Автоматты басқару теориясы пәнінен электронды оқулық жасау
Кіріспе
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап көрсетілгендей, «ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр». Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы екенін көрсетті.
Қазақстанның «индустриалды» қоғамнан «ақпараттық қоғамға» өтуі ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет) қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық, ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы, тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы ақпарат:
1) Қайшылықсыз;
2) Артықсыз;
3) Тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға, жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ (мәліметтер базасын басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы локальдік және тораптық деректер базасын құрып және оның ішінде жұмыс істеуге және кез келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба құруға мүмкіндік береді.
Локальді МББЖ – барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді МББЖ – нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ – ге файл – серверлік, клиент – серверлік, бөлінген МББЖ – лар жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап – бірнеше компьютерлерді байланыстырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ – ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді. Көпқолданбалы МББЖ – леріне: Oracle, Informix, SyBase, Microsoft SQL Server, InterBase және т.б. жатады.
DELPHI – ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының болмауы (деректерді сипаттау тілі) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase, Paradox, InterBase.
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап көрсетілгендей, «ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр». Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы екенін көрсетті.
Қазақстанның «индустриалды» қоғамнан «ақпараттық қоғамға» өтуі ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет) қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық, ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси, әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы, тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы ақпарат:
1) Қайшылықсыз;
2) Артықсыз;
3) Тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға, жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ (мәліметтер базасын басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы локальдік және тораптық деректер базасын құрып және оның ішінде жұмыс істеуге және кез келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба құруға мүмкіндік береді.
Локальді МББЖ – барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді МББЖ – нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ – ге файл – серверлік, клиент – серверлік, бөлінген МББЖ – лар жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап – бірнеше компьютерлерді байланыстырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ – ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді. Көпқолданбалы МББЖ – леріне: Oracle, Informix, SyBase, Microsoft SQL Server, InterBase және т.б. жатады.
DELPHI – ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының болмауы (деректерді сипаттау тілі) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase, Paradox, InterBase.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Н.Ә.Назарбаев 01.03.2006ж
2. Электронды оқулықтарды пайдалану . А.Абубаева , Информатика негіздері, №4 - 2006ж
3. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі. Г.Бейсенова, Қазақстан мектебі №6 - 2006ж
4. Дәстүрлі және электрондық оқытуды кіріктіру. Қазақстан мектебі, №7,8 – 2006ж
5. Жаңа формациядағы ұстаз, оның кәсіби мәдениеті. Н.Мұратәлиева, Мектеп директоры №3 – 2006ж. және т.б.
6. ГОСТ 12.2.032 78. ССБТ (Система стандартов безопасности труда). Рабочее место при выполнении работ сидя. Общие эргономические требования.
7. СанПиН для работников вычислительных центров от 22.05.95 г.
8. ГОСТ 2239-79. Лампы накаливания общего назначения. Технические условия.
9. Санитарные нормы и правила (СанПиН) 2.2.2/2.4.1340-03. Гигиенические требования к персональным электронно-вычислительным машинам и организация работы.
10. Федеральные законы: «Об акционерных обществах» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.); «Об обществах с ограниченной ответственностью» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.) – М.: Книга сервис, 2005. – 128 с.
11. Экономика: Учебник / Под ред. Булатова А.С. – М.: Юристъ, 2003. – 734 с.
12. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Н.Ә.Назарбаев 01.03.2006ж
13. Электронды оқулықтарды пайдалану . А.Абубаева , Информатика негіздері, №4 - 2006ж
14. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі. Г.Бейсенова, Қазақстан мектебі №6 - 2006ж
15. Дәстүрлі және электрондық оқытуды кіріктіру. Қазақстан мектебі, №7,8 – 2006ж
16. Жаңа формациядағы ұстаз, оның кәсіби мәдениеті. Н.Мұратәлиева, Мектеп директоры №3 – 2006ж. және т.б.
17. Теория автоматического управления / Под ред. А.А.Воронова. - М. : Высшая школа. -1977.-Ч.I.-304с.
18. Бесекерский В.А., Попов Е.П. Теория автоматического регулирования. - М. : Наука, 1974.
19. Егоров К.В. Основы теории автоматического управления. – М. : “Энергия”, 1967
20. Кандзюба С.П. Delphi 6\7. Базы данных и приложения. Лекции и упражнения. Спб.: ООО «ДиаСофтЮП», 2002. –576с.
21. Архангельский А.Я. Object Pascal в Delphi. -М., 2002г.
22. Гофман В.Э., Хомоненко А.Д. Delphi 5. –СПб.: БХВ – Санкт-Петербург, 1999. – 800 с.:ил.
23. Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П., Котенок О.А. Программирование в Delphi 5. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
24. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Delphi 5. Язык Object Pascal. –М: «Диалог –МИФИ» 2000
25. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 3. Проектирование программ. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
26. Культин Н. Delphi 6. Программирование на языке Object Pascal.
27. Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П. Delphi-среда визуального программирования. Спб.: BHV - Санкт-Петербург, 1996г.
28. Архангельский А.Я. Приемы программирования в Delphi. –М.: ООО «Бином-Пресс», 2003 г. –784 с.
29. Джон Матчо, Дэвид Р. Фолкнер. Delphi на примерах. –М.: БИНОМ, 1995г.
30. Орлик С.В. Секреты на примерах: –М.: Восточная книжная компания, 1996г.
31. Конопка Рэй Создание оригинальных компонент в среде Delphi. Киев: DiaSoft Ltd, 1996г. -512с.
32. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 4. Работа с базами данных. Организация справочной системы. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
33. Пономарев В.А. COM и ActiveX в Delphi. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
34. Елманов Н.З., Трепалин С.В. Delphi 4. Технология COM, OLE, ActiveX, Automation, MIDAS, Microsoft Transaction Server. –М.: Диалог-МИФИ, 1999 –320с.
35. Федоров А., Елманов Н. ADO в Delphi. Пер. с англ. –СПб.: БХВ-Питербург, 2002.
1. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Н.Ә.Назарбаев 01.03.2006ж
2. Электронды оқулықтарды пайдалану . А.Абубаева , Информатика негіздері, №4 - 2006ж
3. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі. Г.Бейсенова, Қазақстан мектебі №6 - 2006ж
4. Дәстүрлі және электрондық оқытуды кіріктіру. Қазақстан мектебі, №7,8 – 2006ж
5. Жаңа формациядағы ұстаз, оның кәсіби мәдениеті. Н.Мұратәлиева, Мектеп директоры №3 – 2006ж. және т.б.
6. ГОСТ 12.2.032 78. ССБТ (Система стандартов безопасности труда). Рабочее место при выполнении работ сидя. Общие эргономические требования.
7. СанПиН для работников вычислительных центров от 22.05.95 г.
8. ГОСТ 2239-79. Лампы накаливания общего назначения. Технические условия.
9. Санитарные нормы и правила (СанПиН) 2.2.2/2.4.1340-03. Гигиенические требования к персональным электронно-вычислительным машинам и организация работы.
10. Федеральные законы: «Об акционерных обществах» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.); «Об обществах с ограниченной ответственностью» (в последней редакции от 29 декабря 2004 г.) – М.: Книга сервис, 2005. – 128 с.
11. Экономика: Учебник / Под ред. Булатова А.С. – М.: Юристъ, 2003. – 734 с.
12. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында Н.Ә.Назарбаев 01.03.2006ж
13. Электронды оқулықтарды пайдалану . А.Абубаева , Информатика негіздері, №4 - 2006ж
14. Жаңа ақпараттық технологиялардың тиімділігі. Г.Бейсенова, Қазақстан мектебі №6 - 2006ж
15. Дәстүрлі және электрондық оқытуды кіріктіру. Қазақстан мектебі, №7,8 – 2006ж
16. Жаңа формациядағы ұстаз, оның кәсіби мәдениеті. Н.Мұратәлиева, Мектеп директоры №3 – 2006ж. және т.б.
17. Теория автоматического управления / Под ред. А.А.Воронова. - М. : Высшая школа. -1977.-Ч.I.-304с.
18. Бесекерский В.А., Попов Е.П. Теория автоматического регулирования. - М. : Наука, 1974.
19. Егоров К.В. Основы теории автоматического управления. – М. : “Энергия”, 1967
20. Кандзюба С.П. Delphi 6\7. Базы данных и приложения. Лекции и упражнения. Спб.: ООО «ДиаСофтЮП», 2002. –576с.
21. Архангельский А.Я. Object Pascal в Delphi. -М., 2002г.
22. Гофман В.Э., Хомоненко А.Д. Delphi 5. –СПб.: БХВ – Санкт-Петербург, 1999. – 800 с.:ил.
23. Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П., Котенок О.А. Программирование в Delphi 5. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
24. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Delphi 5. Язык Object Pascal. –М: «Диалог –МИФИ» 2000
25. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 3. Проектирование программ. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
26. Культин Н. Delphi 6. Программирование на языке Object Pascal.
27. Дарахвелидзе П.Г., Марков Е.П. Delphi-среда визуального программирования. Спб.: BHV - Санкт-Петербург, 1996г.
28. Архангельский А.Я. Приемы программирования в Delphi. –М.: ООО «Бином-Пресс», 2003 г. –784 с.
29. Джон Матчо, Дэвид Р. Фолкнер. Delphi на примерах. –М.: БИНОМ, 1995г.
30. Орлик С.В. Секреты на примерах: –М.: Восточная книжная компания, 1996г.
31. Конопка Рэй Создание оригинальных компонент в среде Delphi. Киев: DiaSoft Ltd, 1996г. -512с.
32. Епанешников А.М., Епанешников В.А. Программирование в среде Delphi: Часть 4. Работа с базами данных. Организация справочной системы. –М: «Диалог –МИФИ» 1998
33. Пономарев В.А. COM и ActiveX в Delphi. –СПб.: БХВ-Питербург, 2001.
34. Елманов Н.З., Трепалин С.В. Delphi 4. Технология COM, OLE, ActiveX, Automation, MIDAS, Microsoft Transaction Server. –М.: Диалог-МИФИ, 1999 –320с.
35. Федоров А., Елманов Н. ADO в Delphi. Пер. с англ. –СПб.: БХВ-Питербург, 2002.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 71 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Дипломдық жобаның тақырыбы: Автоматты басқару теориясы пәнінен
электронды оқулық жасау.
Дипломдық жоба 79 беттен, 30 суреттен, 22 кестеден, 19 әдебиеттер
көзінен, 2 қосымшадан тұрады.
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚ, АВТОМАТТЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ, АҚПАРАТТЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР, АҚПАРАТ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР,
СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК ҚҰЖАТТАР, АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ,
АҚПАРАТТЫ БЕРУ, АЖО.
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты басқару теориясы
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
Кіріспе
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы,
тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір
ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы
ақпарат:
1) Қайшылықсыз;
2) Артықсыз;
3) Тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға,
жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер
сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ (мәліметтер базасын
басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы
локальдік және тораптық деректер базасын құрып және оның ішінде жұмыс
істеуге және кез келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба
құруға мүмкіндік береді.
Локальді МББЖ – барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер
базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір
мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді
МББЖ – нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ – ге файл – серверлік, клиент – серверлік, бөлінген МББЖ
– лар жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап –
бірнеше компьютерлерді байланыстырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың
корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ – ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді.
Көпқолданбалы МББЖ – леріне: Oracle, Informix, SyBase, Microsoft SQL
Server, InterBase және т.б. жатады.
DELPHI – ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының
болмауы (деректерді сипаттау тілі) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ
кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase, Paradox, InterBase.
Бұны бірақ та жетіспеушілігі деп те айтуға болмайды, себебі аталған
форматтар өздерін жақсы қолданушылық қабілетін көрсетті. Сонда да DELPHI
мүмкіншіліктерінен қалыспайды, кей – кезде олардан асып та тұрады.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі дегеніміз жаңа мәліметтер базасын
құруға, оны мәліметтермен толтыруға, оның мазмұнын редакциялауға, оларды
реттеуге, безендіруге және баспа құрылғыларына шығаруға немесе байланыс
арналарына жөнелтуге арналған программалық құралдар кешені.
База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген критерийге сәйкес
бейнелейтін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын шығаратын құрылғыға
беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
• Кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
• Кестеден бір немесе бірнеше жазбаны қою;
• Кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
• Берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
МББЖ – нің тағы бір функциясы – мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету.
МББЖ – ның екі жұмыс режимі бар: жобалаушылық және пайдаланушылық.
Бірінші режим база құрылымын құру немесе баяндауға және оның объектілірін
жасауға арналған. Екінші режимде базаны толтыру немесе одан мәліметтер алу
үшін бұрын дайындалған объектілер пайдаланылады.
Жобалаушы кесте құрылымдарын мәліметсіз жасайды және оны тапсырыс
берушімен бірге келісіп, бір қорытындыға келеді.Базаны құрушылар базаны
нақты мәліметтермен толтырмайды. База объектілерін қалау кезеңін де үлгілік
мәліметтер мен эксперименттік толтыру бұған қосылмайды.
Базаны пайдаланушы – формалардың көмегімен оны ақпаратпен толтырады,
мәліметтерді сұрау салулардың көмегімен өңдейді және қорытындыны нәтижелік
кестелер мен есептер түрін де алады.
1 Сұрақтың қойылуы
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Қазақстан қоғамының қазіргі
заманғы даму кезеңінде ғылымның және білім берудің дамуы әлеуметтік-
экономикалық жүйенің бәсекелі маманды даярлау жағдайында алдыңғы қатарлы
мемлекеттің қатарына енді. Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға
арналған білім берудің дамуының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
прогрессивті технологияларды және оқыту жүйелерін жасау және енгізу жоғары
білім берудің даму шарттарының ажырамас бөлігі болып табылады.
Мемлекеттікті нығайту және ұлттық қызығушылықтардың дамуы
мәселелерінде студенттерді мемлекеттік тілге үйретуге айтарлықтай көңіл
бөлінген. Сонымен қоса ақпараттық технологияларды енгізуді қолдану және
кеңейтуде үлкен қажеттілік туындап отыр.
Сондықтан кәсіби даярлау жүйесінде іс қағаздарын жүргізуге оқыту,
жоғары мектептің педагогикалық процесіне ақпараттық технологияларды енгізу
жолдарын іздестіру мен жетілдіру мәселерінің көкейкестілігі ерекше орынға
ие.
Берілген зерттеуді қарастыру барысында білім берудің маңызы жөнінде
А.А.Әбдікәрімұлы, В.В.Егоров, Ж.Ж.Наурызбай, М.Н.Сарыбеков және т.б.
ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше. Білім беруді ақпараттандыру,
компьютерлік техниканы оқу процесінде пайдалану, оны қолдану
Е.А.Батешовтың, Р.М.Дұзбаеваның, Д.М.Жүсібалиеваның, Ж.А.Қараевтың,
М.С.Мәлібекованың, Ә.К.Мыңбаеваның және т.б. авторлардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Оқыту технологиясын оқу процесіне енгізу мәселесімен В.П.Беспалько,
И.Ф.Исаев, И.Я.Лернер, В.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина, Е.Н.Шиянов және т.с.с.
сынды ғалымдар айналысқан.
Кәсіби білім беру проблемасын зерттеуге З.А.Исаева, С.Т.Каргин,
Қ.А.Кертаева, А.П.Сейтешев, Қ.А.Сарбасова, М.В.Семенова, Н.Д.Хмель,
Л.А.Шкутина тәрізді авторлар өз үлестерін қосқан.
Іс қағаздарын жүргізудің теориялық сұрақтары торасында еңбек еткен
Ресейлік авторлар - Ю.М.Аксенов, В.И.Андреева, М.В.Кирсанова,
Қазақстандықтар - В.Салагаев, Б.Шалабай.
Екі тілде іс қағаздарын жүргізу сұрақтарын Л.Д.Дүйсембекова,
М.Қасымбеков, Б.Р.Сейфуллина, В.И.Скала, В.А.Скала және т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Іс қағаздарын жүргізуде ақпараттық технологияны қолдану проблемасымен
ТМД ғалымдары айналысқан, мысалы Ресейде Н.Ю.Гуреева, В.А.Кудряев,
Т.В.Кузнецова, ал Балтика елдерінде А.Е.Рыбаков.
Білім беру саласында құжаттану мамандықтарында ақпараттық технологияны
қолдану проблемасымен Қазақстанда С.А.Муликова, Т.А.Медеуова,
Г.О.Тәжіғұлова еңбектерінің маңызы бар.
Педагогикалық, психологиялық, философиялық және ғылыми зерттеулерді
талдау нәтижесінде зерттеліп отырған тақырып бойынша ақпараттық
технологиялар арқылы жоғары оқу орнында студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту жөнінде арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды. Ақпараттық
технологияларды қолдану бойынша бірқатар ғылыми жұмыстардың бар екендігіне
қарамастан, жоғарыда келтірілген мағлұматтар берілген мәселенің жеткілікті
дәрежеде қарастырылмағанын аңғартады. Сондықтан, ақпараттық технологиялар
арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге оқыту қажеттілігінің арасында
объективті түрде қалыптасқан шешімдерді шешу үшін және осы сұрақтың жоғары
оқу орнының теориясында және практикасында жеткіліксіз деңгейде өңделгені
қарама-қайшылықты қалыптастырды.
Осы қарама-қайшылық зерттеудің проблемасын тудырды, яғни -
студенттерді іс қағаздарын жүргізуге ақпараттық технологиялар арқылы оқыту,
ғылыми түрде негізделген және бәсекеге қабілетті маманды даярлау,
Зерттеудің мақсаты – ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс
қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін теориялық
тұрғыда негіздеп құрастыру.
Зерттеудің нысаны – жоғары оқу орнындағы педагогикалық процесс.
Зерттеудің пәні – ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс
қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеудің негізіне келесі ғылыми болжам қойылды: егер жоғары оқу
орнының оқу-тәрбие процесінде ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді
іс қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі енгізілсе,
онда іс қағаздарын жүргізуге оқыту қызметінің білім берудегі тиімділігі
арта түседі, өйткені мұнда бәсекелі маманды оқытуда жүйелілік пен
біртұтастық принциптері жүзеге асады.
Зерттеудің міндеттері:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың мәнін ашу;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың нәтижелерінің өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы – жоғары оқу орнының педагогикалық процесіне
ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуды енгізген
жағдайда студенттерде іс қағаздарын жүргізу білімі, білігі және дағдысы
қалыптасады, ақпараттық қоғамда бәсекеге қабілетті мамандарды оқытуға кең
мүмкіндіктер жасалынады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілілк қатынас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың, құжаттанушылардың және іс қағаздарын
жүргізушілердің еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Тілдер туралы Заңы және Қазақстан-2030 стратегиясы,
мамандықтардың білім беру стандарттары және жұмыс оқу жоспарлары; бірқатар
жоғары оқу орындарының жұмыс оқу бағдарламалары; оқулықтар; сөздіктер;
мәселе бойынша ғылыми зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері - педагогтардың, психологтардың, философтардың,
құжаттанушылардың, іс қағаздарын жүргізушілердің, тіл және информатика
саласының мамандарының әдебиеттерін теория жүзінде талдау; оқытуда,
педагогикалық іс қағаздарын жүргізуде және құжаттамада, оқулықтарда
ақпараттық технологиялар бойынша жинақталған педагогикалық тәжірибе бойынша
талдау және жалпылау; байқау, әңгімелесу, анкета жүргізу, тестілеу,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибелі-педагогикалық эксперимент, математикалық
статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
– бірінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық-педагогикалық, іс қағаздарын жүргізу,
құжаттану бойынша әдебиеттер қарастырылды, жалпыланды, ғылыми-
әдістемелік, диссертациялық жұмыстар талданды. Зерттеудің ғылыми
аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) қалыптасты,
базалы ұғымдар нақтыланды.
– екінші кезеңде (2002-2005 ж.ж.) айқындаушы эксперимент іске
қосылды, іс қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары жасалды, студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту білімін, білігін және машығын қалыптастыру
деңгейлері анықталды және негізделді; арнайы курс жасалды;
жасалған технология практика жүзінде тексерілді.
– үшінші кезеңде (2005-2007 ж.ж.) студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттар жүйесін
қолдану және енгізу тиімділігі бойынша қалыптастырушы эксперимент
өткізілді, алынған эксперимент берінділері талданды және өңделді.
Алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар,
ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеу материалдары рәсімделді.
Зерттеудің негізгі базасы: Эксперименттік жұмыс Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университетінің Ақпараттық коммуникациялық- технологиялар
факультетінің Автоматтандыру және басқару кафедрасы. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологияның мәні ашылды;
- Іс қағаздарын жүргізуге оқытудағы ақпараттық технологиялар ұғымына
анықтама берілді;
- студенттерді іс қағаздарын жүргізуге оқытудың құрылымы және мазмұны
анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
нәтижелерінің өлшемдері және көрсеткіштері анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі негізделіп құрастырылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1) оқытушыларға арналған Ақпараттық технологиялар арқылы іс
қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар
ұйымдастырылды;
2) Қазақстан тарихы, қазақ тілі, информатика пәндеріне қосымша
тақырыптар енгізілді;
3) Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу, Құжаттарды өңдеу
технологиясы атты арнайы курстары енгізілді;
4) ақпаратты-дидактикалық кешен: АВТОҚұжат-Сөздік автоматты оқыту
жүйесі (куәлік №2195, 26.04.2007), Мемлекеттік тілде іс
қағаздарын жүргізу пәні бойынша электронды оқулық (куәлік №2196,
26.04.2007), Құжаттану циклы пәндері бойынша терминологиялық
сөздік (орыс, қазақ тілдерінде), Іс қағаздарын жүргізу және
құжаттану атты оқу-әдістемелік құралы, Құжаттарды өңдеу
технологиясы пәні бойынша электронды оқулық (куәлік №56,
01.03.2007), Методические рекомендации к выполнению лабораторных
работ по дисциплине ТАУ, Оқу-әдістемелік құжаттаманы рәсімдеу
ережелері. Мәтіндік құжаттамаға арналған жалпы талаптар атты
фирмалық стандарт (қазақ, орыс тілдерінде);
5) Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу пәні бойынша студенттер
арасында университеттік деңгейде факультетаралық олимпиада
өткізілді және ұйымдастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі: талапқа сай
теориялық және әдіснамалық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді
қолданумен, тәжірибелік-педагогикалық зерттеу бағдарламаларының
педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштердің
нәтижелерін қорытындылаумен, ұсынылған әдістеменің тиімділігімен, жоғары
оқу орны оқу-тәрбие процесіне ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың теориялық
негіздерін талдау арқылы ашылған мәні;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі анықталды, атап айтқанда:
оқытушыларға арналған Ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар; Қазақстан тарихы, қазақ
тілі, информатика пәндеріне қосымша тақырыптар; Мемлекеттік тілде іс
қағаздарын жүргізу, Құжаттарды өңдеу технологиясы атты арнайы курстары;
ақпаратты-дидактикалық кешен; Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу
пәні бойынша студенттер арасында университеттік деңгейде факультетаралық
олимпиада;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың өлшемдері мен көрсеткіштері
анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуда
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігі эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы: зерттеудің
негізгі қағидалары жалпы және кәсіби педагогика проблемалары тақырыптары
бойынша өткізілетін университеттің ғылыми семинарларында талқыланды және
халықаралық, республикалық, аймақтық конференцияларда баяндалды: Шәкәрім
атындағы Семей мемлекеттік университеті, Қарағанды университетінің
хабаршысы, 2004, 2006, 2007; Еуразия гуманитарлық институтының
хабаршысы, 2002; Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы, 2006, 2007,
халықаралық, республикалық, аймақтық конференцияларда (Жезқазған, 2001;
Қарағанды, 2001, 2005, 2007; Алматы, 2005; Түркістан, 2006); сонымен қатар
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің жұмыс
тәжірибесіне енгізілді.
2 Техникалық-экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты басқару теориясы
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің эмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі.
Осы аталған барлық дәлелдемелерден қазіргі таңда жоғары білім саласына
ақпараттық технологиялардың, соның ішінде электронды оқулықтардың қажет
екендігі айқындалып отыр.
Осы дипломдық жобалау барысында жобаның техникалық- экономикалық
тиімділік есебі жасалды.
Әзірленген программалық қамсыздандыру жоғары білім саласында қолдану
үшін арналған. Оқулықта өңделетін ақпараттардың көлемінің өсуіне байланысты
құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі маңызды болып табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру пәндік
құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын шешеді. Өнім шығындарды
және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу, сақтау, орындалуды
бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық жерде қолданыла алады.
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады.
3 Қоғамдағы және білім саласындағы ақпараттық технологиялар
3.1 Қоғамды ақпараттандыру
Ақпарат -адамнан да ерте тұған құбылыс. Адам өзінің алғашқы қадамынан
бастап–ақ ақпатартты беру мен сақтаудың жаңа құралдарын іздейді және
табады. Қазіргі кезде ақпарат адам өміріне, ғылымның әртүрлі салаларына
кеңінен енді. Әсіресе ақпарат философия, экономика, физика, математика,
автоматика және т.б. ғылым салаларында кеңінен қолданылуда. Бірақ ақпарат
ұғымы әр ғылым саласында әр түрлі мағынада қолданылып жүр.
Жалпы тұрғыдан алғанда, ақпарат әр түрлі заттар мен қоршаған ортаның
әсері болып табылады. Яғни ол қандай түрде берілсе де, ақпарат өзімізді
қоршаған ортамыздың нақтылы немесе қиялдағы бейнесі болып табылады. Ақпарат
адамның өзінің басында алынған мәліметтердің өңделуі нәтижесінде тууы
мүмкін.
Ақпарат тек сыртқы әсерлерден ғана алынып қоймай, адам миы қабылдаған
деректерін өңдеуден де алынадыСондықтан да ақпарат ұғымына бір мәнді
анықтама беруге болмайды. Бірақта күнделікті өмірден алынатынына және
пайдаланылатындығына сүйене отырып, мынандай жуық анықтама беруге болады:
Ақпарат алу дегеніміз - бізді қоршаған дүниенің құбылыстары мен
объектілерінің қасиеттері, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы
жөнінде нақты мәліметтер мен деректер алу.
Ақпарат - белгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс және т.б.)
туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мәліметтер тобы.
Философиялық түсінік бойынша ақпарат дегеніміз нақты әлемді (өмірді
, қоршаған ортаны) мәліметтер және хабарламалардың көмегімен көрсету.
Бұл хабарламалар тіл(сөзбен айту),бейнелеу, цифрлық мәліметтер,
таблицалар,графиктер,т.б. түрінде болады. Ақпарат материя және
энергиялармен қатар бізді қоршаған ортаның фундаментальды негізі болып
табылады. Бүкіл қоғамды ақпараттандыруға ынталандырған есептеуіш
техникасының дамуына байланысты ақпаратпен жұмыс атқарудын әртүрлі
аспектілері туралы ғылымдар комплексі – информатика пайда болды.
Информатика- ақпаратты алудың, сақтаудың, жаңартудың, тарату мен
пайдаланудың барлық аспектілерін зерттейтін ғылым. Информатика ақпаратты
сақтау мен өзгертуге бағдарланған арнайы компьютерлер шыққанда, яғни
біздің ғасырымыздың ортасында пайда болды, бұл құбылыспен бірге
компьютерлік революция басталды.
-компьютерлік техника мен технологияны жасау мен ендіру және
қоғамдық өмірдің барлық саласында тиәмді пайдаланудың ғылыми және
инженерлік проблемаларын шешу.
Адам сыртқы орта жайлы ақпараттарды өзінің сезім мүшелері арқылы
алады. Практика жүзінде адам ақпараттың 90%-ын көзбен (визуалды), шамамен
9%-дайын құлақпен (аудиальный) және тек 1% шамасын басқа сезім мүшелері
(иіс сезу, дәм сезу, ) арқылы қабылдайды. Осы сезім мүшелері арқылы
ақпарат миға барып түсетін болғандықтан, сезім мүшелері талдаушы
анализатор деп аталады. Компьютер адамға мәтіндік, сандық,
графикалық ақпараттарды сақтау және өңдеу мүмкіндігін береді.
Екіншіден, ақпараттың берілу түрі бойынша. Біз тек техникалық
құрылғылар (жекелікте, компьютер) "түсінетін" ақпараттарды қарастырайық.
Мәтіндік ақпарат, мысалы, кітаптағы мәтін, дәптердегі шығарма,
спектакльдегі актер репликасы, радио арқылы берілген ауа райы. Ауызша
қарым-қатынаста (жеке дидарласу, телефон арқылы сөйлесу, спектакльдің
радио арқылы берілуі) ақпарат тек сөз түрінде, яғни мәтіндік түрде
берілетінін байқаймыз.
Сандық ақпарат, мысалы, көбейту кестесі, арифметикалық мысал,
хоккей матчының есебі, поездің келу уақыты және т.б. Дәл сандық ақпарат
сирек кездеседі. Көбінесе ақпараттың ұсынылуы аралас түрде қолданылады.
Графикалық ақпарат: суреттер, схемалар, сызбалар, фотобейнелер.
Ақпараттың мұндай түрде берілуі ыңғайлы, себебі қажетті образды бірден
жібереді, ал сандық немесе сөз арқылы берілген ақпараттан кейін оның образы
ойлау арқылы жасалады. Сонымен бірге ақпараттың графикалық түрде
берілуі берілген ақпарат туралы толық түсінік бере алмайды. Сондықтан
ақпараттың мәтіндік, сандық және графикалық түрде бірігіп берілуі тиімді.
Мысалы, геометриядағы есепті шешу барысында біз сызбаны
(графика)+түсіндірме мәтінді (мәтін)+сандық есептеулерді (сан) қолданамыз.
Үшіншіден, ақпараттың қоғамдағы мәні бойынша. Ақпараттың түрлері:
← Жеке - бұл нақты адамның білімі, тәжірибесі, интуициясы, білу,
эмоциясы болуы мүмкін ;
← Қоғамдық, қоғамдық-саяси, ғылыми-жариялық, яғни біз ақпараттарды
жалпы ақпарат құрамынан аламыз. Сонымен қатар, бұл бүкіл адамзаттың
тәжірибесі, тарихтық, мәдени және ұлттық салт-дәстүрлері және тағы
басқалары;
← Күнделікті - біз қарым-қатынас барысында бір-бірімізбен алмастырылатын
ақпараттар;
← Эстетикалық - бұл көркем өнер, музыка, театр және сол сияқтылар;
← Арнайы - ғылыми, өндірістік, техникалық, басқарушы.
Біріншіден, адам ақпараттарды caқтaй алады. Біз кітап, газет,
журналдар оқығанда, өзіміздің миымызға мәлімет жинаймыз. Демек, адам миы
ақпараттарды тек қабылдап ғана қоймай, оны сақтай да алады. Адам миына әсер
ететін ақпарат көлемі өте үлкен, сондықтан оларды дәлме-дәл сақтау мүмкін
емес, яғни қабылданған ақпаратты біреуге қайта айтқаныңызда, ол дәлме-дәл
болмайды. Сондықтан да ақпараттарды сақтап тұру үшін сыртқы ақпарат
сақтаушылар пайдаланылады. Олардың қатарына қағаз, папирус, пергамент,
фотопленка, таспалар, дискілер және т.б. енеді.
Екіншіден, адам ақпараттарды қайта тарата алады. Адам өз миында
сақталған ақпараттарды біреуге айтып бере алады. Әңгіме кезінде бір адам
айтушы (ақпарат жолдаушы), ал екінші адам тыңдаушы (ақпарат қабылдаушы)
болады. Кітап оқыған кезде сіз қабылдаушы боласыз да, aл автор жолдаушы
болып табылады. Ал, оқыған кітабыңыздың мазмұнын біреуге айтсаңыз, сіз
ақпарат жолдаушы боласыз да, ал екінші адам қабылдаушы болады.
Ақпарат алмасу - екі жақты процесс, ол үшін жолдаушы және
қабылдаушы болуы керек. Хабар беруге пайдаланылатын құралды ақпарат беру
арнасы деп атайды. Оған теледидар, радио, компьютерлік желі, басылған
құжаттар және т.б. жатады.
Үшіншіден, адам ақпараттарды өңдей алады. Ақпараттарды өңдеу деп бір
ақпарат негізінде жаңа ақпарат алуды айтады. Ақпараттар өнделгенде, оның
берілу түрі, алу жолдары өзгереді, бірақ оның мағынасы өзгермейді.
Ақпараттарды өңдеу үздіксіз процесс, тіпті сіз ұйықтап жатқанда да
ақпараттарды өңдеу процесі жалғаса береді. Алынған деректерді өңдей отырып,
математикалық есептерді шеше отырып, адам бұрын өзінде болмаған жаңа
ақпарат ала алады. Адам өзі қоршаған ортадан ақпарат қабылдайды, оларды
реттейді, салыстырады, талдайды, соның нәтижесінде жаңа ақпарат құра
алады. Сонымен, адам ақпараттарды сақтай алады, өңдейді және тарата алады.
Бүл жағдайда адам қандай да бір амалдар орындайды, оны ақпараттық процесс
дейді. Ақпараттық процесті әр түрлі құрылғыларды пайдалана отырып, өзі
ұйымдастыра алады. Ол құрылғылар қатарына: қағаз, магниттік таспа, дискі,
калькулятор, компьютер және тағы басқалар жатады.
Ақпараттар жинақталады, беріледі, сақталады және өңделеді.
Ақпараттар арқылы орындалатын әрекеттер ақпараттық процестер деп аталады.
Адам қабылдайтын ақпараттар таңба және образды түрде болуы мүмкін. Образды
ақпарат деп дәм, иіс, сезім сияқты табиғи ақпарат көздерінен алынатын
ақпараттарды айтады. Таңба түріндегі ақпараттарға сөз, жазу және тағы
басқа ақпараттар жатады. Жазба мәтін әртүрлі белгілерден (а, в, ".", "-"
...) тұрады. Сөздер дыбыстық белгілерден - фонемалардан тұрады. Фонемадан
сөз және сөйлемдер құрастырылады. Сөз және жазу бір-біріне ұқсайды. Олар
әріптердің сөз буындарының комбинацияларынан құрастырылады.
Таңба түрінде қатысуды қатынасу тілі дейді. Қатынасу тілдері табиғи
және жасанды болып бөлінеді. Табиғи тілге кәдімгі ұлттардың жазба және
сөйлесу тілдері жатады. Мысал ретінде, қазақ, орыс, ағылшын және де басқа
тілдерді атауға болады. Жасанды тілдерге формальды, математика, физика,
музыка, компьютер тілдері жатады. Әр тілдің өзіне сәйкес алфавиттері, сөз
құрастыратын белгілері (символдары) болады. Мысалы, қазақ тілінің 42
символы, орыс тілінің 33 символы, ағылшын тілінің 28 символы бар, ал морзе
тілі екі-ақ белгіден: ".", "-" тұрады. Сандарды құрастыратын алфавиттер
көп. Мысалы: екілік, сегіздік, ондық және оналтылық. Жүйенің негізі қанша
болса, ол жүйеге сонша символ енеді. Мысалы, екілік жүйеге тек екі символ:
0 және 1 енеді. Адам өзінің сезім мүшелері арқылы ақпараттарды өз
бейнесінде (образды) және таңба түрінде қабылдайды.
4 Пәндік аймақтың сипатталуы
4.1 Автоматты басқару теориясы пәнінен электронды оқулықтың ішкі мазмұны
4.1.1 Негізгі ақпарат
Автоматты басқару теориясы – инженерлік мамандықтарға арналған жалпы
техникалық курс. Бұл пән автоматты басқару теориясын оқытады, басқару
жүйелерінің қызмет ету принциптерін қамтамасыз ететін негізгі теориялық
мәліметтер береді.
Автоматты басқару теориясы автоматты басқару жүйелерін зерттеу
тәсілдерін және жобалау негіздерін оқытады. Автоматты басқару теориясы
ұғымы келесі терминдердің жиынтығынан тұрады:
← теория – белгілі бір жағдайларда нақты нәтиже алуға арналған мәліметтер
жиынтығы
← басқару – белгілі бір мақсатқа жету үшін нысанға берілетін әсер
← автоматты басқару- адамның араласуынсыз техникалық жабдықтардың
көмегімен басқару
Пәннің мақсаты: АБТ-ң негізгі жағдайларын оқыту және басқару жүйелерін
дұрыс, нақты эксплуатациялауға жеткілікті мөлешерде анализдеу және
синтездеу тәсілдерімен таныстыру.
Пәннің міндеттері:
1 Келесі сұрақтарды меңгеру
← автоматты басқару жүйелерінің теорияларының негіздерін;
← автоматты басқару жүйелерін анализдеу және синтездеу тәсілдерін;
2 Келесі дағдыларды меңгеру
← автоматты басқару жүйелерін анализдеу;
← автоматты басқару жүйелерін оптималдандыру және синтездеу;
← автоматты реттеу жүйелерін қазіргі жаңашыл нысандық-негізделген
программалық орталарда (мысалы VisSim, Matlab т.с.с) модельдеу және
зерттеу
4.1.2 Автоматты басқару теориясының негізгі зерттеу нысандары
АБТ - ғылыми және техникалық пән, ол нысандар мен басқару
жүйелерінің математикалық модельдерін құрастыру негізінде жүйелік
ұйымдастырудың негізгі принциптерін оқытады. Бұл жобаланатын жүйелердің
сипаттамалары мен қасиеттерін бағалауға және сапаның қажетті талаптарына
жауап беретін жүйелер құруға мүмкіндік береді.
Анализ – басқару жүйесін оның математикалық моделін құрастыру жолымен
зерттеу және осы модельдің қасиеттерін меңгеру. Анализ автоматты реттеу
жүйесінің моделі басқару есебін (міндетін) шешуге күйі келетінін анықтау
мақсатымен жүргізіледі, егер шеше алмаса онда қандай тәсілдермен және
жабдықтармен жүйені жұмысқа қабілетті қылуға болатындығын анықтайды.
Синтез – (теориялық құрастыру) – бұл басқару нысанының мінез-қылығына
сәйкес келетін басқару жүйесінің моделін құру.
Басқару жүйесі- бұл бір немесе бірнеше басқарылатын нысандардың және
оларды басқаратын жүйелердің жиынтығы. Қандай-да болсын автоматты реттеу
жүйесінің іс-әрекеті нысанның жұмысын немесе қажетті режимде процестің
өтуін сипаттайтын реттелінетін шамалардың ауытқуын табудан және осы нысанға
немесе процеске сол ауытқуларды жоя отырып әсер етуден тұрады.
Автоматты басқару теориясындағы негізгі мәселелерге өтпелі процестердің
тұрақтылығы, сапасы, статикалық және динамикалық дәлдік, автотербеліс,
оптималдандыру, синтездеу және идентификациялау жатады.
Автоматты басқару жүйелері келесі бөлімдерден тұрады:
Шамалардың өзгеру сипатына байланысты:
1. Үзіліссіз әрекетті жүйелеря
2. Импульстік әрекетті жүйелер
3. Дискретті әрекетті жүйелер
4. Релелі әрекетті жүйелер
Математикалық әрекеттеріне байланысты:
1. Сызықты жүйелер
2. Сызықты емес жүйелер
Статикадағы қателіктер типіне байланысты:
1. Статикалық АБЖ
2. Астатикалық АБЖ
Автоматты басқару теориясында зерттеу нысаны ретінде ақиқат физикалық
нысандар және басқару жүйелері емес, ал олардың математикалық модельдері
қолданылады. Автоматты басқару жүйесінің математикалық моделін құрастыру
әдісі үш негізгі кезеңдерден тұрады:
1. Автоматты басқару жүйелерінің элементтерінің: басқару нысанының,
ақпараттық-өлшегіш кешендердің, атқарушы құрылғылардың математикалық
модельдері құрылады.
2. Басқару жүйелерінің элементтерінің байланыстарының математикалық
моделдері құрастырылады.
3. Басқару жүйесінің сыртқы ортамен әсерінің математикалық моделі құрылады.
Автоматты басқару жүйесінің математикалық модельдерін қалыптастыру
негізінде ақиқат жүйеде өтетін физикалық процестердің математикалық
сиптатамасы жатыр.
Автоматты басқару теориясында қолданылатын негізгі терминдер:
• Автоматты басқару- бұл басқару жүйелерін адамның араласуынсыз
техникалық жабдықтардың көмегімен басқару
• Амплитудалық-жиіліктік сипаттама (АЖС)- бірқатар шаманың комплекстік
беріліс коэффициентінің модулінің жиілікке тәуелділігі.
• Басқару жүйесін анализдеу- бұл оның құрылымын, қасиетін және
сипаттамаларын меңгеру
• Апериодтық (инерциялы) буын- бұл сызықты жүйелердің инерциялы қасиеті
бар қарапайым моделі
• АЖС – амплитудалық-жиіліктік сипаттама
Синусоидалы сигналдың сызықты буынының күшейту коэффициентінің, яғни
комплекстік коэффициент модулінің жиілікке тәуелділігі.
• Салмақтық функция
Сызықты жүйенің немесе буынның Дирак дельта-функциясына әсері (практикада
–бұл өте қысқа импульс)
• Қарсылық –бұл басқару нысанына түсетін, оның жағдайына кері әсер
ететін бөгеу.
• Интегратор – шығыстық сигналы кірістегі уақытқа байланысты интегралға
пропоруионал буын
• Кибернетика – басқару туралы ғылым
• Комплекстік беріліс коэффициенті- сызықты буындардың кірістік және
шығыстық сигналдарын байланыстыратын жорамал аргумент функциясы.
• Бақыланатын шама- басқару нысанын сипаттайтын және басқару процесінде
өлшенетін шама. Бақыланбайтын шама- өлшенбейді.
• ЛАЖС (логарифмдік амплитудалық-жиіліктік сипаттама)- бұл логарифмдік
масштабта құрастырылған АЖС
• ЛФЖС (логарифмдік фазалық-жиіліктік сипаттама)- бұл жартылай
логарифмдік масштабта тұрғызылған ФЖС (мұнда тек жиілік қана
логарифмдік масштабта алынады)
• Кері байланыс – бұл элементтің шығысын кірісімен байланыстырады
4.1.3 Негiзгi ұғымдар мен анықтамалар
Технологиялық процестi басқару нысанына әсер ететiн тиiмдi ықпалды
басқару дейдi. Егер бұл басқару адамның қатысуынсыз жүзегеасса, оны
автоматты, ал адамның қатысуымен болса қолмен басқару деп атайды. Жалпы
технологиялық процестер орындалатын барлық өндiрiс жабдықтарыбасқару
нысандарына жатады.
Басқару нысанынасәйкес әсер ететiн кез келген техникалық ұрылғы
автоматты басқару құрылғысы делiнедi.
Бiр- бiрiмен байланысты және басқару алгоритiмiне өара әрекеттес
жұмыс жасайтын автоматты басқару құрылғысы мен басқару нысанының жиынтығы
автоматты басқару жүйесi (АБЖ) деп аталады. Жұмыс барысында автоматтв
басқару жүйесiне әртүрлi iшкi жәнесыртқы әсерлер ықпал жасайды. Автоматты
жүйенiң бiр бөлiгiнен келесi бөлiгiнетехнологиялық процестiң бiрқалыпты
өтуiн қамтамасыз ететiн әрекеттiң тiзбектi желiсiн құрайтын әсердi iшкi
әсер деп атайды. Оларды басқарушы әсер дейдi. Ал сыртқы әсер екiге
бөлiнедi. Технологиялық процестiң тиянақты туiне қажет бiрнеше әсер қызмет
алгоритiмiне сәйкес жүйе iрiсiне берiледi де, жоспарланған әсер деп
аталады. Ал, екiшi әсер жүйеге немесе басқару нысанына сыртқы ортада
берiледi. Ал, жүйе жұмысында алдын ала еске алынбайды да, кездейсоқ сипатта
болып, басқару процесiн қиындатады. Сол себептi оларды қоздырғыш әсер деп
атайды.
4.1.4 Автоматты басқару жүйесiн жiктеу
Автоматты басқару жүесiн басқару әдiсi және қызмет белгiсi бойынша
жiктеуге болады. Басқару әдiсiне қарай жүйелер: кәдiмгi - өздiгiнен
бапталатын және адаптивтi- өздiгiнен бапталатын болып үлкен екi класқа
жiктеледi. Кәдiмгi жүйелер қарапайым категориясына жатады да, басқару
процесiнде өз құрылымын өзгертпейдi. Олар – тұйықталмаған, тұйықталған және
аралас басқару жүйелерi болып үш класқаажыратылады. Ал, тұйқталмаған АБЖ
автоматты нық басқару жүйесiне және қозубойынша басқару жүйесiне бөлiнедi.
Ауытқу принципi бойынша жұмыс iстейтiн автоматты басқарудың
тұйықталған жүйесiн автоматты реттеу жүйесi деп те атайды.
Қызмет белгiсi бойынша жiктеуге сәйкес барлық автоматты басқару
жүйелерiн төрт класқа бөледi: тетiктер жұмысын үйлестiретiн жүйе;
технологиялық процестердiң параметрлерiн реттеужүйесi; автоматты бақылау
жүйесi; автоматты қорғау және қармау жүйесi.
Қондырғының жеке тетiктерiнiң , не тұтастай қондырғы жұмысын
үйлестiруге арналған жүйе автоматты қатаң басқару жүйесi болып табылады.
4.1.5 Автоматты жүйе элементтерi
Автоматты жүйе өзара байланысқан және белгiлi бiр қызмет атқаратын
дербес конструкциялық элементтерден тұрады, олар автоматика элементтерi не
құралдары деп атайды. Элементтердi жүйеде атқаратын қызметiне қарай
салыстырушы, түзетушi, қабылдаушы, жоспарлаушы, түрлендiрушi және атқарушы
деп ажыратылады.
Автоматты жүйелерде көрсетiлген негiзгi элементтерден басқа қосалқы
элементтер де болады, оларға ауыстырып қосқыш құрылғылар мен қорғау
элементтерi, резисторлар, сигнал беру жабдықтары жатады.
Автоматика элементтерiнiң қолдану және технологиялық ерекшелктерiн
айқындайтын арнайы сипаттамалары мен параметрлерi болады.
Басты сипаттамалардың бiрiне элементтiң статикалық сипаттамасы жатады.
Статикалық сипаттама деп, тұрақталған режим кезiндегi шамасының
кiрiс шамасына тәуелдiлiгн айтады: =f(). Кiрiстiк шама таңбасына
сәйкес бейреверсивтi (шығыстық шаманың таңбасы өзгерiстiң барлық деңгейiнде
тұрақты болғанда) және реверсивтi (кiрiстк шаманың таңбасының өзгерiсi
шығыстық шаманың таңбасының өзгерiсiне әкеледi) стаикалық сипаттамалар
болып ажыраиылады.
Динамика сипаттама элементiнiң динамикалық режимде, яғни кiрiстiк
шаманың шапшаң өзгерген сәттерiндегi жұмысын бағалау үшiн пайдаланылады.
Оны өтпелi сипаттамамен, берiлiс функциясымен және жиiлiк сипаттамаларымен
өрнектейдi. Өтпелi сипаттама шығысты шаманың t уақытқа тәуелдiлiгiн
көрсетедi: кiрiстiк сигналының секiрмелi өзгерiсi кезiнде
=f(t).
Автоматика элементтерiнiң негiзгi параметрлерiнiң қатарына берiлiс
коэффициентi мен сезiмталдық деңгейi жатады.
шығыстық шамасының кiрiстiк шамасына қатынасын статикалық
берiлiс коэффициентi деп атайды, яғни
Ауытқу бойынаша басқару принципi пайдаланылатын автоматты тұйықталған
жүйелердiң артықшылығына керi байланыстың болуы жатады.
Оң керi байланыс деп, керi байланыс әсерi мен жоспарланған әсердiң
таңбалары дәл келетiн байланысты айтады. Ал дәл келмеген жағдайда терiс
керi байланыс делiнедi.
Негiзгi керi байланыс басқару жүйесiнiң шығысын оның кiрiсiмен қосады,
яғни басқарылатын шаманы жоспарлау құрылғысымен байланыстырады. Ал қалған
керi байланыстар қосымша не жергiлiктi деп аталады. Қосымша керi байланыс
жүйенiң қайсiбiр буынынан алынған әсер сигналын алдыңғы тiзбектегi кез
келген басқа бiр буынның кiрiсiне бередi. Мұндай байланыс жеке
элементтердiң қасиетiмен сипаттамасын жақсарту үшiн пайдаланылады.
5 Электронды оқулықтар
5.1 Электронды оқулықтарды қолданудағы ерекшеліктер және олардың
алатын орны
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас
ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздардың қолында
Н.Ә.Назарбаев
Қазіргі кездегі жапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналған. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап көрсетті.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады.
Мұғалім жеке көзқарасы бар, соны қорғай білетін жігерлі тұлға,
зерттеушілік, ойшылдық қасиеті бар маман, білімді де білікті, көп оқитын,
көп тоқитын, білімін күнделікті ісіне шебер қолдана білетін, өзінің
Студентін өз бетінше білім алуға үйрете алатын болу керек. Бұл өмір талабы.
Мұғалімде ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік, сараптамалық қабілеті
болуы шарт. Ол сонымен қоса ұлттық құндылықтарды яғни, этнопедагогика,
этнопсихология негіздерін меңгеру қажет. Ғаламдасуға байланысты интернет
жүйесін жетік меңгерген, әлемдік білімге сай, мәдениеті жоғары, жеке тұлға
тәрбиелей алатын ұстаз болуы қажет. Осыған қарап ХХІ ғасырда мұғалімге
қойылатын талаптар зор екенін көреміз.
ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет
дәуірі, айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, кәсіби мәдениеттілігіне
мұқият қарайтын дәуір. Бүгінгі білім мазмұны мұғалім мен студенттің
арасындағы байланысты субъективті деңгейде көтерудегі демократиялық
бастамалардың барлығы мұғалімдер арқылы жүзеге асырылады. Бүгінгі мұғалімге
тек пән мұғалімі ретінде қабылдау олқылық көрсетеді. Мұғалім қоғам айнасы.
Ертеңгі күнімізге аттамас бұрын бүгінгі ұстаздың кім екендігіне баға
беріп көрейік. Бүгінгі мұғалім ата-ана, бала бағбаны, қоғам қайраткері.
Мұғалім – оқытушы, мұғалім – ұстаз, мұғалім – оқулық авторы, мұғалім –
технолог, мұғалім-жаңалықты дәріптеуші, таратушы.
Қазіргі таңда дәстүрлі оқыту әдістемесінің заман талабына сай толық
білім беруге, меңгертуге кепілдік бермейтіндігін мектеп тәжірибесі көрсетіп
отыр. Сондықтан жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту процесінде іске асу
үшін оны технологияландыру қажеттілігі туады.
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
Компьютерлік оқыту үрдісінің құрылымдық сызбасын қарастырайық.
Сурет 5.1 Компьютерлік оқыту үрдісінің құрылымдық сызбасы
Оның құраушы элементтері мұғалім, студент, дидактикалық материалдар
мен дербес компьютер. (Сурет 5.1) Осы элементтердің барлығы да бір-біріне
өзара әсер ететін ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда алғашқы
маңызды аспект ролін мұғалім мен студентның компьютерлік сауаттылығын
қамтамасыз етуі, яғни олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен
жұмыс істей білу деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін
түсінуі, осы жүйенің жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқыту меңгерудің 4 деңгейінің (репродуктивтік, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды, нәтижесінде
материалдар жеткілікті дәреже меңгерілмейді, білімнің жүйелілігі,
беріктілігі қалыптаспайды. Компьютердің көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу
негізінде меңгеруді эвристикалық және шығармашылық деңгейге жатқызуға
болады. Студенттер электронды оқулықтан оқығанын, көргенін елестете отырып
тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Ал электронды оқулықта тест
сұрақтары күрделенген тест және жеңілдетілген тест түрінде болады. Қорыта
айтқанда компьютерді сабақта қолдану барысында студенттер:
1. Қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. Студент жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылады,
оның бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және студенттердің пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде студенттер проблемаларды талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – студент арақашықтығын
ұстау болмайды.
Енді электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтарына
тоқталайық.
Тиімді жақтары:
← Студентның уақытын үнемдейді, оқу материалын іздеп отырмайды.
← Студент оқулықты қажет етпей-ақ информатика негіздерінен кез келген
мәліметті алып, оқып үйренуіне болады.
← Тақырыптың үлкен, қиын бөліктерін өткенде қосымша бейнехабар, клиптер,
аудиохабарларды пайдаланады.
← Таңдап алған хабарды көшіруге мүмкіндік бар.
← Сарамандық жұмыстар жылдам түсіндіріледі.
← Бағдарламаны меңгеруге арналған тест сұрақтармен қамтамасыз етілген.
← Көрнекілік құралдарға деген мұқтаждықты азайтады.
← Мүғалім әр студентпен дербес жеке жұмыс жүргізуіне мүмкіндік туғызады.
← Студенттің ой өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, тану үрдісіне ықпал
етеді.
← Зерттеушілік қабілеті бар тұлға қалыптасады.
Тиімсіз жақтары:
← Психология-педагогикалық талаптардың жоқтығы.
← Пән аралық байланыстың аздығы.
← Көрнекілік материалдарда бірыңғай таңдау.
← Оқып үйренудегі мамандық бойынша бағыты ескерілмеген.
← Материалды толық қамтуы немесе оқулықтарды толық аудару.
← Студентның жеке ерекшелігі, денсаулық жағдайы ескерілмеген.
← Берілген материалдағы санитарлық-гигиеналық нормалардың сақталмауы.
← Компьютердің графикалық мүмкіншілігінің қолданылуының нашарлығы және
әлсіздігі.
← Студентның тіл мәдениетінің төмендеуі тірі қарым-қатынасқа түсе
алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. Компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңдерінде ғана пайдалану;
2. Компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. Компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. Дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу.
Себебі электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
т.б. бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқулық жай оқулықтарға өте тиімді
қосымша мүмкіндіктер береді. Атап айтқанда:
← Кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамасыз етеді;
← Жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жобаның тақырыбы: Автоматты басқару теориясы пәнінен
электронды оқулық жасау.
Дипломдық жоба 79 беттен, 30 суреттен, 22 кестеден, 19 әдебиеттер
көзінен, 2 қосымшадан тұрады.
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚ, АВТОМАТТЫ БАСҚАРУ ТЕОРИЯСЫ, АҚПАРАТТЫҚ
ТЕХНОЛОГИЯЛАР, АҚПАРАТ, АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫ, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР,
СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК ҚҰЖАТТАР, АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ,
АҚПАРАТТЫ БЕРУ, АЖО.
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты басқару теориясы
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
Кіріспе
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Мәліметтер базасы – ақпаратты сақтауды және де мәліметтерге ыңғайлы,
тез кіруді қамтамасыз етеді. Мәліметтер базасы өзінен белгілі бір
ережелерге сай құрылған деректер жиынтығын құрайды. Деректер базасындағы
ақпарат:
1) Қайшылықсыз;
2) Артықсыз;
3) Тұтас
болуы керек.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі деректер базасын құруға, толтыруға,
жаңартқанға, жоюға арналған программалық жабдық болып табылады.
DELPHI жүйесі деректер базасын басқару жүйесі болып табылмайды, егер
сөздің тура мағынасын алатын болсақ, бірақ толық МББЖ (мәліметтер базасын
басқару жүйесі) мүмкіндіктеріне ие. Ұсынылып отырған DELPHI құралы
локальдік және тораптық деректер базасын құрып және оның ішінде жұмыс
істеуге және кез келген деректер базасымен жұмыс істей алатын қолданба
құруға мүмкіндік береді.
Локальді МББЖ – барлық бөліктері қолданушы компьютерінің деректер
базасында орналасады. Егер бір мәліметтер базасына бірнеше қолданушылар бір
мезгілде қатынас жасаса, әрбір қолданушының компьютерінде өзінің локальді
МББЖ – нің көшірмесі болуы керек.
Тораптық МББЖ – ге файл – серверлік, клиент – серверлік, бөлінген МББЖ
– лар жатады. Осы жүйенің негізгі атрибуты болып, торап саналады. Торап –
бірнеше компьютерлерді байланыстырып, бір дерекпен бірнеше қолданушылардың
корпоративті жұмысын қамтамасыз етеді.
Көпқолданбалы МББЖ – ақпараттық жүйе құруға мүмкіндік береді.
Көпқолданбалы МББЖ – леріне: Oracle, Informix, SyBase, Microsoft SQL
Server, InterBase және т.б. жатады.
DELPHI – ді кәдімгі МББЖ деп айтуға, оның өзінің кестелік форматының
болмауы (деректерді сипаттау тілі) бөгет жасайды. Сондықтан ол басқа МББЖ
кестелік форматын қолданады. Мысалы: dBase, Paradox, InterBase.
Бұны бірақ та жетіспеушілігі деп те айтуға болмайды, себебі аталған
форматтар өздерін жақсы қолданушылық қабілетін көрсетті. Сонда да DELPHI
мүмкіншіліктерінен қалыспайды, кей – кезде олардан асып та тұрады.
Мәліметтер базасын басқару жүйесі дегеніміз жаңа мәліметтер базасын
құруға, оны мәліметтермен толтыруға, оның мазмұнын редакциялауға, оларды
реттеуге, безендіруге және баспа құрылғыларына шығаруға немесе байланыс
арналарына жөнелтуге арналған программалық құралдар кешені.
База ақпаратын көрсетушілік ретінде берілген критерийге сәйкес
бейнелейтін мәліметтерді іріктеу, оларды реттеу, сосын шығаратын құрылғыға
беру немесе байланыс арналары бойынша беру.
Кез келген МББЖ мәліметтермен төрт қарапайым операция орындауға
мүмкіндік береді:
• Кестеге бір немесе бірнеше жазбаны қосу;
• Кестеден бір немесе бірнеше жазбаны қою;
• Кейбір өрістердің бір немесе бірнеше жазбаларындағы мәндерді жаңарту;
• Берілген шартты қанағаттандыратын бір немесе бірнеше жазбаларды табу.
МББЖ – нің тағы бір функциясы – мәліметтерді басқару. Мәліметтерді
басқару ретінде, әдетте, мәліметтерді рұқсат етілмей қол жетуден қорғау,
мәліметтермен жұмыс режимін көп мәрте пайдалануды қолдау және мәліметтердің
тұтастығы мен үйлесімділігін қамтамасыз ету.
МББЖ – ның екі жұмыс режимі бар: жобалаушылық және пайдаланушылық.
Бірінші режим база құрылымын құру немесе баяндауға және оның объектілірін
жасауға арналған. Екінші режимде базаны толтыру немесе одан мәліметтер алу
үшін бұрын дайындалған объектілер пайдаланылады.
Жобалаушы кесте құрылымдарын мәліметсіз жасайды және оны тапсырыс
берушімен бірге келісіп, бір қорытындыға келеді.Базаны құрушылар базаны
нақты мәліметтермен толтырмайды. База объектілерін қалау кезеңін де үлгілік
мәліметтер мен эксперименттік толтыру бұған қосылмайды.
Базаны пайдаланушы – формалардың көмегімен оны ақпаратпен толтырады,
мәліметтерді сұрау салулардың көмегімен өңдейді және қорытындыны нәтижелік
кестелер мен есептер түрін де алады.
1 Сұрақтың қойылуы
Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі. Қазақстан қоғамының қазіргі
заманғы даму кезеңінде ғылымның және білім берудің дамуы әлеуметтік-
экономикалық жүйенің бәсекелі маманды даярлау жағдайында алдыңғы қатарлы
мемлекеттің қатарына енді. Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға
арналған білім берудің дамуының Мемлекеттік бағдарламасына сәйкес
прогрессивті технологияларды және оқыту жүйелерін жасау және енгізу жоғары
білім берудің даму шарттарының ажырамас бөлігі болып табылады.
Мемлекеттікті нығайту және ұлттық қызығушылықтардың дамуы
мәселелерінде студенттерді мемлекеттік тілге үйретуге айтарлықтай көңіл
бөлінген. Сонымен қоса ақпараттық технологияларды енгізуді қолдану және
кеңейтуде үлкен қажеттілік туындап отыр.
Сондықтан кәсіби даярлау жүйесінде іс қағаздарын жүргізуге оқыту,
жоғары мектептің педагогикалық процесіне ақпараттық технологияларды енгізу
жолдарын іздестіру мен жетілдіру мәселерінің көкейкестілігі ерекше орынға
ие.
Берілген зерттеуді қарастыру барысында білім берудің маңызы жөнінде
А.А.Әбдікәрімұлы, В.В.Егоров, Ж.Ж.Наурызбай, М.Н.Сарыбеков және т.б.
ғалымдардың еңбектерінің орны ерекше. Білім беруді ақпараттандыру,
компьютерлік техниканы оқу процесінде пайдалану, оны қолдану
Е.А.Батешовтың, Р.М.Дұзбаеваның, Д.М.Жүсібалиеваның, Ж.А.Қараевтың,
М.С.Мәлібекованың, Ә.К.Мыңбаеваның және т.б. авторлардың еңбектерінде
кеңінен қарастырылған.
Оқыту технологиясын оқу процесіне енгізу мәселесімен В.П.Беспалько,
И.Ф.Исаев, И.Я.Лернер, В.А.Сластенин, Н.Ф.Талызина, Е.Н.Шиянов және т.с.с.
сынды ғалымдар айналысқан.
Кәсіби білім беру проблемасын зерттеуге З.А.Исаева, С.Т.Каргин,
Қ.А.Кертаева, А.П.Сейтешев, Қ.А.Сарбасова, М.В.Семенова, Н.Д.Хмель,
Л.А.Шкутина тәрізді авторлар өз үлестерін қосқан.
Іс қағаздарын жүргізудің теориялық сұрақтары торасында еңбек еткен
Ресейлік авторлар - Ю.М.Аксенов, В.И.Андреева, М.В.Кирсанова,
Қазақстандықтар - В.Салагаев, Б.Шалабай.
Екі тілде іс қағаздарын жүргізу сұрақтарын Л.Д.Дүйсембекова,
М.Қасымбеков, Б.Р.Сейфуллина, В.И.Скала, В.А.Скала және т.б. еңбектерінде
қарастырылған.
Іс қағаздарын жүргізуде ақпараттық технологияны қолдану проблемасымен
ТМД ғалымдары айналысқан, мысалы Ресейде Н.Ю.Гуреева, В.А.Кудряев,
Т.В.Кузнецова, ал Балтика елдерінде А.Е.Рыбаков.
Білім беру саласында құжаттану мамандықтарында ақпараттық технологияны
қолдану проблемасымен Қазақстанда С.А.Муликова, Т.А.Медеуова,
Г.О.Тәжіғұлова еңбектерінің маңызы бар.
Педагогикалық, психологиялық, философиялық және ғылыми зерттеулерді
талдау нәтижесінде зерттеліп отырған тақырып бойынша ақпараттық
технологиялар арқылы жоғары оқу орнында студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту жөнінде арнайы зерттеудің жоқтығы анықталды. Ақпараттық
технологияларды қолдану бойынша бірқатар ғылыми жұмыстардың бар екендігіне
қарамастан, жоғарыда келтірілген мағлұматтар берілген мәселенің жеткілікті
дәрежеде қарастырылмағанын аңғартады. Сондықтан, ақпараттық технологиялар
арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге оқыту қажеттілігінің арасында
объективті түрде қалыптасқан шешімдерді шешу үшін және осы сұрақтың жоғары
оқу орнының теориясында және практикасында жеткіліксіз деңгейде өңделгені
қарама-қайшылықты қалыптастырды.
Осы қарама-қайшылық зерттеудің проблемасын тудырды, яғни -
студенттерді іс қағаздарын жүргізуге ақпараттық технологиялар арқылы оқыту,
ғылыми түрде негізделген және бәсекеге қабілетті маманды даярлау,
Зерттеудің мақсаты – ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс
қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін теориялық
тұрғыда негіздеп құрастыру.
Зерттеудің нысаны – жоғары оқу орнындағы педагогикалық процесс.
Зерттеудің пәні – ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс
қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастыру.
Зерттеудің негізіне келесі ғылыми болжам қойылды: егер жоғары оқу
орнының оқу-тәрбие процесінде ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді
іс қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі енгізілсе,
онда іс қағаздарын жүргізуге оқыту қызметінің білім берудегі тиімділігі
арта түседі, өйткені мұнда бәсекелі маманды оқытуда жүйелілік пен
біртұтастық принциптері жүзеге асады.
Зерттеудің міндеттері:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың мәнін ашу;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың нәтижелерінің өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы – жоғары оқу орнының педагогикалық процесіне
ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуды енгізген
жағдайда студенттерде іс қағаздарын жүргізу білімі, білігі және дағдысы
қалыптасады, ақпараттық қоғамда бәсекеге қабілетті мамандарды оқытуға кең
мүмкіндіктер жасалынады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілілк қатынас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың, құжаттанушылардың және іс қағаздарын
жүргізушілердің еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Тілдер туралы Заңы және Қазақстан-2030 стратегиясы,
мамандықтардың білім беру стандарттары және жұмыс оқу жоспарлары; бірқатар
жоғары оқу орындарының жұмыс оқу бағдарламалары; оқулықтар; сөздіктер;
мәселе бойынша ғылыми зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері - педагогтардың, психологтардың, философтардың,
құжаттанушылардың, іс қағаздарын жүргізушілердің, тіл және информатика
саласының мамандарының әдебиеттерін теория жүзінде талдау; оқытуда,
педагогикалық іс қағаздарын жүргізуде және құжаттамада, оқулықтарда
ақпараттық технологиялар бойынша жинақталған педагогикалық тәжірибе бойынша
талдау және жалпылау; байқау, әңгімелесу, анкета жүргізу, тестілеу,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибелі-педагогикалық эксперимент, математикалық
статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
– бірінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық-педагогикалық, іс қағаздарын жүргізу,
құжаттану бойынша әдебиеттер қарастырылды, жалпыланды, ғылыми-
әдістемелік, диссертациялық жұмыстар талданды. Зерттеудің ғылыми
аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) қалыптасты,
базалы ұғымдар нақтыланды.
– екінші кезеңде (2002-2005 ж.ж.) айқындаушы эксперимент іске
қосылды, іс қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары жасалды, студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту білімін, білігін және машығын қалыптастыру
деңгейлері анықталды және негізделді; арнайы курс жасалды;
жасалған технология практика жүзінде тексерілді.
– үшінші кезеңде (2005-2007 ж.ж.) студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттар жүйесін
қолдану және енгізу тиімділігі бойынша қалыптастырушы эксперимент
өткізілді, алынған эксперимент берінділері талданды және өңделді.
Алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар,
ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеу материалдары рәсімделді.
Зерттеудің негізгі базасы: Эксперименттік жұмыс Шәкәрім атындағы
Семей мемлекеттік университетінің Ақпараттық коммуникациялық- технологиялар
факультетінің Автоматтандыру және басқару кафедрасы. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы және теориялық мәнділігі:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологияның мәні ашылды;
- Іс қағаздарын жүргізуге оқытудағы ақпараттық технологиялар ұғымына
анықтама берілді;
- студенттерді іс қағаздарын жүргізуге оқытудың құрылымы және мазмұны
анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
нәтижелерінің өлшемдері және көрсеткіштері анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі негізделіп құрастырылды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1) оқытушыларға арналған Ақпараттық технологиялар арқылы іс
қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар
ұйымдастырылды;
2) Қазақстан тарихы, қазақ тілі, информатика пәндеріне қосымша
тақырыптар енгізілді;
3) Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу, Құжаттарды өңдеу
технологиясы атты арнайы курстары енгізілді;
4) ақпаратты-дидактикалық кешен: АВТОҚұжат-Сөздік автоматты оқыту
жүйесі (куәлік №2195, 26.04.2007), Мемлекеттік тілде іс
қағаздарын жүргізу пәні бойынша электронды оқулық (куәлік №2196,
26.04.2007), Құжаттану циклы пәндері бойынша терминологиялық
сөздік (орыс, қазақ тілдерінде), Іс қағаздарын жүргізу және
құжаттану атты оқу-әдістемелік құралы, Құжаттарды өңдеу
технологиясы пәні бойынша электронды оқулық (куәлік №56,
01.03.2007), Методические рекомендации к выполнению лабораторных
работ по дисциплине ТАУ, Оқу-әдістемелік құжаттаманы рәсімдеу
ережелері. Мәтіндік құжаттамаға арналған жалпы талаптар атты
фирмалық стандарт (қазақ, орыс тілдерінде);
5) Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу пәні бойынша студенттер
арасында университеттік деңгейде факультетаралық олимпиада
өткізілді және ұйымдастырылды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі және негізділігі: талапқа сай
теориялық және әдіснамалық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдістерді
қолданумен, тәжірибелік-педагогикалық зерттеу бағдарламаларының
педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштердің
нәтижелерін қорытындылаумен, ұсынылған әдістеменің тиімділігімен, жоғары
оқу орны оқу-тәрбие процесіне ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың теориялық
негіздерін талдау арқылы ашылған мәні;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі анықталды, атап айтқанда:
оқытушыларға арналған Ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастыру атты арнайы семинар; Қазақстан тарихы, қазақ
тілі, информатика пәндеріне қосымша тақырыптар; Мемлекеттік тілде іс
қағаздарын жүргізу, Құжаттарды өңдеу технологиясы атты арнайы курстары;
ақпаратты-дидактикалық кешен; Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу
пәні бойынша студенттер арасында университеттік деңгейде факультетаралық
олимпиада;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың өлшемдері мен көрсеткіштері
анықталды;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуда
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігі эксперимент жүзінде тексерілді.
Зерттеу нәтижелерінің талқылануы және жүзеге асырылуы: зерттеудің
негізгі қағидалары жалпы және кәсіби педагогика проблемалары тақырыптары
бойынша өткізілетін университеттің ғылыми семинарларында талқыланды және
халықаралық, республикалық, аймақтық конференцияларда баяндалды: Шәкәрім
атындағы Семей мемлекеттік университеті, Қарағанды университетінің
хабаршысы, 2004, 2006, 2007; Еуразия гуманитарлық институтының
хабаршысы, 2002; Қазақ ұлттық университетінің хабаршысы, 2006, 2007,
халықаралық, республикалық, аймақтық конференцияларда (Жезқазған, 2001;
Қарағанды, 2001, 2005, 2007; Алматы, 2005; Түркістан, 2006); сонымен қатар
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің жұмыс
тәжірибесіне енгізілді.
2 Техникалық-экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты басқару теориясы
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
Жаңа ақпараттық қоғамның негізін қалаушы сипаттамаларының бірі оның
ғаламдық сипаты болып табылады. Жаңа ақпараттық қоғамды қалыптастыру
үдерісінде біртіндеп ақпарат тарату және алмасу тәсілдері мен әдістері
жаңартылады, уақыт үнемделеді, ұлттық шекаралар мен кедергілер бұзылады,
әлемдік ақпараттық кеңістігінің, экономика, сауда, қаржы, адамзат өмірінің
басқа салаларының құрылымы түбірімен өзгереді, адамдардың көзқарасы мен
адамзат құндылықтарының интенсивті гомогенизациясы, мәдениет пен мәдени
моделдердің эмбебаптығы (ықшамдау) байқалынады, динамизмі жылдамдатылады,
бәсекелестік күшейе түседі.
Осы аталған барлық дәлелдемелерден қазіргі таңда жоғары білім саласына
ақпараттық технологиялардың, соның ішінде электронды оқулықтардың қажет
екендігі айқындалып отыр.
Осы дипломдық жобалау барысында жобаның техникалық- экономикалық
тиімділік есебі жасалды.
Әзірленген программалық қамсыздандыру жоғары білім саласында қолдану
үшін арналған. Оқулықта өңделетін ақпараттардың көлемінің өсуіне байланысты
құжатайналымның автоматтандырылған жүйесі маңызды болып табылады.
Осы дипломдық жобада әзірленген программдық қамсыздандыру пәндік
құжатайналымының автоматтандырылған тапсырмаларын шешеді. Өнім шығындарды
және фирмалардағы құжаттармен жұмыс істеу (іздеу, сақтау, орындалуды
бақылау) уақытын азайтады. Сонымен қатар өнім барлық жерде қолданыла алады.
Программдық қамсыздандыруды әзірлеуге және шығындарды есептеу үшін
шығындар калькуляциясы бойынша іске асырылады.
3 Қоғамдағы және білім саласындағы ақпараттық технологиялар
3.1 Қоғамды ақпараттандыру
Ақпарат -адамнан да ерте тұған құбылыс. Адам өзінің алғашқы қадамынан
бастап–ақ ақпатартты беру мен сақтаудың жаңа құралдарын іздейді және
табады. Қазіргі кезде ақпарат адам өміріне, ғылымның әртүрлі салаларына
кеңінен енді. Әсіресе ақпарат философия, экономика, физика, математика,
автоматика және т.б. ғылым салаларында кеңінен қолданылуда. Бірақ ақпарат
ұғымы әр ғылым саласында әр түрлі мағынада қолданылып жүр.
Жалпы тұрғыдан алғанда, ақпарат әр түрлі заттар мен қоршаған ортаның
әсері болып табылады. Яғни ол қандай түрде берілсе де, ақпарат өзімізді
қоршаған ортамыздың нақтылы немесе қиялдағы бейнесі болып табылады. Ақпарат
адамның өзінің басында алынған мәліметтердің өңделуі нәтижесінде тууы
мүмкін.
Ақпарат тек сыртқы әсерлерден ғана алынып қоймай, адам миы қабылдаған
деректерін өңдеуден де алынадыСондықтан да ақпарат ұғымына бір мәнді
анықтама беруге болмайды. Бірақта күнделікті өмірден алынатынына және
пайдаланылатындығына сүйене отырып, мынандай жуық анықтама беруге болады:
Ақпарат алу дегеніміз - бізді қоршаған дүниенің құбылыстары мен
объектілерінің қасиеттері, құрылымы немесе олардың бір-біріне қатысуы
жөнінде нақты мәліметтер мен деректер алу.
Ақпарат - белгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс және т.б.)
туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мәліметтер тобы.
Философиялық түсінік бойынша ақпарат дегеніміз нақты әлемді (өмірді
, қоршаған ортаны) мәліметтер және хабарламалардың көмегімен көрсету.
Бұл хабарламалар тіл(сөзбен айту),бейнелеу, цифрлық мәліметтер,
таблицалар,графиктер,т.б. түрінде болады. Ақпарат материя және
энергиялармен қатар бізді қоршаған ортаның фундаментальды негізі болып
табылады. Бүкіл қоғамды ақпараттандыруға ынталандырған есептеуіш
техникасының дамуына байланысты ақпаратпен жұмыс атқарудын әртүрлі
аспектілері туралы ғылымдар комплексі – информатика пайда болды.
Информатика- ақпаратты алудың, сақтаудың, жаңартудың, тарату мен
пайдаланудың барлық аспектілерін зерттейтін ғылым. Информатика ақпаратты
сақтау мен өзгертуге бағдарланған арнайы компьютерлер шыққанда, яғни
біздің ғасырымыздың ортасында пайда болды, бұл құбылыспен бірге
компьютерлік революция басталды.
-компьютерлік техника мен технологияны жасау мен ендіру және
қоғамдық өмірдің барлық саласында тиәмді пайдаланудың ғылыми және
инженерлік проблемаларын шешу.
Адам сыртқы орта жайлы ақпараттарды өзінің сезім мүшелері арқылы
алады. Практика жүзінде адам ақпараттың 90%-ын көзбен (визуалды), шамамен
9%-дайын құлақпен (аудиальный) және тек 1% шамасын басқа сезім мүшелері
(иіс сезу, дәм сезу, ) арқылы қабылдайды. Осы сезім мүшелері арқылы
ақпарат миға барып түсетін болғандықтан, сезім мүшелері талдаушы
анализатор деп аталады. Компьютер адамға мәтіндік, сандық,
графикалық ақпараттарды сақтау және өңдеу мүмкіндігін береді.
Екіншіден, ақпараттың берілу түрі бойынша. Біз тек техникалық
құрылғылар (жекелікте, компьютер) "түсінетін" ақпараттарды қарастырайық.
Мәтіндік ақпарат, мысалы, кітаптағы мәтін, дәптердегі шығарма,
спектакльдегі актер репликасы, радио арқылы берілген ауа райы. Ауызша
қарым-қатынаста (жеке дидарласу, телефон арқылы сөйлесу, спектакльдің
радио арқылы берілуі) ақпарат тек сөз түрінде, яғни мәтіндік түрде
берілетінін байқаймыз.
Сандық ақпарат, мысалы, көбейту кестесі, арифметикалық мысал,
хоккей матчының есебі, поездің келу уақыты және т.б. Дәл сандық ақпарат
сирек кездеседі. Көбінесе ақпараттың ұсынылуы аралас түрде қолданылады.
Графикалық ақпарат: суреттер, схемалар, сызбалар, фотобейнелер.
Ақпараттың мұндай түрде берілуі ыңғайлы, себебі қажетті образды бірден
жібереді, ал сандық немесе сөз арқылы берілген ақпараттан кейін оның образы
ойлау арқылы жасалады. Сонымен бірге ақпараттың графикалық түрде
берілуі берілген ақпарат туралы толық түсінік бере алмайды. Сондықтан
ақпараттың мәтіндік, сандық және графикалық түрде бірігіп берілуі тиімді.
Мысалы, геометриядағы есепті шешу барысында біз сызбаны
(графика)+түсіндірме мәтінді (мәтін)+сандық есептеулерді (сан) қолданамыз.
Үшіншіден, ақпараттың қоғамдағы мәні бойынша. Ақпараттың түрлері:
← Жеке - бұл нақты адамның білімі, тәжірибесі, интуициясы, білу,
эмоциясы болуы мүмкін ;
← Қоғамдық, қоғамдық-саяси, ғылыми-жариялық, яғни біз ақпараттарды
жалпы ақпарат құрамынан аламыз. Сонымен қатар, бұл бүкіл адамзаттың
тәжірибесі, тарихтық, мәдени және ұлттық салт-дәстүрлері және тағы
басқалары;
← Күнделікті - біз қарым-қатынас барысында бір-бірімізбен алмастырылатын
ақпараттар;
← Эстетикалық - бұл көркем өнер, музыка, театр және сол сияқтылар;
← Арнайы - ғылыми, өндірістік, техникалық, басқарушы.
Біріншіден, адам ақпараттарды caқтaй алады. Біз кітап, газет,
журналдар оқығанда, өзіміздің миымызға мәлімет жинаймыз. Демек, адам миы
ақпараттарды тек қабылдап ғана қоймай, оны сақтай да алады. Адам миына әсер
ететін ақпарат көлемі өте үлкен, сондықтан оларды дәлме-дәл сақтау мүмкін
емес, яғни қабылданған ақпаратты біреуге қайта айтқаныңызда, ол дәлме-дәл
болмайды. Сондықтан да ақпараттарды сақтап тұру үшін сыртқы ақпарат
сақтаушылар пайдаланылады. Олардың қатарына қағаз, папирус, пергамент,
фотопленка, таспалар, дискілер және т.б. енеді.
Екіншіден, адам ақпараттарды қайта тарата алады. Адам өз миында
сақталған ақпараттарды біреуге айтып бере алады. Әңгіме кезінде бір адам
айтушы (ақпарат жолдаушы), ал екінші адам тыңдаушы (ақпарат қабылдаушы)
болады. Кітап оқыған кезде сіз қабылдаушы боласыз да, aл автор жолдаушы
болып табылады. Ал, оқыған кітабыңыздың мазмұнын біреуге айтсаңыз, сіз
ақпарат жолдаушы боласыз да, ал екінші адам қабылдаушы болады.
Ақпарат алмасу - екі жақты процесс, ол үшін жолдаушы және
қабылдаушы болуы керек. Хабар беруге пайдаланылатын құралды ақпарат беру
арнасы деп атайды. Оған теледидар, радио, компьютерлік желі, басылған
құжаттар және т.б. жатады.
Үшіншіден, адам ақпараттарды өңдей алады. Ақпараттарды өңдеу деп бір
ақпарат негізінде жаңа ақпарат алуды айтады. Ақпараттар өнделгенде, оның
берілу түрі, алу жолдары өзгереді, бірақ оның мағынасы өзгермейді.
Ақпараттарды өңдеу үздіксіз процесс, тіпті сіз ұйықтап жатқанда да
ақпараттарды өңдеу процесі жалғаса береді. Алынған деректерді өңдей отырып,
математикалық есептерді шеше отырып, адам бұрын өзінде болмаған жаңа
ақпарат ала алады. Адам өзі қоршаған ортадан ақпарат қабылдайды, оларды
реттейді, салыстырады, талдайды, соның нәтижесінде жаңа ақпарат құра
алады. Сонымен, адам ақпараттарды сақтай алады, өңдейді және тарата алады.
Бүл жағдайда адам қандай да бір амалдар орындайды, оны ақпараттық процесс
дейді. Ақпараттық процесті әр түрлі құрылғыларды пайдалана отырып, өзі
ұйымдастыра алады. Ол құрылғылар қатарына: қағаз, магниттік таспа, дискі,
калькулятор, компьютер және тағы басқалар жатады.
Ақпараттар жинақталады, беріледі, сақталады және өңделеді.
Ақпараттар арқылы орындалатын әрекеттер ақпараттық процестер деп аталады.
Адам қабылдайтын ақпараттар таңба және образды түрде болуы мүмкін. Образды
ақпарат деп дәм, иіс, сезім сияқты табиғи ақпарат көздерінен алынатын
ақпараттарды айтады. Таңба түріндегі ақпараттарға сөз, жазу және тағы
басқа ақпараттар жатады. Жазба мәтін әртүрлі белгілерден (а, в, ".", "-"
...) тұрады. Сөздер дыбыстық белгілерден - фонемалардан тұрады. Фонемадан
сөз және сөйлемдер құрастырылады. Сөз және жазу бір-біріне ұқсайды. Олар
әріптердің сөз буындарының комбинацияларынан құрастырылады.
Таңба түрінде қатысуды қатынасу тілі дейді. Қатынасу тілдері табиғи
және жасанды болып бөлінеді. Табиғи тілге кәдімгі ұлттардың жазба және
сөйлесу тілдері жатады. Мысал ретінде, қазақ, орыс, ағылшын және де басқа
тілдерді атауға болады. Жасанды тілдерге формальды, математика, физика,
музыка, компьютер тілдері жатады. Әр тілдің өзіне сәйкес алфавиттері, сөз
құрастыратын белгілері (символдары) болады. Мысалы, қазақ тілінің 42
символы, орыс тілінің 33 символы, ағылшын тілінің 28 символы бар, ал морзе
тілі екі-ақ белгіден: ".", "-" тұрады. Сандарды құрастыратын алфавиттер
көп. Мысалы: екілік, сегіздік, ондық және оналтылық. Жүйенің негізі қанша
болса, ол жүйеге сонша символ енеді. Мысалы, екілік жүйеге тек екі символ:
0 және 1 енеді. Адам өзінің сезім мүшелері арқылы ақпараттарды өз
бейнесінде (образды) және таңба түрінде қабылдайды.
4 Пәндік аймақтың сипатталуы
4.1 Автоматты басқару теориясы пәнінен электронды оқулықтың ішкі мазмұны
4.1.1 Негізгі ақпарат
Автоматты басқару теориясы – инженерлік мамандықтарға арналған жалпы
техникалық курс. Бұл пән автоматты басқару теориясын оқытады, басқару
жүйелерінің қызмет ету принциптерін қамтамасыз ететін негізгі теориялық
мәліметтер береді.
Автоматты басқару теориясы автоматты басқару жүйелерін зерттеу
тәсілдерін және жобалау негіздерін оқытады. Автоматты басқару теориясы
ұғымы келесі терминдердің жиынтығынан тұрады:
← теория – белгілі бір жағдайларда нақты нәтиже алуға арналған мәліметтер
жиынтығы
← басқару – белгілі бір мақсатқа жету үшін нысанға берілетін әсер
← автоматты басқару- адамның араласуынсыз техникалық жабдықтардың
көмегімен басқару
Пәннің мақсаты: АБТ-ң негізгі жағдайларын оқыту және басқару жүйелерін
дұрыс, нақты эксплуатациялауға жеткілікті мөлешерде анализдеу және
синтездеу тәсілдерімен таныстыру.
Пәннің міндеттері:
1 Келесі сұрақтарды меңгеру
← автоматты басқару жүйелерінің теорияларының негіздерін;
← автоматты басқару жүйелерін анализдеу және синтездеу тәсілдерін;
2 Келесі дағдыларды меңгеру
← автоматты басқару жүйелерін анализдеу;
← автоматты басқару жүйелерін оптималдандыру және синтездеу;
← автоматты реттеу жүйелерін қазіргі жаңашыл нысандық-негізделген
программалық орталарда (мысалы VisSim, Matlab т.с.с) модельдеу және
зерттеу
4.1.2 Автоматты басқару теориясының негізгі зерттеу нысандары
АБТ - ғылыми және техникалық пән, ол нысандар мен басқару
жүйелерінің математикалық модельдерін құрастыру негізінде жүйелік
ұйымдастырудың негізгі принциптерін оқытады. Бұл жобаланатын жүйелердің
сипаттамалары мен қасиеттерін бағалауға және сапаның қажетті талаптарына
жауап беретін жүйелер құруға мүмкіндік береді.
Анализ – басқару жүйесін оның математикалық моделін құрастыру жолымен
зерттеу және осы модельдің қасиеттерін меңгеру. Анализ автоматты реттеу
жүйесінің моделі басқару есебін (міндетін) шешуге күйі келетінін анықтау
мақсатымен жүргізіледі, егер шеше алмаса онда қандай тәсілдермен және
жабдықтармен жүйені жұмысқа қабілетті қылуға болатындығын анықтайды.
Синтез – (теориялық құрастыру) – бұл басқару нысанының мінез-қылығына
сәйкес келетін басқару жүйесінің моделін құру.
Басқару жүйесі- бұл бір немесе бірнеше басқарылатын нысандардың және
оларды басқаратын жүйелердің жиынтығы. Қандай-да болсын автоматты реттеу
жүйесінің іс-әрекеті нысанның жұмысын немесе қажетті режимде процестің
өтуін сипаттайтын реттелінетін шамалардың ауытқуын табудан және осы нысанға
немесе процеске сол ауытқуларды жоя отырып әсер етуден тұрады.
Автоматты басқару теориясындағы негізгі мәселелерге өтпелі процестердің
тұрақтылығы, сапасы, статикалық және динамикалық дәлдік, автотербеліс,
оптималдандыру, синтездеу және идентификациялау жатады.
Автоматты басқару жүйелері келесі бөлімдерден тұрады:
Шамалардың өзгеру сипатына байланысты:
1. Үзіліссіз әрекетті жүйелеря
2. Импульстік әрекетті жүйелер
3. Дискретті әрекетті жүйелер
4. Релелі әрекетті жүйелер
Математикалық әрекеттеріне байланысты:
1. Сызықты жүйелер
2. Сызықты емес жүйелер
Статикадағы қателіктер типіне байланысты:
1. Статикалық АБЖ
2. Астатикалық АБЖ
Автоматты басқару теориясында зерттеу нысаны ретінде ақиқат физикалық
нысандар және басқару жүйелері емес, ал олардың математикалық модельдері
қолданылады. Автоматты басқару жүйесінің математикалық моделін құрастыру
әдісі үш негізгі кезеңдерден тұрады:
1. Автоматты басқару жүйелерінің элементтерінің: басқару нысанының,
ақпараттық-өлшегіш кешендердің, атқарушы құрылғылардың математикалық
модельдері құрылады.
2. Басқару жүйелерінің элементтерінің байланыстарының математикалық
моделдері құрастырылады.
3. Басқару жүйесінің сыртқы ортамен әсерінің математикалық моделі құрылады.
Автоматты басқару жүйесінің математикалық модельдерін қалыптастыру
негізінде ақиқат жүйеде өтетін физикалық процестердің математикалық
сиптатамасы жатыр.
Автоматты басқару теориясында қолданылатын негізгі терминдер:
• Автоматты басқару- бұл басқару жүйелерін адамның араласуынсыз
техникалық жабдықтардың көмегімен басқару
• Амплитудалық-жиіліктік сипаттама (АЖС)- бірқатар шаманың комплекстік
беріліс коэффициентінің модулінің жиілікке тәуелділігі.
• Басқару жүйесін анализдеу- бұл оның құрылымын, қасиетін және
сипаттамаларын меңгеру
• Апериодтық (инерциялы) буын- бұл сызықты жүйелердің инерциялы қасиеті
бар қарапайым моделі
• АЖС – амплитудалық-жиіліктік сипаттама
Синусоидалы сигналдың сызықты буынының күшейту коэффициентінің, яғни
комплекстік коэффициент модулінің жиілікке тәуелділігі.
• Салмақтық функция
Сызықты жүйенің немесе буынның Дирак дельта-функциясына әсері (практикада
–бұл өте қысқа импульс)
• Қарсылық –бұл басқару нысанына түсетін, оның жағдайына кері әсер
ететін бөгеу.
• Интегратор – шығыстық сигналы кірістегі уақытқа байланысты интегралға
пропоруионал буын
• Кибернетика – басқару туралы ғылым
• Комплекстік беріліс коэффициенті- сызықты буындардың кірістік және
шығыстық сигналдарын байланыстыратын жорамал аргумент функциясы.
• Бақыланатын шама- басқару нысанын сипаттайтын және басқару процесінде
өлшенетін шама. Бақыланбайтын шама- өлшенбейді.
• ЛАЖС (логарифмдік амплитудалық-жиіліктік сипаттама)- бұл логарифмдік
масштабта құрастырылған АЖС
• ЛФЖС (логарифмдік фазалық-жиіліктік сипаттама)- бұл жартылай
логарифмдік масштабта тұрғызылған ФЖС (мұнда тек жиілік қана
логарифмдік масштабта алынады)
• Кері байланыс – бұл элементтің шығысын кірісімен байланыстырады
4.1.3 Негiзгi ұғымдар мен анықтамалар
Технологиялық процестi басқару нысанына әсер ететiн тиiмдi ықпалды
басқару дейдi. Егер бұл басқару адамның қатысуынсыз жүзегеасса, оны
автоматты, ал адамның қатысуымен болса қолмен басқару деп атайды. Жалпы
технологиялық процестер орындалатын барлық өндiрiс жабдықтарыбасқару
нысандарына жатады.
Басқару нысанынасәйкес әсер ететiн кез келген техникалық ұрылғы
автоматты басқару құрылғысы делiнедi.
Бiр- бiрiмен байланысты және басқару алгоритiмiне өара әрекеттес
жұмыс жасайтын автоматты басқару құрылғысы мен басқару нысанының жиынтығы
автоматты басқару жүйесi (АБЖ) деп аталады. Жұмыс барысында автоматтв
басқару жүйесiне әртүрлi iшкi жәнесыртқы әсерлер ықпал жасайды. Автоматты
жүйенiң бiр бөлiгiнен келесi бөлiгiнетехнологиялық процестiң бiрқалыпты
өтуiн қамтамасыз ететiн әрекеттiң тiзбектi желiсiн құрайтын әсердi iшкi
әсер деп атайды. Оларды басқарушы әсер дейдi. Ал сыртқы әсер екiге
бөлiнедi. Технологиялық процестiң тиянақты туiне қажет бiрнеше әсер қызмет
алгоритiмiне сәйкес жүйе iрiсiне берiледi де, жоспарланған әсер деп
аталады. Ал, екiшi әсер жүйеге немесе басқару нысанына сыртқы ортада
берiледi. Ал, жүйе жұмысында алдын ала еске алынбайды да, кездейсоқ сипатта
болып, басқару процесiн қиындатады. Сол себептi оларды қоздырғыш әсер деп
атайды.
4.1.4 Автоматты басқару жүйесiн жiктеу
Автоматты басқару жүесiн басқару әдiсi және қызмет белгiсi бойынша
жiктеуге болады. Басқару әдiсiне қарай жүйелер: кәдiмгi - өздiгiнен
бапталатын және адаптивтi- өздiгiнен бапталатын болып үлкен екi класқа
жiктеледi. Кәдiмгi жүйелер қарапайым категориясына жатады да, басқару
процесiнде өз құрылымын өзгертпейдi. Олар – тұйықталмаған, тұйықталған және
аралас басқару жүйелерi болып үш класқаажыратылады. Ал, тұйқталмаған АБЖ
автоматты нық басқару жүйесiне және қозубойынша басқару жүйесiне бөлiнедi.
Ауытқу принципi бойынша жұмыс iстейтiн автоматты басқарудың
тұйықталған жүйесiн автоматты реттеу жүйесi деп те атайды.
Қызмет белгiсi бойынша жiктеуге сәйкес барлық автоматты басқару
жүйелерiн төрт класқа бөледi: тетiктер жұмысын үйлестiретiн жүйе;
технологиялық процестердiң параметрлерiн реттеужүйесi; автоматты бақылау
жүйесi; автоматты қорғау және қармау жүйесi.
Қондырғының жеке тетiктерiнiң , не тұтастай қондырғы жұмысын
үйлестiруге арналған жүйе автоматты қатаң басқару жүйесi болып табылады.
4.1.5 Автоматты жүйе элементтерi
Автоматты жүйе өзара байланысқан және белгiлi бiр қызмет атқаратын
дербес конструкциялық элементтерден тұрады, олар автоматика элементтерi не
құралдары деп атайды. Элементтердi жүйеде атқаратын қызметiне қарай
салыстырушы, түзетушi, қабылдаушы, жоспарлаушы, түрлендiрушi және атқарушы
деп ажыратылады.
Автоматты жүйелерде көрсетiлген негiзгi элементтерден басқа қосалқы
элементтер де болады, оларға ауыстырып қосқыш құрылғылар мен қорғау
элементтерi, резисторлар, сигнал беру жабдықтары жатады.
Автоматика элементтерiнiң қолдану және технологиялық ерекшелктерiн
айқындайтын арнайы сипаттамалары мен параметрлерi болады.
Басты сипаттамалардың бiрiне элементтiң статикалық сипаттамасы жатады.
Статикалық сипаттама деп, тұрақталған режим кезiндегi шамасының
кiрiс шамасына тәуелдiлiгн айтады: =f(). Кiрiстiк шама таңбасына
сәйкес бейреверсивтi (шығыстық шаманың таңбасы өзгерiстiң барлық деңгейiнде
тұрақты болғанда) және реверсивтi (кiрiстк шаманың таңбасының өзгерiсi
шығыстық шаманың таңбасының өзгерiсiне әкеледi) стаикалық сипаттамалар
болып ажыраиылады.
Динамика сипаттама элементiнiң динамикалық режимде, яғни кiрiстiк
шаманың шапшаң өзгерген сәттерiндегi жұмысын бағалау үшiн пайдаланылады.
Оны өтпелi сипаттамамен, берiлiс функциясымен және жиiлiк сипаттамаларымен
өрнектейдi. Өтпелi сипаттама шығысты шаманың t уақытқа тәуелдiлiгiн
көрсетедi: кiрiстiк сигналының секiрмелi өзгерiсi кезiнде
=f(t).
Автоматика элементтерiнiң негiзгi параметрлерiнiң қатарына берiлiс
коэффициентi мен сезiмталдық деңгейi жатады.
шығыстық шамасының кiрiстiк шамасына қатынасын статикалық
берiлiс коэффициентi деп атайды, яғни
Ауытқу бойынаша басқару принципi пайдаланылатын автоматты тұйықталған
жүйелердiң артықшылығына керi байланыстың болуы жатады.
Оң керi байланыс деп, керi байланыс әсерi мен жоспарланған әсердiң
таңбалары дәл келетiн байланысты айтады. Ал дәл келмеген жағдайда терiс
керi байланыс делiнедi.
Негiзгi керi байланыс басқару жүйесiнiң шығысын оның кiрiсiмен қосады,
яғни басқарылатын шаманы жоспарлау құрылғысымен байланыстырады. Ал қалған
керi байланыстар қосымша не жергiлiктi деп аталады. Қосымша керi байланыс
жүйенiң қайсiбiр буынынан алынған әсер сигналын алдыңғы тiзбектегi кез
келген басқа бiр буынның кiрiсiне бередi. Мұндай байланыс жеке
элементтердiң қасиетiмен сипаттамасын жақсарту үшiн пайдаланылады.
5 Электронды оқулықтар
5.1 Электронды оқулықтарды қолданудағы ерекшеліктер және олардың
алатын орны
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас
ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың
тағдыры ұстаздардың қолында
Н.Ә.Назарбаев
Қазіргі кездегі жапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік
бәсекелестікті күшейте түсуде. Тіпті бірқатар дамыған елдерде бұл идея
ұлттық қағидаға айналған. Сондықтан халықаралық ұйымдар әлем елдерінің
бәсекеге қабілеттілігінің рейтингін анықтауға кірісті. Елбасы
Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы
атты жолдауында Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы
қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының
бірі деп атап көрсетті.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады.
Мұғалім жеке көзқарасы бар, соны қорғай білетін жігерлі тұлға,
зерттеушілік, ойшылдық қасиеті бар маман, білімді де білікті, көп оқитын,
көп тоқитын, білімін күнделікті ісіне шебер қолдана білетін, өзінің
Студентін өз бетінше білім алуға үйрете алатын болу керек. Бұл өмір талабы.
Мұғалімде ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік, сараптамалық қабілеті
болуы шарт. Ол сонымен қоса ұлттық құндылықтарды яғни, этнопедагогика,
этнопсихология негіздерін меңгеру қажет. Ғаламдасуға байланысты интернет
жүйесін жетік меңгерген, әлемдік білімге сай, мәдениеті жоғары, жеке тұлға
тәрбиелей алатын ұстаз болуы қажет. Осыған қарап ХХІ ғасырда мұғалімге
қойылатын талаптар зор екенін көреміз.
ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет
дәуірі, айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, кәсіби мәдениеттілігіне
мұқият қарайтын дәуір. Бүгінгі білім мазмұны мұғалім мен студенттің
арасындағы байланысты субъективті деңгейде көтерудегі демократиялық
бастамалардың барлығы мұғалімдер арқылы жүзеге асырылады. Бүгінгі мұғалімге
тек пән мұғалімі ретінде қабылдау олқылық көрсетеді. Мұғалім қоғам айнасы.
Ертеңгі күнімізге аттамас бұрын бүгінгі ұстаздың кім екендігіне баға
беріп көрейік. Бүгінгі мұғалім ата-ана, бала бағбаны, қоғам қайраткері.
Мұғалім – оқытушы, мұғалім – ұстаз, мұғалім – оқулық авторы, мұғалім –
технолог, мұғалім-жаңалықты дәріптеуші, таратушы.
Қазіргі таңда дәстүрлі оқыту әдістемесінің заман талабына сай толық
білім беруге, меңгертуге кепілдік бермейтіндігін мектеп тәжірибесі көрсетіп
отыр. Сондықтан жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту процесінде іске асу
үшін оны технологияландыру қажеттілігі туады.
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
Компьютерлік оқыту үрдісінің құрылымдық сызбасын қарастырайық.
Сурет 5.1 Компьютерлік оқыту үрдісінің құрылымдық сызбасы
Оның құраушы элементтері мұғалім, студент, дидактикалық материалдар
мен дербес компьютер. (Сурет 5.1) Осы элементтердің барлығы да бір-біріне
өзара әсер ететін ақпараттар ағынымен байланысқан. Осы құрылымда алғашқы
маңызды аспект ролін мұғалім мен студентның компьютерлік сауаттылығын
қамтамасыз етуі, яғни олардың компьютермен және оның сыртқы құрылымдарымен
жұмыс істей білу деңгейлері, компьютердің жалпы қызмет ету принциптерін
түсінуі, осы жүйенің жалпы мүмкіндіктерін ұғынуы саналады.
Дәстүрлі оқыту меңгерудің 4 деңгейінің (репродуктивтік, алгоритмдік,
эвристикалық, шығармашылық) тек алғашқы екеуін ғана қамтиды, нәтижесінде
материалдар жеткілікті дәреже меңгерілмейді, білімнің жүйелілігі,
беріктілігі қалыптаспайды. Компьютердің көмегімен тақырыпты оқу, зерттеу
негізінде меңгеруді эвристикалық және шығармашылық деңгейге жатқызуға
болады. Студенттер электронды оқулықтан оқығанын, көргенін елестете отырып
тақырыпқа берілген тест сұрақтарын шешеді. Ал электронды оқулықта тест
сұрақтары күрделенген тест және жеңілдетілген тест түрінде болады. Қорыта
айтқанда компьютерді сабақта қолдану барысында студенттер:
1. Қарастырылып отырған тақырыптың мағынасын терең түсінеді;
2. Студент жұмысты орындау барысында ғылыми зерттеу жұмысына тартылады,
оның бойында зерттеушілік қабілет пен ынта қалыптаса бастайды.
Кез келген пән мұғалімін компьютерлік кабинетке тартып отырған не? Ең
бірінші кезекте сабақты түрлендіру және студенттердің пәнге деген
қызығушылығын арттыру. Компьютерлік сыныпта өткен сабақта үйреншікті
тыныштық жоқ. Сабақ кезінде студенттер проблемаларды талқылайды, сабақтың
барысын қызығушылықпен бақылайды. Бұл кезде мұғалім – студент арақашықтығын
ұстау болмайды.
Енді электронды оқулықты пайдаланудың тиімді және тиімсіз жақтарына
тоқталайық.
Тиімді жақтары:
← Студентның уақытын үнемдейді, оқу материалын іздеп отырмайды.
← Студент оқулықты қажет етпей-ақ информатика негіздерінен кез келген
мәліметті алып, оқып үйренуіне болады.
← Тақырыптың үлкен, қиын бөліктерін өткенде қосымша бейнехабар, клиптер,
аудиохабарларды пайдаланады.
← Таңдап алған хабарды көшіруге мүмкіндік бар.
← Сарамандық жұмыстар жылдам түсіндіріледі.
← Бағдарламаны меңгеруге арналған тест сұрақтармен қамтамасыз етілген.
← Көрнекілік құралдарға деген мұқтаждықты азайтады.
← Мүғалім әр студентпен дербес жеке жұмыс жүргізуіне мүмкіндік туғызады.
← Студенттің ой өрісін, дүниетанымын кеңейтуге, тану үрдісіне ықпал
етеді.
← Зерттеушілік қабілеті бар тұлға қалыптасады.
Тиімсіз жақтары:
← Психология-педагогикалық талаптардың жоқтығы.
← Пән аралық байланыстың аздығы.
← Көрнекілік материалдарда бірыңғай таңдау.
← Оқып үйренудегі мамандық бойынша бағыты ескерілмеген.
← Материалды толық қамтуы немесе оқулықтарды толық аудару.
← Студентның жеке ерекшелігі, денсаулық жағдайы ескерілмеген.
← Берілген материалдағы санитарлық-гигиеналық нормалардың сақталмауы.
← Компьютердің графикалық мүмкіншілігінің қолданылуының нашарлығы және
әлсіздігі.
← Студентның тіл мәдениетінің төмендеуі тірі қарым-қатынасқа түсе
алмауы.
Жоғарыда айтылған тиімсіз жақтарды болдырмау үшін төмендегідей ұсыныс
жасауға болады:
1. Компьютерді сабақтың белгілі бір кезеңдерінде ғана пайдалану;
2. Компьютерді пайдалану уақытын сақтау;
3. Компьютерді пайдалануда қауіпсіздік ережесін сақтау;
4. Дәстүрлі және электронды оқытуды кіріктіру арқылы жүргізу.
Себебі электронды оқыту – оқу пәнінің негізгі ғылыми мазмұнын қамтитын
компьютерлік технологияға негізделген оқыту, бақылау, модельдеу, тестілеу
т.б. бағдарламалар жиынтығы. Электрондық оқулық жай оқулықтарға өте тиімді
қосымша мүмкіндіктер береді. Атап айтқанда:
← Кері байланысты іс жүзінде тез арада қамтамасыз етеді;
← Жай оқулықтағы кездеспейтін қосымша материалдарды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz