қазақстанның дағдарысқа қарсы уақтылы қабылдаған
шаралардың арқасында дағдарыстан ең төмен шығынмен шыққандығын көрсетеді.
Қазақстанның банк жүйесі дағдарыс жағдайында өзінің тұрақтылығын
көрсетіп отыр. Біздің банк жүйеміз (әлемдік қаржы нарығында - агенттік
ескертпесі) орын алған жағдайға шамасы жетерліктей мықты.
Екінші деңгейлі банктерді сырттан қаржыландыру жетіспеушілігі пайда
болып, Батыстағы кейбір ірі қаржы институттарында дефолт болған кезде де
отандық қаржы жүйесі өз қалпын сақтап қалды.
Сондай-ақ АҚШ- дағы ипотекалық дағдарыс басталғалы бері бір де бір
Қазақстан банкі жабылған жоқ. Сыртқы қарыздарымен есептесетін уақыттары
жеткен банктер қазіргі уақытта мемлекет көмегіне арқа сүйеместен
қарыздарын өтеуді жалғастырып жатыр. Өз кезегінде мемлекет банктер сыртқы
қарыздарын төлеу кезінде Қазақстанның ішкі жобаларын (құрылыс, шағын және
орта бизнес, инвестициялық жобалар) несиелендіру тоқтап қалмауы үшін
"Қазына" тұрақты даму қоры арқылы қаражат бөлді.
Дамыған кәсіпкерлік сектор - кез келген ел экономикасының негізі, -
деп Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында көрсетілгендей, үкімет әрі
қарай да отандық бизнесті өз деңгейінде ұстап тұру үшін барлық күш-жігерін
жұмсайтын болады. [9] Дағдарыс әрбір 6-10 жыл сайын болып тұрады. Сірә,
Қазақстан үшін – бұл мұндай ауқымдағы тұңғыш дағдарыс, алайда соңғысы емес
екені де анық. Әлемдік дағдарыстың себебі – бірдей бағаланбаған өте көп
күрделі қаржы құралдарының пайда болуы. Яғни көптеген қаржы компаниялары
сатқан құралдардың нақты негіздемелері болған жоқ және оларды сатып алған
адамдар осы құралдар үшін ақы төлегендерден тіптен алшақ болғандықтан, осы
күрделі қарама-қайшылыққа алып келді. Былайша айтқанда, Америкада
ипотекаға үй сатып алған адам мен Оклахомадағы осы бейшара американдықтың
төлем қабілеттілігіне тәуелді қағазды сатып алған Норвегиядағы зейнетақы
қоры бір-бірінен
өте алшақ болды, сондықтан қор бұл құралдың тәуекелділігін бірдей
бағалай алмады. Тәуекел бағасына өкілдік берілді, рейтинг агенттіктері бұл
қаржы құралдарын ААА деңгейінде бағалады. Нәтижесінде тәуекелдіктердің
бағасы мен жергілікті жердегі нақты адамдардың төлем қабілеттілігінің
арасында қатынас үзілді. Қарыз алушылардың төлем қабілеттілігі мәселесі
қиындай түсті, себебі қаржы нарығына қатысушылар көптеген күрделі қаржы
құралдарына сенімін жоғалта бастады, қатысушылар сұрақтарды көптен қойған
сайын, олар одан сайын туындай берді, соғұрлым олар жауабын да таба
алмады. Жағдайды аудиторлық практикамен салыстыруға болады. Сіз білесіз
бе, аудиторлық компания қаржылық есептілікті тексерген кезде, мысалы
банктің, берілген жүз мыңдаған несиелердің бәрін тексермейді. Аудиторлар
10 несиені алып тексереді, егер олардан кемшіліктерді анықтаса, тағы да 10
несиені, содан соң тағы да 10 несиені, тағы да 10 несиені тексереді,
оларда неғұрлым көп сұрақ туындаған сайын, соғұрлым тексеруді де күшейте
түседі. Дағдарыс кезінде де дәл солай болды, себебі бүкіл әлемдік
экономика біріктірілген. Қазақстанда дағдарыс экономикадағы іргелі
мәселелердің салдарынан емес, біздің еліміздің тартымдылығының аса
жоғарылығынан болды және сыртқы капитал нарығы қазақстандық компанияларды
өте белсенді түрде қаржыландырды. Жыл сайын елімізге ондаған миллион
доллар кіріп тұрды және осы ондаған миллион доллар елімізде де, сол сияқты
коммерциялық банктер арқылы одан тыс жерлерде де орналастырылды. [11]
Әрине, өте жылдам өсу әрі бұл орайда сапалы шешім қабылдау мүмкін емес.
Сыртқы нарық бір сәтте жабылып, елімізге келіп тұрған ондаған миллион
доллар кірістің бірден тоқталуы экономикаға ықпал етті. Өз кезегінде,
сыртқы нарықтардың жабылуы ішкі қорлардың маңыздылығын өзекті еткен
болатын. Банктердің өз бизнес-модельдерін қайта құрып, депозиттерді
біршама белсенді тартуына аз уақыт қажет болды, ал халықтың банкке деген
сенімі арта түсті. Дағдарыс уақытында бизнес саласында былайша болады:
әлсіздер мен сапасыздар жойылып, күштілер мен батылдар дағдарысқа
дейінгімен салыстырғанда біршама қарқынды дамып, өсімі де арта түседі.
Дағдарыста қазақстандық бизнес ең маңызды нәрселерді түсінді. Біріншіден,
егер бұрын ақшаны жұмсай білу маңызды болса, қазір оны табуды үйрену
қажет. Банк секторында ақшаны шығыстарды оңтайландырумен, қызмет көрсету
жылдамдығымен талап етілетін өнімдерді беру арқылы ғана табуға болады.
Егер бұрын клиент банктерге жүгірген болса, енді банктер өз клиенттерінің
соңынан жүгіретін уақыт келді. Осының барлығын жасайтын, сонымен бірге
еңбек нарығында біршама көбейе түскен кәсіпқойларды да өздеріне тартатын
компаниялар мен банктер дағдарыстан жеңімпаз болып шығады. Бүкіл банк
индустриясы үшін тағы да бір аса маңызды мәселе бар – бұл қаржы секторын
реттеу. Бүгінгі таңда бүкіл қаржы әлемін маңызды мәселе толғандыруда: бұл
тәуекелді азайту және бұдан әрі даму мүмкіндігін сақтай отырып,
экономиканы қаржыландыруды жалғастыру үшін банктерді қалай реттеу керек
деген мәселе. Осы екі қызығушылық арасындағы теңдестікті табу аса маңызды.
Мен Қазақстанның банкирлері мен реттеушілерінің арасында бірлік болуы тиіс
деп ойлаймын, себебі банк секторы кез келген жағдайда дамуға негізгі
қозғаушы күш болып табылады, себебі банктер компанияларға даму үшін қор,
ал халыққа – олар осы компаниялардың тауарларын көбірек сатып алуы үшін
қаражат береді. [13] Сонымен дүбірі басылмаған мына дағдарыс ә дегенде
Қазақстанның қаржы секторына қиын тиді. Себебі, біздің банк жүйеміз 2010
жылға дейін іс жүзінде халықаралық капитал нарықтарына шектеусіз қол
жеткізіп келгенді. Ал дағдарыстың алғашқы белгілері білінген 2010 жылдың
күзінде қазақстандық банктер үшін сыртқы нарықтардың есігі тарс жабылды,
бұл бірден олардың жағдайын күрт ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz