Минералдық және органикалық минералдық тыңайтқыштар өндірісі
Базалық мұнай-химия өнiмiн алу жөнiндегi аталған өндiрiс негiзiнде одан әрi полиэтилен және полипропилен, полистрол, этилбензол және олардан жасалатын түрлi өнiмдер (құбырлар, құрылыс материалдары, химиялық талшықтар, халық тұтынатын тауарлар және т.б.) өндiру жөнiндегi мұнай-химия кәсiпорындары құрылатын болады.
Арнайы экономикалық аймақтың басымдықтарын дамытудың қалқалау
қағидатымен бiрге пайдалана отырып Атырау облысында Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркiн құру жөнiндегi iс-шаралар әзiрленуде, яғни шикiзаттан газ тарату жөнiндегi қондырғысының оңтайлы схемасы бойынша орналасатын нүктелi географиялық аумақтардың арнайы экономикалық аймағын енгiзу. Арнайы экономикалық аймақтың мәртебесi мен құрылымы дамудың қалқалау қағидатымен бiрге мұнай-химия өндiрiстерiн және мемлекеттердiң қатысу кезiнде тиiстi инфрақұрылымды құру мен дамыту жөнiндегi капиталды қажетсiнетiн инвестициялық жобаларды iске асыру үшiн барынша қолайлы жағдайлар жасайды. "Атырау облысындағы Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркi" арнайы экономикалық аймағын құру кезiнде қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс Ұлттық технопарктiң моделi пайдаланылатын болады.
Химия өнеркәсібінің перспективалық бағыттары Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібін дамытудың перспективалық және басым бағыттарына: экспортқа бағдарланған салалар; елдің шикізат ресурстарына негізделген өндірістер жатады [6].
Фосфор саласын дамытудың басымдықтары: рудалық базаны дамыту;
Германияда шығарылатын фосфор өнімдеріне («Қазфосфат» ЖШС-нің қазақстандық брендін құру);
«Қазфосфат» ЖШС-і, Жаңажамбыл фосфор зауыты филиалының кәсіпорындарын жаңғырту, қайта жаңарту;
электротермадан фосфор қышқылын гидрометаллургиялық әдістермен (бұл әдіс Кингисепп қаласы фосфорит ӨБ-де сынақтан өтті) алуға бірте-бірте көшуді қарау;
қосылған құны жоғары – триполифосфат, фосфор қышқылының тұзы өнімдерін ұлғайту;
бес күкіртті фосфорды, майлау майлары мен флотореагенттерге қоспаларды ұйымдастырудың мүмкіндігі;
фосфор өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеуге қосу;
химиялық реагенттер (тұз тұнбасының ингибиторларын және т.б.);
шығаратын кәсіпорындар мұқтаждықтары үшін полимерлік фосфаттар өндірісін құру [2].
Арнайы экономикалық аймақтың басымдықтарын дамытудың қалқалау
қағидатымен бiрге пайдалана отырып Атырау облысында Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркiн құру жөнiндегi iс-шаралар әзiрленуде, яғни шикiзаттан газ тарату жөнiндегi қондырғысының оңтайлы схемасы бойынша орналасатын нүктелi географиялық аумақтардың арнайы экономикалық аймағын енгiзу. Арнайы экономикалық аймақтың мәртебесi мен құрылымы дамудың қалқалау қағидатымен бiрге мұнай-химия өндiрiстерiн және мемлекеттердiң қатысу кезiнде тиiстi инфрақұрылымды құру мен дамыту жөнiндегi капиталды қажетсiнетiн инвестициялық жобаларды iске асыру үшiн барынша қолайлы жағдайлар жасайды. "Атырау облысындағы Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркi" арнайы экономикалық аймағын құру кезiнде қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс Ұлттық технопарктiң моделi пайдаланылатын болады.
Химия өнеркәсібінің перспективалық бағыттары Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібін дамытудың перспективалық және басым бағыттарына: экспортқа бағдарланған салалар; елдің шикізат ресурстарына негізделген өндірістер жатады [6].
Фосфор саласын дамытудың басымдықтары: рудалық базаны дамыту;
Германияда шығарылатын фосфор өнімдеріне («Қазфосфат» ЖШС-нің қазақстандық брендін құру);
«Қазфосфат» ЖШС-і, Жаңажамбыл фосфор зауыты филиалының кәсіпорындарын жаңғырту, қайта жаңарту;
электротермадан фосфор қышқылын гидрометаллургиялық әдістермен (бұл әдіс Кингисепп қаласы фосфорит ӨБ-де сынақтан өтті) алуға бірте-бірте көшуді қарау;
қосылған құны жоғары – триполифосфат, фосфор қышқылының тұзы өнімдерін ұлғайту;
бес күкіртті фосфорды, майлау майлары мен флотореагенттерге қоспаларды ұйымдастырудың мүмкіндігі;
фосфор өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеуге қосу;
химиялық реагенттер (тұз тұнбасының ингибиторларын және т.б.);
шығаратын кәсіпорындар мұқтаждықтары үшін полимерлік фосфаттар өндірісін құру [2].
Пайдаланылғын әдебиеттер
1. Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно
терминологический словарь. М. Мысль.- 1983
2. «Егемен Қазақстан» 16.07.2008жыл. №22.
3 Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно терминологический словарь. М. Мысль.- 1983
4 Долотов Ю.С. Проблемы рационального использования и охраны прибрежных областей Мирового океана. М, Научный мир, 1996.
5 Нурмаганбетова М.С. Салалық материалтану және конструкциялық материалдар ҚарМТУ. 2011.
6 Амирханов М.М., Лукашина Н.С., Трунев А.П. Природные рекреационные ресурсы, состояние окружающей среды и экономико-правовой статус прибрежных курортов. Москва. Экономика.1997.
7 Лукашина Н.С., Трунев А.П. Основы рекреационной экологии и природопользования. Сочи.1999.
8 Большой иллюстрированный справочник справочник. Москва «Махаон» 2005.
9 География және табиғат\\ журнал. 2003-2009 жылдар.
10 Internet. http\\google. kz.
11 Internet. http\\ yandex. kz.
12 Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно
13 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. Алматы.2005. 8-10 том.
14 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. Алматы.2005. 7 том.
1. Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно
терминологический словарь. М. Мысль.- 1983
2. «Егемен Қазақстан» 16.07.2008жыл. №22.
3 Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно терминологический словарь. М. Мысль.- 1983
4 Долотов Ю.С. Проблемы рационального использования и охраны прибрежных областей Мирового океана. М, Научный мир, 1996.
5 Нурмаганбетова М.С. Салалық материалтану және конструкциялық материалдар ҚарМТУ. 2011.
6 Амирханов М.М., Лукашина Н.С., Трунев А.П. Природные рекреационные ресурсы, состояние окружающей среды и экономико-правовой статус прибрежных курортов. Москва. Экономика.1997.
7 Лукашина Н.С., Трунев А.П. Основы рекреационной экологии и природопользования. Сочи.1999.
8 Большой иллюстрированный справочник справочник. Москва «Махаон» 2005.
9 География және табиғат\\ журнал. 2003-2009 жылдар.
10 Internet. http\\google. kz.
11 Internet. http\\ yandex. kz.
12 Алаев.Э.Б Соцально-экономическая география: понятийно
13 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. Алматы.2005. 8-10 том.
14 Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы. Алматы.2005. 7 том.
1 Химия өндірісі
Базалық мұнай-химия өнiмiн алу жөнiндегi аталған өндiрiс негiзiнде одан әрi полиэтилен және полипропилен, полистрол, этилбензол және олардан жасалатын түрлi өнiмдер (құбырлар, құрылыс материалдары, химиялық талшықтар, халық тұтынатын тауарлар және т.б.) өндiру жөнiндегi мұнай-химия кәсiпорындары құрылатын болады.
Арнайы экономикалық аймақтың басымдықтарын дамытудың қалқалау
қағидатымен бiрге пайдалана отырып Атырау облысында Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркiн құру жөнiндегi iс-шаралар әзiрленуде, яғни шикiзаттан газ тарату жөнiндегi қондырғысының оңтайлы схемасы бойынша орналасатын нүктелi географиялық аумақтардың арнайы экономикалық аймағын енгiзу. Арнайы экономикалық аймақтың мәртебесi мен құрылымы дамудың қалқалау қағидатымен бiрге мұнай-химия өндiрiстерiн және мемлекеттердiң қатысу кезiнде тиiстi инфрақұрылымды құру мен дамыту жөнiндегi капиталды қажетсiнетiн инвестициялық жобаларды iске асыру үшiн барынша қолайлы жағдайлар жасайды. "Атырау облысындағы Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркi" арнайы экономикалық аймағын құру кезiнде қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс Ұлттық технопарктiң моделi пайдаланылатын болады.
Химия өнеркәсібінің перспективалық бағыттары Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібін дамытудың перспективалық және басым бағыттарына: экспортқа бағдарланған салалар; елдің шикізат ресурстарына негізделген өндірістер жатады [6].
Фосфор саласын дамытудың басымдықтары: рудалық базаны дамыту;
Германияда шығарылатын фосфор өнімдеріне (Қазфосфат ЖШС-нің қазақстандық брендін құру);
Қазфосфат ЖШС-і, Жаңажамбыл фосфор зауыты филиалының кәсіпорындарын жаңғырту, қайта жаңарту;
электротермадан фосфор қышқылын гидрометаллургиялық әдістермен (бұл әдіс Кингисепп қаласы фосфорит ӨБ-де сынақтан өтті) алуға бірте-бірте көшуді қарау;
қосылған құны жоғары - триполифосфат, фосфор қышқылының тұзы өнімдерін ұлғайту;
бес күкіртті фосфорды, майлау майлары мен флотореагенттерге қоспаларды ұйымдастырудың мүмкіндігі;
фосфор өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеуге қосу;
химиялық реагенттер (тұз тұнбасының ингибиторларын және т.б.);
шығаратын кәсіпорындар мұқтаждықтары үшін полимерлік фосфаттар өндірісін құру [2].
1.1 Минералдық және органикалық минералдық тыңайтқыштар өндірісі
Минералдық және оргоминералдық минералдық тыңайтқыштар саласындағы минералдық және оргоминералдық тыңайтқыштар саласын дамытудың басымдықтары:
минералдық тыңайтқыштар өндірісінің көлемін ұлғайту;
күкірт қышқылы мен аммиак өндірісі бойынша қуаттылықтарды құру;
халықаралық стандарттарға жауап беретін, бәсекеге қабілетті минералдық тыңайтқыштар сортоменттерін кеңейту;
фосфориттерді, минералдық тыңайтқыштар алудың ескірген технологияларын олардың бәсекеге қабілетін көтеретін инновациялық технологияларға ауыстыра отырып, қайта өңдеу технологияларын жетілдіру (аммонданған калцийфосфат, аммосерфос, фторсыздандырылған аммофос мен аммофосфат және т.б.);
Қазфосфат ЖШС-нің тыңайтқыштар алу саласындағы ҒЗТКӘ әзірлеу;
жаңа буындағы (биологиялық кешенді микробиологиялық органотыңайтқыштық және микро тыңайтқыштар) тыңайтқыштар шығару, соның ішінде, қайта өңдеуге теңгерілген шикізатты (қоңыр көмірді) және қайталама қалдықтарды (фосфориттік ұнтақтар, әк қождарын және басқаларын) тарту жолымен, көректік жинақтауыштың жоғары жиынтығы бар көп жақты қолданылатын оргоно-минералдық тыңайтқыштар алша отырып, тыңайытқыштарды шығару жөніндегі өндіріс құру [10].
1.2 Металл емес материалдардың қасиеттері
Химия өндірісі мен техниканың өркендеуіне байланысты соңғы кезде ағаш, пластмасса, резеңке, шыны сияқты көптеген ме - талл емес материалдар халық шаруашылығынын әр түрлі салаларында кеңінен қолданылып келеді. Өйткені бұл материалдардың металдар мен олардың қорытпаларында жоқ кейбір тамаша қасиеттері бар. Ағаштың меншікті салмағы аз, меншікті беріктігі (беріктік . шегінің меншікті салмағына қатынасы), серпімділік, тербелісті өшіру қасиеттері жоғары және өқдеуі жеңіл де қоры мол. Совет Одағы ағаш қорының байлығы жағынан дүние жүзінде бірінші орын алады. Дүние жүзіндегі ағаш қорының үштен бірі біздің елде. Еліміздегі ағаш қоры 45 млрд. ж3-ден асады. Отанымызда жыл сайын ондаған миллион квадрат метр ағаш өндіріс, қуры-лыс, транспорт мұқтаждықтары (кеме, мебель жасау, көмір, ме - таллургия өндірістеріне) және үй жабдықтары қажетіне жумса-лады. Ғылым мең техниканың өркендеуіне байланысты ағаш материалдарынық жаца қасиеттері ашылып, оларды халық ша-руашылығының бұрын-соңды колданбаған жаңа салаларында қолдану мүмкіндігі күннен-күнге артуда. Ағаштан машинанын подшипнигі,комбайнның қалақшалары, молотилканың шатуны, автомобильдің кузовы сияқты көптеген техникалық детальдар жасалады.
Сонымен қатар, ағаш химия өндірісінде метил, этил спирттері мен канифоль, скипидар сияқты заттардың шикізаты ретінде қолданылады.
Техникада пластикалық материалдардың алатын орны да өзгеше. Пластмассаның меншікті салмағы аз және электроизо-ляциялық қасиеті жоғары болғандықтан, ол электротехника, радиотехника, телевизия өндірісінде көптеген приборлар мен олардың детальдарын жасау үшін қолданылады. Полиэтилен, полистрол сияқты пластмассалардың ылғалға беріктік касиет-тері жоғары болғандықтан, оларды жоғары жиілікпен жүмыс істейтін аппараттарда изолятор қызметін атқаратын детальдар жасау үшін колданылады [5].
Машина жасау өндірісінде автомобильдің кузовы мен под - шипник, тісті дөңгелектер, авиацияда самолеттін мыңдаған детальдары осы материалдардан жасалады. Пластмасса үй тұрмысы, ауыл шаруашылығы, құрылыс жүмыстары сияқты көптеген жерлерде конструкциялық материал ретінде колданыла - ды. Келешекте ағаш, металл сияқты материалдардын, орнынаш олардан арзан, әрі сапалы, женіл синтетикалык материалдарды одан ары кен түрде колданатын болады. Металл емес материалдарды ендіруді арттыру және олардың жаңа түрлерін жасау әдістерін өркендету мәселесін 1958 жылғы КПСС Орта-лық Комитетінін май Пленумы мен КПСС XXII съезі этап көрсеткен болатын. КПСС XXIII съезінің программасы халық байлығын арттыруға мүмкіндік беретін жақа және арзан материалдар алу жөнінде химиянын жетістіктерін сарқа пай-далануды атап көрсетті. КПСС Орталық Комитетінің декабрь Пленумы (1963 ж.) пластмасса өнімдерін 1963 жылғымен са-лыстырғанда 1970 жылы 6 -- 7 есе арттыруды Отанымыздын, химиктеріне міндет етіп қойды. Соңғы кезде беріктігі жоғары пластмассаларды алу технологиясынын ашылуына байланысты (шыны пластиктер) пластикалық материалдар техңикада бұрын пайдаланылмаған салаларында қолданылатын болды. Шыны пластиктердін, беріктігі-алюминий қорытпалары мен темен легір-. ленген болаттарға карағанда жоғары, ал олардың меншікті бе-ріктігін металдар мен олардын, қорытпаларынын, меншікті берік-тігімен салыстырсақ, аса күнды материал екендігін көреміз. Мысалы, тығыздығы болаттың тығыздығынан терт есе кем шыны пластиктіқ беріктік шегі а =95 кГмм2.
Пластмассаларды автомобиль мен кемелерде конструкция-лык материал ретінде пайдаланғанда олардың салмағын 30 -- 40%-ке кемітуте мүмкіндік береді. Мыс, никель, қалайы, корға-сын сияқты түсті металдардын 3 -- 4 тоннасының орнына пластмассаның 1 тоннасьш жұмсауға болады. Бұл жағдайда пластмассадан жасалған детальдың түсті металдан жасалған детальға карағанда өзіндік қүны темен де, өндеу технологиясы онай болады.
Алғашқы кезде жасалған пластмассалардьщ жылуға төзім-ділігі нашар еді. Казіргі кезде үздіксіз кыздырғанда 260°С, үз-ліспен қыздырғанда 450 -- 280° С, ал аз уақыт қкздырғанда 1400 -- 1900°С температураға шыдайтын пластмассалар бар.
Халық шаруашылығы үшін шыныдан жасалған материал-дардын, маңызы зор. Әр түрлі физика-химиялық қасиеттері бар шынылар химия, транспорт, авиация өндірістері және құрылыс пен үй тұрмысында қолданылады.
Көптеген конструкциялық материалдарда кездеспейтін ка-сиеттер резенкеде болады. Резеңкеден жасалған бүйымдар мен детальдар техниканыц сан алуан салаларында колданылады.
Каучук және резеңке.
Каучукпен европалықтар алғаш рет XV ғасырдың аяғында танысқан. 1493 жылы Хрпстафор Колумб екінші саяхатында Оқ-түстік Америкадағы Гаити аралынық тұрғындарының ойнайтын добы мең хош иісті шайнайтын сағызына назар аударады. Бұл зат каучук еді. X. Колумб саяхатында кездескен бүйымдармен бірге каучукты да Европаға ала келеді. Бірақ XVIII ғасырға дейін Европада каучуктын сырын ешкім біле алмады. Каучук-тын, сырын 1735 жылы француз оқымыстысы Шарль Де Ля Кан-далин ашты. 1735 жылы Париж Академиясы жер меридианынын доғасын өлшеу үшін Оңтүстік Америкаға географиялық экспедиция жібереді. Осы экспедицияның қүрамына Кандалин де енеді. Кандалин ез жұмысын орындай жүріп кг-учукты да зерттеп Европаға келгеннен сон каучуктын касиеттерГтуралы еңбек жазады.
Осы еңбек аркылы европалыктар каучукты алу жолы және оныц касиеттерімен танысады. Европалықтар осы еңбек аркылы табиғи каучукпен танысады және каүчүк ағашының кабығын кырыққан кезде бөлінетін латекс деп аталатын сұйық заттан алынатындығын біледі. Каучук деген сөз Бразнлияныц као-очу (ағаштын көз жасы) деген сөзінен шыққан.
Табиғи каучук белгілі топқа жатпайтын ботаникалық өсімдіктердің шырынынан өндіріледі. Каучук өсімдіктері Оңтүстік Америка, Африка, Малайя Архипелага сияқты экватордың тропика-лық аймақтарында өседі.
Каучукты ең көп беретін биіктігі 45 м, жуандығы 2,5 -- 2,8 м-ге жететін Бразилия гевеясы. Елімізде ертеде каучук тау сағыз, қырьш сағыз, көк сағыз деген өсімдіктерден өндірілген. Гевея ағашы егілген жердің 1 км2 ауданынан жылына 300-500 кг, бір туп ағаштан куніне небәрі 160 г шьірын (латекс) алынады. Каучук ағашынан бөлініп алынған латекс ауада тез өзгеріп, қоюла-нып қалады. Оңтүстік Американын тұрғындары ерте кезде-ақ латексте белгілі формалы саз балшықтан жасалған калыпқа (форма) жағып, оны оттың күлімен кептіру арқьглы аяқ киім, су құюға арналған ыдыс, резеңке сиякты көптеген бұйымдар жаса-ған. Бразилиялықтар латекске оқ дәрісін (кукірт) қосып, кунге кептіру арқылы оны резеңкеге айпалдырған. Бұл вулканизация процесінің жабайы турі еді.
Табиғи латекстің күрамында майда шар (глобус) түрінде 40%-ке дейін каучук, қалғаны су, белок, шайыр, қант және кул (минерал тұздар) болады. Каучукты латекстен кұмырсқа, сірке қышқылдарын қосу арқылы беледі. Бұл қышқылдардын әсері-нен латекстің құрамындағы каучук түйіршіктері бірігіп (каогу-ляция), тұнба түрінде ыдыстың тубіне шөгеді. Бөлінген каучук сумей жуылып тазартылған соң, бетіне өркек салынған екі вал-дын арасынан өткізіліп, жалпақ лентаға айналдырылады. Лен-таның бетіндегі ернек оны орап сактағанда немесе бір орыннан екінші орынға тасымалдағанда лентаны бір-біріне жабыстыр-майды. 1832 жылы неміс химигі Людерсдор каучукты күкірттің скипидардлгы ертіндісімен өңдеу арқылы катайтуға болатын-дығын, яғни, вулканизация әдісін тапты.
Қазіргі кезде каучуктен халық шаруашылығының әр түрлі салаларында қолданылатын резеңке туріндегі көптеген конструк-циялық бұйымдар жасалады. Резеңке -- майға, әр турлі агрес-сивті орталарға, үйкеліске берік, созылғыш изолятор, тербелісті тұту кабілеті күшті, беріктік шегі жоғары органикалық зат. Сондыктан резеңке басқа материалдармен салыстырғанда құн-ды материал болып табьглады.
Резеңке үй тұрмысынан бастап ракета жасау ендірісіне дейін қолданылады. Резенкеден түрмыста аяқ киімнен бастап автомо-биль мен самолёттердің дөңгелектері және көптеген детальдары ' жасалады. Елімізде әндірілген каучуктын жартысынан көбі ма-шина жасау өндірісіне жұмсалады.
Бір комплект Москвич автомобилінін дөнгелегін жасауға 24 кг, ЗИЛ-150 машинасына -- 160 кг, ал МАЗ маркалы маши-наның дөңгелектеріне 1879 кг каучук жүмсалады. ТУ-104 реак-тивті самолётте жалпы салмағы 2,5 г резенкеден жасалған 9 мындай детальдар бар. 1964 жылы 24 млн дана автомобиль дөң-гелегі өндірілген болса, ол 1970 жылы 44 млн данаға жетпек. Егер 1827 жылы дүние жүзі өндірісінің каучукке мұқтаждығы 290 3 г болған болса, 1911 жылы 75 мың тонна, 1962 жылы 48,1 млн т, ал 1980 жылы бүл сан 10 -- 25 млн тоннаға жетпек. XIX ғасырдың басында резенкеден 10 мың түрлі бүйым жасалса, қа-зіргі кезде 40 мыңдай бұйым жасалады. Каучук өндірісі те.чни-каның өсуіне байланысты, күннен-күнге еркендеп келеді. Каучук өндірісі соқғы жүз жылдың ішінде 2000 есе артты. Резеңкенін. серпімділік, су, газ еткізбеу, беріктік, пластикалык, агрессивті ортаға тезімділігі сияқты тамаша физика-химиялық қаснеттері оны техниканың сан алуан тарауларында қолдануға мәжбүр ете-ді. Сондықтан резеңке қазіргі кезде аса қүнды конструкциялық материалдардын. катарына жатады.
Жасанды каучук алу. Каучук жасанды және табиғи каучук болып екіге бөлінедІ; Табиғи каучук алу жолы жоғарыда айтыл-ды. Енді жасанды каучук алу жолдарын қарастырайық. Табиғи каучук өскелең өндіріс мүқтажын. қанағаттандыра алмайды. Се-бебі табиғи каучук алынатын өсімдіктер каучукты аз береді және олар жер шарыньщ барлык жерінде өсе бермейді. Сондык-тан XIX ғасырдың басында жер жүзініц химиктері жасанды кау-чук алудың жолын іздеді. Жасанды каучук алу мақсатымен 1826 жылы ағылшын физигі Майкл Фарадей каучуктын, молекулалық құрылысын зерттеп, оның химиялық формуласын (С5Н8) анықтады.
1835 жылы неміс химигі Химли каучукты қүрғақ айдау әдісі-мен оны құраушыларына жіктеп, изопренді (С5Св) алды. Соңғы зерттеулердін нәтижесінде каучук мономер изопреннің полимері екендігі анықталды. Полимер дегеніміз жай қосылыстын, біртек-тес молекулаларынан қүралған көп молекулалы зат. Жай моле-кул алы заттар белгілі температура мен қысымда бірігіп (поли-мерленіп) күрделі молекула түзеді.-Осылайша каучуктың таби-ғаты анықталып болғаннан сон оны'химиктер жасанды жолмен алуға кірісті. Үлы Октябрьдіц революциясы жеңгеннен кейін біз-дін елде 1928 жылы дүние жүзінің ғалымдарына жасанды каучук алу жолын табуға конкурс жариялады. Осы кезде неміс химигі Готлиб: Каучукты синтездеу жолымен алғысы келген адамдар уақытын босқа жібереді деген еді. Готлибке керісінше Лебедев каучукты жасанды жолмен алудын бір емес екі жолын үсынды: біріншісі изопренді полимерлеу де, екіншісі бутадиеннен алу.
1932 жылдан бастап елімізде Лебедев әдісі бойынша жасан-ды каучук өндіретін заводтар жүмыс істеіі бастады. Қазіргі кезде полимерлеу әдісімен каучуктын 40-ка жуық түрі алынады. Сонымен жасанды немесе синтетикалық каучук дёгеніміз көп молекулалы қасиеті каучуктын қасиетіне үксас вулканизацияла-натын органикалық зат.
Жасанды каучукты, этил, метил спирттері, мүнгй, табиғи газ, бутадиен және бутадиен туындылары мен стирол, изобутилен сиякты органикалык. заттарды полимерлеу аркылы алады.
Елімізде жасанды каучук кебінесе дивинилден алынады. Ди-винил торф, ағаш сиякты органикалык заттардан алынатын спирттерден өндіріледі. Дивинил -- қалыпты жағдайда йісі 6aj қатаю температурасы 4,5° С, полимерлеу нәтижесінде каучукк айналатын газ. Техникада жасанды каучуктың мына турлері жи колданылады:
1. Хлоропренді каучук хлоропренді полимерлеу арқыль алынады. Бул каучук химиялық төзімділігі атмосфера, темпера-тураға беріктік жашнан табиғи каучуктен асып туседі, кемшілі-гі металдарды тотықтырады және диэлектрлік касиеті нашар.
2. Натрий-бутаднен каучугін бутадиенді полимерлеу аркылы алғаш рет 1934 жылы Лебедев алды. 'Бутадиен этил спиртінен алынады. Бұл каучуктен жасалған резеңке -- 40° С температура-да касиеттерін сактай алады.
3. Силиконды каучуктер кремний-органикалық қосылыстар-дан алынады. Бұл каучук негізінде жасалған резеңке -- 60° С + + 250° С температура аралығында өз касиеттерін өзгертпей жу-мыс істей алады.
Резеңке алу. Каучуктың физика-механикалық касиеттері на-шар болғандықтан одан тікелей бұйымдар жасауға болмайды. Каучукке әр турлі қасиеттер беретін заттар (ингредиенттер) қо-сып вулканизациялау арқылы оны резеңкеге айналдырады. Резеңке - ингредиенттер қосыльш, вулканизацияланған каучук.
Резеңкенің құрамында оның туріне байланысты 5%-тен 92%-ке дейін каучук болады. Резеңке жасау ушін каучукке мынадай заттар косылады:
1. Вулканизацияланатын заттар ретінде кукірт, натрий, ди-лаза.минобензол, кукіртті сутегіг кукірттің қос тотығы сияқты заттар косылады.
Каучуктьгң қурамындағы күкірттің мөлшерін өзгерту аркы-лы жумсақтығы әр турлі резеңке алуға болады. Кукірттің кау-чуктегі мөлщері 25%-ке жеткенде каучук катайып эбонитке ай-налады. Резеңкенің қурамында кукірт мөлшері 1,5 -- 5% шама-сында болады. Вулканизациялау процесі ыстық, суық куйде және газбен жургізіледі.
Жуан кабырғалы резеңке бұйымдарын вулканизациялау . процесі арнаулы аппаратта 120 -- 150° С температурада жургізі-леді. Суық куйде вулканизациялау процесінде резеңке, 0,5 -- 3 минут жарты хлорлы кукірттің бензиндегі ертіндісіне батыры-лады, ал газбен вулканизациялау үшін резеңкені шамалы уакыт кукіртті газ (S02), күкірті сутегі (H2S) газдарында устайды. Суық куйде және газбен вулканизациялау әдістері жуқа қабыр-ғалы резеңке бұйымдары ушін қолданылады. Вулканизация про-цесі арнаулы бу казандарымен электр немесе бумен қыздырыла-тын престерде жургізіледі.
2. Катализатор (вулканизацияны тездеткіш) ретінде коп-такс тиурам сиякты органикалык заттар мен кейбір металдар-дың (Pb, Zn) тотыктары колданылады. Бул заттар каучукке 0,5 -- 5% мелшерде вулканизациялау температурасын төмендету және процесті тездету үшін косылады [ 5]
1.3 Химия өнеркәсібінің ғылыми-техникалық дамуы
Көп рудалық және рудалы емес пайдалы қазындыларды өндіру және қоры бойынша басыңқы орынды саны шектеулі елдер алады. Мысалы, дүниежүзілік өндірудің 23 бөлігінен астамы 90 жылдардың соңында тек төрт мемлекетте орналасқан: марганец бойынша - Қытайда, ОАР және Бразилияда, кобальт бойынша - Канада, Ресейде, Заирде, Замбияда, хром бойынша - ОАР, Қазақстанда, Үндістанда, Түркияда, вольфрам бойынша - Қытайда, Ресейде, Өзбекстанда, Корейде, ванадий бойынша - ОАР, Ресейде, Қытайда, АҚШ-та. Қорғасынның жоғары сапалы қоры Қытайда, Австралияда, АҚШ-та, Канадада, Перуда, цинк - Канадада, Австралияда, Қытайда, Перуда, АҚШ-та шоғыландырылған.
Рудалық емес қазбалардың арасында минералды тыњайтқыштар өндірісі үшін шикізаттар қорыныњ үлкен елеулі екенін айту керек. Фосфориттер қорлары мен өндірісініњ көп бөлігі АҚШ-та, Мароккода, Ресейде, Қытайда, Қазақстанда орналасқан.
Калий тұздардың тыңайған жерлері Ресейде, Канадада, Германияда, Францияда, АҚШ-та, Белоруссияда орналасқан.
Құрылықтық қайраңның жер қойнауында әртүрлі металдардың көптеген жинақтары оқшауландырылған. Австралия, Канада, АҚШ, Жапон, Чили жағаларында темір, мыс, никель, қалайы жғне басқа рудаларды өндіру бойынша теңіз шахталары жұмыс істеуде. Малайзия, Индонезия, Тайланд жағасында қалайы кені, Аляскада - алтын кені, Үндістан, Бразилия, Австралия жағасында сирек кездесетін металлдар кені - маңыздылардың бірі болып табылады.
Қазіргі кезде тек қана Қытай мен Үндістан жыл сайын 60 миллион тонна минералды тыңайтқыштарды тұтынады екен. Елбасы Н.Назарбаев қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанның химия кеніштеріне қомақты қаржымен келуге дайын екенін байқайтынын бекерге айтқан жоқ. Осы орайда қазақ елінің ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өнімдерін өндіретін іргелі мемлекет болуға мүмкіндігі бар екенін ескере отырып, минералды тыңайтқыштарға өз диқандарымыздың да мұқтаж екенін ұмытпаған жөн. Егер агроөнеркәсіп кешендері, шаруа қожалықтары ең қажетті озық агротехникаларды қолданатын болса, Қазақстанның ішкі қажеттілігі бұл тыңайтқыштарға жыл сайын 2,6 миллион тоннаны құрайды. Бұған қоса қазір Қазақстан жыл сайын химия өнімдерін, соның ішінде тыңайтқыштарды 2 миллиард АҚШ долларына экспорттап отырған ел.
Демек, ел химиясындағы бар мүмкіндікті дамыту үшін экспортпен бірге отандық ауыл шаруашылығы өндірісін көтерудің негізін қалыптастыру бізге әлемдегі ең негізгі өнім жеткізушілердің бірі болуға жағдай туғызады. Минералды тыңайтқыштарды Орталық Азия мен Ресей де өте көп мөлшерде пайдаланады. Сондықтан химия өнеркәсібін дамыту мәселелерін кешенді түрде қараудың кезі жеткен сияқты. Бұл үшін алдағы жылдарға нақты міндеттер қойып, Үкімет оны дер кезінде шешуге тиіс деп ойлаймыз.
Химия өнеркәсібі елдің ғылыми-техникалық өсу қарқынының деңгейін де анықтайды. Мысалы, өнеркәсіптік өндірістегі химия саласының үлесі АҚШ пен Жапонияда - 6,5, Қытайда - 7,7, ЕО елдерінде 4,6 пайызды құрайды. Ал Қазақстандағы химия өнеркәсібі бүгінгі күні мұндай көрсеткіштерге қол жеткізген жоқ, бірақ белгілі бір өсу қарқыны байқалады. Сегіз айдың қорытындысы бойынша химия өнеркәсібінің өндіріс көлемі 70 миллиард теңгегені құрапты. Бұл 2007 жылғы осы уақытпен салыстырғанда 11,7 пайызға көп.
Әсіресе, соңғы үш жылдан бері салада экономикалық өсу қарқыны анық байқала бастаған. Соған сәйкес бұл еліміздің өнеркәсіп өндірісіндегі химия саласы үлесінің арта түскенін көрсетеді. Мысалы, 2006 жылы химия саласының үлесі 0,8 пайыз болса, 2007 жылғы сегіз айда бұл көрсеткіш 1 пайызды құраған.
Қазақстанның химия өнеркәсібі бүгінде минералды тыңайтқыштарды (фосфор, азот, хром тұздары, т.б.) дайындау саласына бейімделген. Елімізде химия саласының 500 кәсіпорны бар. Оның ішінде 460 кіші, 30 орта және 9 ірі кәсіпорын жұмыс істейді. Аталған салада 14 мың адам еңбек етеді. Саладағы ірі кәсіпорындар туралы айтсақ, бұлар: "Қазфосфат" ЖШС, "ҚазАзот" ЖШС, және "Ақтөбе хром қоспалары" ЖШС болып табылады.
"Қазфосфат" ЖШС фосфор шикізатын өндіру мен минералды тыңайтқыштар, жемдік фосфаттар сияқты т.б. фосфор өнімдерін өңдеуге бағытталған. Оны шикізатпен тоқтаусыз қамтамасыз ету үшін Балқаш қаласынан 2008 жылы күкірт қышқылын шығаратын зауыт салынды. Ол шілде айынан бастап іске кірісті. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,2 миллион тонна өнім өндіруге жетеді.
Химия ғылымдары институтын отандық химия ғылымының іргетасын қалаушы, қазіргі ғылымның негізі, күретамыры десек те артық айтқандық емес. Біздің институтта жылына 150-ден астам студент дәріс алып, олар білікті мамандар қатарын толықтыруға өзінше үлес қосуда. Ұлттық даму институттарының қаржылай және маркетингтік қолдау көрсетулерінің нәтижесінде біздің институт соңғы үлгідегі технологиялық өнімдерді игеруде соны жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Атап айтсам, мұнай-химия өнімдерін өндірудің жаңа катализаторларын, косметикалық ланолин өндіру, жұмсақ полимерлі табақтар мен электроизоляциялық жабындар және сапалы тыңайтқыштар өндіру сияқты осы заманның қажеттіліктерін қанағаттандыруда ауқымды жұмыстар атқарып келеді.
Қарсылық білдірген себебіміз, іргелі ғылым ошағы мемлекет қарамағында қалсын дедік. Бұл - жалғыз біздің ғана жанайқайымыз емес, ғылыми орта айтып жеткізе алмай жүрген дат. Қуаныштысы, үкімет өзінің 28 наурыз күні отандық БАҚ-тарда жарық көрген қаулысымен іргелі ғылым нысандарын мемлекет меншігінде қалдырып әрі заңдық нормамен акционерлеуге яғни жекешелендіруге тыйым салынуын қамтамасыз ететін шешім қабылдады. Ондай болса, бұл оң қадамның Елбасының алдыңғы қатарлы елдер қатарына ену бағытындағы ұзақ мерзімді жоспарына, индустриялық-инновациялық дамуға толық мүмкіндік беретініне күмәнім жоқ.
Экспортты былай қойғанда, тыңайтқыш еліміздің өзінде тапшы болып отыр. Ал егер тыңайтқыш экспорттайтын болсақ, экономикамызға зор үлесі тиер-ақ еді. Қазір Үкімет басшылығы бақ сынап көрсек деп жатыр, кім біледі қалай боларын... Әлемдік рынокқа шығуға бөгет болып отырған біраз шаруаларды еңсеруге тура келіп тұр оларға. Менің ойымша, тығырықтан шығу үшін, ең алдымен, минералдық тыңайтқыштардың құнын төмендетудің жолдарын қарастырған жөн сияқты. Көп түйін сонда шешіле түседі деп ойлаймын.
Осы тұста айта кетейін, қазір алға қойылып отырған міндеттер зор. Атап айтсам, минералдық тыңайтқыш өндірудің жылдық көлемін 2014 жылы 3 миллион тоннаға жеткізу жоспарланып отыр. Оған күдігім бар немесе сенімім мол деп те айтпай-ақ қояйын. Оның нәтижесін уақыт көрсете жатар.
Жалпы айтқанда, егер фосфор, азот және басқа минералдық тыңайтқыштар өндірсек, оны бүкіл дүниеге таратудың қиындығы болмас еді, өйткені қазір тыңайтқышқа зәру болып отырған елдер өте көп. Яғни өздеріңіз білесіздер, астық, ет, сүт сияқты сұранысы өте жоғары өнімдер өндіру тікелей тыңайтқыштарға байланысты.
Құрамында әртүрлі фосфоры бар өнім өндіруге, атап айтсам, фосфаттар негізінде фосфор қышқылы, фосфор қышқылының тұздарын шығаруға біздің қабілетіміз жетеді деп ойлаймын. Әсіресе ауыл шаруашылығына аса қажет. Тыңайтқыштың бұл түрін тасымалдай алмай отырғандығымыздың негізгі себебі сол қоспаларға кеп тіреліп тұр. Егер сөз болып отырған қоспалардан тазартсақ, фосфор тыңайтқыштарын тіпті жоғары бағамен экспорттауға да болар еді.
Химия өнеркәсібін дамытудың жалпы әлемдік ағымы дамыған елдерде мұнайды мономерлік және полимерлік материалдарға дейін тереңдете өңдеу технологиялары мен процестеріне бағытталған. Ал біздің елдегі өнеркәсіп, өкінішке қарай, мұнайды алғашқы өңдеу процестеріне ғана негізделген.
Біз жер қойнауындағы химиялық шикізат қоры жағынан дүниежүзіндегі ең ауқымды елдердің бірі қатарындамыз. Соған қарамастан, Қазақстанның химия өнеркәсібі қазіргі кезде дамыған елдермен салыстырғанда, екі ұрпаққа артта қалып келеді. Қазір барлық елдерді толғандырып отырған бір ғана мәселе - әлемдік деңгейде белең алып келе жатқан қаржылық қиындықтар мен азық-түлік тапшылығынан қалай да аман шығу.
Қай бағытты ұстансақ дұрыс болар екен деп сұрап отырған екенсіз, осындай сын кезеңде біздің химия кәсіпорындары өндіріп жатқан минералдық тыңайтқыштарды еселеп шығарсақ әрі тиімді, әрі ұтымды, әрі пайдалы іс болар еді. Минералдық тыңайтқыштарды өндіруді арттыруға қазір Елбасы да айрықша мән беріп отыр .
2009-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы химия өнеркәсібінің даму жолының картасы деп аталатын жобаны жүзеге асыруға біздің институтқа да зор міндеттер артылмақ.
Отандық химиялық өнімдердің экспорттық бағасы рыноктағы жалпы әлемдік құн арқылы реттеледі және ҚР Үкіметінің кедендік жинақтарымен бақыланады. Бірақ экспортталатын өнімдердің тар шеңберлі тізіміне, негізінен, алғашқы өңдеуден өткен мұнай өнімдері мен мұнай шикізаты ілініп, олардың бағасы айтарлықтай дәрежеде әлемдік шикізат рыноктарындағы мұнай бағасына тәуелді болып отыр. Ешкімге таңсық емес, отандық өндірістердің сұранысын жабатын химиялық өнімдердің басым бөлігі шетелдерден сатып алынады. Олардың бағасы әлемдік бағадан 2,0-2,5 есе қымбат. Сонымен қатар, оларды мерзімінде жеткізу - өз алдына басқа проблема. Бұл біздің отандық өндірістердің қуатын әжептәуір төмендетуге әсер етіп отырғаны тағы бар.
Анау бір жылдармен салыстырғанда, жағдай тұрақтанып келе жатқан сияқты. 1986 жылы оған деген сұраныс көлемі 1 млн тоннаны құраған болатын. Ал 1987-1991 жылдары оның көлемі 480,2 мың тоннаға дейін төмендеді. Тыңайтқыштардың ең аз көлемде пайдаланылған кезі 1998 жылы көрініс берді. Бар болғаны 10,7 мың тонна. Одан кейін 2002 жылы оның көлемі біршама өскен болатын. Соның өзінде ол 18,48 мың тоннаны ғана құрапты. Тыңайтылған егістіктер болса 0,8 пайызға ілдалдалап әрең жетті. Қазіргі кезде сұраныс қарқыны өсіп келеді дер едім. Яғни фосфор тыңайтқышын өндіру 200,0 мың тоннаға дейін жетті. Ал 2008 жылы мемлекеттің тағы 130,0 мың тонна тыңайтқышқа субсидия бергені жұртшылыққа мәлім. Бұл - қуанарлық жайт.
Әлемдік химия өнімдері рыногы орасан және ұйымдастырылуының өзі қазір жоғары бағаға лайық. Оған кім болса да тек аса сапалы тауармен ғана ене алатыны түсінікті. Әйтсе де, оның бір бөлігіне таласуға болатын да шығар. Қалай болған күннің өзінде де, не нәрсені болса да таразыдан өткізіп, екпіндемей, барар жолды бағамдап алған абзал.
Сондай-ақ осы уақытқа дейін белгілі болған брендтерге қарағанда, экономикалық жағынан тиімді болып табылатын тауарлар бағасы маңыздырақ па деп ойлаймын.
Осы тұста айта кетейін, біздің ел, мәселен, фосфориттің әлемдік қоры жағынан төртінші орында тұр. Демек, экспорттың әлеуеті жоғары. Соған қарамастан, Қазақстан өнеркәсібінде химия саласының үлесі тек 1 пайызды ғана құрайды. Елбасы Үкіметке қазір химия өнеркәсібін жетілдірумен мықтап айналысуды қатты тапсырды. Ал бұл сөз жоқ, химия өнімдерін арттырудың маңыздылығы ескеріле басталғанын аңғартып отыр.
Қазір институт бағындыру дәрежесіндегі көптеген инновациялық-технологиялық жобаларды қолданысқа енгізуге дайындап отыр. Бұл жобалардың жүзеге асуы Ұлттық инновациялық қор мен ҚР ғылыми қорының қаржылық және маркетингті қолдауымен жүзеге аспақ. Жаңа өндірісті меңгеру отандық технологияны шикізаттар мен материалдарды жоғары деңгейде өңдеуге, біздің химия өнеркәсібін дүниежүзілік нарықта бәсекеге қабілетті жасауға септігін тигізеді.
Химиялық кластер - болашағынан көп үміт күттіретін әрі тиімді құрылым. Алайда барлық тығырықтан шығудың негізгі жолы бұл емес. Тек бизнес пен нарықтағы бірнеше саланы топтастырып, соның нәтижесінде жемісті ынтымақтастық құру үшін ғана қолайлы. Дәл қазіргі кезде кластер бізге еліміздің химия индустриясын дамытуға аса қажет. Инвесторларға келсем, бізге көз тігіп отырғандар аз емес. Білуімше, осы 3-4 жылдың ішінде 15 миллиардқа жуық инвестиция келеді деп күтілуде.
Нәтижелі істердің басы енді басталып жатыр. Негізі, Қазақстанды мұнай, газ және химия өнеркәсібі іске қосылғалы отырған сындарлы кезең күтіп тұр.
Еурохим - әлемге әйгілі ұйым. Ол өзінің жұмысшылар санының көптігімен және техникалық, шикізат ресурстарымен әлемді мойындатуға беделі де, мүмкіндігі де мол. Олардың әлемдік нарықта нық тұрғанына менің күмәнім жоқ. Олардың қазақстандық фосфор өнімдеріне назар аударулары жайдан-жай емес. Химия өнеркәсібінің бұл секторы кейіннен Ресейге өтіп кеткені болмаса, ұзақ уақыт бұрынғы Кеңес Одағының дәл осы салалас өндірістерімен бір болған еді. Еурохимнің біздің отандық бизнеске келуін, өз басым, қуана қолдаймын. Сөз жоқ, мұндай қарым-қатынастар ресурстарымызды тоғыстырып, қажетті ақпараттар алмасуымызға кең жол ашады.
2.Химия өндірісінің салалары
Химия өнеркәсібі ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі, еңбек заттарын өңдеуде негізінен химия әдістерді баса қолданатын өндіріс салаларының комплексі. Іштей химия және мұнай-химия өнеркәсібі болып бөлінеді. Химия өнеркәсібіне жататын салалар: кен-химия (фосфорит, апатит, калий тұзын өндіру және байыту, күкірт т.б. алу), негізгі химия (анорганикалық қышқылдар, минералдық тұздар, сілтілер, жасанды тыңайтқыштар, хлор, аммиак өндірісі), жасанды және синтетикалық талшықтар, синтетикалық шайыр және пластикалық массалар, сыр-бояу өнеркәсібі (әк, литопон, сыр, эмаль, нитроэмаль т.б. өндіру), химия тездеткіштер (реактивтер) және ерекше таза заттар, синтетикалық бояғыштар, фотохимия, тұрмыстық химия, химия-фармацевтика. Мұнай-химия өнеркәсібіне синтетикалық каучук, негізгі органикалық синтез өнімдерін өндіру, резина-асбест өнеркәсібі жатады.
Химиялық мелиорация екпе дақылдарға қолайлы жағдай туғызып, өнімін арттыру және еңбек шығынын кеміту үшін топыраққа химиялық жолмен әсер ететін шаралар жүйесі. Химиялық мелиорация әсерінен өсімдік тамыры өсетін топырақ қабатындағы өсімдікке зиянды тұздар мөлшері кемиді, топырақтың қышқылдығы және сілтілігі төмендейді. Химиялық мелиорация топырақта қоректік заттардың түрлерін молайтды, оның физика-химиялық күйін жақсартады Жер жағдайы, ауа райы ерекшеліктеріне, өсірілетін дақылдар және оның агротехникасының әр түрлілігіне байланысты топырақ құрамы мен құнарлылығын арттыруға бағытталған химиялық мелиорация түрлері де, әдістері де, техникасы мен технологиясы да белгілі аймақ жағдайына байланысты болады. Қазақстанның қара топырақсыз өңіріндегі батпақты, күлгін, шымды-күлгін және сілтісізденген топырақтың қышқылдығы төмендету үшін топыраққа әк және шөлді, шөлейт аудандарда тұзды және сортаң топырақтың сілтілігін төмендету үшін гипс қосады.[9]
Химиялық мелиорациялық маңызды шаралар: топырақтың өсімдік тамыры жайылған қабатына фосфор тыңайтқыштарын, шымды-батпақ топырақтарға құрамында мыс бар тыңайтқыштар шашу: бұл топырақтардың қышқыл түріне мыс пен әк тыңайтқыштарын аралас қодану; суландырылған жерлерге бағалы дақылдар себу; өсімдіктерді арам шөптерден, зиянкестер мен аурулардан қорғауды тиімді ұйымдастыру; топырақ өңдеу; егін егу және баптау жұмыстарын кезінде жүргізу, тыңайтқыштарды егіс танабына біркелкі енгізу. Химиялық мелиорация мелиорациялаудың басқа да түрлерімен, суару, топырақ эрозиясымен күрес шаралары, сортаң топырақтарды жуу т.б. жұмыстарын комплексті түрде жүргізгенде нәтижелі болады.
Әрине, химия адамға көп пайда тигізеді, химиясыз қазіргі заманда өмірді елестету мүмкін емес. Себебі барлық жерде химияландыру процесі жүзеге асуда. Алайда, химияның айналадағы қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері көп. Отын өртеу және басқа өнеркәсіптердің нәтижесінде соңғы 100 жылдың ішінде атмосфераға 400 млрд көміртек оксиді тоннасы бөлінген , оның концентрациясы ауада 18 пайызға өскен.
Жылу двигательдерімен жұмыс істейтін көліктің барлық түрлері атмосфераны ластандыратын қуатты көз болып табылады. [ 4 ]
Ауаға автомобильдердің пайдаланған газдармен бірге көміртек, азот, күкірт, альдегид оксиді, жанбаған көмірсутектер және де хлор, бор, фосфор, қорғасыны бар өнімдер шығарылады. Автомобиль, кеме және теміржол көліктерінің дизельді двигательдері ауаны аса қатты ластандырады.
Ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Базалық мұнай-химия өнiмiн алу жөнiндегi аталған өндiрiс негiзiнде одан әрi полиэтилен және полипропилен, полистрол, этилбензол және олардан жасалатын түрлi өнiмдер (құбырлар, құрылыс материалдары, химиялық талшықтар, халық тұтынатын тауарлар және т.б.) өндiру жөнiндегi мұнай-химия кәсiпорындары құрылатын болады.
Арнайы экономикалық аймақтың басымдықтарын дамытудың қалқалау
қағидатымен бiрге пайдалана отырып Атырау облысында Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркiн құру жөнiндегi iс-шаралар әзiрленуде, яғни шикiзаттан газ тарату жөнiндегi қондырғысының оңтайлы схемасы бойынша орналасатын нүктелi географиялық аумақтардың арнайы экономикалық аймағын енгiзу. Арнайы экономикалық аймақтың мәртебесi мен құрылымы дамудың қалқалау қағидатымен бiрге мұнай-химия өндiрiстерiн және мемлекеттердiң қатысу кезiнде тиiстi инфрақұрылымды құру мен дамыту жөнiндегi капиталды қажетсiнетiн инвестициялық жобаларды iске асыру үшiн барынша қолайлы жағдайлар жасайды. "Атырау облысындағы Ұлттық индустриялық мұнай-химия технопаркi" арнайы экономикалық аймағын құру кезiнде қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етуге ықпал етуi тиiс Ұлттық технопарктiң моделi пайдаланылатын болады.
Химия өнеркәсібінің перспективалық бағыттары Қазақстан Республикасының химия өнеркәсібін дамытудың перспективалық және басым бағыттарына: экспортқа бағдарланған салалар; елдің шикізат ресурстарына негізделген өндірістер жатады [6].
Фосфор саласын дамытудың басымдықтары: рудалық базаны дамыту;
Германияда шығарылатын фосфор өнімдеріне (Қазфосфат ЖШС-нің қазақстандық брендін құру);
Қазфосфат ЖШС-і, Жаңажамбыл фосфор зауыты филиалының кәсіпорындарын жаңғырту, қайта жаңарту;
электротермадан фосфор қышқылын гидрометаллургиялық әдістермен (бұл әдіс Кингисепп қаласы фосфорит ӨБ-де сынақтан өтті) алуға бірте-бірте көшуді қарау;
қосылған құны жоғары - триполифосфат, фосфор қышқылының тұзы өнімдерін ұлғайту;
бес күкіртті фосфорды, майлау майлары мен флотореагенттерге қоспаларды ұйымдастырудың мүмкіндігі;
фосфор өндірісінің қалдықтарын қайта өңдеуге қосу;
химиялық реагенттер (тұз тұнбасының ингибиторларын және т.б.);
шығаратын кәсіпорындар мұқтаждықтары үшін полимерлік фосфаттар өндірісін құру [2].
1.1 Минералдық және органикалық минералдық тыңайтқыштар өндірісі
Минералдық және оргоминералдық минералдық тыңайтқыштар саласындағы минералдық және оргоминералдық тыңайтқыштар саласын дамытудың басымдықтары:
минералдық тыңайтқыштар өндірісінің көлемін ұлғайту;
күкірт қышқылы мен аммиак өндірісі бойынша қуаттылықтарды құру;
халықаралық стандарттарға жауап беретін, бәсекеге қабілетті минералдық тыңайтқыштар сортоменттерін кеңейту;
фосфориттерді, минералдық тыңайтқыштар алудың ескірген технологияларын олардың бәсекеге қабілетін көтеретін инновациялық технологияларға ауыстыра отырып, қайта өңдеу технологияларын жетілдіру (аммонданған калцийфосфат, аммосерфос, фторсыздандырылған аммофос мен аммофосфат және т.б.);
Қазфосфат ЖШС-нің тыңайтқыштар алу саласындағы ҒЗТКӘ әзірлеу;
жаңа буындағы (биологиялық кешенді микробиологиялық органотыңайтқыштық және микро тыңайтқыштар) тыңайтқыштар шығару, соның ішінде, қайта өңдеуге теңгерілген шикізатты (қоңыр көмірді) және қайталама қалдықтарды (фосфориттік ұнтақтар, әк қождарын және басқаларын) тарту жолымен, көректік жинақтауыштың жоғары жиынтығы бар көп жақты қолданылатын оргоно-минералдық тыңайтқыштар алша отырып, тыңайытқыштарды шығару жөніндегі өндіріс құру [10].
1.2 Металл емес материалдардың қасиеттері
Химия өндірісі мен техниканың өркендеуіне байланысты соңғы кезде ағаш, пластмасса, резеңке, шыны сияқты көптеген ме - талл емес материалдар халық шаруашылығынын әр түрлі салаларында кеңінен қолданылып келеді. Өйткені бұл материалдардың металдар мен олардың қорытпаларында жоқ кейбір тамаша қасиеттері бар. Ағаштың меншікті салмағы аз, меншікті беріктігі (беріктік . шегінің меншікті салмағына қатынасы), серпімділік, тербелісті өшіру қасиеттері жоғары және өқдеуі жеңіл де қоры мол. Совет Одағы ағаш қорының байлығы жағынан дүние жүзінде бірінші орын алады. Дүние жүзіндегі ағаш қорының үштен бірі біздің елде. Еліміздегі ағаш қоры 45 млрд. ж3-ден асады. Отанымызда жыл сайын ондаған миллион квадрат метр ағаш өндіріс, қуры-лыс, транспорт мұқтаждықтары (кеме, мебель жасау, көмір, ме - таллургия өндірістеріне) және үй жабдықтары қажетіне жумса-лады. Ғылым мең техниканың өркендеуіне байланысты ағаш материалдарынық жаца қасиеттері ашылып, оларды халық ша-руашылығының бұрын-соңды колданбаған жаңа салаларында қолдану мүмкіндігі күннен-күнге артуда. Ағаштан машинанын подшипнигі,комбайнның қалақшалары, молотилканың шатуны, автомобильдің кузовы сияқты көптеген техникалық детальдар жасалады.
Сонымен қатар, ағаш химия өндірісінде метил, этил спирттері мен канифоль, скипидар сияқты заттардың шикізаты ретінде қолданылады.
Техникада пластикалық материалдардың алатын орны да өзгеше. Пластмассаның меншікті салмағы аз және электроизо-ляциялық қасиеті жоғары болғандықтан, ол электротехника, радиотехника, телевизия өндірісінде көптеген приборлар мен олардың детальдарын жасау үшін қолданылады. Полиэтилен, полистрол сияқты пластмассалардың ылғалға беріктік касиет-тері жоғары болғандықтан, оларды жоғары жиілікпен жүмыс істейтін аппараттарда изолятор қызметін атқаратын детальдар жасау үшін колданылады [5].
Машина жасау өндірісінде автомобильдің кузовы мен под - шипник, тісті дөңгелектер, авиацияда самолеттін мыңдаған детальдары осы материалдардан жасалады. Пластмасса үй тұрмысы, ауыл шаруашылығы, құрылыс жүмыстары сияқты көптеген жерлерде конструкциялық материал ретінде колданыла - ды. Келешекте ағаш, металл сияқты материалдардын, орнынаш олардан арзан, әрі сапалы, женіл синтетикалык материалдарды одан ары кен түрде колданатын болады. Металл емес материалдарды ендіруді арттыру және олардың жаңа түрлерін жасау әдістерін өркендету мәселесін 1958 жылғы КПСС Орта-лық Комитетінін май Пленумы мен КПСС XXII съезі этап көрсеткен болатын. КПСС XXIII съезінің программасы халық байлығын арттыруға мүмкіндік беретін жақа және арзан материалдар алу жөнінде химиянын жетістіктерін сарқа пай-далануды атап көрсетті. КПСС Орталық Комитетінің декабрь Пленумы (1963 ж.) пластмасса өнімдерін 1963 жылғымен са-лыстырғанда 1970 жылы 6 -- 7 есе арттыруды Отанымыздын, химиктеріне міндет етіп қойды. Соңғы кезде беріктігі жоғары пластмассаларды алу технологиясынын ашылуына байланысты (шыны пластиктер) пластикалық материалдар техңикада бұрын пайдаланылмаған салаларында қолданылатын болды. Шыны пластиктердін, беріктігі-алюминий қорытпалары мен темен легір-. ленген болаттарға карағанда жоғары, ал олардың меншікті бе-ріктігін металдар мен олардын, қорытпаларынын, меншікті берік-тігімен салыстырсақ, аса күнды материал екендігін көреміз. Мысалы, тығыздығы болаттың тығыздығынан терт есе кем шыны пластиктіқ беріктік шегі а =95 кГмм2.
Пластмассаларды автомобиль мен кемелерде конструкция-лык материал ретінде пайдаланғанда олардың салмағын 30 -- 40%-ке кемітуте мүмкіндік береді. Мыс, никель, қалайы, корға-сын сияқты түсті металдардын 3 -- 4 тоннасының орнына пластмассаның 1 тоннасьш жұмсауға болады. Бұл жағдайда пластмассадан жасалған детальдың түсті металдан жасалған детальға карағанда өзіндік қүны темен де, өндеу технологиясы онай болады.
Алғашқы кезде жасалған пластмассалардьщ жылуға төзім-ділігі нашар еді. Казіргі кезде үздіксіз кыздырғанда 260°С, үз-ліспен қыздырғанда 450 -- 280° С, ал аз уақыт қкздырғанда 1400 -- 1900°С температураға шыдайтын пластмассалар бар.
Халық шаруашылығы үшін шыныдан жасалған материал-дардын, маңызы зор. Әр түрлі физика-химиялық қасиеттері бар шынылар химия, транспорт, авиация өндірістері және құрылыс пен үй тұрмысында қолданылады.
Көптеген конструкциялық материалдарда кездеспейтін ка-сиеттер резенкеде болады. Резеңкеден жасалған бүйымдар мен детальдар техниканыц сан алуан салаларында колданылады.
Каучук және резеңке.
Каучукпен европалықтар алғаш рет XV ғасырдың аяғында танысқан. 1493 жылы Хрпстафор Колумб екінші саяхатында Оқ-түстік Америкадағы Гаити аралынық тұрғындарының ойнайтын добы мең хош иісті шайнайтын сағызына назар аударады. Бұл зат каучук еді. X. Колумб саяхатында кездескен бүйымдармен бірге каучукты да Европаға ала келеді. Бірақ XVIII ғасырға дейін Европада каучуктын сырын ешкім біле алмады. Каучук-тын, сырын 1735 жылы француз оқымыстысы Шарль Де Ля Кан-далин ашты. 1735 жылы Париж Академиясы жер меридианынын доғасын өлшеу үшін Оңтүстік Америкаға географиялық экспедиция жібереді. Осы экспедицияның қүрамына Кандалин де енеді. Кандалин ез жұмысын орындай жүріп кг-учукты да зерттеп Европаға келгеннен сон каучуктын касиеттерГтуралы еңбек жазады.
Осы еңбек аркылы европалыктар каучукты алу жолы және оныц касиеттерімен танысады. Европалықтар осы еңбек аркылы табиғи каучукпен танысады және каүчүк ағашының кабығын кырыққан кезде бөлінетін латекс деп аталатын сұйық заттан алынатындығын біледі. Каучук деген сөз Бразнлияныц као-очу (ағаштын көз жасы) деген сөзінен шыққан.
Табиғи каучук белгілі топқа жатпайтын ботаникалық өсімдіктердің шырынынан өндіріледі. Каучук өсімдіктері Оңтүстік Америка, Африка, Малайя Архипелага сияқты экватордың тропика-лық аймақтарында өседі.
Каучукты ең көп беретін биіктігі 45 м, жуандығы 2,5 -- 2,8 м-ге жететін Бразилия гевеясы. Елімізде ертеде каучук тау сағыз, қырьш сағыз, көк сағыз деген өсімдіктерден өндірілген. Гевея ағашы егілген жердің 1 км2 ауданынан жылына 300-500 кг, бір туп ағаштан куніне небәрі 160 г шьірын (латекс) алынады. Каучук ағашынан бөлініп алынған латекс ауада тез өзгеріп, қоюла-нып қалады. Оңтүстік Американын тұрғындары ерте кезде-ақ латексте белгілі формалы саз балшықтан жасалған калыпқа (форма) жағып, оны оттың күлімен кептіру арқьглы аяқ киім, су құюға арналған ыдыс, резеңке сиякты көптеген бұйымдар жаса-ған. Бразилиялықтар латекске оқ дәрісін (кукірт) қосып, кунге кептіру арқылы оны резеңкеге айпалдырған. Бұл вулканизация процесінің жабайы турі еді.
Табиғи латекстің күрамында майда шар (глобус) түрінде 40%-ке дейін каучук, қалғаны су, белок, шайыр, қант және кул (минерал тұздар) болады. Каучукты латекстен кұмырсқа, сірке қышқылдарын қосу арқылы беледі. Бұл қышқылдардын әсері-нен латекстің құрамындағы каучук түйіршіктері бірігіп (каогу-ляция), тұнба түрінде ыдыстың тубіне шөгеді. Бөлінген каучук сумей жуылып тазартылған соң, бетіне өркек салынған екі вал-дын арасынан өткізіліп, жалпақ лентаға айналдырылады. Лен-таның бетіндегі ернек оны орап сактағанда немесе бір орыннан екінші орынға тасымалдағанда лентаны бір-біріне жабыстыр-майды. 1832 жылы неміс химигі Людерсдор каучукты күкірттің скипидардлгы ертіндісімен өңдеу арқылы катайтуға болатын-дығын, яғни, вулканизация әдісін тапты.
Қазіргі кезде каучуктен халық шаруашылығының әр түрлі салаларында қолданылатын резеңке туріндегі көптеген конструк-циялық бұйымдар жасалады. Резеңке -- майға, әр турлі агрес-сивті орталарға, үйкеліске берік, созылғыш изолятор, тербелісті тұту кабілеті күшті, беріктік шегі жоғары органикалық зат. Сондыктан резеңке басқа материалдармен салыстырғанда құн-ды материал болып табьглады.
Резеңке үй тұрмысынан бастап ракета жасау ендірісіне дейін қолданылады. Резенкеден түрмыста аяқ киімнен бастап автомо-биль мен самолёттердің дөңгелектері және көптеген детальдары ' жасалады. Елімізде әндірілген каучуктын жартысынан көбі ма-шина жасау өндірісіне жұмсалады.
Бір комплект Москвич автомобилінін дөнгелегін жасауға 24 кг, ЗИЛ-150 машинасына -- 160 кг, ал МАЗ маркалы маши-наның дөңгелектеріне 1879 кг каучук жүмсалады. ТУ-104 реак-тивті самолётте жалпы салмағы 2,5 г резенкеден жасалған 9 мындай детальдар бар. 1964 жылы 24 млн дана автомобиль дөң-гелегі өндірілген болса, ол 1970 жылы 44 млн данаға жетпек. Егер 1827 жылы дүние жүзі өндірісінің каучукке мұқтаждығы 290 3 г болған болса, 1911 жылы 75 мың тонна, 1962 жылы 48,1 млн т, ал 1980 жылы бүл сан 10 -- 25 млн тоннаға жетпек. XIX ғасырдың басында резенкеден 10 мың түрлі бүйым жасалса, қа-зіргі кезде 40 мыңдай бұйым жасалады. Каучук өндірісі те.чни-каның өсуіне байланысты, күннен-күнге еркендеп келеді. Каучук өндірісі соқғы жүз жылдың ішінде 2000 есе артты. Резеңкенін. серпімділік, су, газ еткізбеу, беріктік, пластикалык, агрессивті ортаға тезімділігі сияқты тамаша физика-химиялық қаснеттері оны техниканың сан алуан тарауларында қолдануға мәжбүр ете-ді. Сондықтан резеңке қазіргі кезде аса қүнды конструкциялық материалдардын. катарына жатады.
Жасанды каучук алу. Каучук жасанды және табиғи каучук болып екіге бөлінедІ; Табиғи каучук алу жолы жоғарыда айтыл-ды. Енді жасанды каучук алу жолдарын қарастырайық. Табиғи каучук өскелең өндіріс мүқтажын. қанағаттандыра алмайды. Се-бебі табиғи каучук алынатын өсімдіктер каучукты аз береді және олар жер шарыньщ барлык жерінде өсе бермейді. Сондык-тан XIX ғасырдың басында жер жүзініц химиктері жасанды кау-чук алудың жолын іздеді. Жасанды каучук алу мақсатымен 1826 жылы ағылшын физигі Майкл Фарадей каучуктын, молекулалық құрылысын зерттеп, оның химиялық формуласын (С5Н8) анықтады.
1835 жылы неміс химигі Химли каучукты қүрғақ айдау әдісі-мен оны құраушыларына жіктеп, изопренді (С5Св) алды. Соңғы зерттеулердін нәтижесінде каучук мономер изопреннің полимері екендігі анықталды. Полимер дегеніміз жай қосылыстын, біртек-тес молекулаларынан қүралған көп молекулалы зат. Жай моле-кул алы заттар белгілі температура мен қысымда бірігіп (поли-мерленіп) күрделі молекула түзеді.-Осылайша каучуктың таби-ғаты анықталып болғаннан сон оны'химиктер жасанды жолмен алуға кірісті. Үлы Октябрьдіц революциясы жеңгеннен кейін біз-дін елде 1928 жылы дүние жүзінің ғалымдарына жасанды каучук алу жолын табуға конкурс жариялады. Осы кезде неміс химигі Готлиб: Каучукты синтездеу жолымен алғысы келген адамдар уақытын босқа жібереді деген еді. Готлибке керісінше Лебедев каучукты жасанды жолмен алудын бір емес екі жолын үсынды: біріншісі изопренді полимерлеу де, екіншісі бутадиеннен алу.
1932 жылдан бастап елімізде Лебедев әдісі бойынша жасан-ды каучук өндіретін заводтар жүмыс істеіі бастады. Қазіргі кезде полимерлеу әдісімен каучуктын 40-ка жуық түрі алынады. Сонымен жасанды немесе синтетикалық каучук дёгеніміз көп молекулалы қасиеті каучуктын қасиетіне үксас вулканизацияла-натын органикалық зат.
Жасанды каучукты, этил, метил спирттері, мүнгй, табиғи газ, бутадиен және бутадиен туындылары мен стирол, изобутилен сиякты органикалык. заттарды полимерлеу аркылы алады.
Елімізде жасанды каучук кебінесе дивинилден алынады. Ди-винил торф, ағаш сиякты органикалык заттардан алынатын спирттерден өндіріледі. Дивинил -- қалыпты жағдайда йісі 6aj қатаю температурасы 4,5° С, полимерлеу нәтижесінде каучукк айналатын газ. Техникада жасанды каучуктың мына турлері жи колданылады:
1. Хлоропренді каучук хлоропренді полимерлеу арқыль алынады. Бул каучук химиялық төзімділігі атмосфера, темпера-тураға беріктік жашнан табиғи каучуктен асып туседі, кемшілі-гі металдарды тотықтырады және диэлектрлік касиеті нашар.
2. Натрий-бутаднен каучугін бутадиенді полимерлеу аркылы алғаш рет 1934 жылы Лебедев алды. 'Бутадиен этил спиртінен алынады. Бұл каучуктен жасалған резеңке -- 40° С температура-да касиеттерін сактай алады.
3. Силиконды каучуктер кремний-органикалық қосылыстар-дан алынады. Бұл каучук негізінде жасалған резеңке -- 60° С + + 250° С температура аралығында өз касиеттерін өзгертпей жу-мыс істей алады.
Резеңке алу. Каучуктың физика-механикалық касиеттері на-шар болғандықтан одан тікелей бұйымдар жасауға болмайды. Каучукке әр турлі қасиеттер беретін заттар (ингредиенттер) қо-сып вулканизациялау арқылы оны резеңкеге айналдырады. Резеңке - ингредиенттер қосыльш, вулканизацияланған каучук.
Резеңкенің құрамында оның туріне байланысты 5%-тен 92%-ке дейін каучук болады. Резеңке жасау ушін каучукке мынадай заттар косылады:
1. Вулканизацияланатын заттар ретінде кукірт, натрий, ди-лаза.минобензол, кукіртті сутегіг кукірттің қос тотығы сияқты заттар косылады.
Каучуктьгң қурамындағы күкірттің мөлшерін өзгерту аркы-лы жумсақтығы әр турлі резеңке алуға болады. Кукірттің кау-чуктегі мөлщері 25%-ке жеткенде каучук катайып эбонитке ай-налады. Резеңкенің қурамында кукірт мөлшері 1,5 -- 5% шама-сында болады. Вулканизациялау процесі ыстық, суық куйде және газбен жургізіледі.
Жуан кабырғалы резеңке бұйымдарын вулканизациялау . процесі арнаулы аппаратта 120 -- 150° С температурада жургізі-леді. Суық куйде вулканизациялау процесінде резеңке, 0,5 -- 3 минут жарты хлорлы кукірттің бензиндегі ертіндісіне батыры-лады, ал газбен вулканизациялау үшін резеңкені шамалы уакыт кукіртті газ (S02), күкірті сутегі (H2S) газдарында устайды. Суық куйде және газбен вулканизациялау әдістері жуқа қабыр-ғалы резеңке бұйымдары ушін қолданылады. Вулканизация про-цесі арнаулы бу казандарымен электр немесе бумен қыздырыла-тын престерде жургізіледі.
2. Катализатор (вулканизацияны тездеткіш) ретінде коп-такс тиурам сиякты органикалык заттар мен кейбір металдар-дың (Pb, Zn) тотыктары колданылады. Бул заттар каучукке 0,5 -- 5% мелшерде вулканизациялау температурасын төмендету және процесті тездету үшін косылады [ 5]
1.3 Химия өнеркәсібінің ғылыми-техникалық дамуы
Көп рудалық және рудалы емес пайдалы қазындыларды өндіру және қоры бойынша басыңқы орынды саны шектеулі елдер алады. Мысалы, дүниежүзілік өндірудің 23 бөлігінен астамы 90 жылдардың соңында тек төрт мемлекетте орналасқан: марганец бойынша - Қытайда, ОАР және Бразилияда, кобальт бойынша - Канада, Ресейде, Заирде, Замбияда, хром бойынша - ОАР, Қазақстанда, Үндістанда, Түркияда, вольфрам бойынша - Қытайда, Ресейде, Өзбекстанда, Корейде, ванадий бойынша - ОАР, Ресейде, Қытайда, АҚШ-та. Қорғасынның жоғары сапалы қоры Қытайда, Австралияда, АҚШ-та, Канадада, Перуда, цинк - Канадада, Австралияда, Қытайда, Перуда, АҚШ-та шоғыландырылған.
Рудалық емес қазбалардың арасында минералды тыњайтқыштар өндірісі үшін шикізаттар қорыныњ үлкен елеулі екенін айту керек. Фосфориттер қорлары мен өндірісініњ көп бөлігі АҚШ-та, Мароккода, Ресейде, Қытайда, Қазақстанда орналасқан.
Калий тұздардың тыңайған жерлері Ресейде, Канадада, Германияда, Францияда, АҚШ-та, Белоруссияда орналасқан.
Құрылықтық қайраңның жер қойнауында әртүрлі металдардың көптеген жинақтары оқшауландырылған. Австралия, Канада, АҚШ, Жапон, Чили жағаларында темір, мыс, никель, қалайы жғне басқа рудаларды өндіру бойынша теңіз шахталары жұмыс істеуде. Малайзия, Индонезия, Тайланд жағасында қалайы кені, Аляскада - алтын кені, Үндістан, Бразилия, Австралия жағасында сирек кездесетін металлдар кені - маңыздылардың бірі болып табылады.
Қазіргі кезде тек қана Қытай мен Үндістан жыл сайын 60 миллион тонна минералды тыңайтқыштарды тұтынады екен. Елбасы Н.Назарбаев қытай кәсіпкерлерінің Қазақстанның химия кеніштеріне қомақты қаржымен келуге дайын екенін байқайтынын бекерге айтқан жоқ. Осы орайда қазақ елінің ауыл шаруашылығы мен азық-түлік өнімдерін өндіретін іргелі мемлекет болуға мүмкіндігі бар екенін ескере отырып, минералды тыңайтқыштарға өз диқандарымыздың да мұқтаж екенін ұмытпаған жөн. Егер агроөнеркәсіп кешендері, шаруа қожалықтары ең қажетті озық агротехникаларды қолданатын болса, Қазақстанның ішкі қажеттілігі бұл тыңайтқыштарға жыл сайын 2,6 миллион тоннаны құрайды. Бұған қоса қазір Қазақстан жыл сайын химия өнімдерін, соның ішінде тыңайтқыштарды 2 миллиард АҚШ долларына экспорттап отырған ел.
Демек, ел химиясындағы бар мүмкіндікті дамыту үшін экспортпен бірге отандық ауыл шаруашылығы өндірісін көтерудің негізін қалыптастыру бізге әлемдегі ең негізгі өнім жеткізушілердің бірі болуға жағдай туғызады. Минералды тыңайтқыштарды Орталық Азия мен Ресей де өте көп мөлшерде пайдаланады. Сондықтан химия өнеркәсібін дамыту мәселелерін кешенді түрде қараудың кезі жеткен сияқты. Бұл үшін алдағы жылдарға нақты міндеттер қойып, Үкімет оны дер кезінде шешуге тиіс деп ойлаймыз.
Химия өнеркәсібі елдің ғылыми-техникалық өсу қарқынының деңгейін де анықтайды. Мысалы, өнеркәсіптік өндірістегі химия саласының үлесі АҚШ пен Жапонияда - 6,5, Қытайда - 7,7, ЕО елдерінде 4,6 пайызды құрайды. Ал Қазақстандағы химия өнеркәсібі бүгінгі күні мұндай көрсеткіштерге қол жеткізген жоқ, бірақ белгілі бір өсу қарқыны байқалады. Сегіз айдың қорытындысы бойынша химия өнеркәсібінің өндіріс көлемі 70 миллиард теңгегені құрапты. Бұл 2007 жылғы осы уақытпен салыстырғанда 11,7 пайызға көп.
Әсіресе, соңғы үш жылдан бері салада экономикалық өсу қарқыны анық байқала бастаған. Соған сәйкес бұл еліміздің өнеркәсіп өндірісіндегі химия саласы үлесінің арта түскенін көрсетеді. Мысалы, 2006 жылы химия саласының үлесі 0,8 пайыз болса, 2007 жылғы сегіз айда бұл көрсеткіш 1 пайызды құраған.
Қазақстанның химия өнеркәсібі бүгінде минералды тыңайтқыштарды (фосфор, азот, хром тұздары, т.б.) дайындау саласына бейімделген. Елімізде химия саласының 500 кәсіпорны бар. Оның ішінде 460 кіші, 30 орта және 9 ірі кәсіпорын жұмыс істейді. Аталған салада 14 мың адам еңбек етеді. Саладағы ірі кәсіпорындар туралы айтсақ, бұлар: "Қазфосфат" ЖШС, "ҚазАзот" ЖШС, және "Ақтөбе хром қоспалары" ЖШС болып табылады.
"Қазфосфат" ЖШС фосфор шикізатын өндіру мен минералды тыңайтқыштар, жемдік фосфаттар сияқты т.б. фосфор өнімдерін өңдеуге бағытталған. Оны шикізатпен тоқтаусыз қамтамасыз ету үшін Балқаш қаласынан 2008 жылы күкірт қышқылын шығаратын зауыт салынды. Ол шілде айынан бастап іске кірісті. Зауыттың қуаттылығы жылына 1,2 миллион тонна өнім өндіруге жетеді.
Химия ғылымдары институтын отандық химия ғылымының іргетасын қалаушы, қазіргі ғылымның негізі, күретамыры десек те артық айтқандық емес. Біздің институтта жылына 150-ден астам студент дәріс алып, олар білікті мамандар қатарын толықтыруға өзінше үлес қосуда. Ұлттық даму институттарының қаржылай және маркетингтік қолдау көрсетулерінің нәтижесінде біздің институт соңғы үлгідегі технологиялық өнімдерді игеруде соны жетістіктерге қол жеткізіп отыр. Атап айтсам, мұнай-химия өнімдерін өндірудің жаңа катализаторларын, косметикалық ланолин өндіру, жұмсақ полимерлі табақтар мен электроизоляциялық жабындар және сапалы тыңайтқыштар өндіру сияқты осы заманның қажеттіліктерін қанағаттандыруда ауқымды жұмыстар атқарып келеді.
Қарсылық білдірген себебіміз, іргелі ғылым ошағы мемлекет қарамағында қалсын дедік. Бұл - жалғыз біздің ғана жанайқайымыз емес, ғылыми орта айтып жеткізе алмай жүрген дат. Қуаныштысы, үкімет өзінің 28 наурыз күні отандық БАҚ-тарда жарық көрген қаулысымен іргелі ғылым нысандарын мемлекет меншігінде қалдырып әрі заңдық нормамен акционерлеуге яғни жекешелендіруге тыйым салынуын қамтамасыз ететін шешім қабылдады. Ондай болса, бұл оң қадамның Елбасының алдыңғы қатарлы елдер қатарына ену бағытындағы ұзақ мерзімді жоспарына, индустриялық-инновациялық дамуға толық мүмкіндік беретініне күмәнім жоқ.
Экспортты былай қойғанда, тыңайтқыш еліміздің өзінде тапшы болып отыр. Ал егер тыңайтқыш экспорттайтын болсақ, экономикамызға зор үлесі тиер-ақ еді. Қазір Үкімет басшылығы бақ сынап көрсек деп жатыр, кім біледі қалай боларын... Әлемдік рынокқа шығуға бөгет болып отырған біраз шаруаларды еңсеруге тура келіп тұр оларға. Менің ойымша, тығырықтан шығу үшін, ең алдымен, минералдық тыңайтқыштардың құнын төмендетудің жолдарын қарастырған жөн сияқты. Көп түйін сонда шешіле түседі деп ойлаймын.
Осы тұста айта кетейін, қазір алға қойылып отырған міндеттер зор. Атап айтсам, минералдық тыңайтқыш өндірудің жылдық көлемін 2014 жылы 3 миллион тоннаға жеткізу жоспарланып отыр. Оған күдігім бар немесе сенімім мол деп те айтпай-ақ қояйын. Оның нәтижесін уақыт көрсете жатар.
Жалпы айтқанда, егер фосфор, азот және басқа минералдық тыңайтқыштар өндірсек, оны бүкіл дүниеге таратудың қиындығы болмас еді, өйткені қазір тыңайтқышқа зәру болып отырған елдер өте көп. Яғни өздеріңіз білесіздер, астық, ет, сүт сияқты сұранысы өте жоғары өнімдер өндіру тікелей тыңайтқыштарға байланысты.
Құрамында әртүрлі фосфоры бар өнім өндіруге, атап айтсам, фосфаттар негізінде фосфор қышқылы, фосфор қышқылының тұздарын шығаруға біздің қабілетіміз жетеді деп ойлаймын. Әсіресе ауыл шаруашылығына аса қажет. Тыңайтқыштың бұл түрін тасымалдай алмай отырғандығымыздың негізгі себебі сол қоспаларға кеп тіреліп тұр. Егер сөз болып отырған қоспалардан тазартсақ, фосфор тыңайтқыштарын тіпті жоғары бағамен экспорттауға да болар еді.
Химия өнеркәсібін дамытудың жалпы әлемдік ағымы дамыған елдерде мұнайды мономерлік және полимерлік материалдарға дейін тереңдете өңдеу технологиялары мен процестеріне бағытталған. Ал біздің елдегі өнеркәсіп, өкінішке қарай, мұнайды алғашқы өңдеу процестеріне ғана негізделген.
Біз жер қойнауындағы химиялық шикізат қоры жағынан дүниежүзіндегі ең ауқымды елдердің бірі қатарындамыз. Соған қарамастан, Қазақстанның химия өнеркәсібі қазіргі кезде дамыған елдермен салыстырғанда, екі ұрпаққа артта қалып келеді. Қазір барлық елдерді толғандырып отырған бір ғана мәселе - әлемдік деңгейде белең алып келе жатқан қаржылық қиындықтар мен азық-түлік тапшылығынан қалай да аман шығу.
Қай бағытты ұстансақ дұрыс болар екен деп сұрап отырған екенсіз, осындай сын кезеңде біздің химия кәсіпорындары өндіріп жатқан минералдық тыңайтқыштарды еселеп шығарсақ әрі тиімді, әрі ұтымды, әрі пайдалы іс болар еді. Минералдық тыңайтқыштарды өндіруді арттыруға қазір Елбасы да айрықша мән беріп отыр .
2009-2015 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы химия өнеркәсібінің даму жолының картасы деп аталатын жобаны жүзеге асыруға біздің институтқа да зор міндеттер артылмақ.
Отандық химиялық өнімдердің экспорттық бағасы рыноктағы жалпы әлемдік құн арқылы реттеледі және ҚР Үкіметінің кедендік жинақтарымен бақыланады. Бірақ экспортталатын өнімдердің тар шеңберлі тізіміне, негізінен, алғашқы өңдеуден өткен мұнай өнімдері мен мұнай шикізаты ілініп, олардың бағасы айтарлықтай дәрежеде әлемдік шикізат рыноктарындағы мұнай бағасына тәуелді болып отыр. Ешкімге таңсық емес, отандық өндірістердің сұранысын жабатын химиялық өнімдердің басым бөлігі шетелдерден сатып алынады. Олардың бағасы әлемдік бағадан 2,0-2,5 есе қымбат. Сонымен қатар, оларды мерзімінде жеткізу - өз алдына басқа проблема. Бұл біздің отандық өндірістердің қуатын әжептәуір төмендетуге әсер етіп отырғаны тағы бар.
Анау бір жылдармен салыстырғанда, жағдай тұрақтанып келе жатқан сияқты. 1986 жылы оған деген сұраныс көлемі 1 млн тоннаны құраған болатын. Ал 1987-1991 жылдары оның көлемі 480,2 мың тоннаға дейін төмендеді. Тыңайтқыштардың ең аз көлемде пайдаланылған кезі 1998 жылы көрініс берді. Бар болғаны 10,7 мың тонна. Одан кейін 2002 жылы оның көлемі біршама өскен болатын. Соның өзінде ол 18,48 мың тоннаны ғана құрапты. Тыңайтылған егістіктер болса 0,8 пайызға ілдалдалап әрең жетті. Қазіргі кезде сұраныс қарқыны өсіп келеді дер едім. Яғни фосфор тыңайтқышын өндіру 200,0 мың тоннаға дейін жетті. Ал 2008 жылы мемлекеттің тағы 130,0 мың тонна тыңайтқышқа субсидия бергені жұртшылыққа мәлім. Бұл - қуанарлық жайт.
Әлемдік химия өнімдері рыногы орасан және ұйымдастырылуының өзі қазір жоғары бағаға лайық. Оған кім болса да тек аса сапалы тауармен ғана ене алатыны түсінікті. Әйтсе де, оның бір бөлігіне таласуға болатын да шығар. Қалай болған күннің өзінде де, не нәрсені болса да таразыдан өткізіп, екпіндемей, барар жолды бағамдап алған абзал.
Сондай-ақ осы уақытқа дейін белгілі болған брендтерге қарағанда, экономикалық жағынан тиімді болып табылатын тауарлар бағасы маңыздырақ па деп ойлаймын.
Осы тұста айта кетейін, біздің ел, мәселен, фосфориттің әлемдік қоры жағынан төртінші орында тұр. Демек, экспорттың әлеуеті жоғары. Соған қарамастан, Қазақстан өнеркәсібінде химия саласының үлесі тек 1 пайызды ғана құрайды. Елбасы Үкіметке қазір химия өнеркәсібін жетілдірумен мықтап айналысуды қатты тапсырды. Ал бұл сөз жоқ, химия өнімдерін арттырудың маңыздылығы ескеріле басталғанын аңғартып отыр.
Қазір институт бағындыру дәрежесіндегі көптеген инновациялық-технологиялық жобаларды қолданысқа енгізуге дайындап отыр. Бұл жобалардың жүзеге асуы Ұлттық инновациялық қор мен ҚР ғылыми қорының қаржылық және маркетингті қолдауымен жүзеге аспақ. Жаңа өндірісті меңгеру отандық технологияны шикізаттар мен материалдарды жоғары деңгейде өңдеуге, біздің химия өнеркәсібін дүниежүзілік нарықта бәсекеге қабілетті жасауға септігін тигізеді.
Химиялық кластер - болашағынан көп үміт күттіретін әрі тиімді құрылым. Алайда барлық тығырықтан шығудың негізгі жолы бұл емес. Тек бизнес пен нарықтағы бірнеше саланы топтастырып, соның нәтижесінде жемісті ынтымақтастық құру үшін ғана қолайлы. Дәл қазіргі кезде кластер бізге еліміздің химия индустриясын дамытуға аса қажет. Инвесторларға келсем, бізге көз тігіп отырғандар аз емес. Білуімше, осы 3-4 жылдың ішінде 15 миллиардқа жуық инвестиция келеді деп күтілуде.
Нәтижелі істердің басы енді басталып жатыр. Негізі, Қазақстанды мұнай, газ және химия өнеркәсібі іске қосылғалы отырған сындарлы кезең күтіп тұр.
Еурохим - әлемге әйгілі ұйым. Ол өзінің жұмысшылар санының көптігімен және техникалық, шикізат ресурстарымен әлемді мойындатуға беделі де, мүмкіндігі де мол. Олардың әлемдік нарықта нық тұрғанына менің күмәнім жоқ. Олардың қазақстандық фосфор өнімдеріне назар аударулары жайдан-жай емес. Химия өнеркәсібінің бұл секторы кейіннен Ресейге өтіп кеткені болмаса, ұзақ уақыт бұрынғы Кеңес Одағының дәл осы салалас өндірістерімен бір болған еді. Еурохимнің біздің отандық бизнеске келуін, өз басым, қуана қолдаймын. Сөз жоқ, мұндай қарым-қатынастар ресурстарымызды тоғыстырып, қажетті ақпараттар алмасуымызға кең жол ашады.
2.Химия өндірісінің салалары
Химия өнеркәсібі ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларының бірі, еңбек заттарын өңдеуде негізінен химия әдістерді баса қолданатын өндіріс салаларының комплексі. Іштей химия және мұнай-химия өнеркәсібі болып бөлінеді. Химия өнеркәсібіне жататын салалар: кен-химия (фосфорит, апатит, калий тұзын өндіру және байыту, күкірт т.б. алу), негізгі химия (анорганикалық қышқылдар, минералдық тұздар, сілтілер, жасанды тыңайтқыштар, хлор, аммиак өндірісі), жасанды және синтетикалық талшықтар, синтетикалық шайыр және пластикалық массалар, сыр-бояу өнеркәсібі (әк, литопон, сыр, эмаль, нитроэмаль т.б. өндіру), химия тездеткіштер (реактивтер) және ерекше таза заттар, синтетикалық бояғыштар, фотохимия, тұрмыстық химия, химия-фармацевтика. Мұнай-химия өнеркәсібіне синтетикалық каучук, негізгі органикалық синтез өнімдерін өндіру, резина-асбест өнеркәсібі жатады.
Химиялық мелиорация екпе дақылдарға қолайлы жағдай туғызып, өнімін арттыру және еңбек шығынын кеміту үшін топыраққа химиялық жолмен әсер ететін шаралар жүйесі. Химиялық мелиорация әсерінен өсімдік тамыры өсетін топырақ қабатындағы өсімдікке зиянды тұздар мөлшері кемиді, топырақтың қышқылдығы және сілтілігі төмендейді. Химиялық мелиорация топырақта қоректік заттардың түрлерін молайтды, оның физика-химиялық күйін жақсартады Жер жағдайы, ауа райы ерекшеліктеріне, өсірілетін дақылдар және оның агротехникасының әр түрлілігіне байланысты топырақ құрамы мен құнарлылығын арттыруға бағытталған химиялық мелиорация түрлері де, әдістері де, техникасы мен технологиясы да белгілі аймақ жағдайына байланысты болады. Қазақстанның қара топырақсыз өңіріндегі батпақты, күлгін, шымды-күлгін және сілтісізденген топырақтың қышқылдығы төмендету үшін топыраққа әк және шөлді, шөлейт аудандарда тұзды және сортаң топырақтың сілтілігін төмендету үшін гипс қосады.[9]
Химиялық мелиорациялық маңызды шаралар: топырақтың өсімдік тамыры жайылған қабатына фосфор тыңайтқыштарын, шымды-батпақ топырақтарға құрамында мыс бар тыңайтқыштар шашу: бұл топырақтардың қышқыл түріне мыс пен әк тыңайтқыштарын аралас қодану; суландырылған жерлерге бағалы дақылдар себу; өсімдіктерді арам шөптерден, зиянкестер мен аурулардан қорғауды тиімді ұйымдастыру; топырақ өңдеу; егін егу және баптау жұмыстарын кезінде жүргізу, тыңайтқыштарды егіс танабына біркелкі енгізу. Химиялық мелиорация мелиорациялаудың басқа да түрлерімен, суару, топырақ эрозиясымен күрес шаралары, сортаң топырақтарды жуу т.б. жұмыстарын комплексті түрде жүргізгенде нәтижелі болады.
Әрине, химия адамға көп пайда тигізеді, химиясыз қазіргі заманда өмірді елестету мүмкін емес. Себебі барлық жерде химияландыру процесі жүзеге асуда. Алайда, химияның айналадағы қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерлері көп. Отын өртеу және басқа өнеркәсіптердің нәтижесінде соңғы 100 жылдың ішінде атмосфераға 400 млрд көміртек оксиді тоннасы бөлінген , оның концентрациясы ауада 18 пайызға өскен.
Жылу двигательдерімен жұмыс істейтін көліктің барлық түрлері атмосфераны ластандыратын қуатты көз болып табылады. [ 4 ]
Ауаға автомобильдердің пайдаланған газдармен бірге көміртек, азот, күкірт, альдегид оксиді, жанбаған көмірсутектер және де хлор, бор, фосфор, қорғасыны бар өнімдер шығарылады. Автомобиль, кеме және теміржол көліктерінің дизельді двигательдері ауаны аса қатты ластандырады.
Ең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz