Қылмыстық құқық теориясындағы қылмысты саралау
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ
1 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ ҚЫЛМЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ БАСТЫ НЕГІЗІ
1.1 Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық сипаты.
1.2 Қылмыстың құрамының объективтік белгісін теориялық тұрғыдан талдау.
1.3 Қылмыстың құрамының субъективтік белгілерінің маңызы ... ..
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ
2.1 Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері жєне теориялық
Негізі ... ...
2.2 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік кезеңдері..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚЫЛМЫС ҚҰРАМЫ ҚЫЛМЫСТЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ ИНСТИТУТЫНЫҢ БАСТЫ НЕГІЗІ
1.1 Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық сипаты.
1.2 Қылмыстың құрамының объективтік белгісін теориялық тұрғыдан талдау.
1.3 Қылмыстың құрамының субъективтік белгілерінің маңызы ... ..
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ
2.1 Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері жєне теориялық
Негізі ... ...
2.2 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік кезеңдері..
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген неізде моральдық немесе құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып танылады. Қылмыстық жауаптылық қылмыстың құрамы толық боғанда ғана қолданылады.Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдарының заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып саналады. Сондықтан да қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі өз маңыздылығын еш уақытта жойған емес.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі қылмыстың құрамы қылмысты саралаудың негіздері және олардың тиімділігі жөніндегі көзқарастар жеткілікті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде жауаптылық негіздері қарстырылған, сондықтан жұмыста жауаптылық мәселесін жетілдру жөніндегі қылмыстық құқықық тұрғыдан қалыптасқан ғылыми көзқарастар қарастырылды.
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай бір текке жататын қылмыстар үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға да бөлінуі мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-гің 187-бабындағы қылмыстар, онда мүлікті қасақана жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады. Заңшығарушы ол қылмыстарды біртекті болғанымен екі құрамға бөлген, себебі ондағы әрекеттің қауіптілік дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен мөлшерін көрсету үшін құрамға бөледі. Егер біртекті қылмыстар бірнеше түрлі болғанымен олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі біркелкі болатын болса, мұндай қылмыстар бір кұрамда қаралады. Қылмыс құрамы туралы көптеген еңбектер жазылғанына қарамастан осы күнге дейін бірыңғай көзқарас жасалмаған. Ең алдымен назар аударатын нәрсе -бұл байланыспайтын құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Кез келген қылмыс құрамының негізгі белгілері - бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни қол сұғушылық жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян тигізетін, қауіп тудыратын қоғамға қауіпті әрекет; 3) қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық жауаптылық жасы; 4) қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни кінә (қасақананалық немесе абайсыздық). Сондықтан да қылмыс құрамын және оның қылмыстық құқық ғылымында алатын орнын зерттеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді, оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген неізде моральдық немесе құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып танылады. Қылмыстық жауаптылық қылмыстың құрамы толық боғанда ғана қолданылады.Қылмыстық жауаптылықтың негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдарының заңдылықты қатаң сақтауының кепілі болып саналады. Сондықтан да қылмыстық жауаптылыққа тарту мәселесі өз маңыздылығын еш уақытта жойған емес.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі қылмыстың құрамы қылмысты саралаудың негіздері және олардың тиімділігі жөніндегі көзқарастар жеткілікті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде жауаптылық негіздері қарстырылған, сондықтан жұмыста жауаптылық мәселесін жетілдру жөніндегі қылмыстық құқықық тұрғыдан қалыптасқан ғылыми көзқарастар қарастырылды.
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай бір текке жататын қылмыстар үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға да бөлінуі мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-гің 187-бабындағы қылмыстар, онда мүлікті қасақана жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады. Заңшығарушы ол қылмыстарды біртекті болғанымен екі құрамға бөлген, себебі ондағы әрекеттің қауіптілік дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен мөлшерін көрсету үшін құрамға бөледі. Егер біртекті қылмыстар бірнеше түрлі болғанымен олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі біркелкі болатын болса, мұндай қылмыстар бір кұрамда қаралады. Қылмыс құрамы туралы көптеген еңбектер жазылғанына қарамастан осы күнге дейін бірыңғай көзқарас жасалмаған. Ең алдымен назар аударатын нәрсе -бұл байланыспайтын құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Кез келген қылмыс құрамының негізгі белгілері - бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни қол сұғушылық жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян тигізетін, қауіп тудыратын қоғамға қауіпті әрекет; 3) қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық жауаптылық жасы; 4) қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни кінә (қасақананалық немесе абайсыздық). Сондықтан да қылмыс құрамын және оның қылмыстық құқық ғылымында алатын орнын зерттеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж. өзгер. мен толық. қоса (Алматы: “ЮРИСТ –2008 ж) .
2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж. өзгер. мен толық. Қоса( Алматы-2008 ж).
3. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 1996г.
4.А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2002 ж.
5. В.Н.Кудрявцев. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999г.
6.Уголовное право.Общая часть. Под ред. В.Н.Петрашева. М., 1999г.
7. Алексеев А.С. Теория государства и права. М., 1999г.
8.Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., 1998г.
9.Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.
10. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, 1988 г.
11.Новое уголовное право России. Общая часть. М., 1996г.
12.Практикум по уголовному праву. Под ред. Л.Л.Кругликова. М., 1997г.
13.Российское уголовное право. Общая часть. Под ред. В.Н.Кудрявцева и А.В.Наумова. М., 1997г.
14.Кайржанов Е.И. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 1998ж.
15.Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 2000г.
16.Уголовное право. Общая часть. Под ред. Б.В.Здравомыслова, Ю.А.Красикова, Д.И.Рарога. М., 1994г.
17.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлiмi. – Алматы: Жетi жарғы, 2000 - 345б
18.Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарий к уголовному кодексу РК Караганда. 1999г. стр – 345.
19.Нұрмашев Ү. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім) – Алматы: 2007 ж-115 б
20.Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть (изд. 3-е, дополн.). Алматы, 2006. С. 114б.
21.Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Оқулық. Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009 .- 456 б.
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 30 тамыз 1995ж. өзгер. мен толық. қоса (Алматы: “ЮРИСТ –2008 ж) .
2.Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 16 шілде 1997ж. өзгер. мен толық. Қоса( Алматы-2008 ж).
3. А.В.Наумов. Уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 1996г.
4.А.Н.Ағыбаев. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, 2002 ж.
5. В.Н.Кудрявцев. Общая теория квалификации преступлений. М., 1999г.
6.Уголовное право.Общая часть. Под ред. В.Н.Петрашева. М., 1999г.
7. Алексеев А.С. Теория государства и права. М., 1999г.
8.Уголовное право. Общая часть. Под ред. И.Я.Козаченко. М., 1998г.
9.Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Т.1. М., 1994г.
10. Таций В.Я. Объект и предмет преступления в советском уголовном праве. Харьков, 1988 г.
11.Новое уголовное право России. Общая часть. М., 1996г.
12.Практикум по уголовному праву. Под ред. Л.Л.Кругликова. М., 1997г.
13.Российское уголовное право. Общая часть. Под ред. В.Н.Кудрявцева и А.В.Наумова. М., 1997г.
14.Кайржанов Е.И. Уголовное право. Общая часть. Алматы, 1998ж.
15.Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. М., 2000г.
16.Уголовное право. Общая часть. Под ред. Б.В.Здравомыслова, Ю.А.Красикова, Д.И.Рарога. М., 1994г.
17.Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлiмi. – Алматы: Жетi жарғы, 2000 - 345б
18.Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Комментарий к уголовному кодексу РК Караганда. 1999г. стр – 345.
19.Нұрмашев Ү. Қылмыстық құқық (ерекше бөлім) – Алматы: 2007 ж-115 б
20.Каиржанов Е.И. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть (изд. 3-е, дополн.). Алматы, 2006. С. 114б.
21.Алауханов Е.О. Қылмыстық құқық (жалпы бөлім). Оқулық. Алматы: ҚР Құқықтық сараптама және халықаралық ғылыми зерттеулер орталығы, 2009 .- 456 б.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. қылмыс құрамы Қылмысты ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ ИнститутыныҢ басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Қылмыстың құрамының объективтік белгісін теориялық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3. Қылмыстың құрамының субъективтік белгілерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ
1. Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері жєне теориялық
Негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда
көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді,
оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген неізде моральдық
немесе құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі
ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып танылады. Қылмыстық жауаптылық
қылмыстың құрамы толық боғанда ғана қолданылады.Қылмыстық жауаптылықтың
негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдарының заңдылықты қатаң
сақтауының кепілі болып саналады. Сондықтан да қылмыстық жауаптылыққа тарту
мәселесі өз маңыздылығын еш уақытта жойған емес.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі қылмыстың құрамы қылмысты
саралаудың негіздері және олардың тиімділігі жөніндегі көзқарастар
жеткілікті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде жауаптылық негіздері
қарстырылған, сондықтан жұмыста жауаптылық мәселесін жетілдру жөніндегі
қылмыстық құқықық тұрғыдан қалыптасқан ғылыми көзқарастар қарастырылды.
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай бір текке
жататын қылмыстар үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға да бөлінуі
мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-гің 187-бабындағы қылмыстар, онда мүлікті қасақана
жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады. Заңшығарушы ол қылмыстарды
біртекті болғанымен екі құрамға бөлген, себебі ондағы әрекеттің қауіптілік
дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен
мөлшерін көрсету үшін құрамға бөледі. Егер біртекті қылмыстар бірнеше түрлі
болғанымен олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі біркелкі болатын болса,
мұндай қылмыстар бір кұрамда қаралады. Қылмыс құрамы туралы көптеген
еңбектер жазылғанына қарамастан осы күнге дейін бірыңғай көзқарас
жасалмаған. Ең алдымен назар аударатын нәрсе -бұл байланыспайтын
құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Кез келген қылмыс құрамының
негізгі белгілері - бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни қол
сұғушылық жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік
жағын сипаттайтын белгілер, яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян
тигізетін, қауіп тудыратын қоғамға қауіпті әрекет; 3) қылмыс субъектісін
сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық жауаптылық жасы; 4) қылмыстың
субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни кінә (қасақананалық немесе
абайсыздық). Сондықтан да қылмыс құрамын және оның қылмыстық құқық
ғылымында алатын орнын зерттеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
Дипломдық жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз – қылмыстың
құрамын, қылмысты саралауды жан-жақты және терең зерттеу болып табылады,
осы мақсаттан мынадай міндет туындайды, яғни қылмыс құрамын
соңғы кездері жарық көрген зерттеулерді пайдалана отырып, тақырыпты
жаңаша көзқараспен оқырман қауымға жеткізу.
Осы аталған мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу қажет ойлаймыз:
Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың басты негізі ретінде қабылдап,
анықтау; қылмыс құрамын егжей тегжейлі зерттеу; қылмысты саралауды
теориялық тұрғыдан талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін: әдіснамалық негізін
диалектиканың заңдары мен категориялары, құқық теориясының, қылмыстық
құқықтың, криминология мен психологияның қағидалары мен негізгі теориялық
тұжырымдары құрайды.
Жұмыстың деректік негізі ретінде заң ғылымындағы түсініктер, ережелер,
қағидалар басқа да құқық саласындағы тұжырымдар мен пікірлер негізге
алынды.
Қорғауға ұсынылған тұжырым: қылмысты саралаудың басты негізінің бірі
болып қылмыс құрамы болып саналатындықтан, қылмысты саралау қылмысты
талдауды қиындық туғызады, соны негіздеу болып саналады. Екіншіден қылмыс
құрамын барынша талдау, бағалау.
Дипломдық жұмыстың объектісі қылмысты саралау кезінде қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Қылмыстық құқық ғылымы саласында қылмыс құрамын жан-жақты және терең
зерттеген бірқатар монографиялық еңбектер жарыққа шықты. Проблема
социального содержания вины в советском уголовном праве, Н. И.
Коржанскийдің "Объект посягательства и квалификация преступлений", Б.
С. Никифоровтың "Объект престпуления по советскому
уголовному праву", В. Я. Тацийдің "Объект и предмет
преступления в советском уголовном праве", Г. В. Тимейконың
"Общее учение об обьективной стороне преступления",
В. Н. Кудрявцевтың объективная сторона преступления", С.
Я. Булатовтың Понятие и система особенной части
уголовного права Союза ССР и Казахской ССР атты
зерттеулері бар. Сонымен қатар, соңғы бірнеше жылдықта жарыққа
шыққан Уголовное право Республики Казахстан. Общая
часть", Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть",
сондай-ақ А. В. Наумовтың "Российское уголовное право. Ощая
часть" сияқты еңбектерді атап өтуге болады. Сонымен қатар, "Личность
преступника", "Субъективная сторона преступления и ее
установление", "Уголовное право Казахской ССР. Общая часть",
"Уголовный кодекс Республики Казахстан" сияқты ұжымдық еңбектерді де
пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың пәні қылмыс құрамы қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін процесстер.
Жұмыстың теориялық және тәжірбиелік маңыздылығына еліміздегі
қолданыстағы қылмыстық заңнаманың негізінде қалыптасқан қылмыстың құрамын,
негіздерін егжей-тегжейлі зерттелініп, оларға нақты түсініктер берілген.
Жұмыстың нәтижесі бойынша берілген ұсыныстар құқық қорғау органдарының
жұмыстарында елеулі көмегін тигізеді деп ойлаймын.
Дипломдық жұмыстың құрылымын кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
1. қылмыс құрамы Қылмыстық Жауаптылық ИнститутыныҢ басты негізі
1.1 Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық сипаты
"Қылмыс ұғымы - жалпы ұғым. Осы қылмыс туралы ұғым
қай қылмыстың кұрамы болмасын, соның бәрінде де болуы
қажет. Әрбір құрам қылмыс туралы ұғымды өзіне сіңіре
отырып, әр қылмыстың өзіне тән өзгешелік белгілерін атап көрсетуі
керек". Сонымен қылмыс құрамы дегеніміз, осы айтылып отырған
мәселеге байланысты, жалпы қылмыс туралы ұғымынан
әрбір қылмысқа бейімделген, оның өзгешелігін
көрсететін белгілердің жиынтығы болады.
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамының белгілерін төртке бөлу
немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Ол шынында да
дұрыс шешім. Осыған байланысты мына төмендегі белгілерді бір-бірінен
ажырату қажет:
1. қылмыстың объектісі;
2. қылмыстың объективтік жағы;
3. қылмыстың субъектісі;
4. қылмыстың субъективтік жағы.
Қазақстан Республикасының Конституциясында [1,2 б] өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялайтын, өзінің басты
байлығы ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын, яғни
барлық объектілерді танитын Қазақстан 2009 жылдың 16 желтоқсанында өз
тәуелсіздігінің біршама уақыт өткендігін атап өтті.
Қылмыс кұрамы дегеніміз қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті
қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және
субъективтік жақтарынан кұралатын белгілерінің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс туралы жалпы ұғымды дұрыс ұқпайынша, әрбір қылмыстың жеке кұрамын
және оның белгілерін дұрыс ұғу мүмкін емес. Қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінде әрбір қылмыс үшін оны сипаттайтын кұрамға кіретін белгілер
көрсетіледі. Ол құрамға кіретін белгілерді заңда заңшығарушы беталды
көрсете бермейді. Оларды заңда көрсету үшін ғылыми жолмен табылған жалпы
құрамдағы белгілерге сүйену қажет болады. Сондықтан жалпы құрамды
ұқпайынша, әрбір қылмыс туралы құрамдарды ұғу және оларды дұрыс қолдану
мүмкін емес.
Қылмыс кұрамындағы белгілері бар әрбір әрекет немесе
әрекетсіздік қоғамға қауіпті қылмыс және жазаланатын істің қатарына
жатады. Қылмыстың кұрамы және оған кіретін барлық белгілер
заңның диспозициясында тікелей көрсетіледі,
көрсетілмеген жағдайда сол диспозициядағы кұрамда қандай
белгілердің барлығы өздігінен көрініп, белгілі болып тұрады.
Заңшығарушы кұрамға қоғам үшін қауіпті әрбір қылмыстың өзіне
ғана тән өзгешелік белгілер кіргізеді. Кейде бірнеше
қылмыстарға бірдей ортақ болатын белгілер де кұрам жинағына
кіргізіле береді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабында "Ұрлық, яғни бөтен мүлікті жасырып
ұрлау",- делінген. Бұл кұрамдағы сол қылмысқа айрықша тән белгі -
"азаматтардың меншігіндегі мүлкін жасырып ұралу". Бұл қылмыста
басқа да белгілер болуы мүмкін, яғни мүліктің түрі, ұрлау мерзімі
және ұрлық жасау жағдайы т.б. Бірақ бұлардың ешқайсысы да құрамға кірмей
отыр. Бұл белгілердің әрқайсысы сол әрекет немесе
әрекетсіздік қоғамға қауіпті болғанда немесе оның дәрежесін
заңда сипаттау керек болғанда ғана енгізіледі. Мысалы, сол
бабтың 2-бөліміндегі құрамдарда: бірнеше рет жасалған ұрлық,
немесе бір топ адамдардың алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалған
ұрлығы немесе жәбірленушіге едәуір зиян келтірілген ұрлық", - делінеді.
Осы айтылған белгілер осы бөлімде көрсетілген қылмыстардың өздеріне ғана
тән белгілері болғандықтан, олар бірінші құрамға кірмей, екінші бөлімдегі
құрамдардың белгілеріне жатып отыр. Осы белгілер арқылы ғана оларды бірінші
бөлімде көрсетілген құрамдағы қылмыстан ажыратуға болады. Құрам бірдей
белгілерден ғана тұрмайды, ал бірнеше белгілер жиынтығынан құралады,
өйтпейінше оны құрам деуге болмайды. Құрам деу үшін кұрама, жиынды, қосалқы
бірнеше белгілерден кұралуы қажет.
Құрамның барлық белгілерін түгел қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
нормалардан (диспозициядан) ғана іздеуге болмайды. Құрамның
көптеген белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де
қаралады. Ерекше бөлімде көрсетілмеген белгі Жалпы
бөлімде сөзсіз табылады. Қылмыстың ұғымына тек қана аяқталып
біткен қылмыс ғана емес, бітпеген қылмыс та, кылмысты жасауға дайындалу
немесе оқталу кезеңдері де жатады. Қылмыс кұрамына тек қана
орындаушының әрекеті кіріп қана қоймайды, сонымен қатар көмектесушілердің
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатқызылады. Ал ерекше бөлімде
тек істеліп біткен қылмыстың ғана құрамы көрсетіледі. Қылмыстың белгілері
Ерекше бөлімдегі диспозицияда көрсетіледі. Көпшілігінде әрбір диспозицияда
бір қылмыстың құрамды белгілері қаралады. Сөйтсе де бір бапта екі есе одан
да көбірек қылмыстардың құрамдары көрсетілген жағдайлар кездесе
береді. Кейбір баптарда жаза мөлшері біркелкі қаралатын екі
немесе одан да көп қылмыс құрамдары бірінен кейін бірі тіркесіп келеді.
Мысалы, ҚР ҚК -нің 387, 388, және 389 бабтарында екі қылмыстық
құрамды тіркестіріп қарайды:
I. Әскери мүлікті қасақана кұрту немесе бүлдіру;
II. Әскери мүлікті абайсызда құрту немесе бүлдіру;
III. Әскери мүлікті жоғалту.
Бұл сияқты жағдайлар біріншіден, жаза мөлшері бірдей,
екішіден, бірінші мен екіншіге қарағанда үшінші қылмыстың ешелігі
болғанымен оның үшеуінде де біртекті қылмыстар отыр. Қылмыстың бір-
бірінен мазмұны, түрі және қауіптілік дәрежесінде өзгешелік
болғанымен, үғымы жалпы болады. Қылмыс - қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрбір жеке қылмыс құрамында екі түрлі белгі болуы қажет.
Бріншісі - бұл әр қылмыстың өзіне тән басқа қылмыстардан өзгешелігін
көрсететін белгілер, екіншіден, жалпы қылмысқа тән қоғамға қауіптілігі,
заңға қайшылығы, кінәлілігі және жазаланушылық белгілері.
Бүгінгі дамуымыздың келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың
көпшілігінің уақытша және өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра
мен өтпелі кезеңнің қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет[2, 3 б].
Қылмыс құрамы заңда көрсетілгеніне
немесе көрсетілмегеніне қарамастан өздігінен көрінетін белгілерден
тұрады. Ол белгілердің жиынтығы қоғамға қауіпті әрекетті немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға арнайы мамандардың
көрсетпелері дәлелдемені анықтауға мүмкіндік толық мүмкіндік береді
[3,14б].
Қылмыстық құрамға жататын төрт жақты таппайынша, қылмыстың
кұрамы туралы сөз қозғауға болмайды. Өйтпейінше қоғамға қауіпті істі
қылмыс қатарына жатқызу немесе оны қылмыс сипаттауға мүмкіндік
тумайды. Сондықтан, әрбір қоғамда ол құрам болу үшін төрт
белгі болуға тиіс.
Қылмыс объектісі дегеніміз - бұл заң қорғайтын, қылмыстық қол
сұғушылық бет алған мүдде болып табылады. Қылмыстың обьектісіне
жататын белгілер үнемі қылмыстық заңның диспозициясында көрсетіле
бермейді". Қылмыстың субьектісіне жататын белгілер де диспозицияда аз
кездеседі. Жалпы қылмыс 16 жасқа, кейбір қылмыстар үшін 14 жасқа толған
ақыл-есі дұрыс адамдар жауапты болады дейді Осы жастарға толған есі дұрыс
адам жасауға болмайтын қылмыстарды жасағанымен, заңшығарушы оларды
жауапкершліктен босатқысы келген жағдайда,заңның диспозициясында
субьектінің жасын немесе одан басқа сапасын керек екенін
көрсетеді.Мысалы,әскери немесе қызмет бабын пайдалану арқылы жасалған
қылмыстар туралы құрамдарда бұл жағдай өзінен-өзі көрініп тұрады.
Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер диспозицияда көп
жағдайларда әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Өйткені
нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. А.А Исаевтың пікірі бойынша
құқық нормасының мазмұны өзгеріп отырады, қоғамдық қатынастардың құқық
арқылы реттелмейтіні есте болу керек.[3, 27б].
Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы зияннан емес, тек оған қауіп
төндірушіліктен қорғайды. Объективтік жақтың басқа белгілеріне қылмысты
жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, құралдары мен қарулары жатады.
Қылмыс құрамдарында тікелей аталып көрсетілген немесе көрсетілмеген,
бірақ сол құрамда өздігінен көрініп тұрған белгілер бірдей маңызды
саналады. Қылмыс құрамының белгілерінің біреуі болмаса, қылмыс құрамы да
болмайды. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі бертекке жататын
қылмыстарында бірнеше түрлі құрамдар кездеседі. Қоғамға қауіптілік сипаты
бірдей қылмыс құрамдары, өзара қоғамға қауіптілік дәрежесінің әртүрлілігіне
қарата ажыратылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық теориясында қылмыс
құрамдары қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты: негізгі, ауырлататын
және жеңілдететін құрам болып бөлінеді.
Біріншісі, негізгі құрам, яғни жауаптылықты жеңілдететін немесе
ауырлататын мән – жайлар көрсетілмеген, қылмыстың тек негізгі белгілерінен
құралған құрам.
Мысалы, ҚР ҚК –нің 96 бабының 1 бөлімі.
Екіншісі, қылмысты ауырлататын жағдайларды қарайтын құрам, бұл
сияқты құрамға біртекті қылмыстардың ішіндегі оны жасаудың ауыр түрін
сипаттайтын құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК –нің 96 бабының 2 бөлімі.
Үшінші түріне біртекті қылмыстардың ішіндегі жеңіл түрлерін
көрсететін белгілерді қарайтын кұрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК 98-бабында
көрсетілген жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру туралы кұрам
қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс болғанымен, негіздері бір текке жататын
қылмыстар. Бірақ олардың түрліше өзгешеліктерін ажырату керек. Осы
өзгешеліктерге байланысты оларға санкцияда әртүрлі жаза қаралады. Бұл
қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай тұрып, занды қолдануға болмайды.
Біртектес қылмыстар туралы тізбектелген бірнеше құрамдар бір бапта
қаралады. Мысалы, 1,2,3 деген сияқты немесе "а", "б", "в" деген белгілер
арқылы немесе әр құрам өз алдына бап алғанымен, оның артынан екінші немесе
үшінші бөлім болып келеді. Соған қарамастан оларды біртектес деу қажет.
Біртектес қылмыстарды бірнеше құрамдарға бөлушілік тек сол құрамдардағы
көрсетілген қылмыстарды бір-бірімен салыстырғанда олардың қоғамға
қәуіптілік дәрежелері әртүрлі болған жағдайларда ғана кездеседі. Егер
олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей жағдайларда заңшығарушы оларды
бірнеше құрамға бөлмей, бір қылмыс ретінде ғана қарайды[4, 71б].
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай
бір текке жататын қылмыстар жоғарыда ғандай,
үш түрлі кұрамға емес, екі түрлі құрамға бөлінуі де
мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 187-бабындағы қылмыстар, онда
мүлікті қасақана жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады.
Заңшығарушы сол қылмыстарды біртектес болғанымен екі құрамға бөлген.
Себебі ол әрекеттің дәрежелері әртүрлі, сондықтан
олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен мөлшерін көрсету құрамға
бөлінеді. Егер де біртекті қылмыстар бірнеше болғанымен, олардың
қоғамға қауіптілік дәрежесі болатын болса, ондай
қылмыстар бір құрамда қаралады[5, 78 б].
Қылмыс кұрамы, оның қылмыспен байланысы туралы көптеген
еңбектер жазылған. Бірақ осы күнге дейін маңызды
бірыңғай көзқарастар жоқ. Ең алдымен көңіл бөлетін нәрсе
- бұл байланыспайтын құбылыстарды байланыстыруға болған
әрекет. Мысалы, нақты қылмысты қылмыс құрамының жалпы
түсінігімен байланыстыруға ұмтылу. Біздің түсінігіміз бойынша
жазықтықта жүргізу заңды сияқты. Мысалы, "тік сызық
бойынша", яғни қылмысты бүкіл қатынастар бойынша, қылмыс түрін, нақты
қылмысты немесе "жалпы қылмыс құрамын" - нақты кылмыс құрамын теңестіруді
бірдей жазықтықта жүргізу. Мұндай теңестірудің негізінде
жалпы, ерекше және бірыңғай жазықтықта жүргізудің
негізінде байланыс диалектикасы жатыр. "Көлденең сызық бойынша"
қылмысты және қылмыс замын, нақты қылмыс құрамын теңестіру де заңды болып
етелінеді. Мұндай теңестіру негізінде мәні мен
эылыстың, мазмұны мен формасының байланыс
диалектикасы жатыр Қылмыс құрамы - бұл қол сұғушылықтың
занды маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы
заңда маңызды деп қол сұғушылықтың жалпы және міндетті
белгілерін атайды. Бұл белгілер қылмыстық заңда
көрсетілгендіктен қоғамға қауіпті болған қол сұғушылық қылмыс
ретінде қарастырылуы қажет және тиісті болып табылады.
Құрамдарды реттеу кезінде заңшығарушы қьілмыстың мәні
және змұнынан қорытынды шығарады. Қылмыс белгілері
құрамында. белгілі дәрежеде реттелген, заң тіліне аударылған,
қылмыстық-құқықтық түсініктерде көрсетілген, сондай-ақ бір мағыналы
және занды түсініктер және дәрежелер жүйесіне енгізілген.
Қоғамдық қатынастардың кұқықтық көрінісінің өзінің қисыны және
өзінің техникасы бар, олай болған жағдайда құқық өз-өзіне
тұтас және қатар қарсы болған болар еді. Сондықтан да
"бандит" қылмыстық құқықта күнделікті тұрмыста қолданылуымен
сай келе бермейтін түсінік болып табылады[6, 40б].
Қылмыс құрамының жалпы анықтамасы "қылмыстық заңшығарушы
бойынша белгілі бір қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын белгілер жиынтығы болуы мүмкін. Бұл кұрамның жалпы
анықтамасы емес, ал жалпы қылмыстық емес белгілі бір қоғамдық кауіпті
әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын нақты құрамның анықтамасы. Бұған дұрыс
көңіл бөлген В. С. Прохоров болды. Оның жазуы бойынша "Белгілі қылмыстық
белгілердің жиынтығы нақты қылмыс кұрамын құрайды". Автор жалпы қылмыс
құрамы деп қате атай отырып, қылмыс кұрамының жалпы түсінігіне анықтама
беруге ұмтылды. Сонымен қатар, В. С. Прохоров "жалпы құрамның түсінігі
барлық нақты қылмыс құрамдары туралы түсінік береді", - деп дұрыс атап
өтеді. Қылмыс құрамының жалпы түсінігін беру үшін нақты құрамдардың барлық
белгілері ішінен бүкіл кұрамдарға тиісті болған белгілерін алу қажет.
Әрине, бұл белгілердің саны әрбір нақты қылмыс құрамы белгілерінің санына
қарағанда аз болады. Сондай-ақ бүкіл ерекше белгілер жойылады. Сонымен,
жалпы қылмыс құрамының түсінігіне бүкіл нақты қылмыс кұрамдарына жататын
белгілерді жатқызамыз. Яғни, қылмыс құрамының жалпы түсінігіне қылмыстың
барлық түрлері мен барлық жағдайларына жалпы болған белгілер жатады[7,
13б].
Қылмыс түсінігіне заңшығарушы қылмыс құрамының түсінігін
береді. Бұл түсінікке билеуші қатынастарға қоғамдық қауіпті
қол сүғушылық ретінде қылмыстың әлеуметтік-саяси сипаттамасы
және қылмыстық заңда әрекет ретінде оның заңды
сипаттамасы кіреді. Біздің атап өткеніміздей қылмыстың
заңшығарушылық анықтамасы толық емес, қылмыс құрамының заңшығарушылық
анықтамасы туралы да осылай айтуға болады. Онда қылмыс құрамы, сондай-ақ
қылмыс кұрамының мазмұны толық ашылмаған. Сонымен қатар, қылмыс
құрамының міндетті белгілері аталмаған. Сонымен, қылмыс түсінігінде
қол сұғушылықтың әлеуметтік және саяси сипаттамасы, оның
қауіптілігінің мәні материалдық қауіптілілік) қылмыс ретінде оның
заңшығарушылық бағасы кіреді. Жалпы анықтамасында қылмыстық қауіпті
қол сұғушылықтың барлық қажетті белгілері, яғни қылмыс
субьектісі, қылмыс объектісі, объективтік жағы және
субьективтік жағы заңды тілде берілуі керек. Қылмыс пен қылмыс
құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс құрамының
мағынасын терең түсіну қажет. Мысалы, жасөспірім үйдің қасында
қараусыз қалдырылған көршінің велисопедін ұрлайды, белгілі бір іспен
айналыспайтын азамат трамвайда базарға бара жатқан зейнеткердің қалтасынан
акша ұрлайды. Біздің көріп отырғанымыздай, бір-біріне ұқсамайтын ұрлықтың
екі түрі, бірақ екі жағдайда да бір жалпылық бар, яғни бір адамға тиісті
болған мүліктің ұрлануы. Мұндай жалпы белгілердің болуы екі жағдайда да -
бапта қаралған қылмыстық жазаланатын ұрлықтың жасалғандығын білдіреді,
ұрлық туралы айта отрып, біз қылмыстың түрі туралы айтамыз. Қылмыс түрінің
түсінігі ойдан шығарылмайды. Шынымен де, қылмыс жасалған барлық жағдайларда
кез келген ұрлық міндетті, жалпы болатын белгілер, жасалған әрекеттің
қоғамдық қауіптілік бағасы жағынан мәні, сондай-ақ
ұрлықты қылмысқа жатпайтын ұқсас әрекеттерден айыратын белгілер
алынады.
Құбылыстар мәні бойынша бір-бірінен айырылады,
берілген құбылыстың маңызды белгілерін көрсете отырып, біз,
оның өзгеше белгілерін де көрсетеміз. Әрине, өзгеше белгі
ретінде елеусіз белгіні алуымыз керек, бірақ мұндай жағдайда
біз берілген құбылыстың өзгеше белгісін емес, дербес белгіні
тапқан боламыз.
Қылмыстың белгілі бір түрінің анықтамасы нақты
қылмыс құрамын құрастыру керек. Нақты қылмыс құрамы дегеніміз -
занды белгілер жиынтығының көмегімен заңшығарушының
белгілі бір түрін анықтауы, бейнелеуі болып табылады.
Заңшығарушы заңда қылмыстың әрбір жағдайын бейнелеп
бермейді. Ол мұны жасай алмайды, жасаудың қажеттілігі де
жоқ. Берілген қылмыс белгілерінің заңда көрсетілуінің өзі
жеткілікті. Нақты қылмыс кұрамының белгілері нақты
қылмыстардан алынады. Бұлар әрбір нақты қылмыстарда болатын белгілер
табылады. Сонымен қатар, қылмыс құрамы реттелген, белгіленген.
Қылмыс кұрамының заңсыз болуы мүмкін бірақ ол қоғамдық қауіпті
қол сүғушылықсыз да болмайды. Қылмыс құрамы берілген қоғамға қауіпті
қол сұғушылықты деп тануға қажетті және жеткілікті белгілердің жиынтығы
болып табылады. Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамы туралы және
қылмыс туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Өкінішке орай мұндай жағдай дұрыс
түсініле бермейді[8, 55б].
Жасы толмағандардың қоғамды сыйламаушылықпен байланысты қоғамдық
тәртіпті бұзуы көп жағдайда қылмыс болып табылады, себебі ол
заңмен қорғалатын нақты қатынастарға қол сұғушылықпен
тікелей байланысты. Н. Ф. Кузнецованың айтуы бойынша, "қылмыс
субъектісі қылмыс үшін де, қылмыс кұрамы үшін де міндетті". Қылмыстың
заңшығарушы анықтамасында қылмыс субъектісі туралы ештеңе
айтылмайды. Осыған байланысты автор түсінік береді: "Жаспен
және анықталатын жалпы субъект белгілері қылмыстық-құқықтық әрекет
(әрекетсіздік) және кінәнің түсінігін қамтиды". Сонымен, қылмыс құрамы
Ерекше бөлім баптарының диспозициясында көрсетілген белгілерге
қиюластыруға болмайды. Ерекше бөлім баптарының әрбір диспозициясында
қылмыстық әрекеттің тиісті түріне толық сипаттама берілген
жағдайда мүндай көзқарас дұрыс болған болар еді. Бірақ қазіргі заң
мұндай қағида қолданбайды. Кейбір жағдайларда бұл ерекше бөлім
нормаларын кұрастыру кезіндегі ақталған лаконизмнің
нәтижесі. Мысалы, қажетсіз түсіндіру кезінде тек қана
қиыншылықтар тудыратын және практикалық қолдануда диспозиция
көмегімен қылмыс кұрамы толық емес заңшығарушы
сипаттамасына мемлекетке сатқындық сияқты құрамды келтіруге
болады. Тексте лаңкестік акт, диверсия, қастық жасау және осы
топтағы басқа да қылмыстарды сипаттайтын бап
диспозициясының болмауы, қылмыс субъектісіне байланысты
ешқандай көрсеткіштер жоқ. Мұндай жағдайларда құрамның
болуы қылмыс субъектісін қанағаттандыратын тиісті
қасиеттерін анықтамай-ақ мойындалуы мүмкін. Бүл көрсетілген
қыллмыстарда субъект қандай да бір ерекше,
жалпылардан өзгеше белгілермен (мысалы, мемлекетке
сатқындық кезінде азаматтық белгісі) сипатталмайтындығын
білдіреді. Ал қылмыстық заңда жалпы қаралған қылмыстық
жауаптылық белгілері Жалпыы бөлім нормаларына енгізілген және
көбінесе ҚР ҚК 3 бабында сипатталады. Егер де Ерекше
бөлімнің әрбір баптарының диспозицияларында заңшығарушы сәйкес
қылмысты сипаттау кезінде, жауапкершілік субъектісі 16
толған адам болады десе, ондай нормаларды қолдану кезінде ешқандай
практикалық қолайлылық болмаған еді, ал бұл
өлшем бапта заңшығарушы құрылымының сапасын бағалауда негізгі
болып табылады.
Қылмыс және қылмыс құрамы түсінігінің маңызын анықтау
және олардың арасындағы қарым-қатынас қылмыс
элементі" және "қылмыс құрамы белгісінің" маңызы қатынасы туралы
мәселені дұрыс шешуге мүмкіндік береді. Ең алдымен
қарастырылатын мәселе терминологияға шамамен анықтау қажеттілігі туады.
Бұл қажеттіліктің пайда болу себебі осы уақытқа дейін оқулықтарда
және монографиялық қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде қылмыс құрамы
туралы мәселелерді қарастыру кезінде бір жағдайларда қылмыс
кұрамының элементі қолданылса, екінші жағдайларда қылмыс құрамының
белгілері термині қолданылады. Ереже бойынша "элемент"
және белгі түсініктерінің арасында айырмашылық жоқ, мысалы,
қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі және құрамының
белгілері екендігін көрсете отырып, кейбір авторлар кейіннен
субъектіні сипаттайтын белгілер туралы мәселені қарастыруға
көшеді. Сонымен "белгілердің белгілері" немесе "элементтердің
элементі" туралы сөз болғанда жағдай терминдерінің
дұрыс қолдану талаптарымен, логикасымен үйлеспеушілік
пайда болады. Мұндай жағдай қылмыс құрамымен байланысты
болған мәселелерді анық айтып беруге ықпал етпейді және оқушылардың,
юстиция органдары қызметкерлерінің заң әдебиеттерін пайдалануын
жеңілдетпейді.
Қылмыс құрамы туралы сөз болғанда белгілі, заңмен
анықталған белгілер жиынтығы туралы айтылуы қажет. Белгілерді
көрсете отырып, заңшығарушы қылмыстық заңда қылмыс түрін және
кылмыс құрамын анықтайды. Адам жасаған әрекет немесе
әрекетсіздігінде белгілерінің қылмыстық заңда көрсетілген белгілерімен
дәл келуі, бұл әрекетте қылмыс құрамы бар деп санауға мүмкіндік
береді оның әрекетінің квалификациясы заңда көрсетілген норма
бойынша дұрыс болып табылады. Бұл түсінікке енетін абстракцияны емес,
қоғамдық өмірдің шыншыл, нақты дәлелдерін басшылыққа ала
отырып, (белгілі бір адамды қандай да бір жерде өлтіру,
нақты уақытта және орында жүзеге асқан жеке мүлікті ұрлау)
қылмыстың құрамдас бөліктері туралы айту қаншалықты занды
екендігі туралы сұрақ туады. Әрине, шын болған қылмысты
қоғамдық өмірдің нақты дәлелі ретінде құрамдас бөліктерге
беруге болмайды. Қылмыс қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздігінде бірыңғай бөлінбейтін құбылыс.
Соған қарамастан қылмыстық құқық ғылымы қылмысты талдау
мақсатында бұл біртұтастықты оның құрамдас бөліктеріне, қылмыс
объектісі, қылмыс субъектісі, қылмыстың объективтік және
субъективтік жағы деп бөлуге болады деп есептейді[9, 52б].
Логикалық талдау дегеніміз зерттелетін объектіні құрамдас бөліктерге ойша
бөлу және жаңа білімдерді алу әдісі болып табылады. Зерттелетін
объектінің сипатына байланысты талдау әртүрлі формаларда болады. Тұтасты
құрамдас бөліктерге бөлу зерттелетін объектінің құрылысын анықтауға
мүмкіндік береді немесе күрделі қүбылысты қарапайым элементтерге бөлу
маңыздыны маңызсыздан ажыратуға мүмкіндік береді.
Криминалист ғалымдардың қылмысты оның
элементтеріне бөлуі физиолог ғалымдардың бөлуімен сай келеді
[10, 11б]. Олар бірыңғай және біртұтас күрделі болып келетін
жануарларды, олардың ағзаларын зерттей отырып,
қанайналым, тамақ қорыту және тыныс алу сияқты
мүшелерін жеке бөліп зерттейді. Өмірде жануардың тірі
ағзасының бірде бір мүшесі өздігінен жеке дара өмір сүре
алмайды. Сол сияқты қылмыстың құрамдас бөліктері,
элементтері өзара тығыз байланысты. Қылмыстың әрбір
элементі оның басқа элементтерімен байланысынсыз қылмыстың
құрамдас бөлігі деген өзінің сапасынан айырылады.
Біз мұны қылмыстың құрамдас бөлігі, оның объктісі қандай
болатындығын көрсетіп мысал келтірейік.
Қылмыс объектісі деп қылмыстық құқықта қол сұғушылық жүзеге асырылатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды айтамыз. Мұндай қоғамдық қатынастардың
бірі ретінде, мысалы, азаматтардың жеке меншік қатынастарын айтамыз. келген
азаматтардың жеке меншігі, Конститутция ік берген оның осы меншікке деген
құқығы ыспен ешбір байланыссыз-ақ өмір сүреді. Белгілі бір жағдайларда,
яғни бір адам өзіне тиісті емес, басқа тұлғаның жеке меншігіндегі мүлікті
иеленгісі келіп, өз ауын мүлікті заңсыз иелену арқылы жүзеге асырғанда
меншік қылмыс объектісі бола алады. Мұндай жағдайларда
меншік заңда қарастырылған нақты қылмыстың (ұрлық,
шабуыл жасау арқылы тонау) объектісі, элементі рөлін атқарады.
Жеке қылмысты құрайтын басқа аталған элементтермен байланысы
болмаған жағдайда қылмыс объектісі болып саналмайтын
қоғамдық қатынастар ретінде өмір сүрген болар еді[11, 88 б].
Сонымен, қылмыс туралы айтар болсақ, оның өзіне тән
қасиеттері және құрамдас бөліктері немесе
элементтері туралы айту заңды. Қылмыс құрамы белгілерінің көмегімен
заңшығарушы қылмыстың кұрамдас бөліктерін, оның қасиеттерін және
қоғамдық қауіпті әрекет ретінде қылмыстың өзін сипаттайды.
Қылмысты қандай құрамдас бөліктерге бөлу қажеттігін терең
зеттеу үшін оның қандай элементтеріне назар аудару туралы мәселені
шешудің өзі үлкен маңызға ие. Заң әдбиеттерінде қылмысты төрт
құрамдас бөліктерге бөлу және сәйкес қылмыс құрамының белгілерін төрт
топқа бөлу кең қолданылады. Бұлайша бөлу дұрыс деп саналады.
Қылмыс құрамы дегеніміз сол қылмысты құрайтын
белгілердің жиынтығы", деген ұсыныс қарсылық тудырады.
Біздің түсінігімізше белгілер қандай болуына қарамастан
өздігінен қылмыс құрай алмайды. Белгілер қылмысты тек тек
қана сипаттауы немесе анықтауы мүмкін.
Заңмен белгіленген қылмысты сипаттайтын құрам
белгілерін жіктеу туралы мәселе де белгілі анықтаманы
талап етеді. Қылмыстың өзін төрт құрамдас бөліктерге бөлуге
байланысты немесе қылмыс элементін сипаттайтын құрам белгілерін
төрт топқа, ал мағынасы бойынша екі түрге бөлуге болады:
А. Кез келген қылмыс құрамының негізгі (немесе жалпы)
белгілері;
1. Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни
қол сұғушылық бағытталған қоғамдық қатынастар.
2. Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер, зиян
тигізетін немесе объектіге зиян келтіретін, зиян келтіру
қаупін тудыратын қоғамға қауіпті әрекет.
3. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни
қылмыстық жауаптылық жасы.
4. Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, кінә
(қасақаналық немесе абайсыздық).
Қылмыс құрамының негізгі белгілерінің болуы
қылмыстық заңшығарушылыққа белгілі болған кез келген қылмыс
үшін міндетті болып табылады. Олар жасаған әрекетті
салаға жатқызу үшін қажетті критерии болады. Нақты әрекет
сипаттамасында көрсетілген негізгі белгілердің болмауы,
тұлғаның әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығынан
қылмыстық жауапкершілікке тартпау туралы мәселені алдын ала
шешеді.
Б. Қылмыс құрамының арнайы белгілері.
Оларға заңшығарушы нақты құрамдарды кұрастыра отырып,
элементтерінің қасиеттерінің ерекшеліктерін көрсететін
белгілер жатады, жалпы белгілерге қылмыстың тек қана осы түріне
тиісті белгілері жатады[12, 41б].
Арнайы белгілердің көмегімен заңшығарушы көптеген жағдайларда қылмыс
субъектісін қажетті жасқа толған тұлға ретінде сипаттап қана қоймай,
сонымен қатар оның басқа да қасиеттерін қосады. Арнайы белгілер нақты құрам
үшін қажетті және міндетті болып табылады және бұл мағынада олардың маңызы
қылмысты дұрыс жіктеу үшін үлкен маңызға ие, ал олардың рөлін дұрыс түсіну
заңдылықты күшейтуде зор маңызға ие болып табылады.
Қылмыстық жауапкершілікке негізделу туралы мәселені шешуде заңмен
белгіленген қылмыс кұрамын қамтитын және тиісті белгілерді есепке алу дұрыс
деп танылады. Құрамның белгілеріне жатпайтын басқа барлық белгілер жазаның
түрін және мөлшерін анықтауда есепке алынуы керек. Мұндай белгілер жасалған
әрекеттің қылмыс немесе қылмыс емес екендігіне байланысты бағасын көрсетеді
немесе өзгерте алмайды[13, 66 б].
Қазіргі кездегі сот-тергеу тәжірибесі материалдарында жеке тұлғанны
сипаттайтын және қылмыс құрамынан тысқары жатқан белгілерде қылмыстың болуы
немесе болмауы туралы мәселені шешуде есепке алу мүлдем кездеспейді.
Сонымен қатар, кінәлінің жеке тұлғасының мінездемесіне қатысты материалдар
жазаны белгілеуде, оның түрі мен мөлшерін анықтауда, оларды қолдану
мәселесін шешуде, қылмыстық жауапкершілікке тату туралы мәселені шешуде
және жауапкершіліктен босату мүмкіндіктерін есепке
алуда пайдаланылатын жағдайлар өте көп кездеседі.
Қылмыс кұрамы дегеніміз - бұл қылмыстың объектісіне,
объективтік жағына, субъектісіне және субъективтік
жағына жататын заңмен белгіленген белгілердің бірлігі
болып табылады. Қылмыс құрамы белгілерінің тек қана біреуін
немесе бірнешеуін анықтау, барлық белгілері толық
болмаған жағдайда қылмыс құрамы туралы айтуға мүмкіндік
бермейді. Егер қылмыс құрамы болмаса, онда қылмыстық
жауапкершілік үшін негіз де болмайды.
Қылмыс кұрамына заңшығарушы мемлекет үшін және
сондықтан да жазаланатын қоғамдық қауіпті немесе әрекетсіздікті
сипаттау үшін қажетті деп есептейтін белгілер жиынтығы
кіреді. Қылмыс түсінігі және қылмыс құрамы түсінігі
өздерінің мазмұны және құқықтық маңызы бойынша бір-
біріне өте жақын. Сондықтан да оларды механикалық
бөлуге болмайды. Қылмыстық құқық жүйесін құру және
заңдылықты бекіту үшін қылмыс түсінігі және қылмыс
құрамы түсінігі деп аталатын екі маңызды
түсініктердің нақты шынайы қатынастарын анықтау
қажет. Бұл маңызды мәселені шешу үшін ең алдымен оларды саяси
және құқықтық маңызды бөлуде қылмыс пен қылмыс құрамы
түсініктері арасынан шек іздеуге ұмтылуды жою керек.
Жоғарыда толық айтылып өткендей қылмыс құрамы
дегеніміз қылмыс ретінде мемлекет үшін нақты қоғамдық
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті анықтайтын
барлық объективтік және субьективтік белгілердің
жиынтығы. Бір жағынан қылмыстың, екінші жағынан
қылмыс құрамының жалпы типтік анықтамасы осындай. Осылайша
олардың түрлері анықталады. Нақтыланған қылмыс түрлеріне:
жала жабу, ұрлық, кісі өлтіру және басқалары
жатады. Қылмыс құрамының нақтыланған түрлеріне: жала жабуды,
ұрлықты, кісі өлтіруді және құрамның басқа түрлерін
сипаттайтын элементтердің жиынтығы жатады. Сонымен құрамдар
қылмыстың жеке түрлерінің мазмұндарын нақты дәлелденген
белгілер арқылы ашып береді.
Қылмыс туралы жалпы оқуда объект және объективтік жақтың,
субъект және қылмыстың субъективтік жағының
мәселелерін терең зерттеу қажет. Сонымен қатар, қылмыс құрамы
туралы жалпы окуда қылмыстың объект және объективтік
жағын, субъект және субъективтік жағын сипаттайтын
элементтерді ажырата білу қажет[14, 43б].
"Қылмыс" және "қылмыс құрамы" түсініктерінің
айырмашылықтары қатысушылардың жауапкершіліктерін анықтауда
шешуші рөл атқарады, яғни қатысушылық міндетті түрде
сол қылмыс үшін жауапкершілікті анықтайды,
бірақ көбінесе сол құрам үшін жауапкершілікті
анықтамайды.
Қылмыс кұрамы түсінігі мен қылмыс
түсінігін араластыру және қылмыс туралы оқу есебінен
қылмыс құрамы туралы оқуды кеңейту қылмыс
құрамын зерттеуге, қылмыс құрамы түсінігінің
мәселелерін зерттеуге, сондай-ақ оның қылмыстық
жауапкершілікті анықтаудағы рөліне де үлкен шығын
келтіреді. Бұл араластырулар мен әрекеттер
заңдылықты бекіту міндеттерімен байланысты деп
табылғанымен, олар дәлелді бола алмайды[14, 4б].
Әрбір кылмыс қоғам үшін қауіпті. Сондыктан да
әрбір қылмыстың құрамы заңшығарушының көзқарасы бойынша
өзінің жиынтығынан берілген әрекетті анықтайтын
дәлелді белгілердің тізімін көрсетуі керек.
Қылмыс құрамы элементтерінің табиғатын түсіну үшін мыналарды
еске алу керек, яғни қылмыс құрамының элементтері
дегеніміз - бұл заң қылмыстық-құқықтық мағына беретін
белгілер емес, сондықтан да ерекше бөлім нормалары
диспозициясына енгізіледі. Бұл белгілердің барлық
жиынтығынан қоғамдық қауіпті жазаланатын әрекет түзетіндей
етіп заңшығарушы тарапынан түзілген. Мысалы, ұрлықты заң
үш белгінің көмегімен анықтайды: құпия немесе ашық түрде,
2. ұрлау, 3. азаматтардың мүлкін ұрлау;
Ал жала жабуды бес белгінің көмегімен анықтайды: 1.
тарату, 2. біле тұра әдейі, 3. жалған, 4. басқа адамды
масқаралайтын және т.б. Сонымен, құрам элементі дегеніміз
- жиынтығы мемлекет үшін қоғамдық қауіптіліктің болуы мен
оның дәрежесін анықтайтын әрбір дәлелді белгілер болып
табылады[15, 89б].
Заңдылықты бекітуде маңызды рөл ойнайтын
қылмыстық әрекеттерді дұрыс жіктеу, қылмыс құрамының элементтерін
дұрыс түсінуді және дұрыс талдау жасауды талап етеді.
Демек, қылмыс кұрамы дегеніміз - жиынтығынан
қоғамға қауіпті қылмыстық әрекет құрайтын жеке
элементтерден кұралады. Құрам болмаса қылмыс туралы сөз болудың
өзі мүмкін емес, ал заң талап ететін элементтер болмаса құрам
болмайды.
Құрам элементтерін дұрыс түсіну дегеніміз қылмыстық
әрекеттерді дұрыс жіктеу үшін және заңдылықты бекіту үшін
күресте қажетті шарт болып табылады.
Қылмыс құрамы - бұл типтік түсінік, кез келген түсінік сияқты қылмыс
құрамы да жеке түрлерге бөлінеді. Қылмыс құрамын дұрыс жеткізу - бұл қылмыс
құрамы туралы барлық мәселелерді дұрыс шешудің және заңды дұрыс қолданудың
маңызды шарттарының бірі болып табылады. Қылмыс құрамын жіктеу мәселелерін
дұрыс шешу үшін ең алдымен объективтік және
субъективтік құрамдардың айырмашылықтарын қарастыру қажет.
"Қылмыс құрамы қылмыстық құқықта өзіне барлық бөлінбейтін
байланыстар мен өзара әрекеттің объективтік және
субъективтік белгілерін қосып алады", деп профессор А. А.
Герцен дұрыс атап көрсетеді. Бұл түсінік бойынша
қылмыс құрамының объективтік және субъективтік жақтары анықталады[16, 28
б].
Қылмыс екі типті-жалпы және арнайы, ал кұрамдар да – екі типті жалпы
және арнайы немесе абстрактілі деп айту қате болар еді.
Сонымен, бұл жерде әр түрлі екі түсінік араласқан, яғни, жалпы
құрам түсінігі және қылмыс құрамының жалпы түсінігі. Егер
жоғарыда айтылып өткен қылмыстың субъективтік және объективтік
құрамдарын ажыратуда құрамның жалпы түсінігін жасанды бөлуге
ұмтылу айтылған болса, жалпы және арнайы құрамды ажыратуда,
нақты құрамнан жалпы құрамды алу жолымен жасанды бөлуге ұмтылу
бар. Қылмыс қүрамы жалғыз және нақты болғандықтан, жоғарыда аталған
қылмыс құрамдарын жіктеуге талаптану әрекеті жалпы құрамдарды
жіктеуге жатпайды[17, 45б].
Бұл жерден мынадай шешім жасалады: жіктеу
тақырыбы нақты қылмыстық әрекет құрамдары түріндегі қылмыс
құрамдары ғана бола алады. Құрам біреу және барлық уақыт
ол заң сүйенетін нақты элементтерге толы болады. Бұл элементтердің
біреуі жетіспесе қылмыс құрамы болмайды; барлық элементтері толық болса,
қылмыс құрамы болады. Жартылай және бөлшектенген құрамның болуы мүмкін
емес.
Қылмыс құрамын жіктеу Ерекше бөлімді құру үшін негіз ретінде, қоғамдық
қауіптілік дәрежесі бойынша кұрамдардың жіктелуін көрсетеді.
Бір қылмыстың құрамдарын жіктеу кезінде қоғамға қауіптілік
дәрежелері бойынша олардың үш түрін айыра білу керек.
1. Негізгі құрам, 2. Қылмысты ауырлататын құрам; 3.
Қылмысты жеңілдететін құрам.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамының табиғатын түсіну үшін
құрылысы бойынша құрамдарды жіктеу күрделі маңызды болып табылады.
Заңшығарушы құрамдарды қарастыру кезінде әртүрлі
әдістерді қолданады. Бұл әдістерді жүйелі зерттеу
үшін және заңды дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету үшін ең
алдымен құрамдарды ажырата білу керек: 1. жай, 2. күрделі. Әрі қарай
жай және күрделі құрамдар топтары ішінен әрбірі
өзінің спецификалық қасиеттерімен ерекшеленетін
топшаларды ажырату. Жай құрамдардың ішінен мынадай құрамдарды
ажырата білу керек: 1. бейнелейтін, 2. бланкеттік. Бейнелейтін
құрамдар туралы айтатын болсақ, заңның тілі барлық уақытта
ұстамды, қысқа және дәл болуы керек. Бұл талаптар жай
бейнеленетін құрамдардың құрылысында көрініс табады. Мұндай
құрамдардың элементтері заңмен бейнеленген бірақ өте қысқа
және дәл бейнеленген. Жай бейнеленетін құрамдардың үлгісі ретінде
ҚР ҚК 48 - бабында жазылған бас бостандығынан айыруды және ҚР ҚК
129 - бабындағы басқа адамды қорлайтын жалған мәліметтерді біле тұра
әдейі тарату туралы жала жабуды келтіруге болады.
Бланкеттік құрамдар кұрылысында заңшығарушы басқа жолмен
жүреді. Бланкеттік құрамдар туралы айтар болсақ, олардың
бейнелейтін құрамдардан айырмашылығы, бланкеттік
кұрамдарды бейнелеу нормаларында заң қылмысқа анықтама
бермейді, басқа нормаларға сүйенумен шектеліп қалады.
Бланкеттік нормалар қылмыс құрамын анықтайтын
болғандықтан, бұл анықтаманы бланкеттік нормалар
сүйенетін заңдар мен ережелерден іздеу қажет. Бланкеттік
құрамдар өздерінің мазмұны бойынша өте күрделі болып келеді,
себебі олар басқа нормаларға жіберіледі. Жай құрамдар
заңда бір диспозицияға біріккен болып шығады. Біріккен
құрамдардың ерекшелігі, қылмыстық жауапкершілік үшін мұндай
жағдайларда қылмыстық кодекстің сәйкес баптарының
диспозицияларына көрсетілген кез келген құрамдардың болуы
жеткілікті болып табылады. Күрделі бейнелейтін құрамдар заңда өте
жиі кездеседі. Сонымен қатар, оларды талдау өте үлкен
қиыншылықтар тудырады. Заңшығарушылық құрылғыдағы құрамдарды
тереңірек зерттеу үшін олардың арасынан бірнеше топтарды
ажырата білу керек. Бұларға мыналар жатады, яғни, а)
Альтернативтік құрамдар, ә) Екі әрекеттен тұратын құрамдар, б)
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар, в) Екі объектілерден
тұратын кұрамдар.
Бірінші топтағы альтернативтік құрамдарды талдап көрелік. Әрбір
қылмыстың құрамдары түгел болуы үшін заң бойынша
құрамдарды түзетін барлық элементтердің болуы қажет.
Альтернативтік құрамдардың ерекше топтарын ажыратудың
практикалық маңызы, бұл жерде қылмыстық жауапкершілік үшін
заңда аталған элементтердің барлығының болуы
қажет емес. Мысалы, ҚР ҚК 166-бабындағы шпионаждың құрамы
болуы үшін өзінің мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтерді беру немесе ұрлау,
мәліметтерді беру мақсатында жинаудың өзі жеткілікті. Бұл
жерде альтернативтік дегеніміз белгілі бір әрекетке, яғни
ұрлауда, сақтауда көрінетін құрамның элементі болып табылады. Тек қана
әрекет немесе нәтижелер емес, сонымен қатар, құрамның
басқа элементтері де альтернативтік бола алады.
Күрделі бейнелейтін құрамдардың басқа тобын белгілі әрекеттің жасалуын
қарайтын емес, ал екі немесе одан да көп әрекеттердің жасалуын қарайтын
кұрамдар құрайды. Қылмыс бірнеше актілерден құралуы мүмкін. Қылмыстың
күрделі құрамдарын көптік әрекет белгілері бойынша жіктеу кезінде басқа
нәрсе туралы сөз болады. Бұл жерде акт, жеке әрекет туралы құрамды
түзбейді, мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін заңмен қаралған әрекеттің
жиынтығы ғана сәйкес құрамды түзе алады.
"Екі әрекеттен тұратын қүрамдарды қылмысты жасау
дәрежелері туралы мәселе өздігінен шешіледі. Бір әрекеттің
болуын сипаттайтын жай түрдегі құрамдарда қылмысқа дайындық,
шабуыл жасау және аяқтау бұл әрекетті жүзеге асырудың сипаты
және дәрежесі бойынша жазылады. Екі әрекеттен тұратын
құрамдарда басқаша жағдай пайда болады. Бұл жерде бір
аяқталған әрекет сәйкес қылмысты жасауға дайындық болып табылады".
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар туралы айтар
болсақ, жалпы ережелер бойынша (қасақананалық және
абайсыздық) кінә әрбір құрамда жалғыз болады. Бірақ, кейбір
кұрамдарда кінәнің бір немесе екі түрі көрсетілуі мүмкін.
Қылмыстық кодексте бұл құрамдар аса көп емес, бірақ олар сот-тергеу
тәжірибесінде маңызды роль ойнайды және тиісті талдауды талап етеді.
Қол сұғушылықтың белгілі бір түрі (мысалы, жеке
тұлғаға қарсы қылмыс) немесе оның нақты түрі (мысалы,
қорлау) туралы сөз болуы немесе болмауына қарамастан қол сұғушылық
объекті әртүрлі типтік немесе түрлік көрініс алады. Екі
объектінің болуы сипатты болып табылатын күрделі құрамдарда
жағдай басқаша болады. Мына бір нақты қолсұғушылық
бірдей уақытта екі объектіге қол сұғады, осыған сәйкес бір
нақты құрам әртүрлі екі объектілердің болуына мүмкіндік
береді. Екі объектілерден тұратын күрделі құрамдар қылмыстық құқықта
жалғыз емес. Мұндай құрамдарға бұзақылықтан басқа, объектілері
жеке тұлға мен мүлік болып табылатын шабуыл жасау жолымен
тонау және мәжбүрлеуді жатқызуға болады. Бұл
құрамдардың ерекшелігі ерекше бөлімнің жеке тараулары бойынша
құрамдарды тарату жүйесін өзгертуге алып келуі мүмкін.
"Қылмыс құрамының элементтері өзінің мазмұны
бойынша әр түрлі болып келеді. Заң қылмыс субъектісін және
оның объектісін, кылмыс әкелген шығынды,
қылмыскердің әрекет ету әдісін, оның себептері мен
мақсаттарын сипаттайтын белгілерді қарастырады. Құрам
элементтерін терең зерттеу үшін оларды мұқият жүйелендіру керек".
Қылмыс құрамы элементтерінің жүйесін қалай құру керек?
Жоғарыда атап өткендей, объективтік және субъективтік
белгілердің айырмашылығы қылмыс құрамы туралы жалпы оқуды
құру үшін негіз бола алмайды, сондай-ақ ол қылмыстың жеке
қүрамдарын жіктеу үшін де інегіз бола алмайды. Бұл
жерде объективтік және субъективтік белгілердің айырмашылығы
- қылмыс туралы оқуда ешқандай роль ойнамайды деп жалпылама
шешім қабылдау теріс болган болар еді. Керісінше,
қылмыс кұрамына объективтік және субъективтік элементтер кіретін
болғандықтан, екінші жағынан әрбір құрамда барлық уақыт қылмыстың
объективтік және субъективтік белгілері болғандықтан,
құрам элементтерін объективтік және субъективтік
белгілер бойынша жіктеу қылмыс- құрамдарының
дәлелді мазмұнымен және занды табиғатымен толық
сәйкестікте тұр деп шешім қабылдауға болады.
Қылмыс құрамы элементтерін зерттеудің мұндай жүйесі зандылықты күшейту
ісіне қызмет етуге мүмкіндік береді. Қылмыс құрамы элементтерінің жеке
топтарын құру кезінде мәселені шешуді қиындата түсетін мәнді қателерге жол
беріледі.
Объект, объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы қылмыс
кұрамының элементтері болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. қылмыс құрамы Қылмысты ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ ИнститутыныҢ басты
негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1. Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2. Қылмыстың құрамының объективтік белгісін теориялық тұрғыдан
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
3. Қылмыстың құрамының субъективтік белгілерінің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
2 ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫ САРАЛАУ
1. Қылмысты саралаудың түсінігі мен түрлері жєне теориялық
Негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Қылмысты саралаудың философиялық, логикалық негіздері
мен объективтік
кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі Мемлекет өз азаматтарынан Конституцияда
көрсетілген белгілі бір әлеуметтік талаптарды қатаң орындауды талап етеді,
оны орындамаған ретте азаматтарға заңда көрсетілген неізде моральдық
немесе құқықтық жауапкершілік жүктеледі. Құқықтық жауапкершіліктің ішіндегі
ең қатал түрі қылмыстық жауаптылық болып танылады. Қылмыстық жауаптылық
қылмыстың құрамы толық боғанда ғана қолданылады.Қылмыстық жауаптылықтың
негізін дұрыс анықтау құқық қолдану органдарының заңдылықты қатаң
сақтауының кепілі болып саналады. Сондықтан да қылмыстық жауаптылыққа тарту
мәселесі өз маңыздылығын еш уақытта жойған емес.
Дипломдық жұмыстың зерттелу дәрежесі қылмыстың құрамы қылмысты
саралаудың негіздері және олардың тиімділігі жөніндегі көзқарастар
жеткілікті.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінде жауаптылық негіздері
қарстырылған, сондықтан жұмыста жауаптылық мәселесін жетілдру жөніндегі
қылмыстық құқықық тұрғыдан қалыптасқан ғылыми көзқарастар қарастырылды.
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай бір текке
жататын қылмыстар үш түрлі құрамға емес, екі түрлі құрамға да бөлінуі
мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК-гің 187-бабындағы қылмыстар, онда мүлікті қасақана
жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады. Заңшығарушы ол қылмыстарды
біртекті болғанымен екі құрамға бөлген, себебі ондағы әрекеттің қауіптілік
дәрежелері әртүрлі, сондықтан олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен
мөлшерін көрсету үшін құрамға бөледі. Егер біртекті қылмыстар бірнеше түрлі
болғанымен олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі біркелкі болатын болса,
мұндай қылмыстар бір кұрамда қаралады. Қылмыс құрамы туралы көптеген
еңбектер жазылғанына қарамастан осы күнге дейін бірыңғай көзқарас
жасалмаған. Ең алдымен назар аударатын нәрсе -бұл байланыспайтын
құбылыстарды байланыстыруға болған әрекет. Кез келген қылмыс құрамының
негізгі белгілері - бұл 1) қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни қол
сұғушылық жүзеге асырылатын қоғамдық қатынастар; 2) қылмыстың объективтік
жағын сипаттайтын белгілер, яғни зиян тигізетін немесе объектіге зиян
тигізетін, қауіп тудыратын қоғамға қауіпті әрекет; 3) қылмыс субъектісін
сипаттайтын белгілер, яғни қылмыстық жауаптылық жасы; 4) қылмыстың
субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, яғни кінә (қасақананалық немесе
абайсыздық). Сондықтан да қылмыс құрамын және оның қылмыстық құқық
ғылымында алатын орнын зерттеу бүгінгі таңдағы өзекті мәселелердің бірі
болып табылады.
Дипломдық жұмысын жазудағы негізгі мақсатымыз – қылмыстың
құрамын, қылмысты саралауды жан-жақты және терең зерттеу болып табылады,
осы мақсаттан мынадай міндет туындайды, яғни қылмыс құрамын
соңғы кездері жарық көрген зерттеулерді пайдалана отырып, тақырыпты
жаңаша көзқараспен оқырман қауымға жеткізу.
Осы аталған мақсатқа сай мынадай міндеттерді шешу қажет ойлаймыз:
Қылмыс құрамы қылмысты саралаудың басты негізі ретінде қабылдап,
анықтау; қылмыс құрамын егжей тегжейлі зерттеу; қылмысты саралауды
теориялық тұрғыдан талдау.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негіздерін: әдіснамалық негізін
диалектиканың заңдары мен категориялары, құқық теориясының, қылмыстық
құқықтың, криминология мен психологияның қағидалары мен негізгі теориялық
тұжырымдары құрайды.
Жұмыстың деректік негізі ретінде заң ғылымындағы түсініктер, ережелер,
қағидалар басқа да құқық саласындағы тұжырымдар мен пікірлер негізге
алынды.
Қорғауға ұсынылған тұжырым: қылмысты саралаудың басты негізінің бірі
болып қылмыс құрамы болып саналатындықтан, қылмысты саралау қылмысты
талдауды қиындық туғызады, соны негіздеу болып саналады. Екіншіден қылмыс
құрамын барынша талдау, бағалау.
Дипломдық жұмыстың объектісі қылмысты саралау кезінде қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Қылмыстық құқық ғылымы саласында қылмыс құрамын жан-жақты және терең
зерттеген бірқатар монографиялық еңбектер жарыққа шықты. Проблема
социального содержания вины в советском уголовном праве, Н. И.
Коржанскийдің "Объект посягательства и квалификация преступлений", Б.
С. Никифоровтың "Объект престпуления по советскому
уголовному праву", В. Я. Тацийдің "Объект и предмет
преступления в советском уголовном праве", Г. В. Тимейконың
"Общее учение об обьективной стороне преступления",
В. Н. Кудрявцевтың объективная сторона преступления", С.
Я. Булатовтың Понятие и система особенной части
уголовного права Союза ССР и Казахской ССР атты
зерттеулері бар. Сонымен қатар, соңғы бірнеше жылдықта жарыққа
шыққан Уголовное право Республики Казахстан. Общая
часть", Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть",
сондай-ақ А. В. Наумовтың "Российское уголовное право. Ощая
часть" сияқты еңбектерді атап өтуге болады. Сонымен қатар, "Личность
преступника", "Субъективная сторона преступления и ее
установление", "Уголовное право Казахской ССР. Общая часть",
"Уголовный кодекс Республики Казахстан" сияқты ұжымдық еңбектерді де
пайдаландық.
Дипломдық жұмыстың пәні қылмыс құрамы қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін процесстер.
Жұмыстың теориялық және тәжірбиелік маңыздылығына еліміздегі
қолданыстағы қылмыстық заңнаманың негізінде қалыптасқан қылмыстың құрамын,
негіздерін егжей-тегжейлі зерттелініп, оларға нақты түсініктер берілген.
Жұмыстың нәтижесі бойынша берілген ұсыныстар құқық қорғау органдарының
жұмыстарында елеулі көмегін тигізеді деп ойлаймын.
Дипломдық жұмыстың құрылымын кіріспе, екі тарау, қорытынды,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі құрайды.
1. қылмыс құрамы Қылмыстық Жауаптылық ИнститутыныҢ басты негізі
1.1 Қылмыс құқықтағы қылмыс құрамының қылмыстық құқықтық сипаты
"Қылмыс ұғымы - жалпы ұғым. Осы қылмыс туралы ұғым
қай қылмыстың кұрамы болмасын, соның бәрінде де болуы
қажет. Әрбір құрам қылмыс туралы ұғымды өзіне сіңіре
отырып, әр қылмыстың өзіне тән өзгешелік белгілерін атап көрсетуі
керек". Сонымен қылмыс құрамы дегеніміз, осы айтылып отырған
мәселеге байланысты, жалпы қылмыс туралы ұғымынан
әрбір қылмысқа бейімделген, оның өзгешелігін
көрсететін белгілердің жиынтығы болады.
Қылмыстық құқық ғылымында қылмыс құрамының белгілерін төртке бөлу
немесе қылмыстың төрт жағы деп атау дәстүрге айналған. Ол шынында да
дұрыс шешім. Осыған байланысты мына төмендегі белгілерді бір-бірінен
ажырату қажет:
1. қылмыстың объектісі;
2. қылмыстың объективтік жағы;
3. қылмыстың субъектісі;
4. қылмыстың субъективтік жағы.
Қазақстан Республикасының Конституциясында [1,2 б] өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялайтын, өзінің басты
байлығы ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын, яғни
барлық объектілерді танитын Қазақстан 2009 жылдың 16 желтоқсанында өз
тәуелсіздігінің біршама уақыт өткендігін атап өтті.
Қылмыс кұрамы дегеніміз қоғамға қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті
қылмыс қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстың объективтік және
субъективтік жақтарынан кұралатын белгілерінің жиынтығы болып табылады.
Қылмыс туралы жалпы ұғымды дұрыс ұқпайынша, әрбір қылмыстың жеке кұрамын
және оның белгілерін дұрыс ұғу мүмкін емес. Қылмыстық құқықтың Ерекше
бөлімінде әрбір қылмыс үшін оны сипаттайтын кұрамға кіретін белгілер
көрсетіледі. Ол құрамға кіретін белгілерді заңда заңшығарушы беталды
көрсете бермейді. Оларды заңда көрсету үшін ғылыми жолмен табылған жалпы
құрамдағы белгілерге сүйену қажет болады. Сондықтан жалпы құрамды
ұқпайынша, әрбір қылмыс туралы құрамдарды ұғу және оларды дұрыс қолдану
мүмкін емес.
Қылмыс кұрамындағы белгілері бар әрбір әрекет немесе
әрекетсіздік қоғамға қауіпті қылмыс және жазаланатын істің қатарына
жатады. Қылмыстың кұрамы және оған кіретін барлық белгілер
заңның диспозициясында тікелей көрсетіледі,
көрсетілмеген жағдайда сол диспозициядағы кұрамда қандай
белгілердің барлығы өздігінен көрініп, белгілі болып тұрады.
Заңшығарушы кұрамға қоғам үшін қауіпті әрбір қылмыстың өзіне
ғана тән өзгешелік белгілер кіргізеді. Кейде бірнеше
қылмыстарға бірдей ортақ болатын белгілер де кұрам жинағына
кіргізіле береді. Мысалы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық
кодексінің 175-бабында "Ұрлық, яғни бөтен мүлікті жасырып
ұрлау",- делінген. Бұл кұрамдағы сол қылмысқа айрықша тән белгі -
"азаматтардың меншігіндегі мүлкін жасырып ұралу". Бұл қылмыста
басқа да белгілер болуы мүмкін, яғни мүліктің түрі, ұрлау мерзімі
және ұрлық жасау жағдайы т.б. Бірақ бұлардың ешқайсысы да құрамға кірмей
отыр. Бұл белгілердің әрқайсысы сол әрекет немесе
әрекетсіздік қоғамға қауіпті болғанда немесе оның дәрежесін
заңда сипаттау керек болғанда ғана енгізіледі. Мысалы, сол
бабтың 2-бөліміндегі құрамдарда: бірнеше рет жасалған ұрлық,
немесе бір топ адамдардың алдын-ала сөз байласуы бойынша жасалған
ұрлығы немесе жәбірленушіге едәуір зиян келтірілген ұрлық", - делінеді.
Осы айтылған белгілер осы бөлімде көрсетілген қылмыстардың өздеріне ғана
тән белгілері болғандықтан, олар бірінші құрамға кірмей, екінші бөлімдегі
құрамдардың белгілеріне жатып отыр. Осы белгілер арқылы ғана оларды бірінші
бөлімде көрсетілген құрамдағы қылмыстан ажыратуға болады. Құрам бірдей
белгілерден ғана тұрмайды, ал бірнеше белгілер жиынтығынан құралады,
өйтпейінше оны құрам деуге болмайды. Құрам деу үшін кұрама, жиынды, қосалқы
бірнеше белгілерден кұралуы қажет.
Құрамның барлық белгілерін түгел қылмыстық заңның Ерекше бөліміндегі
нормалардан (диспозициядан) ғана іздеуге болмайды. Құрамның
көптеген белгілері қылмыстық құқықтың жалпы бөлімінде де
қаралады. Ерекше бөлімде көрсетілмеген белгі Жалпы
бөлімде сөзсіз табылады. Қылмыстың ұғымына тек қана аяқталып
біткен қылмыс ғана емес, бітпеген қылмыс та, кылмысты жасауға дайындалу
немесе оқталу кезеңдері де жатады. Қылмыс кұрамына тек қана
орындаушының әрекеті кіріп қана қоймайды, сонымен қатар көмектесушілердің
әрекеті немесе әрекетсіздігі жатқызылады. Ал ерекше бөлімде
тек істеліп біткен қылмыстың ғана құрамы көрсетіледі. Қылмыстың белгілері
Ерекше бөлімдегі диспозицияда көрсетіледі. Көпшілігінде әрбір диспозицияда
бір қылмыстың құрамды белгілері қаралады. Сөйтсе де бір бапта екі есе одан
да көбірек қылмыстардың құрамдары көрсетілген жағдайлар кездесе
береді. Кейбір баптарда жаза мөлшері біркелкі қаралатын екі
немесе одан да көп қылмыс құрамдары бірінен кейін бірі тіркесіп келеді.
Мысалы, ҚР ҚК -нің 387, 388, және 389 бабтарында екі қылмыстық
құрамды тіркестіріп қарайды:
I. Әскери мүлікті қасақана кұрту немесе бүлдіру;
II. Әскери мүлікті абайсызда құрту немесе бүлдіру;
III. Әскери мүлікті жоғалту.
Бұл сияқты жағдайлар біріншіден, жаза мөлшері бірдей,
екішіден, бірінші мен екіншіге қарағанда үшінші қылмыстың ешелігі
болғанымен оның үшеуінде де біртекті қылмыстар отыр. Қылмыстың бір-
бірінен мазмұны, түрі және қауіптілік дәрежесінде өзгешелік
болғанымен, үғымы жалпы болады. Қылмыс - қоғамға қауіпті әрекет немесе
әрекетсіздік. Әрбір жеке қылмыс құрамында екі түрлі белгі болуы қажет.
Бріншісі - бұл әр қылмыстың өзіне тән басқа қылмыстардан өзгешелігін
көрсететін белгілер, екіншіден, жалпы қылмысқа тән қоғамға қауіптілігі,
заңға қайшылығы, кінәлілігі және жазаланушылық белгілері.
Бүгінгі дамуымыздың келеңсіз сипаттары туралы айта отырып, олардың
көпшілігінің уақытша және өтпелі сипаты барын, оның өзі де кеңестік мұра
мен өтпелі кезеңнің қиындықтарының салдары екенін атап өту қажет[2, 3 б].
Қылмыс құрамы заңда көрсетілгеніне
немесе көрсетілмегеніне қарамастан өздігінен көрінетін белгілерден
тұрады. Ол белгілердің жиынтығы қоғамға қауіпті әрекетті немесе
әрекетсіздікті қылмыс қатарына жатқызуға арнайы мамандардың
көрсетпелері дәлелдемені анықтауға мүмкіндік толық мүмкіндік береді
[3,14б].
Қылмыстық құрамға жататын төрт жақты таппайынша, қылмыстың
кұрамы туралы сөз қозғауға болмайды. Өйтпейінше қоғамға қауіпті істі
қылмыс қатарына жатқызу немесе оны қылмыс сипаттауға мүмкіндік
тумайды. Сондықтан, әрбір қоғамда ол құрам болу үшін төрт
белгі болуға тиіс.
Қылмыс объектісі дегеніміз - бұл заң қорғайтын, қылмыстық қол
сұғушылық бет алған мүдде болып табылады. Қылмыстың обьектісіне
жататын белгілер үнемі қылмыстық заңның диспозициясында көрсетіле
бермейді". Қылмыстың субьектісіне жататын белгілер де диспозицияда аз
кездеседі. Жалпы қылмыс 16 жасқа, кейбір қылмыстар үшін 14 жасқа толған
ақыл-есі дұрыс адамдар жауапты болады дейді Осы жастарға толған есі дұрыс
адам жасауға болмайтын қылмыстарды жасағанымен, заңшығарушы оларды
жауапкершліктен босатқысы келген жағдайда,заңның диспозициясында
субьектінің жасын немесе одан басқа сапасын керек екенін
көрсетеді.Мысалы,әскери немесе қызмет бабын пайдалану арқылы жасалған
қылмыстар туралы құрамдарда бұл жағдай өзінен-өзі көрініп тұрады.
Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер диспозицияда көп
жағдайларда әрекет немесе әрекетсіздік деп атап көрсетіледі. Өйткені
нәтижені әрекет немесе әрекетсіздік тудырады. А.А Исаевтың пікірі бойынша
құқық нормасының мазмұны өзгеріп отырады, қоғамдық қатынастардың құқық
арқылы реттелмейтіні есте болу керек.[3, 27б].
Кейбір құрамдарда заң объектіні нақтылы зияннан емес, тек оған қауіп
төндірушіліктен қорғайды. Объективтік жақтың басқа белгілеріне қылмысты
жасау орны, уақыты, тәсілі, жағдайы, құралдары мен қарулары жатады.
Қылмыс құрамдарында тікелей аталып көрсетілген немесе көрсетілмеген,
бірақ сол құрамда өздігінен көрініп тұрған белгілер бірдей маңызды
саналады. Қылмыс құрамының белгілерінің біреуі болмаса, қылмыс құрамы да
болмайды. Қылмыстық құқықтың Ерекше бөліміндегі бертекке жататын
қылмыстарында бірнеше түрлі құрамдар кездеседі. Қоғамға қауіптілік сипаты
бірдей қылмыс құрамдары, өзара қоғамға қауіптілік дәрежесінің әртүрлілігіне
қарата ажыратылады. Осыған байланысты қылмыстық құқық теориясында қылмыс
құрамдары қоғамға қауіптілік дәрежесіне байланысты: негізгі, ауырлататын
және жеңілдететін құрам болып бөлінеді.
Біріншісі, негізгі құрам, яғни жауаптылықты жеңілдететін немесе
ауырлататын мән – жайлар көрсетілмеген, қылмыстың тек негізгі белгілерінен
құралған құрам.
Мысалы, ҚР ҚК –нің 96 бабының 1 бөлімі.
Екіншісі, қылмысты ауырлататын жағдайларды қарайтын құрам, бұл
сияқты құрамға біртекті қылмыстардың ішіндегі оны жасаудың ауыр түрін
сипаттайтын құрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК –нің 96 бабының 2 бөлімі.
Үшінші түріне біртекті қылмыстардың ішіндегі жеңіл түрлерін
көрсететін белгілерді қарайтын кұрам жатады. Мысалы, ҚР ҚК 98-бабында
көрсетілген жан күйзелісі жағдайында болған адам өлтіру туралы кұрам
қаралады. Бұлар әртүрлі қылмыс болғанымен, негіздері бір текке жататын
қылмыстар. Бірақ олардың түрліше өзгешеліктерін ажырату керек. Осы
өзгешеліктерге байланысты оларға санкцияда әртүрлі жаза қаралады. Бұл
қылмыстардың өзгешеліктерін ажыратпай тұрып, занды қолдануға болмайды.
Біртектес қылмыстар туралы тізбектелген бірнеше құрамдар бір бапта
қаралады. Мысалы, 1,2,3 деген сияқты немесе "а", "б", "в" деген белгілер
арқылы немесе әр құрам өз алдына бап алғанымен, оның артынан екінші немесе
үшінші бөлім болып келеді. Соған қарамастан оларды біртектес деу қажет.
Біртектес қылмыстарды бірнеше құрамдарға бөлушілік тек сол құрамдардағы
көрсетілген қылмыстарды бір-бірімен салыстырғанда олардың қоғамға
қәуіптілік дәрежелері әртүрлі болған жағдайларда ғана кездеседі. Егер
олардың қоғамға қауіптілік дәрежесі бірдей жағдайларда заңшығарушы оларды
бірнеше құрамға бөлмей, бір қылмыс ретінде ғана қарайды[4, 71б].
Кейбір жағдайларда қылмыстардың қауіптілік дәрежесіне қарай
бір текке жататын қылмыстар жоғарыда ғандай,
үш түрлі кұрамға емес, екі түрлі құрамға бөлінуі де
мүмкін. Мысалы, ҚР ҚК 187-бабындағы қылмыстар, онда
мүлікті қасақана жою немесе бүлдіруге жауапкершілік қаралады.
Заңшығарушы сол қылмыстарды біртектес болғанымен екі құрамға бөлген.
Себебі ол әрекеттің дәрежелері әртүрлі, сондықтан
олардың әрқайсысына лайықты жазаның түрі мен мөлшерін көрсету құрамға
бөлінеді. Егер де біртекті қылмыстар бірнеше болғанымен, олардың
қоғамға қауіптілік дәрежесі болатын болса, ондай
қылмыстар бір құрамда қаралады[5, 78 б].
Қылмыс кұрамы, оның қылмыспен байланысы туралы көптеген
еңбектер жазылған. Бірақ осы күнге дейін маңызды
бірыңғай көзқарастар жоқ. Ең алдымен көңіл бөлетін нәрсе
- бұл байланыспайтын құбылыстарды байланыстыруға болған
әрекет. Мысалы, нақты қылмысты қылмыс құрамының жалпы
түсінігімен байланыстыруға ұмтылу. Біздің түсінігіміз бойынша
жазықтықта жүргізу заңды сияқты. Мысалы, "тік сызық
бойынша", яғни қылмысты бүкіл қатынастар бойынша, қылмыс түрін, нақты
қылмысты немесе "жалпы қылмыс құрамын" - нақты кылмыс құрамын теңестіруді
бірдей жазықтықта жүргізу. Мұндай теңестірудің негізінде
жалпы, ерекше және бірыңғай жазықтықта жүргізудің
негізінде байланыс диалектикасы жатыр. "Көлденең сызық бойынша"
қылмысты және қылмыс замын, нақты қылмыс құрамын теңестіру де заңды болып
етелінеді. Мұндай теңестіру негізінде мәні мен
эылыстың, мазмұны мен формасының байланыс
диалектикасы жатыр Қылмыс құрамы - бұл қол сұғушылықтың
занды маңызды белгілерінің жиынтығы, сондай-ақ заңшығарушы
заңда маңызды деп қол сұғушылықтың жалпы және міндетті
белгілерін атайды. Бұл белгілер қылмыстық заңда
көрсетілгендіктен қоғамға қауіпті болған қол сұғушылық қылмыс
ретінде қарастырылуы қажет және тиісті болып табылады.
Құрамдарды реттеу кезінде заңшығарушы қьілмыстың мәні
және змұнынан қорытынды шығарады. Қылмыс белгілері
құрамында. белгілі дәрежеде реттелген, заң тіліне аударылған,
қылмыстық-құқықтық түсініктерде көрсетілген, сондай-ақ бір мағыналы
және занды түсініктер және дәрежелер жүйесіне енгізілген.
Қоғамдық қатынастардың кұқықтық көрінісінің өзінің қисыны және
өзінің техникасы бар, олай болған жағдайда құқық өз-өзіне
тұтас және қатар қарсы болған болар еді. Сондықтан да
"бандит" қылмыстық құқықта күнделікті тұрмыста қолданылуымен
сай келе бермейтін түсінік болып табылады[6, 40б].
Қылмыс құрамының жалпы анықтамасы "қылмыстық заңшығарушы
бойынша белгілі бір қоғамдық қауіпті әрекетті қылмыс ретінде
сипаттайтын белгілер жиынтығы болуы мүмкін. Бұл кұрамның жалпы
анықтамасы емес, ал жалпы қылмыстық емес белгілі бір қоғамдық кауіпті
әрекетті қылмыс ретінде сипаттайтын нақты құрамның анықтамасы. Бұған дұрыс
көңіл бөлген В. С. Прохоров болды. Оның жазуы бойынша "Белгілі қылмыстық
белгілердің жиынтығы нақты қылмыс кұрамын құрайды". Автор жалпы қылмыс
құрамы деп қате атай отырып, қылмыс кұрамының жалпы түсінігіне анықтама
беруге ұмтылды. Сонымен қатар, В. С. Прохоров "жалпы құрамның түсінігі
барлық нақты қылмыс құрамдары туралы түсінік береді", - деп дұрыс атап
өтеді. Қылмыс құрамының жалпы түсінігін беру үшін нақты құрамдардың барлық
белгілері ішінен бүкіл кұрамдарға тиісті болған белгілерін алу қажет.
Әрине, бұл белгілердің саны әрбір нақты қылмыс құрамы белгілерінің санына
қарағанда аз болады. Сондай-ақ бүкіл ерекше белгілер жойылады. Сонымен,
жалпы қылмыс құрамының түсінігіне бүкіл нақты қылмыс кұрамдарына жататын
белгілерді жатқызамыз. Яғни, қылмыс құрамының жалпы түсінігіне қылмыстың
барлық түрлері мен барлық жағдайларына жалпы болған белгілер жатады[7,
13б].
Қылмыс түсінігіне заңшығарушы қылмыс құрамының түсінігін
береді. Бұл түсінікке билеуші қатынастарға қоғамдық қауіпті
қол сүғушылық ретінде қылмыстың әлеуметтік-саяси сипаттамасы
және қылмыстық заңда әрекет ретінде оның заңды
сипаттамасы кіреді. Біздің атап өткеніміздей қылмыстың
заңшығарушылық анықтамасы толық емес, қылмыс құрамының заңшығарушылық
анықтамасы туралы да осылай айтуға болады. Онда қылмыс құрамы, сондай-ақ
қылмыс кұрамының мазмұны толық ашылмаған. Сонымен қатар, қылмыс
құрамының міндетті белгілері аталмаған. Сонымен, қылмыс түсінігінде
қол сұғушылықтың әлеуметтік және саяси сипаттамасы, оның
қауіптілігінің мәні материалдық қауіптілілік) қылмыс ретінде оның
заңшығарушылық бағасы кіреді. Жалпы анықтамасында қылмыстық қауіпті
қол сұғушылықтың барлық қажетті белгілері, яғни қылмыс
субьектісі, қылмыс объектісі, объективтік жағы және
субьективтік жағы заңды тілде берілуі керек. Қылмыс пен қылмыс
құрамының жалпы түсінігі нақты қылмыс құрамының
мағынасын терең түсіну қажет. Мысалы, жасөспірім үйдің қасында
қараусыз қалдырылған көршінің велисопедін ұрлайды, белгілі бір іспен
айналыспайтын азамат трамвайда базарға бара жатқан зейнеткердің қалтасынан
акша ұрлайды. Біздің көріп отырғанымыздай, бір-біріне ұқсамайтын ұрлықтың
екі түрі, бірақ екі жағдайда да бір жалпылық бар, яғни бір адамға тиісті
болған мүліктің ұрлануы. Мұндай жалпы белгілердің болуы екі жағдайда да -
бапта қаралған қылмыстық жазаланатын ұрлықтың жасалғандығын білдіреді,
ұрлық туралы айта отрып, біз қылмыстың түрі туралы айтамыз. Қылмыс түрінің
түсінігі ойдан шығарылмайды. Шынымен де, қылмыс жасалған барлық жағдайларда
кез келген ұрлық міндетті, жалпы болатын белгілер, жасалған әрекеттің
қоғамдық қауіптілік бағасы жағынан мәні, сондай-ақ
ұрлықты қылмысқа жатпайтын ұқсас әрекеттерден айыратын белгілер
алынады.
Құбылыстар мәні бойынша бір-бірінен айырылады,
берілген құбылыстың маңызды белгілерін көрсете отырып, біз,
оның өзгеше белгілерін де көрсетеміз. Әрине, өзгеше белгі
ретінде елеусіз белгіні алуымыз керек, бірақ мұндай жағдайда
біз берілген құбылыстың өзгеше белгісін емес, дербес белгіні
тапқан боламыз.
Қылмыстың белгілі бір түрінің анықтамасы нақты
қылмыс құрамын құрастыру керек. Нақты қылмыс құрамы дегеніміз -
занды белгілер жиынтығының көмегімен заңшығарушының
белгілі бір түрін анықтауы, бейнелеуі болып табылады.
Заңшығарушы заңда қылмыстың әрбір жағдайын бейнелеп
бермейді. Ол мұны жасай алмайды, жасаудың қажеттілігі де
жоқ. Берілген қылмыс белгілерінің заңда көрсетілуінің өзі
жеткілікті. Нақты қылмыс кұрамының белгілері нақты
қылмыстардан алынады. Бұлар әрбір нақты қылмыстарда болатын белгілер
табылады. Сонымен қатар, қылмыс құрамы реттелген, белгіленген.
Қылмыс кұрамының заңсыз болуы мүмкін бірақ ол қоғамдық қауіпті
қол сүғушылықсыз да болмайды. Қылмыс құрамы берілген қоғамға қауіпті
қол сұғушылықты деп тануға қажетті және жеткілікті белгілердің жиынтығы
болып табылады. Осы белгілердің біреуінің болмауы қылмыс құрамы туралы және
қылмыс туралы айтуға мүмкіндік бермейді. Өкінішке орай мұндай жағдай дұрыс
түсініле бермейді[8, 55б].
Жасы толмағандардың қоғамды сыйламаушылықпен байланысты қоғамдық
тәртіпті бұзуы көп жағдайда қылмыс болып табылады, себебі ол
заңмен қорғалатын нақты қатынастарға қол сұғушылықпен
тікелей байланысты. Н. Ф. Кузнецованың айтуы бойынша, "қылмыс
субъектісі қылмыс үшін де, қылмыс кұрамы үшін де міндетті". Қылмыстың
заңшығарушы анықтамасында қылмыс субъектісі туралы ештеңе
айтылмайды. Осыған байланысты автор түсінік береді: "Жаспен
және анықталатын жалпы субъект белгілері қылмыстық-құқықтық әрекет
(әрекетсіздік) және кінәнің түсінігін қамтиды". Сонымен, қылмыс құрамы
Ерекше бөлім баптарының диспозициясында көрсетілген белгілерге
қиюластыруға болмайды. Ерекше бөлім баптарының әрбір диспозициясында
қылмыстық әрекеттің тиісті түріне толық сипаттама берілген
жағдайда мүндай көзқарас дұрыс болған болар еді. Бірақ қазіргі заң
мұндай қағида қолданбайды. Кейбір жағдайларда бұл ерекше бөлім
нормаларын кұрастыру кезіндегі ақталған лаконизмнің
нәтижесі. Мысалы, қажетсіз түсіндіру кезінде тек қана
қиыншылықтар тудыратын және практикалық қолдануда диспозиция
көмегімен қылмыс кұрамы толық емес заңшығарушы
сипаттамасына мемлекетке сатқындық сияқты құрамды келтіруге
болады. Тексте лаңкестік акт, диверсия, қастық жасау және осы
топтағы басқа да қылмыстарды сипаттайтын бап
диспозициясының болмауы, қылмыс субъектісіне байланысты
ешқандай көрсеткіштер жоқ. Мұндай жағдайларда құрамның
болуы қылмыс субъектісін қанағаттандыратын тиісті
қасиеттерін анықтамай-ақ мойындалуы мүмкін. Бүл көрсетілген
қыллмыстарда субъект қандай да бір ерекше,
жалпылардан өзгеше белгілермен (мысалы, мемлекетке
сатқындық кезінде азаматтық белгісі) сипатталмайтындығын
білдіреді. Ал қылмыстық заңда жалпы қаралған қылмыстық
жауаптылық белгілері Жалпыы бөлім нормаларына енгізілген және
көбінесе ҚР ҚК 3 бабында сипатталады. Егер де Ерекше
бөлімнің әрбір баптарының диспозицияларында заңшығарушы сәйкес
қылмысты сипаттау кезінде, жауапкершілік субъектісі 16
толған адам болады десе, ондай нормаларды қолдану кезінде ешқандай
практикалық қолайлылық болмаған еді, ал бұл
өлшем бапта заңшығарушы құрылымының сапасын бағалауда негізгі
болып табылады.
Қылмыс және қылмыс құрамы түсінігінің маңызын анықтау
және олардың арасындағы қарым-қатынас қылмыс
элементі" және "қылмыс құрамы белгісінің" маңызы қатынасы туралы
мәселені дұрыс шешуге мүмкіндік береді. Ең алдымен
қарастырылатын мәселе терминологияға шамамен анықтау қажеттілігі туады.
Бұл қажеттіліктің пайда болу себебі осы уақытқа дейін оқулықтарда
және монографиялық қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде қылмыс құрамы
туралы мәселелерді қарастыру кезінде бір жағдайларда қылмыс
кұрамының элементі қолданылса, екінші жағдайларда қылмыс құрамының
белгілері термині қолданылады. Ереже бойынша "элемент"
және белгі түсініктерінің арасында айырмашылық жоқ, мысалы,
қылмыстық қол сұғушылықтың объектісі және құрамының
белгілері екендігін көрсете отырып, кейбір авторлар кейіннен
субъектіні сипаттайтын белгілер туралы мәселені қарастыруға
көшеді. Сонымен "белгілердің белгілері" немесе "элементтердің
элементі" туралы сөз болғанда жағдай терминдерінің
дұрыс қолдану талаптарымен, логикасымен үйлеспеушілік
пайда болады. Мұндай жағдай қылмыс құрамымен байланысты
болған мәселелерді анық айтып беруге ықпал етпейді және оқушылардың,
юстиция органдары қызметкерлерінің заң әдебиеттерін пайдалануын
жеңілдетпейді.
Қылмыс құрамы туралы сөз болғанда белгілі, заңмен
анықталған белгілер жиынтығы туралы айтылуы қажет. Белгілерді
көрсете отырып, заңшығарушы қылмыстық заңда қылмыс түрін және
кылмыс құрамын анықтайды. Адам жасаған әрекет немесе
әрекетсіздігінде белгілерінің қылмыстық заңда көрсетілген белгілерімен
дәл келуі, бұл әрекетте қылмыс құрамы бар деп санауға мүмкіндік
береді оның әрекетінің квалификациясы заңда көрсетілген норма
бойынша дұрыс болып табылады. Бұл түсінікке енетін абстракцияны емес,
қоғамдық өмірдің шыншыл, нақты дәлелдерін басшылыққа ала
отырып, (белгілі бір адамды қандай да бір жерде өлтіру,
нақты уақытта және орында жүзеге асқан жеке мүлікті ұрлау)
қылмыстың құрамдас бөліктері туралы айту қаншалықты занды
екендігі туралы сұрақ туады. Әрине, шын болған қылмысты
қоғамдық өмірдің нақты дәлелі ретінде құрамдас бөліктерге
беруге болмайды. Қылмыс қоғамға қауіпті әрекет
немесе әрекетсіздігінде бірыңғай бөлінбейтін құбылыс.
Соған қарамастан қылмыстық құқық ғылымы қылмысты талдау
мақсатында бұл біртұтастықты оның құрамдас бөліктеріне, қылмыс
объектісі, қылмыс субъектісі, қылмыстың объективтік және
субъективтік жағы деп бөлуге болады деп есептейді[9, 52б].
Логикалық талдау дегеніміз зерттелетін объектіні құрамдас бөліктерге ойша
бөлу және жаңа білімдерді алу әдісі болып табылады. Зерттелетін
объектінің сипатына байланысты талдау әртүрлі формаларда болады. Тұтасты
құрамдас бөліктерге бөлу зерттелетін объектінің құрылысын анықтауға
мүмкіндік береді немесе күрделі қүбылысты қарапайым элементтерге бөлу
маңыздыны маңызсыздан ажыратуға мүмкіндік береді.
Криминалист ғалымдардың қылмысты оның
элементтеріне бөлуі физиолог ғалымдардың бөлуімен сай келеді
[10, 11б]. Олар бірыңғай және біртұтас күрделі болып келетін
жануарларды, олардың ағзаларын зерттей отырып,
қанайналым, тамақ қорыту және тыныс алу сияқты
мүшелерін жеке бөліп зерттейді. Өмірде жануардың тірі
ағзасының бірде бір мүшесі өздігінен жеке дара өмір сүре
алмайды. Сол сияқты қылмыстың құрамдас бөліктері,
элементтері өзара тығыз байланысты. Қылмыстың әрбір
элементі оның басқа элементтерімен байланысынсыз қылмыстың
құрамдас бөлігі деген өзінің сапасынан айырылады.
Біз мұны қылмыстың құрамдас бөлігі, оның объктісі қандай
болатындығын көрсетіп мысал келтірейік.
Қылмыс объектісі деп қылмыстық құқықта қол сұғушылық жүзеге асырылатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды айтамыз. Мұндай қоғамдық қатынастардың
бірі ретінде, мысалы, азаматтардың жеке меншік қатынастарын айтамыз. келген
азаматтардың жеке меншігі, Конститутция ік берген оның осы меншікке деген
құқығы ыспен ешбір байланыссыз-ақ өмір сүреді. Белгілі бір жағдайларда,
яғни бір адам өзіне тиісті емес, басқа тұлғаның жеке меншігіндегі мүлікті
иеленгісі келіп, өз ауын мүлікті заңсыз иелену арқылы жүзеге асырғанда
меншік қылмыс объектісі бола алады. Мұндай жағдайларда
меншік заңда қарастырылған нақты қылмыстың (ұрлық,
шабуыл жасау арқылы тонау) объектісі, элементі рөлін атқарады.
Жеке қылмысты құрайтын басқа аталған элементтермен байланысы
болмаған жағдайда қылмыс объектісі болып саналмайтын
қоғамдық қатынастар ретінде өмір сүрген болар еді[11, 88 б].
Сонымен, қылмыс туралы айтар болсақ, оның өзіне тән
қасиеттері және құрамдас бөліктері немесе
элементтері туралы айту заңды. Қылмыс құрамы белгілерінің көмегімен
заңшығарушы қылмыстың кұрамдас бөліктерін, оның қасиеттерін және
қоғамдық қауіпті әрекет ретінде қылмыстың өзін сипаттайды.
Қылмысты қандай құрамдас бөліктерге бөлу қажеттігін терең
зеттеу үшін оның қандай элементтеріне назар аудару туралы мәселені
шешудің өзі үлкен маңызға ие. Заң әдбиеттерінде қылмысты төрт
құрамдас бөліктерге бөлу және сәйкес қылмыс құрамының белгілерін төрт
топқа бөлу кең қолданылады. Бұлайша бөлу дұрыс деп саналады.
Қылмыс құрамы дегеніміз сол қылмысты құрайтын
белгілердің жиынтығы", деген ұсыныс қарсылық тудырады.
Біздің түсінігімізше белгілер қандай болуына қарамастан
өздігінен қылмыс құрай алмайды. Белгілер қылмысты тек тек
қана сипаттауы немесе анықтауы мүмкін.
Заңмен белгіленген қылмысты сипаттайтын құрам
белгілерін жіктеу туралы мәселе де белгілі анықтаманы
талап етеді. Қылмыстың өзін төрт құрамдас бөліктерге бөлуге
байланысты немесе қылмыс элементін сипаттайтын құрам белгілерін
төрт топқа, ал мағынасы бойынша екі түрге бөлуге болады:
А. Кез келген қылмыс құрамының негізгі (немесе жалпы)
белгілері;
1. Қылмыс объектісін сипаттайтын белгілер, яғни
қол сұғушылық бағытталған қоғамдық қатынастар.
2. Қылмыстың объективтік жағын сипаттайтын белгілер, зиян
тигізетін немесе объектіге зиян келтіретін, зиян келтіру
қаупін тудыратын қоғамға қауіпті әрекет.
3. Қылмыс субъектісін сипаттайтын белгілер, яғни
қылмыстық жауаптылық жасы.
4. Қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер, кінә
(қасақаналық немесе абайсыздық).
Қылмыс құрамының негізгі белгілерінің болуы
қылмыстық заңшығарушылыққа белгілі болған кез келген қылмыс
үшін міндетті болып табылады. Олар жасаған әрекетті
салаға жатқызу үшін қажетті критерии болады. Нақты әрекет
сипаттамасында көрсетілген негізгі белгілердің болмауы,
тұлғаның әрекетінде қылмыс құрамының жоқтығынан
қылмыстық жауапкершілікке тартпау туралы мәселені алдын ала
шешеді.
Б. Қылмыс құрамының арнайы белгілері.
Оларға заңшығарушы нақты құрамдарды кұрастыра отырып,
элементтерінің қасиеттерінің ерекшеліктерін көрсететін
белгілер жатады, жалпы белгілерге қылмыстың тек қана осы түріне
тиісті белгілері жатады[12, 41б].
Арнайы белгілердің көмегімен заңшығарушы көптеген жағдайларда қылмыс
субъектісін қажетті жасқа толған тұлға ретінде сипаттап қана қоймай,
сонымен қатар оның басқа да қасиеттерін қосады. Арнайы белгілер нақты құрам
үшін қажетті және міндетті болып табылады және бұл мағынада олардың маңызы
қылмысты дұрыс жіктеу үшін үлкен маңызға ие, ал олардың рөлін дұрыс түсіну
заңдылықты күшейтуде зор маңызға ие болып табылады.
Қылмыстық жауапкершілікке негізделу туралы мәселені шешуде заңмен
белгіленген қылмыс кұрамын қамтитын және тиісті белгілерді есепке алу дұрыс
деп танылады. Құрамның белгілеріне жатпайтын басқа барлық белгілер жазаның
түрін және мөлшерін анықтауда есепке алынуы керек. Мұндай белгілер жасалған
әрекеттің қылмыс немесе қылмыс емес екендігіне байланысты бағасын көрсетеді
немесе өзгерте алмайды[13, 66 б].
Қазіргі кездегі сот-тергеу тәжірибесі материалдарында жеке тұлғанны
сипаттайтын және қылмыс құрамынан тысқары жатқан белгілерде қылмыстың болуы
немесе болмауы туралы мәселені шешуде есепке алу мүлдем кездеспейді.
Сонымен қатар, кінәлінің жеке тұлғасының мінездемесіне қатысты материалдар
жазаны белгілеуде, оның түрі мен мөлшерін анықтауда, оларды қолдану
мәселесін шешуде, қылмыстық жауапкершілікке тату туралы мәселені шешуде
және жауапкершіліктен босату мүмкіндіктерін есепке
алуда пайдаланылатын жағдайлар өте көп кездеседі.
Қылмыс кұрамы дегеніміз - бұл қылмыстың объектісіне,
объективтік жағына, субъектісіне және субъективтік
жағына жататын заңмен белгіленген белгілердің бірлігі
болып табылады. Қылмыс құрамы белгілерінің тек қана біреуін
немесе бірнешеуін анықтау, барлық белгілері толық
болмаған жағдайда қылмыс құрамы туралы айтуға мүмкіндік
бермейді. Егер қылмыс құрамы болмаса, онда қылмыстық
жауапкершілік үшін негіз де болмайды.
Қылмыс кұрамына заңшығарушы мемлекет үшін және
сондықтан да жазаланатын қоғамдық қауіпті немесе әрекетсіздікті
сипаттау үшін қажетті деп есептейтін белгілер жиынтығы
кіреді. Қылмыс түсінігі және қылмыс құрамы түсінігі
өздерінің мазмұны және құқықтық маңызы бойынша бір-
біріне өте жақын. Сондықтан да оларды механикалық
бөлуге болмайды. Қылмыстық құқық жүйесін құру және
заңдылықты бекіту үшін қылмыс түсінігі және қылмыс
құрамы түсінігі деп аталатын екі маңызды
түсініктердің нақты шынайы қатынастарын анықтау
қажет. Бұл маңызды мәселені шешу үшін ең алдымен оларды саяси
және құқықтық маңызды бөлуде қылмыс пен қылмыс құрамы
түсініктері арасынан шек іздеуге ұмтылуды жою керек.
Жоғарыда толық айтылып өткендей қылмыс құрамы
дегеніміз қылмыс ретінде мемлекет үшін нақты қоғамдық
қауіпті әрекет немесе әрекетсіздікті анықтайтын
барлық объективтік және субьективтік белгілердің
жиынтығы. Бір жағынан қылмыстың, екінші жағынан
қылмыс құрамының жалпы типтік анықтамасы осындай. Осылайша
олардың түрлері анықталады. Нақтыланған қылмыс түрлеріне:
жала жабу, ұрлық, кісі өлтіру және басқалары
жатады. Қылмыс құрамының нақтыланған түрлеріне: жала жабуды,
ұрлықты, кісі өлтіруді және құрамның басқа түрлерін
сипаттайтын элементтердің жиынтығы жатады. Сонымен құрамдар
қылмыстың жеке түрлерінің мазмұндарын нақты дәлелденген
белгілер арқылы ашып береді.
Қылмыс туралы жалпы оқуда объект және объективтік жақтың,
субъект және қылмыстың субъективтік жағының
мәселелерін терең зерттеу қажет. Сонымен қатар, қылмыс құрамы
туралы жалпы окуда қылмыстың объект және объективтік
жағын, субъект және субъективтік жағын сипаттайтын
элементтерді ажырата білу қажет[14, 43б].
"Қылмыс" және "қылмыс құрамы" түсініктерінің
айырмашылықтары қатысушылардың жауапкершіліктерін анықтауда
шешуші рөл атқарады, яғни қатысушылық міндетті түрде
сол қылмыс үшін жауапкершілікті анықтайды,
бірақ көбінесе сол құрам үшін жауапкершілікті
анықтамайды.
Қылмыс кұрамы түсінігі мен қылмыс
түсінігін араластыру және қылмыс туралы оқу есебінен
қылмыс құрамы туралы оқуды кеңейту қылмыс
құрамын зерттеуге, қылмыс құрамы түсінігінің
мәселелерін зерттеуге, сондай-ақ оның қылмыстық
жауапкершілікті анықтаудағы рөліне де үлкен шығын
келтіреді. Бұл араластырулар мен әрекеттер
заңдылықты бекіту міндеттерімен байланысты деп
табылғанымен, олар дәлелді бола алмайды[14, 4б].
Әрбір кылмыс қоғам үшін қауіпті. Сондыктан да
әрбір қылмыстың құрамы заңшығарушының көзқарасы бойынша
өзінің жиынтығынан берілген әрекетті анықтайтын
дәлелді белгілердің тізімін көрсетуі керек.
Қылмыс құрамы элементтерінің табиғатын түсіну үшін мыналарды
еске алу керек, яғни қылмыс құрамының элементтері
дегеніміз - бұл заң қылмыстық-құқықтық мағына беретін
белгілер емес, сондықтан да ерекше бөлім нормалары
диспозициясына енгізіледі. Бұл белгілердің барлық
жиынтығынан қоғамдық қауіпті жазаланатын әрекет түзетіндей
етіп заңшығарушы тарапынан түзілген. Мысалы, ұрлықты заң
үш белгінің көмегімен анықтайды: құпия немесе ашық түрде,
2. ұрлау, 3. азаматтардың мүлкін ұрлау;
Ал жала жабуды бес белгінің көмегімен анықтайды: 1.
тарату, 2. біле тұра әдейі, 3. жалған, 4. басқа адамды
масқаралайтын және т.б. Сонымен, құрам элементі дегеніміз
- жиынтығы мемлекет үшін қоғамдық қауіптіліктің болуы мен
оның дәрежесін анықтайтын әрбір дәлелді белгілер болып
табылады[15, 89б].
Заңдылықты бекітуде маңызды рөл ойнайтын
қылмыстық әрекеттерді дұрыс жіктеу, қылмыс құрамының элементтерін
дұрыс түсінуді және дұрыс талдау жасауды талап етеді.
Демек, қылмыс кұрамы дегеніміз - жиынтығынан
қоғамға қауіпті қылмыстық әрекет құрайтын жеке
элементтерден кұралады. Құрам болмаса қылмыс туралы сөз болудың
өзі мүмкін емес, ал заң талап ететін элементтер болмаса құрам
болмайды.
Құрам элементтерін дұрыс түсіну дегеніміз қылмыстық
әрекеттерді дұрыс жіктеу үшін және заңдылықты бекіту үшін
күресте қажетті шарт болып табылады.
Қылмыс құрамы - бұл типтік түсінік, кез келген түсінік сияқты қылмыс
құрамы да жеке түрлерге бөлінеді. Қылмыс құрамын дұрыс жеткізу - бұл қылмыс
құрамы туралы барлық мәселелерді дұрыс шешудің және заңды дұрыс қолданудың
маңызды шарттарының бірі болып табылады. Қылмыс құрамын жіктеу мәселелерін
дұрыс шешу үшін ең алдымен объективтік және
субъективтік құрамдардың айырмашылықтарын қарастыру қажет.
"Қылмыс құрамы қылмыстық құқықта өзіне барлық бөлінбейтін
байланыстар мен өзара әрекеттің объективтік және
субъективтік белгілерін қосып алады", деп профессор А. А.
Герцен дұрыс атап көрсетеді. Бұл түсінік бойынша
қылмыс құрамының объективтік және субъективтік жақтары анықталады[16, 28
б].
Қылмыс екі типті-жалпы және арнайы, ал кұрамдар да – екі типті жалпы
және арнайы немесе абстрактілі деп айту қате болар еді.
Сонымен, бұл жерде әр түрлі екі түсінік араласқан, яғни, жалпы
құрам түсінігі және қылмыс құрамының жалпы түсінігі. Егер
жоғарыда айтылып өткен қылмыстың субъективтік және объективтік
құрамдарын ажыратуда құрамның жалпы түсінігін жасанды бөлуге
ұмтылу айтылған болса, жалпы және арнайы құрамды ажыратуда,
нақты құрамнан жалпы құрамды алу жолымен жасанды бөлуге ұмтылу
бар. Қылмыс қүрамы жалғыз және нақты болғандықтан, жоғарыда аталған
қылмыс құрамдарын жіктеуге талаптану әрекеті жалпы құрамдарды
жіктеуге жатпайды[17, 45б].
Бұл жерден мынадай шешім жасалады: жіктеу
тақырыбы нақты қылмыстық әрекет құрамдары түріндегі қылмыс
құрамдары ғана бола алады. Құрам біреу және барлық уақыт
ол заң сүйенетін нақты элементтерге толы болады. Бұл элементтердің
біреуі жетіспесе қылмыс құрамы болмайды; барлық элементтері толық болса,
қылмыс құрамы болады. Жартылай және бөлшектенген құрамның болуы мүмкін
емес.
Қылмыс құрамын жіктеу Ерекше бөлімді құру үшін негіз ретінде, қоғамдық
қауіптілік дәрежесі бойынша кұрамдардың жіктелуін көрсетеді.
Бір қылмыстың құрамдарын жіктеу кезінде қоғамға қауіптілік
дәрежелері бойынша олардың үш түрін айыра білу керек.
1. Негізгі құрам, 2. Қылмысты ауырлататын құрам; 3.
Қылмысты жеңілдететін құрам.
Қылмыстық құқықта қылмыс құрамының табиғатын түсіну үшін
құрылысы бойынша құрамдарды жіктеу күрделі маңызды болып табылады.
Заңшығарушы құрамдарды қарастыру кезінде әртүрлі
әдістерді қолданады. Бұл әдістерді жүйелі зерттеу
үшін және заңды дұрыс пайдалануды қамтамасыз ету үшін ең
алдымен құрамдарды ажырата білу керек: 1. жай, 2. күрделі. Әрі қарай
жай және күрделі құрамдар топтары ішінен әрбірі
өзінің спецификалық қасиеттерімен ерекшеленетін
топшаларды ажырату. Жай құрамдардың ішінен мынадай құрамдарды
ажырата білу керек: 1. бейнелейтін, 2. бланкеттік. Бейнелейтін
құрамдар туралы айтатын болсақ, заңның тілі барлық уақытта
ұстамды, қысқа және дәл болуы керек. Бұл талаптар жай
бейнеленетін құрамдардың құрылысында көрініс табады. Мұндай
құрамдардың элементтері заңмен бейнеленген бірақ өте қысқа
және дәл бейнеленген. Жай бейнеленетін құрамдардың үлгісі ретінде
ҚР ҚК 48 - бабында жазылған бас бостандығынан айыруды және ҚР ҚК
129 - бабындағы басқа адамды қорлайтын жалған мәліметтерді біле тұра
әдейі тарату туралы жала жабуды келтіруге болады.
Бланкеттік құрамдар кұрылысында заңшығарушы басқа жолмен
жүреді. Бланкеттік құрамдар туралы айтар болсақ, олардың
бейнелейтін құрамдардан айырмашылығы, бланкеттік
кұрамдарды бейнелеу нормаларында заң қылмысқа анықтама
бермейді, басқа нормаларға сүйенумен шектеліп қалады.
Бланкеттік нормалар қылмыс құрамын анықтайтын
болғандықтан, бұл анықтаманы бланкеттік нормалар
сүйенетін заңдар мен ережелерден іздеу қажет. Бланкеттік
құрамдар өздерінің мазмұны бойынша өте күрделі болып келеді,
себебі олар басқа нормаларға жіберіледі. Жай құрамдар
заңда бір диспозицияға біріккен болып шығады. Біріккен
құрамдардың ерекшелігі, қылмыстық жауапкершілік үшін мұндай
жағдайларда қылмыстық кодекстің сәйкес баптарының
диспозицияларына көрсетілген кез келген құрамдардың болуы
жеткілікті болып табылады. Күрделі бейнелейтін құрамдар заңда өте
жиі кездеседі. Сонымен қатар, оларды талдау өте үлкен
қиыншылықтар тудырады. Заңшығарушылық құрылғыдағы құрамдарды
тереңірек зерттеу үшін олардың арасынан бірнеше топтарды
ажырата білу керек. Бұларға мыналар жатады, яғни, а)
Альтернативтік құрамдар, ә) Екі әрекеттен тұратын құрамдар, б)
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар, в) Екі объектілерден
тұратын кұрамдар.
Бірінші топтағы альтернативтік құрамдарды талдап көрелік. Әрбір
қылмыстың құрамдары түгел болуы үшін заң бойынша
құрамдарды түзетін барлық элементтердің болуы қажет.
Альтернативтік құрамдардың ерекше топтарын ажыратудың
практикалық маңызы, бұл жерде қылмыстық жауапкершілік үшін
заңда аталған элементтердің барлығының болуы
қажет емес. Мысалы, ҚР ҚК 166-бабындағы шпионаждың құрамы
болуы үшін өзінің мазмұны бойынша арнайы қорғалатын мемлекеттік
құпия болып табылатын мәліметтерді беру немесе ұрлау,
мәліметтерді беру мақсатында жинаудың өзі жеткілікті. Бұл
жерде альтернативтік дегеніміз белгілі бір әрекетке, яғни
ұрлауда, сақтауда көрінетін құрамның элементі болып табылады. Тек қана
әрекет немесе нәтижелер емес, сонымен қатар, құрамның
басқа элементтері де альтернативтік бола алады.
Күрделі бейнелейтін құрамдардың басқа тобын белгілі әрекеттің жасалуын
қарайтын емес, ал екі немесе одан да көп әрекеттердің жасалуын қарайтын
кұрамдар құрайды. Қылмыс бірнеше актілерден құралуы мүмкін. Қылмыстың
күрделі құрамдарын көптік әрекет белгілері бойынша жіктеу кезінде басқа
нәрсе туралы сөз болады. Бұл жерде акт, жеке әрекет туралы құрамды
түзбейді, мазмұны бойынша әртүрлі болып келетін заңмен қаралған әрекеттің
жиынтығы ғана сәйкес құрамды түзе алады.
"Екі әрекеттен тұратын қүрамдарды қылмысты жасау
дәрежелері туралы мәселе өздігінен шешіледі. Бір әрекеттің
болуын сипаттайтын жай түрдегі құрамдарда қылмысқа дайындық,
шабуыл жасау және аяқтау бұл әрекетті жүзеге асырудың сипаты
және дәрежесі бойынша жазылады. Екі әрекеттен тұратын
құрамдарда басқаша жағдай пайда болады. Бұл жерде бір
аяқталған әрекет сәйкес қылмысты жасауға дайындық болып табылады".
Кінәнің екі түрінен тұратын құрамдар туралы айтар
болсақ, жалпы ережелер бойынша (қасақананалық және
абайсыздық) кінә әрбір құрамда жалғыз болады. Бірақ, кейбір
кұрамдарда кінәнің бір немесе екі түрі көрсетілуі мүмкін.
Қылмыстық кодексте бұл құрамдар аса көп емес, бірақ олар сот-тергеу
тәжірибесінде маңызды роль ойнайды және тиісті талдауды талап етеді.
Қол сұғушылықтың белгілі бір түрі (мысалы, жеке
тұлғаға қарсы қылмыс) немесе оның нақты түрі (мысалы,
қорлау) туралы сөз болуы немесе болмауына қарамастан қол сұғушылық
объекті әртүрлі типтік немесе түрлік көрініс алады. Екі
объектінің болуы сипатты болып табылатын күрделі құрамдарда
жағдай басқаша болады. Мына бір нақты қолсұғушылық
бірдей уақытта екі объектіге қол сұғады, осыған сәйкес бір
нақты құрам әртүрлі екі объектілердің болуына мүмкіндік
береді. Екі объектілерден тұратын күрделі құрамдар қылмыстық құқықта
жалғыз емес. Мұндай құрамдарға бұзақылықтан басқа, объектілері
жеке тұлға мен мүлік болып табылатын шабуыл жасау жолымен
тонау және мәжбүрлеуді жатқызуға болады. Бұл
құрамдардың ерекшелігі ерекше бөлімнің жеке тараулары бойынша
құрамдарды тарату жүйесін өзгертуге алып келуі мүмкін.
"Қылмыс құрамының элементтері өзінің мазмұны
бойынша әр түрлі болып келеді. Заң қылмыс субъектісін және
оның объектісін, кылмыс әкелген шығынды,
қылмыскердің әрекет ету әдісін, оның себептері мен
мақсаттарын сипаттайтын белгілерді қарастырады. Құрам
элементтерін терең зерттеу үшін оларды мұқият жүйелендіру керек".
Қылмыс құрамы элементтерінің жүйесін қалай құру керек?
Жоғарыда атап өткендей, объективтік және субъективтік
белгілердің айырмашылығы қылмыс құрамы туралы жалпы оқуды
құру үшін негіз бола алмайды, сондай-ақ ол қылмыстың жеке
қүрамдарын жіктеу үшін де інегіз бола алмайды. Бұл
жерде объективтік және субъективтік белгілердің айырмашылығы
- қылмыс туралы оқуда ешқандай роль ойнамайды деп жалпылама
шешім қабылдау теріс болган болар еді. Керісінше,
қылмыс кұрамына объективтік және субъективтік элементтер кіретін
болғандықтан, екінші жағынан әрбір құрамда барлық уақыт қылмыстың
объективтік және субъективтік белгілері болғандықтан,
құрам элементтерін объективтік және субъективтік
белгілер бойынша жіктеу қылмыс- құрамдарының
дәлелді мазмұнымен және занды табиғатымен толық
сәйкестікте тұр деп шешім қабылдауға болады.
Қылмыс құрамы элементтерін зерттеудің мұндай жүйесі зандылықты күшейту
ісіне қызмет етуге мүмкіндік береді. Қылмыс құрамы элементтерінің жеке
топтарын құру кезінде мәселені шешуді қиындата түсетін мәнді қателерге жол
беріледі.
Объект, объективтік жағы, субъект және субъективтік жағы қылмыс
кұрамының элементтері болып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz