Халықаралық жеке құқық
1. Халықаралық жеке құқық пәнінің ұғымы.
2. Халықаралық жеке құқық бөлімдері.
3. Халықаралық жеке құқықтың анықтамасы және пәні ретінде.
4. Халықаралық жеке құқықтың даму тарихы.
5. Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқығының арақатнасы.
Халықаралық есеп және ТМД елдері дүние жүзінде. Есептесу мен несие беруді реттейтін халықаралық актілер.
2. Халықаралық жеке құқық бөлімдері.
3. Халықаралық жеке құқықтың анықтамасы және пәні ретінде.
4. Халықаралық жеке құқықтың даму тарихы.
5. Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқығының арақатнасы.
Халықаралық есеп және ТМД елдері дүние жүзінде. Есептесу мен несие беруді реттейтін халықаралық актілер.
1. Халықаралық жеке құқық пәнінің ұғымы.
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде. Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Соғыстар мен конфликттердің салдарынан миграция күшейіп жұмысқа орналастыру, білім беру ісінде халықаралық құқықтық проблемалар туғызып отыр. Аталған факторларға байланысты жеке, заңды тұлғалардың, өз шекараларынан тыс жерлердегі, азаматтық құқықтық қатнастарын реттеуші халықаралық жеке құқықтың ролі өсіп келуде. Осыған сәйкес халықаралық аренадағы жеке қатнастардың әртүрлі жағтарын реттейтін халықаралық конвенциялар да ролі өсуде.
Халықаралық жеке құқық - заңды және жеке тұлғалардың жеке құқықтық қатнастарын реттейтін құқық жүйесі болып табылады. Халықаралық жеке құқық құқытың бұлай аталу себебі бір мемлекеттің шегінен шыға отыррып, өзінің құрылымында шет ел элементі болатын азаматтық құқықтың, еңбек, қаржы құқықтық қатнастарды реттеушісі болып табылатындығынан.
Халықаралық жеке құқық жеке және заңды тұлғаның жеке құқықтық қатынастарын реттейтін құқық жүйесі. Халықаралық жеке құқығы бір мемлекеттің шегінен тыс және шетелдік элементі бар азаматтық құқық, еңбек, қаржылық құқықтық қатынастарды реттейді.
Қазақстан егемендік алғаннан соң халықаралық жеке құқық мәселесін жүйелі түрде зерттей бастады. Халықаралық жеке құқық ерекше түрдегі халықаралық қатынастарды реттейді. Оларға жеке және заңды тұлғалардың құқықтық қабілеттілігі, шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан мүлкіне жеке меншік құқығы, сонымен қатар шетелде ораналасқан қазақстанның және оның азаматтарының мүлкіне жеке меншік құқығы, ішкі сауда мәселесін жасау тәртібі мен шрттары, шетелдің интелектуалды меншікке құқығын қорғау, қазақстан азаматының шетелдегі өнертабысын қорғау, шет ел азаматымен некеге тұрудың тәртібінің құқықтық түрлері және еңбек қатынастары және оларды шетелде жүзеге асыру жатады.
Қазақстанның ішкі саудасында, ішкі сауда, тауар айналымы, төлем бойынша мемлекетаралық шарттар мемлекеттік және комерциялық фирмалардың шетелдік ішкі сауда ұйымымен, жеке фирмалармен ішкі сауда мәмлемелерімен тығыз байланысты.
Сауда шарты - бұл субъектінің қызметіндегі ішкі сауда мәмлері, мәмлемелерді орындау мерзімі және осы мәмлемелер арасындағы болуы мүмкін дауларды шешу бойынша мәмлелер арасындағы шарт. Басқа да сауда шарты жария құқық сипатындағы шарт, халықаралық жеке құқық акті. Егер сауда шартын орындамауға немесе тиісті дәрежеде орындамауға байланысты дау туса, дауласушы мемлекеттер бір-біріне
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде. Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Соғыстар мен конфликттердің салдарынан миграция күшейіп жұмысқа орналастыру, білім беру ісінде халықаралық құқықтық проблемалар туғызып отыр. Аталған факторларға байланысты жеке, заңды тұлғалардың, өз шекараларынан тыс жерлердегі, азаматтық құқықтық қатнастарын реттеуші халықаралық жеке құқықтың ролі өсіп келуде. Осыған сәйкес халықаралық аренадағы жеке қатнастардың әртүрлі жағтарын реттейтін халықаралық конвенциялар да ролі өсуде.
Халықаралық жеке құқық - заңды және жеке тұлғалардың жеке құқықтық қатнастарын реттейтін құқық жүйесі болып табылады. Халықаралық жеке құқық құқытың бұлай аталу себебі бір мемлекеттің шегінен шыға отыррып, өзінің құрылымында шет ел элементі болатын азаматтық құқықтың, еңбек, қаржы құқықтық қатнастарды реттеушісі болып табылатындығынан.
Халықаралық жеке құқық жеке және заңды тұлғаның жеке құқықтық қатынастарын реттейтін құқық жүйесі. Халықаралық жеке құқығы бір мемлекеттің шегінен тыс және шетелдік элементі бар азаматтық құқық, еңбек, қаржылық құқықтық қатынастарды реттейді.
Қазақстан егемендік алғаннан соң халықаралық жеке құқық мәселесін жүйелі түрде зерттей бастады. Халықаралық жеке құқық ерекше түрдегі халықаралық қатынастарды реттейді. Оларға жеке және заңды тұлғалардың құқықтық қабілеттілігі, шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан мүлкіне жеке меншік құқығы, сонымен қатар шетелде ораналасқан қазақстанның және оның азаматтарының мүлкіне жеке меншік құқығы, ішкі сауда мәселесін жасау тәртібі мен шрттары, шетелдің интелектуалды меншікке құқығын қорғау, қазақстан азаматының шетелдегі өнертабысын қорғау, шет ел азаматымен некеге тұрудың тәртібінің құқықтық түрлері және еңбек қатынастары және оларды шетелде жүзеге асыру жатады.
Қазақстанның ішкі саудасында, ішкі сауда, тауар айналымы, төлем бойынша мемлекетаралық шарттар мемлекеттік және комерциялық фирмалардың шетелдік ішкі сауда ұйымымен, жеке фирмалармен ішкі сауда мәмлемелерімен тығыз байланысты.
Сауда шарты - бұл субъектінің қызметіндегі ішкі сауда мәмлері, мәмлемелерді орындау мерзімі және осы мәмлемелер арасындағы болуы мүмкін дауларды шешу бойынша мәмлелер арасындағы шарт. Басқа да сауда шарты жария құқық сипатындағы шарт, халықаралық жеке құқық акті. Егер сауда шартын орындамауға немесе тиісті дәрежеде орындамауға байланысты дау туса, дауласушы мемлекеттер бір-біріне
1. Халықаралық жеке құқық пәнінің ұғымы.
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде.
Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен
ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен
континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-
қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Соғыстар мен конфликттердің салдарынан миграция күшейіп жұмысқа
орналастыру, білім беру ісінде халықаралық құқықтық проблемалар туғызып
отыр. Аталған факторларға байланысты жеке, заңды тұлғалардың, өз
шекараларынан тыс жерлердегі, азаматтық құқықтық қатнастарын реттеуші
халықаралық жеке құқықтың ролі өсіп келуде. Осыған сәйкес халықаралық
аренадағы жеке қатнастардың әртүрлі жағтарын реттейтін халықаралық
конвенциялар да ролі өсуде.
Халықаралық жеке құқық - заңды және жеке тұлғалардың жеке құқықтық
қатнастарын реттейтін құқық жүйесі болып табылады. Халықаралық жеке құқық
құқытың бұлай аталу себебі бір мемлекеттің шегінен шыға отыррып, өзінің
құрылымында шет ел элементі болатын азаматтық құқықтың, еңбек, қаржы
құқықтық қатнастарды реттеушісі болып табылатындығынан.
Халықаралық жеке құқық жеке және заңды тұлғаның жеке құқықтық
қатынастарын реттейтін құқық жүйесі. Халықаралық жеке құқығы бір
мемлекеттің шегінен тыс және шетелдік элементі бар азаматтық құқық, еңбек,
қаржылық құқықтық қатынастарды реттейді.
Қазақстан егемендік алғаннан соң халықаралық жеке құқық мәселесін
жүйелі түрде зерттей бастады. Халықаралық жеке құқық ерекше түрдегі
халықаралық қатынастарды реттейді. Оларға жеке және заңды тұлғалардың
құқықтық қабілеттілігі, шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасы
аумағында орналасқан мүлкіне жеке меншік құқығы, сонымен қатар шетелде
ораналасқан қазақстанның және оның азаматтарының мүлкіне жеке меншік
құқығы, ішкі сауда мәселесін жасау тәртібі мен шрттары, шетелдің
интелектуалды меншікке құқығын қорғау, қазақстан азаматының шетелдегі
өнертабысын қорғау, шет ел азаматымен некеге тұрудың тәртібінің құқықтық
түрлері және еңбек қатынастары және оларды шетелде жүзеге асыру жатады.
Қазақстанның ішкі саудасында, ішкі сауда, тауар айналымы, төлем
бойынша мемлекетаралық шарттар мемлекеттік және комерциялық фирмалардың
шетелдік ішкі сауда ұйымымен, жеке фирмалармен ішкі сауда мәмлемелерімен
тығыз байланысты.
Сауда шарты - бұл субъектінің қызметіндегі ішкі сауда мәмлері,
мәмлемелерді орындау мерзімі және осы мәмлемелер арасындағы болуы мүмкін
дауларды шешу бойынша мәмлелер арасындағы шарт. Басқа да сауда шарты жария
құқық сипатындағы шарт, халықаралық жеке құқық акті. Егер сауда шартын
орындамауға немесе тиісті дәрежеде орындамауға байланысты дау туса,
дауласушы мемлекеттер бір-біріне дипломатиялық жолдармен әсер етеді,
мемлекетаралық дауды шешудің белгілі халықаралық жария құқықтық малына
жүгінеді. Егер ішкі сауда мәмлесіне қатысқанда даулы мәселелер туындаса,
олар отандық және шетелдік соттарға, халықаралық коммерциялық арбитраждық
соттарға жүгінеді. Бұл шетел элементі бар азаматтардың құқық қабілеттілік
қатынастарындағы құқық бұзушылық пен мүдденің бұзылуына байланысты
тұйындайтын халықаралық жеке құқықпен реттеледі.
Бұл қатынастардың барлығына шетел элемент тән және оларды үшке бөлуге
болады:
1. Құқықтық қатынасқа қатысушы шетелдік жеке және заңды тұлға;
2. Құқықтық қатынас объектісі Қазақстанның шегінен тыс және
мемлекеттерде орналасады;
3. Халықаралық жеке құқықпен реттелетін қатынастың негізі - не
шетелде орын алған нақты заңсыздық.
Осы элементтердің біреуі - болуы бұл құқықтық қатынастарды халықаралық
құқық аясына жатқызуға болады.
Халықаралық сауда - экономикалық және мәдени байланыстар шетелдік
заңдарды қолдау негізінде пайда болатын субъективтік азаматтарды қорғауды
әр мемлекет мойындайтын болса ғана нақты дами алады. Халықаралық
байланыстың толық көлемде дамуын мақсат ететін мемлекеттер шетелдік немесе
отандық құқықты қолдануды, оған мүмкіндік беретін коллизиялық нормаларды
белгілейді. Осы коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқықтың маңызын
құрайды.
Шетел элементтерімен қатынастарды реттейтін ішкі материалдық
нормалардың болуы коллизиялық нормалардың болуын болжайды. Ішкі сауданың
сатып алу-сату бойынша нормаларының құқығы мен міндеттерін реттейтін ҚР
ішкі мемлекеттік заңдары коллизиялық нормаларды алмастырып қана қоймады
сонымен қатар осы заңдарға сілтеме жасай отырып, шетел заңын қолдануға жол
бермейтін коллизиялық нормаларды жасайды.
Әр елде коллизиялық байлаулар әртүрлі болуы мүмкін. Германия мен
Италияда мұрагерлікпен қатар мұрагер азаматы болатын елінің заңымен, АҚШ
мен Англияда оның сонғы тұрғылықты жерінің заңымен реттеледі. Германияда
ішкі саудағы байланысты жасалатын қатынастар орындау орны заң мен, басқа
елдерде келісім-шарт қай елмен тығыз байланысты болса сол ел заңымен
реттеледі.
Коллизиялық құқығындағы мұндай жағдай бірде құқық қорғау болып, бірде
болмауына байланысты күрделі мәселелер туғызады. Бұл мәселелерді мүдделі
мемлекеттер арасында қызығушы сұраулар бойынша екі жақты немесе көпжақты
шарттар жасау арқылы шешуге болады. Мемлекет ретінде мұрагерлік
коллизиялық нормалар біркелкі көрініс жапқан.
Осы мәселелерді шешудің тағы бір малы осы немесе басқа қатынастарды
реттейтін материалдық нормаларды унификациялау (бір түрге келтіру,
қалыптастыру) болып табылады. Унификациялауды жасаудың бір мысалы ретінде
халықаралық сауда қатынастарындағы 11.04.1980 ж. қол қойылған халықаралық
сатып алу-сату шарты туралы БҰН конвенциясын айтуға болады.
Әр елдің халықаралық жеке құқық құрамында шетел элементімен
қатынастарды реттеуінде қай елдің заңын қолдану дұрыстығын анықтап
коллизиялық нормалармен қтр халықаралық шарт жасау негізіндегі берілетін
шарттық қатынастарына кіретін қалыптасқан материалдық нормаларда болады.
Сонымен коллизиялық мәселелерді шешудің екі амалын шетелдік
элементтілгі бар азаматтардың құқықтық қатынастарды реттейтін екі әдіс бар
деп айтсақ болады. Мұндай құқықтық қатынастарды реттейтін үшінші әдіс
ретінде шетелдік элементі бар азаматтардың құқықтық қатынастарды құқықтық
реттеуді жасаған мемлекетте арнай шығарылған ішкі заңның материалдық
нормалары; заңдар, жарлықтар, жоғарғы билік органдарының қаулылары т.б.
Оларды тікелей әрекет ететін нормалар деп те атайды. Мысалы, 27.12.1994 ж.
"шетелдік инвесторлар туралы" ҚР Заңы, 19.06.1995 ж. "Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" ҚР
Президентінің жарлығы т.б.
Осылайша халықаралық жеке құқық мына нормалалрдан тұрады:
1. коллизиялық;
2. қалыптасқан материалдық нормалар;
3. Тікелей әрекет ететін нормалар.
Азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын қатынастар сот пен
арбитражбен қорғалады. Шетел элементі бар азаматтардың істері халықаралық
жеке құқықпен тығыз байланысты болатын халықаралық азаматтық іс жүргізу
нормалары негізінде шешіледі. Сондай-ақ халықаралық азаматтық іс мәселелері
халықаралық жеке құқық құрамына кіруі мүмкін.
Халықаралық жеке құқық азаматтық қатынастар және отбасы қатынасымен
бірге шетел элементі бар еңбек қатынасында реттейді. Сонымен ішкі
мемлекеттік еңбек құқығы мен халықаралық жеке еңбек құқығы арақатынасын
анықтап алу керек. Бұл екі құқықтық жүйенің ұқсастығы, Қазақстан
территориясындағы шетел немесе бірнеше кәсіпорындарда жұмыс істейтін
шетелдік қызметкерлердің мәртебесін қорғаудың еңбек қатынасы, халықаралық
жеке құқықпен реттеледі, яғни шетелдік жеке және заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігін коллизиялық нормалауға жатқызатын шетел элементі бар
азаматтардың құқықтық қатынасы, отбасы, пңбек қатынасын реттейтін құқық
саласы.
2. Халықаралық жеке құқық бөлімдері.
Халықаралық жеке құқық ғылымы үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы бөлім - жалпы теоретикалық мәселелерді зерттейді;
2. Ерекше бөлім - халықаралық жеке құқықтың арнайы мәселелері
қаралады;
3. Халықаралық азаматтық процесс.
Халықаралық жеке құқық саласына шет ел жеке және заңды тұлғаларының
құқық қабілеттілігі және іс-әрекет қабілеттілігі, шет ел азаматтарының
Қазақстан аумағындағы мүлкіне меншік құқығы, сондай-ақ, Қазақстанның және
оның азаматтарының шет елдегі мүлкіне меншік құқығы, сыртқы саудадағы
мәмілелер жасасудың тәртібі мен жағдайлары, шет елдіктердің санаткерлік
меншік құқықтарын қорғау, Қазақстан азаматтарының ашқан жаңалықтарын
шетелде қорғау, шет елдіктермен некеге тұрудың ұйымдастыру-құқықтық түрлер,
еңбек қатнастары мен оларды шет елде жүзеге асыру.
Халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастарға шет ел элементінің болуы
шарт. Ол үш түрге бөлінеді:
1. Құқықтық қатнас қатысушысы шет ел заңды немесе жеке тұлғасы
б.т.;
2. Құқықтық қатнас объектісі қазақстаннан тыс, шет ел мемлекетінің
аумағында болады;
3. ХЖҚ реттейтін қатнастар негізінде шет елде орын алған заң
фактісі болады.
Құқықтық қатынаста осы аталған үш элементтің бірінің болуы оның
халықаралық жеке құқық қатынастарының қатарына жатқызады.
Халықаралық қатынастардың толық деңгейде дамытуға бел байлаған
мемлекет шет ел немесе өз мемлекетінің заңының қолданылуын анықтайтын
коллизиялық нормаларды белгілейді. Осы коллизиялық нормалар халықаралық
жеке құқық негізін құрайды. Халықаралық жеке құқық нормаларының бірі
унификацияланған (біркелкі) материалдық нормалар болып табылады. Шет ел
элментімен азаматтық-құқықтық қатынастарды құқықтық регламенттеу бұл елде
Арнайы қабылданған ішкі заңнаманың материалдық нормалалрымен жүзеге
асырылады. Мәселен қазақстан республикасының "шет ел инвестициялары туралы"
заңы, Қазақстан Республикасының "Кеден ісі туралы" заңы, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы шет ел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" Жарлығы. Халықаралық жеке құқықтың
халықаралық көпшілік құқықтан айырмашалығы. Халықаралық заң әдебиетінде бұл
туралы әртүрлі көзқарастар бар. Олардың біріне сәйкес халықаралық жеке
құқық - халықаралық көпшілік құқықтың бөлігі болып табылады. Тағы бір
көзқарасқа сәйкес халықаралық жеке құқық пен халықаралық көпшілік құқық бір
пән. Ғалымдардың үшінші тобы халықаралық жеке құқықты ішкі азаматтық
құқықтың ерекше саласы болып табылады дейді.
3. Халықаралық жеке құқықтың анықтамасы және пәні ретінде.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық көпшілік құқықтың тығыз
байланыста екендігі сөзсіз. Мәселен бірқатар халықаралық құжаттар
халықаралық жеке құқытың да халықаралық көпшілік құқықтың да негізі болып
табылады.
Жоғарыда айтылып кеткендерді ескере отрып халықаралық жеке құқыққа
мынандай анықтама беруге болады.
Халықаралық жеке құқық дегеніміз - шет ел элементі бар нормалары
азаматтық-құқықтық, жанұялық, еңбек қатнастарын реттейтін, құрамына
коллизиялық, халықаралық шарттардың негізінде унификацияланған нормалар,
шет ел заңды және жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы нормалар
кіретін құқық саласы болып табылады.
Халықаралық жеке құқық пәні ретінде жоғарғы заңтану мамандығының
студенттерінің меңгеруіне арнайы дайындалған ғылымның және негізгі білімнің
жүеленген жиынтығын білдіреді.
Қазақстанда халықаралық жеке құқық курсы 20 ғасырдың 40-шы жылдарында
оқытыла бастады. (Алматы заңтану институтында).
Халықаралық жеке құқық пәні ретінде халықаралық жеке құқық ғылымының
призмасы сияқты оқытлады, көптеген мәселелері жеке пән ретінде оқытылады.
Мысалы: "Жалықаралық бизнес, т.б. ХЖҚ оқу пәні ретінде ТМД елінде, Европа
елдерінде, т.б., соның ішінде Қазақстанда оқытылады.
Халықаралық жеке құқық әртүрлі халықаралық қатынастардың негізінде
пайда болған азаматтық құқықтық қатынастардың, еңбек, отбасы құқықтық
қатынастардың ерекше түрлері жөніндегі мәселелерді қарастырады.Халықаралық
жеке құқығын оқи отырып, студент шетелдік заңды және жеке тұлғалардың
құқық қабілеттілігін, әр түрлі қабілеттіліктердің қатынастардағы орнын,
мүлкіне шетелдік меншік құқығы және қазақстанның шетелдің мүлкіне меншік
құқығын, ішкі сауда мәмлесін жасау, Қазақстандықтардың шетелдегі
өнертабысын қорғауын, шетелде қайтыс болғаннң мүлкіне мұрагерлік, шетелмен
некеге тұрудың, Қазақстандық азаматтардың шетелдегі еңбек ерекшеліктерінің
қорғалуын және оның шегінен тыс валюталық қатынастардың мазмұның ұғылуы
керек.
4. Халықаралық жеке құқықтың даму тарихы.
Халықаралық жеке құқықтын басқа құқық ғылымымен салыстрғанда
ерекшелігі оның институты мен нормаларының қалыптасуында халықаралық жеке
құқық доктринасының өте маңызды роль алуында.
Құлиеленушілік қоғамда ХЖҚ болмаған. Оны Ежелгі римде шетелдің
құқықтары таңылмағандығынан, Ежелгі Үнділердің Ману заңдарында шетелдіктер
қорғалудың ең төменгі сатысында болғандығынан және Юстинианның
Дигесталарында коллизиялық нормалардың болмауынан көруге болады. Бірақ
ежелгі әлемде мемлекеттер арасында құқық көмегі мен реттелетін сауда
айналымы болған. Осындай айналым қажеттілігін белгілі түрде қанағаттандыру
мақсатында Ежелгі Рим заңгері "Халық құқығы" дамыған құқық нормаларының бір
жүйелі қалыптасу жолынан өтті. Халық құқығы деп азаматтық қатынасты
айтатын. Осы құқық Римдіктер мен шетелдің арасындағы қатынастарды реттеп
отырды.
ХЖҚ жария тәртіп ұғымы орта ғасырларда қалыптаса бастады. Сол кездің
өзінде мәртебенің екі түрі туралы айта бастады.
1. Оны шығаратын қаланың шегіндегі мәртебе.
2. Оны шығаратын қаланың, мемлекеттік шегінен тыс әрекет ететін
мәртебе.
Орта ғасырда сауданың және шетелдік саудагерлердің қызметіне
байланысты ХЖҚ нышаны пайда бола бастады. Теңізде жүзу мен сауданың дамуына
байланысты барлық мемлекеттерде ашық теңізде және мұқитта жүзудің кеме
қатынасының бостандығы қағидаты мойындалды.
Батыс Европада да ХЖҚ саудаға байланысты пайда болған әр қаланың өз
әдет ғурпы болғанымен, дами келе басқа қаланың құқығын қолдануға тура
келеді.
Сауда да шетелдік құқықты қолдануды қолдайтын заңгерлер көбейді.
Оларды глоссаторлар да, олар Рим құқығын қолдаудың нормаларға бейімдеу үшін
глосса, яғни Юстиниан коллизиясының белгілерін жасады, бұл коллизиялық
қолданылуына ықпал жасады. Кейін глоссаторлардың орнына постглоссаторлар
келді, олар Рим құқығының мәнініне кең түсіндірмелер жасады. Алғашқы
постглоссатор болған Бартол мен оның шәкірті Бальд ХҚЖ доктринасының
бастаулары саналады. Постглоассатордың теориясының мәні - азаматтық-
құқықтық қатынастарды материалдық қорғау негізінде коллизияның қағидатын
бекіту.
Капиталистік елдерде пайда болғаннан кейін шетелдер құқық қорғау
жағдайы оларға "ұлттық режимнің" берілуіне байланысты жақсарды.
ХҮІІ ғ. Голландия мектебі ХЖҚ-ң дамуына өз үлесін қосты. Ол провинция
аумағындағы барлық тұлғаларға заңдар қолданылуы тиістілігін айтты. Сол
мектеп өкілінің бірі У.Губер "Comifas" теориясын тереңдетті. Ол бойынша
шекарадан тыс ие болған қатынастар ХЖҚ-ң тарапынан қорғауға жатады.
ХІХ ғ. Италияда ХЖҚ нормаларын унификациялау идеясы көтерілді.
Әлемдік нормалардың пайда болуы мен халықаралық сауданың кеңеюі
тереңдетілді, соған байланысты көпжақты шарттардың жасалуына алып келді.
Халықаралық ұйымдар құрылып бұл ХЖҚ сапалы әрі жедел дамуына әсер етті.
Халықаралық жеке құқық Рессейде өте жақсы дамыды. Ф.Мартенс,
П.Козанский, К.малышев, Н.Иванов еңбектері ХЖҚ теориясын кеңейтті. КССРО-да
халықаралық жеке құқық алғаш рет ХХ ғасырдың 20 жылдарында зерттеле
бастады.
Қазақстандағы ХЖҚ-ны алғаш зерттеушілердің бірі У.К.Ихсанов. ол
авторлық құқықтық қатынастарға байланысты мәселелерді қарастырды. Одан
кейін ХЖҚ мәселесін зерттегендерге А.Ш.Тұғанбаев, М.А.Сарсембаев және
егемендігімізді алғаннан кейінгі кезендегі К.С.Мауленовты жатқызуға болады.
5. Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқығының арақатнасы.
Осы заманңы халықаралық құқық халықаралық жария және халықаралық жеке
құқық болып екіге бөлінеді. Аталған мәселе көпке дейін халықаралық құқықтың
теориясы мен тәжірибесінде талас тудырып келді. Бұл проблеманың генезисі
былайша сипатталады. Бұл мәселеге байланысты мынадай үш түрлі негізгі
көзқарастар өмір сүріп келеді:
1) халықаралық жеке құқық ұлттық құқықтың бір бөлігі және құқық
ретінде өз бетінше өмір сүре алмайды. Ол азаматтық құқық жүйесіне жатады.
Мұндай пікір алғаш 1926 ж. И.С.Перетерскийдің еңбектерінде айтылады;
2) Интернационалдық позиция. ХЖҚ - халықаралық құқықтың бір бөлігі,
яғни ХЖҚ + халықаралық жария құқық + ХҚ;
3) ХЖҚ кейде азаматтық құқықтың арнай салаларының бірін құрайды, бірақ
негізінен халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқықтың ішкі байланысын
белгілейтін соңғы позиция істің мән-жайына жақын келетін сияқты.
Халықаралық жария құқық негізінен мемлекетаралық қатынастарды
реттейді. Ал халықаралық жеке құқық шетелдік элементтермен байланысты
азаматтық құқықтық қатынастарды реттейді. Халықаралық жеке құқық ішкі
мемлекеттік құқықтың бір бөлігі, бірақ орынды иеленеді, сөйтіп арнаулы пәні
мен реттеу әдісінің ерекшелігіне байланысты оның дербес саласы болып
табылады.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқықтың арасындағы өз
ара әрекеттерді көптеген ұқсас қағидаттардан да көруге болады.
Халықаралық жария құқық пен ХЖҚ арасындағы толық байланыс ХЖҚ-тың
мемлекетаралық қатынастарды емес, халықаралық өмірді сипаттайтындығына
байланысты болады. Осыдан келіп, халықаралық жария құқықтың кейбір бастама
негіздері ХЖҚ үшін де белгілі бір мәнге ие болады.
Мемлекет шетел элементері бар азаматтық құқықтық қатынастарға қатыныс
бар мәселелерді өзінің ішкі заңдарымен немесе халықаралық келісімдермен
шешкенде халықаралық ынтымақтастық мәселелеріне өз көзқарасын белгілейді,
халықаралық жеке құқықтың осы ынтымақтастығын ұйымдастыруға қатысатынынан
мемлекеттердің халықаралық жеке құқық көлеміндегі актілері оның сыртқы
саясатын білдіреді.
1. Халықаралық жеке құқық қайнар көздерінің түсінігі.
Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері заң ғылымындағы құқықтың
нормалары көрініс тапты. Халықаралық жеке құқықта құқықтың төрт қайнар көзі
белгілі:
1. Ішкі заңдылық:
2. Халықаралық келісім-шарт
3. Халықаралық және сауда дәстүрлері
4. Соттық және арбитраждық тәжірибе
"Құқықтық қайнар көздері" деген термин материалдық және ресми (заңдық)
екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзетін бүкіләлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері - бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрнуі мен бекітілуінің ерекше арнаулы нысаны. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қортындылайды.
Сөйтіп халықаралық құқықтың қайнар көздерін - заңи мағнасы оның
субъектілерінің келісілген еркін білдіретін халықаралық құқық нормаларына
айналған.
2. Халықаралық жеке құқық қайнар көздерінің түрлері.
Ішкі заңдылық.
Заңдар мен нормативтік құқықтық актілер халықаралық жеке құқықтың
дерек көздері болып келеді, олар мынадай болып бөлінеді:
1. Құқықтың бұл саладағы қатынасын толық реттейді (сыртқы
экономикалық қатынастар туралы заңдар);
2. Бұл қатынастарды реттейтін нормалардың бірқатар бөлігі
(Азаматтық кодекстің 13 бөлімі).
Шетелдік мемлекеттерде континенталдық құқық тобына 60-шы жылдары
халықаралық жеке құқық мәселелері бойынша заңдарды да қабылдау жатқызылды.
Мемлекеттерде "жалпы құқық тобына" мұндай заңдарды қабылдау кең тарамаған.
Халықаралық келісім-шарттар.
Құқықтық қатнастарды келісім-шарттық негізде реттеу тәжірибесі
халықаралық келісім-шарттар нормаларының көбінде құқықтық жүйеде
халықаралық жеке құқық саласына қарайтын мәселелерді реттеудің негізгі
дерек көздері болып келеді. Халықаралық келісім шарттардың мұндай жағдайға
жетуінің себебі олардың үйлесімді нормаларының көбінде биліктен тыс
халықаралық қатынастарды реттеуге лайықты жасалған.
Дәстүрлері.
Дәстүр - бұл, бұрыннан қалыптасқан, жүйелі түрде бұрын қолданылып
отырған, бірақ өзінің тіркелуіне айқын бір құқықтық форманы қажет
етпейтіндері.
Халықаралық дәстүрлер айқын бір ережелерді дәйекті және ұзақ
жалғастығымен қолдануға негізделінген ережелер.
Мемлекеттердің тәуелсіздігімен теңдігіне сүйеніп, халықаралық
дәстүрлер барлығына міндетті жүргізіледі. Халықаралық дәстүрлер бірі сауда
дәстүрі, ол халықаралық сауда мен саудалық теңізде жүзуде кең қолданыс
тапқан. Олар қолданымға міндетті.
3. Халықаралық келісім-шарттар.
Халықаралық шарт шарттасушы тараптар үшін құқықтар мен міндеттер
түзеді, бұлар оның заң нормаларында бекітіледі.
Қазіргі таңда халықаралық жеке құқығының негізін салушы қайнар
көздердің бірі болып халықаралық шарт танылады, дегенмен жоғарыда
айтылғандай, халықаралық жеке құқықтағы негізгі реттестіруші тәсілі болып -
халықаралық құқық субъектілер еркілерінің санасу тәсілі саналады, оның өзі,
халықаралық шартты бекіту кезінде айқын көрінеді. Халықаралық құқық қайнар
көздері ретіндегі халықаралық шарттың нормалары, халықаралық әдет-ғұрыптар
секілді қалыптасатын нормаларға қарағанда, қалауымызға жақын, дегенменде
"халықаралық шарт" ұғымы халықаралық әдет-ғұрып ұғымына қарағанда әлдеқайда
анық болып табылады, даулы жағдайда, сол тәртіп ережелерінің әдеттегі
құқықтық норма ретінде барын дәлелдеудің өзінде қиынға түседі. Халықаралық
шартқа байланысты мәселелер қазіргі кезде негізгі үш келісімдермен
реттеледі - 1969 жылғы Халықаралық шарттар құқығының Вена Конвенциясымен,
1986 жылғы халықаралық ұйымдар арасындағы немесе халықаралық ұйымдар мен
мемлекеттер арасындағы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена
конвенциясымен, сондай-ақ 1978 жылғы халықаралық шарттарға қатысты,
мемлекеттердің құқыққа иеленушілік жағдайындағы Вена Конвенциясымен
реттеледі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы болып, 1969 жылғы Конвенция
танылады. Осы құжатқа сәйкес халықаралық шарт деп - мемлекеттер арасындағы
шетелдік элементі бар жеке және заңды тұлғалардың жазбаша түрде бекітіліп
ХЖҚ-пен реттелетін халықаралық келісім түсіндірілуі мүмкін. Мемлекеттер мен
жеке тұлғалар арасындағы шарттар, шетел заңды және жеке тұлғалары,
халықаралық жеке құқық саласына тән нәрсе.
4. Халықаралық дәстүрлер. Сот және арбитраж практикасы.
Халықаралық дәстүр шарттан кейінгі орынға ие, бұрындары ол басым
дәрежеге ие болатын. Әдеттегі нормалар ұзақ мерзімді тәжірибенің
нәтижесінде, құқық субъектілерінің онадй норманың заңи міндетті сипатын
мойындағаннан кейін пайда болады. Шарттық және әдеттегі нормалар
халықаралық құқықтың жалпы жүйесін құрайды, олар бір-біріне қайшы келмейді,
керсінше халықаралық құқық нормаларын тиімді қолдануды қамтамасыз етеді.
Халықаралық дәстүр дегеніміз халықаралық тәжірибеде қалыптасқан тәртіп
ережесі, халықаралық құқық субъектілері оның заңи міндетті сипатын
мойындайды. Дәстүрдің шарттық нормадан айырмашылығы тиісті ережелерді нақты
көрсететін заңды құжат еместігінде. Дәстүр барлық немесе бірнеше
мемлекеттердің халықаралық әрекеттерінің ұқсастықтарының күші бойынша
жинақталады. Ол ұзақ мерзім бойынша қолданылады және заңдық міндеттілігіне
сенім сипатында болады. Сонымен, мемлекет тәжірибелерінің ұзақтығы
салыстырмалы сипатта.
Сөйтіп, халықаралық дәстүрге мыналар тән:
1. Қолданылу мерзімінің ұзақтығы;
2. Мойывндалуының жалпылығы;
3. Заңдық міндеттілігінің сенімділігі.
Халықаралық дәстүрдің пайда болуы үшін қайталанба тәжірибе керек.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде кез келген қайталанудың әдеттегі
нормалары жасалмайтыны жөнінде аз айтылып жүрген жоқ.
Халықаралық дәстүр мен халықаралық шарт құқықтың негізгі қайнар
көздері және жалпы халықаралық құқық нормаларын жасаудың екі түрлі тәсілі
болып табылады. Сөйтіп, халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларын шарттық
жолмен өзгерту көп кездесетінің баса айтқанда жөн. Халықаралық сатып алу-
сату шартының құқықтық қайнар көзі мысалы Вена Конвенциясында тікелей
қарастырылған. Сондай-ақ сауда дәстүрлерін шешуге байланысты даулар ішкі
сауда арбитражы туралы европа Конвенциясы және ЮНСИТРАЛ заңында т.б.
қарастырылған.
Халықаралық соттың және арбитраждық сот.
Халықаралық сот және төрелік сот қолданыстағы құқықтарды қолданады,
талдайды, алайда құқық нормалаларын шығармайды.
Соңғы кезеңдерде даулары реттеудің арбитражды әдісі өсуде, бұндай
даулар көбіне шетелдік инвестиция немесе оның қызметіне байланысты
туындайды. Сондықтан ҚР-ң "Шетел инвестициясы туралы" Заңының 27 бабына
сәйкес шетел инвесторларының жазбаша келісімі негізінде дауларды
халықаралық арбитраж органдарына шешу үшін жүгіне алады.
Халықаралық сауда арбитражында жоғарыда айтылған мәселелер толық
қамтылған, сондықтанда төмендегі екі негізгі жағдайда көңіл аудару қажет:
1) арбитраж соты деп - төрелік сотты түсіну керек, яғни дауларды
шешу үшін тараптардың өздерінің таңдауы бойынша сайланған сот;
2) егер арбитраж талқылау шетелде жүргізілсе, онда шетелдің құқығы
немесе халықаралық нормативтік акт қолданады.
1. Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы шет ел азаматтарының басқа
елдерде уақытылы немесе тұрақты орналасуы санының күрт өсуімен
сипатталады. Бұл шаруашылық өмірдің интернационализациялануына,
интеграциялық процесстердің дамуына, халықтың көшіп-қонуына, соның ішінде
жұмыс күшінің миграциясына және тағы басқа факторларға байланысты.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы әр мемлекеттің ішкі заңнамасымен
қатар халықаралық келісім-шарттармен де реттеледі. Осылардың негізінде
кейбір авторлар институтты мемлекеттік құқықтық саласына жатқызады (себебі
шетелдіктердің құқықтық жағдайының негіздері мемлекеттік құқықтық
негіздерінде бекітілген), басқалары халықаралық жалпы құқықтық саласына
жатқызады (мемлекеттің халықаралық міндеттемелері шетелдіктердің мәртебесін
анықтауда үлкен рол атқарады, ал халықаралық келісім-шарттарда
шетелдіктерге қатысты бірқатар ережелер бар), үшіншілері халықаралық жеке
құқық саласына жатқызады (себебі халықаралық жеке құқық нормалары
шетелдіктердің мемлекеттегі азаматтық-құқықтық жағдайын анықтайды),
төртіншілері әкімшілік құқық саласына жатқызады (себебі шетелдіктердің
мемлекетке келуі және кетуі, транзитті, белгілі мемлекет шектерінде
қозғалуы және тұруының тәртібі әкімшілік құқық нормаларымен реттеледі).
Мәселен Германияда шетелдіктердің Арнайы мәртебесін анықтайтын және
мұндай қатнастарды реттейтін нормалардың жиынтығы "шетелдіктер құқығы"
деген сала ретінде қарастырылады. Құқықтың жүйесі француз құқығының
әсерінен пайда болған мемлекеттерде мұндай нормалар, азаматтық туралы
нормаларымен бірге халықаралық жеке құқық құрамына енгізіледі. Ал
мемлекеттердің көпшілігнде, мысалы австрияда шетелдіктердің құқығы
әкімшілік құқықтың бір бөлігі ретінде қаралады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері мен Шығыс еуропа
елдерінде соның ішінде Қазақстанда да "шетелдіктер құқығы" құқық
жүйесіндегі дербес сала ретінде қаралмайды, себебі әртүрлі нормалар әртүрлі
құқық салаларына қарайды. Бірақ шетелдіктер жағдайын кешенді түрде құқықтық
реттеу мақсатында ҚР Президентінің "Қазақстан республикасындағы шет ел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" Жарлығы қабылданды.
Шет елдіктердің құқықтық жағдайы өзіне тән бір ерекшелікке ие.
Шетелдік бірден екі құқықтық тәртіпке бағынады: бір жағынан өз
мемлекетінің, екінші жағынан орналасу мемлекетінің.
Қазақстанда шет ел азаматтары болып Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылмайтын және шет ел мемлекетінің азаматы болып табылатындығы
жөнінде дәлелі бар тұлғалар танылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 10-бабының 3 тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарының басқа мемлекет азаматтығы
танылмайды.
Екі жақты азаматтық бірқатар қайшылқтарға алып келеді. Мысалы: екі
азаматтығы бар тұлғалардың әскери қызметін өтеуі; мұндай тұлғаларды құқық
бұзушылықтар бойынша жауапқа тарту және олардың жазаны өтеуі және т.б.
Конституциямыздың 12-бабының 4 тармағына сәйкес егер Конституциямен,
заңдармен және халықаралық келісім шарттармен басқаша көзделмесе шет
елдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар азаматтарға белгіленген құқықтар мен
еркіндіктерге ие, сондай-ақ азаматтарға белгіленген міндеттерге ие.
2. Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық статусының
негіздері және құқықтық жағдайының қағидалары.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар дегеніміз Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын және шет мемлекеттердің азаматына
жататына дәлелдемелері бар тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 10 бабының 3 бөлігіне сәйкес
республика азаматының мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды. Шетелдің
құқықтық статусының негіздері Конституцияның 12 бабы 4 бөлімінде
белгіленген "Қазақстан заңдарында және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар
үшін берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы сонымен қатар 19.06.1995 жылғы
"Қазақстан Республикасында шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы" ҚР
Президентінің заң күші бар жарлығында анықталған. Бұл Жарлықтың мақсаты
шетелдіктер ҚР-нда қандай құқықтарды қолданылатындығын, қандай көлемде,
қандай міндеттемелерді атқаратындығын, былайша айтқанда шетелдіктердің
құқықтық статусын анықтау.
Жарлыққа сәйкес ҚР-да шетелдіктердің құқықтық жағдайын негіздейтін
қағидаттарға мыналар жатады:
1. ұлттық режим
2. заң алдында теңдік
3. шетелдіктердің өз құқықтары мен бостандықтарын ҚР-ң мүдесіне
зиян келтірмей қолданылуы
4. шетелдіктердің өз құқықтары мен бостандықтарын қолданылған
қатардағы заңдармен белгілеген міндеттерін орындауы.
1. Ұлттық режим қағидаты бойынша Қазақстандағы шетел азаматтары
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен және халықаралық
шарттармен белгіленген Қазақстан Республикасының азаматының барлық
құқықтары мен бостандықтарына ие болып, міндеттерді атқарады. Тек кей
жағдайларда заң мен немесе халықаралық шарттармен белгіленген ерекше
жағдайлар болуы мүмкін. Ұлттық режим қағидатының болуы шетелдіктердің
Қазақстан Республикасымен толық теңестірілуі емес. Барлық жағдайда шектеп
тастаулар болуы мүмкін. Біздің заңдарымызда шетелдіктерге қатысты тек
құқықтарда ғана емес, сонымен қатар міндеттерде де шектеулер бар. Жарғының
20бабына сәйкес азаматтығы жоқ адамдар немесе шетелдіктерге Қазақстан
Республикасында әскери міндеттілік болмайды. Бұл міндеттілік Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес тек Қазақстан Республикасының
азаматтарына ғана жүктеледі. Шетелдіктерге қатысты шектеу жарлықтың 19
бабында ғана көрсетілген.
2. Тегіне әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайларына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына қарамастан заң алдында
барлығының теңдігі қағидаты. Кей елдерде әртүрлі нәсілдер, ұлттар
арасындағы аралас некеге рұқсат етілмейді. Бұл тыйымның Қазақстанда заңдық
күші жоқ. Сонымен қатар дінге көзқарасына байланысты да барлық азаматтар
тең болып табылады. Әйелдер мен еркектердің тең құқылығы Конституциялық
қағидаты шетелдіктерге де қатысты. Сондықтан шетелдік әйелдер шетелдік
еркектер ие болатын құқықтар мен бостандықтарға ие.
3. Шетелдік азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын қолдауда
Қазақстан Республикасы міндеттеріне, оның азаматтары мен басқада
тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс.
4. Шетелдік азаматтар құқықтар мен бостандықтарын қолдауда
қазақстан республикасының заңдары мен белгіленген міндеттемелерін де
орындап отыруы қажет. Бұл құқық пен міндеттеменің бірлігі қағидаты
Президент Жарлығының біраз баптарында көрініс тапқан. Заңдарға сәйкес
міндеттерін орындамау шетелдіктерді Қазақстанның шегінен шығаруға дейін
алып баратын әртүрлі шаралар қолдануға әкеледі.
3. Шетелдіктер санаттары.
Шетелдік азаматтар екі негізгі санатқа бөлінеді: Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын және уақытша келген шетел азаматтары.
Шетелдіктердің бұлайша санатқа бөлінуі олардың Қазақстан территориясында
тұру мерзімі бойынша емес, олардың мемлекетпен құқықтық байланысын
тұрақтандырылған дәрежесіне, Қазақстанға келу мақсаты мен сипатына
байланысты. Қазақстанда тұрақты тұратын шетелдіктердің статусы мен уақытша
тұратын шетелдіктердің статусының айырмашылығы бар. Қазақстанда тұрақты
тұруға рұқсат берілген және тұрақты тұратын жері бар шетел азаматтары
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік азамат болып табылады.
Тұрақты тұратын шетелдіктерге ұлттық режим толық көлемде беріледі.
Жарлықтың 5 бабында елінде адам құқығын бұзудың құрбаны болған
тұлғаларға баспана беру мүмкіншілігі айтылады. Олар саяси босқындар
санатына жатқызылады.
Халықаралық құқықтың ережесіне сәйкес паналату аумағы шетелдіктердің
ерекше санатына дипломатиялық және консулдық өкілдерінің басшылары немесе
қызметкерлері жатады.
Қазақстандағы азаматтығы жоқ тұлғаларға келер болсақ оларға Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын және басқа мемлекеттің
азаматтығына жататын дәлелі жоқ адамдар жатады. Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексінің 13 бабына сай азаматтығы жоқ адамдар Қазақстанда ҚР-
ның азаматы мен бірдей азаматтық құқық қабілетіне ие. Кебір шектеулер заң
актілерімен белгіленуі мүмкін.
Халақаралық жария құқығына шетелдіктерге қатысты адам құқығын
қамтамасыз етуде мемлекеттер ынтымақтастығы туралы нормалар және көпжақты,
екі жақты шарттарда шетелдіктердің құқығын реттеу мәселелері жатқызылады.
Адам құқықтары туралы көпжақты шарттарға ең бірінші азаматтық және саяси
құқықтар туралы келісімдер және экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтар туралы халықаралық пактілер т.б. шетелдіктердің құқықтары туралы
ережелер бар көптеген келісімдер жатады.
4. Қазақстан азаматтарына қарағанда шетелдіктерге қатысты заңмен
кейбір ерекшеліктерді белгілеу.
ҚР-сы азаматтық кодексінің 13 бабына сәйкес азаматтық құқыққа ие болып
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп танылады. Ал 12 бапқа
сай бұл ережелер кодексте басқаша белгіленбесе барлық жеке тұлғаға
қолданылады.
Азаматтық құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұны ҚР азаматтық
құқықтың 14 бабында толық ашылған. Онда азаматтардың ҚР шегінде де, одан
тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктелуге, мүлікті
мұраға алып, мұраға қалдыруға; Республика аумағында еркін жүріп тұруға және
тұрғылықты жер таңдауға; Республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және
оның аумағына қайтіп оралуға заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі және басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжатында тыйым салынбаған кез
келген мәміле жасасып, міндеттерге қатысу; өнертабысқа, ғылым, әдебиет және
өнер шығармашылығына, интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық
және моральдық зиянның орнын толтыруға талап етуге құқығы барын; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
ҚР-ның Конституциясы 12 бабының 4 бөлігі және ҚР АК-нің 13 бабы, 3
бабтын 6 бөлігіне сай шетелдік заңды және жеке тұлғаларға ұлттық режим
беріледі,яғни шетелдіктердің азаматтық құқықтық қабілеттілігі Қазақстан
заңымен анықталады. Ұлттық режим сонымен қатар шетелдіктердің құқығының
шегінде анықтайды. Шетелдік азаматқа ҚР-ң азаматына заң бойынша берілетін
кейбір құқықтар берілмейді және оны олар талап ете алмайды.
5. Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігіне байланысты коллизиондық
мәселелер.
ҚР-ның азаматтық кодексі 3 бабы 6 бөлігіне сәйкес шетелдіктердің
құқықтарында кейбір заңмен белгіленген шектеулер көзделуі мүмкін. Оларды
екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа шетелдіктердің ҚР-ң азаматымен тең
жағдайларда белгілі бір мамандықты атқаруға не қызметпен айналысуға
байланысты шектеулер жатады. Жарлықтың 6-ші бабы ҚР заңдарында белгілі бір
лауазымды қызметті атқаруға және қызметпен айналысуға тек ҚР-ның
азаматтарының құқылы екенің көздесе, шетелдіктер бұл орынға тағайындала
алмайтын болады, сонымен қатар осы Жарлықтың 19 бабына сәйкес шетелдіктер
өкілеттілік не басқа да сайламалы мемлекеттік органдарға сайлана алмайды.
Заңға сай нотариус, тергеуші, прокурор,сот қызметтеріне тек ҚР азаматтары
ғана тағайындалады. Тек қана ҚР азаматтары парламенттік сенатор бола алады
және әуе, теңіз кемелері экипажының құрамына кіре алады. 13.01.93 ж. "ҚР
мемлекеттік шекарасы туралы" Заңының 10 бабына сәйкес ҚР-ң аумағының және
ішкі судада шетел кемелерінің зерттеу-іздеу кәсіпшілік қызметіне тыйым
салынады.
Екінші топқа жататын шетелдіктер заңдық табиғаты ерекше мемлекет
қорғайтын құқық сипатымен анықталатын шетелдіктер құқығының ерекше режимін
белгілейтін ережеден тұрады. Авторлық құқықтың аумақтық сипатына қарай
шетелдіктердің авторлық құқығына ұлттық режим Қазақстан аумағында алғаш
шығатын шығармаға, әлі шығарылмаған бірақ Қазақстан аумағында объективті
формада жатқан шығармаға белгіленген. Шетелдіктердің басқа да
шығармашылығына авторлық құқық Қазақстанның халықаралық шарттарына сәйкес
мойындалады. ҚР азаматтық кодексі 1093 бабына сай ҚР азаматтары мен заңды
тұлғаларына арнай шектеулері бар мемлекеттің азаматтары мен заңды тұлғаның
құқығына қатысты ҚР қарсы шектеулер (реторсиялар) белгіленуі мүмкін.
Реторсияны қолдау мемлекеттін міндеті емес құқығы болып табылады. Сонымен
мемлекеттер оны қолданбауы да мүмкін.
6. Шетелдіктердің жеке меншігі.
Заңды жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігіне байланысты арнай ережелер
бар. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз азаматтардың өз әрекеттері
мен азаматтық құқыққа ие болуы және оны жасау өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап оларды орындауға қабілеттілігі. Мемлекетте әрекет қабілеттілігіне
байланысты колизиондық мәселелер әр елдің заңы азаматтардың әрекет
қабілеттілігі пайда болған жасын, әрекет қабілеттілігі шектеу кедергілері
мен шегінің әр түрлі белгілерінің нәтижесінен тұрады. Жеке адамның әрекет
қабілеттілігі оның жеке заңдарымен анықталады. Сондықтан өзінің жеке заңы
бойынша әрекет қабілеттілігі бар адамдар барлық қолданылған заңмен немесе
сот тәжірибесімен мойындатылған басқа елде де әрекет қабілеттілігі бал
болып есептеледі. Ал әрекет қабілеттілігі жоқ адамдарға келер болсақ олар
шетелдер де барлық уақытта әрекет қабілеттілігі жоқ болып табыла бермейді.
Әрекет қабілетке байланысты біздің заңдар азаматтық құқық заңдағы
қағидаға сай. Азаматтығы жоқ адамдарға азаматтық заңдарына коллизиондық
сілтемені қолдануға болмайды. Сонымен олардың әрекет қабілеттілігі олар
тұрақты тұратын елдің заңдарымен анықталады. Жеке адамдардың мәмілелері мен
зиян келу салдарынан пайда болатын міндеттемелерге қатысты азаматтық
әрекетке қабілеттілігі мәмле жасаған немесе зиян келуден туындаған
міндеттемелер пайда болған жерде елдің құқығы бойынша анықталады.
22.01.93 ж. ТМД арасындағы жасасқан құқықтық көмек туралы көп жақты
шартқа сәйкес жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі ол азаматтылықты
білдіретін мемлекет пен келген тарап заңымен анықталады.
Шетелдіктердің құқықтары туралы қаулылар Қазақстанның басқа елдермен
жасасқан әртүрлі халықаралық шарттарда жазылған (сауда шарттары,
конвенциялық контрактар, құқықтық көмек туралы шарттар т.б.). Бұл шарттарда
шетелдіктерге ұлттық режим немесе ең қолайлы жағдай режимі беріледі.
Мысалы, Қазақстан мен АҚШ арасындағы 19.05.92 ж. сауда қатынастары туралы
келісім бойынша әр тарап келесі тараптың ұйымдарына, азаматтарына,
компанияларына қаржы мәселелеріне байланысты қолайлы режим беруге келісті.
Осы келісім бойынша бір тараптың азаматтары, ұйымдары немесе коспаниялары
келесі тараптың аумағы, әкімшілік қорларына, соттарына талапкер, жауапкер
тұлға ретінде баратын болса оларға ұлттық режим беріледі.
7. ҚР шетелдегі азаматтарының қабілеттілігі.
Шетелдіктердің меншік құқығына қатысты ұлттық режим әрекет етеді, яғни
шетелдіктерге азаматтық меншік туралы біздің заңның жалпы ережелері
қолданылады. Бұл шетелдіктердің меншік құқығын жасау шегіне және
штелдіктердің меншігіне жататын заттар шеңберіне тиісті. Шетелдіктер
Қазақстан Республикасы азаматтары сияқты өздеріне тиесілі мүлікке заң
шеңдерінде ие болады, қолданады және билік ете алады. Шетелдік меншік иесі
сот арқылы мүлкін заңсыз иеленіп отырған тұлғадан талап ете алады.
Шетелдіктерге ұлттық режимнің берілуі оларды біздің азаматтармен
азаматтық құқық аясында теңдей ету ғана емес, сонымен қатар заң ережелеріне
сәйкес олардың азаматтық құқықтық қатынас қатысушы ретіндегі
міндеттемелердіде атқаруы деген мағна береді. Мысалы азаматтардың өміріне,
денсаулығына, мүлкіне зиян келтірілген жағдайда орныңы толтыруға байланысты
міндеттеме туындайды.Бұл міндеттемелер шетелдіктерге зиян келтірілген
жағдайда туындайды. Шетелдіктер ҚР деликт міндеттер туындайтын жағдайда
олардың жеке заңдарымен қарастырылмаса да біздің заңдардан туындайтын
құқықтарға ие болып, міндеттерді атқарады. Сонымен қатар шетелдіктердің
жеке заңдарымен қарастырылған, бірақ біздің Қазақстанға белгісіз құқықтар
мен міндеттер оларға берілмейді. Қазақстан мен шетелдіктердің құқықтар мен
міндеттерінің бірлігі қағидатын бекітпеген. Шетелдіктердің сол сияқты
міндеттіліктерді атқармауы белгілі бір жауаптылыққа алып келеді.
8. Хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе қайтыс болды деп жариялау.
Жеке тұлғалардың азаматтық құқықтық қабілеттілігі ол қайтыс болғанда
немесе заңмен белгіленген мерзім ішінде хабар ошарсыз жоғалып кету
презумпциясының негізінде өлді деп жариялауда тоқтатылады. Хабар ошарсыз
кету дегеніміз азаматтардың тұрғылықты жерінде ұзақ уақыт жоқ болуын сот
тәртібімен белгілейтін факт. Хабар ошарсыз деп танудың мақсаты құқық
иеленушінің құқығын анықтау қабілеттілігі болып табылады.
Адамды хабар ошарсыз кетті деп тану белгілі бір заңдық салдарға алып
келеді. Хабар ошарсыз кетті деп таныған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгілейді және хабар ошарсыз кеткен адам асырауға
міндетті адамдарды асырауға қаражат береді және хабар ошарсыз кеткен
адамның салдар мен басқа да міндеттер бойынша берешегі өтемді.
Өлді деп жариялау бұл азаматтардың тұрғылықты жерінен заңмен
белгіленген мерзім ішінде ешқандай дерек болмауына байланысты азаматты
өлді деп жариялау физикалық өлімге теңестіріліп және содан туындаған
құқықтық салдарды әкеледі (мұраны ашу, некені тоқтату т.б.). Азаматты хабар
ошарсыз кетті деп тану соттың шешімі оның мүлкіне қорғаншылық
тағайындалғанға, ал өлді деп жариялау туралы соттың шешімі оның өлгені
туралы жазба жасауға негіз болады. ҚР АК 1096 бабына сәйкес жеке адамды
хабар ошарсыз кетті деп тану және оны қайтыс болды деп жариялау сот елінің
құқығына бағынады.
9. ХЖҚ заңды тұлғаның құқықтық жағдайы.
Шет ел заңды тұлғасының құқықтық жағдайы ұлттық режимі мен айрықша
қолайлы режимі принциптерінің негізінде айқындалады.
Ұлттық режим дегеніміз - шет ел субъектілеріне ұлттық жеке және заңды
тұлғаларға қатысты қолданылатын режимді қолдану.
Ал айрықша қолайлы режим принципі дегеніміз - екі жақты келісім
барысында келісуші жақтардың (мемлекеттердің) бір-біріне кез келген үшінші
мемлекетке ұсынылатын режимнен қолайсыз емес режим ұсыну міндеттемесі.
Шет ел заңды тұлғаларының Қазақстандағы құқықтық жағдайы ішкі заңнама
ережелерімен де, сондай-ақ, Қазақстанның басқа мемлекеттермен жасасқан
келісім-шарттардың ережелерімен де реттеледі.
Мәселен Қазақстан мен ФРГ арасындағы инвесторларды қорғау туралы
келісім ұлттық принциптеріне негізделген. Келісімнің 3 бабына сәйкес
келісуші жақтардың әрқайсысы өз аумағында екінші жақтың азаматтары немесе
компанияларының меншігінде немесе ықпалындағы капитал салымдарына өз
азаматтары немесе компанияларының меншігінде немесе ықпалындағы капиал
салымдарына қатысты режимнен қолайсыз емес режимді ұсынуға міндеттенеді.
Шет ел заңды тұлғаларының құқықтық мәртебесін зерттей отырып,
Қазақстан Республикасының аумағында шет ел қатысушысы бар кәсіпорындар
келесі нысандарда қызмет етуі мүмкін екендігін айта кету керек: шет ел
заңды тұлғалары, шет ел кәсіпорындары, бірлескен кәсіпорындар, сондай-ақ,
шетел заңды тұлғаларының филиалдары мен өкілдіктері.
ҚР шет ел инвестициялары туралы заңына сәйкес ҚР-нан тыс, шет ел
мемлекетінің заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлға "шет ел заңды тұлғасы"
болып табылады. Шетел кәсіпорыны - толығымен шет ел инвесторының
меншігіндегі, ҚР-ның аумағында ҚР-ның заңдарына сәйкес құрылған шетел
қатысушысы бар кәсіпорын. Бірлескен кәсіпорын - мүлкінің (акцияларының,
үлестерінің) бір бөлігі шет ел инвесторына тиесілі, ҚР-ның заңдарына
сәйкес ҚР-ның аумағында құрылған шет ел қатысушысы бар кәсіпорын.
Жоғарыда айтылған заңның 19 бабына сәйкес ҚР-нан тыс орналасқан заңды
тұлғаның филиалы осы заңды тұлға функцияларын немесе олардың бір бөлігін
жүзеге асыратын, ҚР-да тіркелген және сонда орналасқан заңды тұлғаның
оқшауланған бөлімшесін атаймыз.
ҚР-нан тыс орналасқан заңды тұлғаның өкілдігі ҚР-да орналасқан және
тіркелген, сондай-ақ, шет ел заңды тұлғасының мүддесін қорғауды жүзеге
асыратын және өкілі болып табылатын, бұдан бөлек шет ел заңды тұлғасы
атынан мәмілелер және басқа да құқықтық іс-әрекеттерді жүзеге асырушы
оқшауланған бөлімшесі болып табылады.
Қазақстан заңдарына сәйкес филиалдар мен өкілдіктер заңды тұлға болып
есептелмейді. Филиал мен өкілдіктерге оларды құрған шет ел заңды тұлғасының
мүлкі беріліп, шет ел заңды тұлғасы бекіткен ережеге сәйкес қызмет
атқарады. Филиалдар мен өкілдіктер басшыларын шет ел заңды тұлғасы
тағайындап, олар шет ел заңды тұлғасы берген сенімхаттың негізінде қызмет
атқарады.
Тәжірибеде заңды тұлғаның қай мемлекетке тиесілі екенің анықтап алу
маңызды. Қазақстан кейбір шет мемлекеттерімен шетелдік инвестицияға белгілі
жеңілдік режимін беретін сауда шаруашылығын және инвенсияны өзара қорғау
және көтермелеу туралы келісімдер жасады. Бұл шетелдік заңды және жеке
тұлғаларға салық салу мәселесі бойынша да маңызды.
Заңды тұлғаның белгілі бір мемлекетке тиесілі болуы жеке тұлғаның
азаматтығынан ерекшеленеді. Жеке тұлға жұмыс орны қай жерде болсын, қай
жерге келмесін ол бір мемлекетпен байланысты өзінің қызметіне байланысты
бірнеше елдермен байланысты болуы мүмкін.
ХЖҚ теориясында әдетте "заңды тұлға жеке институты және заңды тұлға
ұлты" ұғымдарын ажыратады. Себебі олар әртүрлі ұғымдар және оларды
теңестіруге болмайды. Заңды тұлғаның жеке статусы берілетін ұцһйым заңды
тұлғаға жатады, оның құқық қабілеттілігінің көлемі қандай оның орны мен
мәміле жасау тәртібі, ол қандай тәртіппен пайда болатынжәне өмір сүреді,
қай заңға сәйкес таратылады деген сұрақтарға жауап береді. Жеке статустылық
құқығының мәселелерді қамтымайды.
Өз кезегінде "занды тұлға ұлты" ұғымы ұлттық және шетелдік заңды
тұлғаны айыру және басқа топтағы құқықтық мәселені шешу үшін қолданылады.
Заңды тұлғаның ұлтына қарап сол мемлекеттің аумағындағы шарттардың
қызметтік жіктелу шарты, салық салу режимі валюталық операцияларды жасау,
т.б. мәселелер анықталады. Заңды тұлға ұлты деп оның белгілі бір мемлекетке
тиесілі болуын түсінеміз.
ХЖҚ әдебиеттерде заңды тұлға ұлтын анықтайтын үш критерия беріледі:
1) инкорпорация қағидаты
2) орналасу орны
3) қызмет ету орны.
Англо-американдық елдерде заңды тұлға ұлтын анықтайтын үстем критерий
оның құрылу орны, яғни заңды тұлға құрылып, жарғысы белгілеген мемлекеттін
заңы. Бұл критерий инкорпорация қағидаты да, Европаның елдерінде заңды
тұлға ұлтын анықтау критериясы ретінде заңды тұлғаның орнын жер заңы
қолданылады. Заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде.
Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен
ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен
континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-
қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Соғыстар мен конфликттердің салдарынан миграция күшейіп жұмысқа
орналастыру, білім беру ісінде халықаралық құқықтық проблемалар туғызып
отыр. Аталған факторларға байланысты жеке, заңды тұлғалардың, өз
шекараларынан тыс жерлердегі, азаматтық құқықтық қатнастарын реттеуші
халықаралық жеке құқықтың ролі өсіп келуде. Осыған сәйкес халықаралық
аренадағы жеке қатнастардың әртүрлі жағтарын реттейтін халықаралық
конвенциялар да ролі өсуде.
Халықаралық жеке құқық - заңды және жеке тұлғалардың жеке құқықтық
қатнастарын реттейтін құқық жүйесі болып табылады. Халықаралық жеке құқық
құқытың бұлай аталу себебі бір мемлекеттің шегінен шыға отыррып, өзінің
құрылымында шет ел элементі болатын азаматтық құқықтың, еңбек, қаржы
құқықтық қатнастарды реттеушісі болып табылатындығынан.
Халықаралық жеке құқық жеке және заңды тұлғаның жеке құқықтық
қатынастарын реттейтін құқық жүйесі. Халықаралық жеке құқығы бір
мемлекеттің шегінен тыс және шетелдік элементі бар азаматтық құқық, еңбек,
қаржылық құқықтық қатынастарды реттейді.
Қазақстан егемендік алғаннан соң халықаралық жеке құқық мәселесін
жүйелі түрде зерттей бастады. Халықаралық жеке құқық ерекше түрдегі
халықаралық қатынастарды реттейді. Оларға жеке және заңды тұлғалардың
құқықтық қабілеттілігі, шетелдік азаматтардың Қазақстан Республикасы
аумағында орналасқан мүлкіне жеке меншік құқығы, сонымен қатар шетелде
ораналасқан қазақстанның және оның азаматтарының мүлкіне жеке меншік
құқығы, ішкі сауда мәселесін жасау тәртібі мен шрттары, шетелдің
интелектуалды меншікке құқығын қорғау, қазақстан азаматының шетелдегі
өнертабысын қорғау, шет ел азаматымен некеге тұрудың тәртібінің құқықтық
түрлері және еңбек қатынастары және оларды шетелде жүзеге асыру жатады.
Қазақстанның ішкі саудасында, ішкі сауда, тауар айналымы, төлем
бойынша мемлекетаралық шарттар мемлекеттік және комерциялық фирмалардың
шетелдік ішкі сауда ұйымымен, жеке фирмалармен ішкі сауда мәмлемелерімен
тығыз байланысты.
Сауда шарты - бұл субъектінің қызметіндегі ішкі сауда мәмлері,
мәмлемелерді орындау мерзімі және осы мәмлемелер арасындағы болуы мүмкін
дауларды шешу бойынша мәмлелер арасындағы шарт. Басқа да сауда шарты жария
құқық сипатындағы шарт, халықаралық жеке құқық акті. Егер сауда шартын
орындамауға немесе тиісті дәрежеде орындамауға байланысты дау туса,
дауласушы мемлекеттер бір-біріне дипломатиялық жолдармен әсер етеді,
мемлекетаралық дауды шешудің белгілі халықаралық жария құқықтық малына
жүгінеді. Егер ішкі сауда мәмлесіне қатысқанда даулы мәселелер туындаса,
олар отандық және шетелдік соттарға, халықаралық коммерциялық арбитраждық
соттарға жүгінеді. Бұл шетел элементі бар азаматтардың құқық қабілеттілік
қатынастарындағы құқық бұзушылық пен мүдденің бұзылуына байланысты
тұйындайтын халықаралық жеке құқықпен реттеледі.
Бұл қатынастардың барлығына шетел элемент тән және оларды үшке бөлуге
болады:
1. Құқықтық қатынасқа қатысушы шетелдік жеке және заңды тұлға;
2. Құқықтық қатынас объектісі Қазақстанның шегінен тыс және
мемлекеттерде орналасады;
3. Халықаралық жеке құқықпен реттелетін қатынастың негізі - не
шетелде орын алған нақты заңсыздық.
Осы элементтердің біреуі - болуы бұл құқықтық қатынастарды халықаралық
құқық аясына жатқызуға болады.
Халықаралық сауда - экономикалық және мәдени байланыстар шетелдік
заңдарды қолдау негізінде пайда болатын субъективтік азаматтарды қорғауды
әр мемлекет мойындайтын болса ғана нақты дами алады. Халықаралық
байланыстың толық көлемде дамуын мақсат ететін мемлекеттер шетелдік немесе
отандық құқықты қолдануды, оған мүмкіндік беретін коллизиялық нормаларды
белгілейді. Осы коллизиялық нормалар халықаралық жеке құқықтың маңызын
құрайды.
Шетел элементтерімен қатынастарды реттейтін ішкі материалдық
нормалардың болуы коллизиялық нормалардың болуын болжайды. Ішкі сауданың
сатып алу-сату бойынша нормаларының құқығы мен міндеттерін реттейтін ҚР
ішкі мемлекеттік заңдары коллизиялық нормаларды алмастырып қана қоймады
сонымен қатар осы заңдарға сілтеме жасай отырып, шетел заңын қолдануға жол
бермейтін коллизиялық нормаларды жасайды.
Әр елде коллизиялық байлаулар әртүрлі болуы мүмкін. Германия мен
Италияда мұрагерлікпен қатар мұрагер азаматы болатын елінің заңымен, АҚШ
мен Англияда оның сонғы тұрғылықты жерінің заңымен реттеледі. Германияда
ішкі саудағы байланысты жасалатын қатынастар орындау орны заң мен, басқа
елдерде келісім-шарт қай елмен тығыз байланысты болса сол ел заңымен
реттеледі.
Коллизиялық құқығындағы мұндай жағдай бірде құқық қорғау болып, бірде
болмауына байланысты күрделі мәселелер туғызады. Бұл мәселелерді мүдделі
мемлекеттер арасында қызығушы сұраулар бойынша екі жақты немесе көпжақты
шарттар жасау арқылы шешуге болады. Мемлекет ретінде мұрагерлік
коллизиялық нормалар біркелкі көрініс жапқан.
Осы мәселелерді шешудің тағы бір малы осы немесе басқа қатынастарды
реттейтін материалдық нормаларды унификациялау (бір түрге келтіру,
қалыптастыру) болып табылады. Унификациялауды жасаудың бір мысалы ретінде
халықаралық сауда қатынастарындағы 11.04.1980 ж. қол қойылған халықаралық
сатып алу-сату шарты туралы БҰН конвенциясын айтуға болады.
Әр елдің халықаралық жеке құқық құрамында шетел элементімен
қатынастарды реттеуінде қай елдің заңын қолдану дұрыстығын анықтап
коллизиялық нормалармен қтр халықаралық шарт жасау негізіндегі берілетін
шарттық қатынастарына кіретін қалыптасқан материалдық нормаларда болады.
Сонымен коллизиялық мәселелерді шешудің екі амалын шетелдік
элементтілгі бар азаматтардың құқықтық қатынастарды реттейтін екі әдіс бар
деп айтсақ болады. Мұндай құқықтық қатынастарды реттейтін үшінші әдіс
ретінде шетелдік элементі бар азаматтардың құқықтық қатынастарды құқықтық
реттеуді жасаған мемлекетте арнай шығарылған ішкі заңның материалдық
нормалары; заңдар, жарлықтар, жоғарғы билік органдарының қаулылары т.б.
Оларды тікелей әрекет ететін нормалар деп те атайды. Мысалы, 27.12.1994 ж.
"шетелдік инвесторлар туралы" ҚР Заңы, 19.06.1995 ж. "Қазақстан
Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" ҚР
Президентінің жарлығы т.б.
Осылайша халықаралық жеке құқық мына нормалалрдан тұрады:
1. коллизиялық;
2. қалыптасқан материалдық нормалар;
3. Тікелей әрекет ететін нормалар.
Азаматтық құқықтық қатынастардан туындайтын қатынастар сот пен
арбитражбен қорғалады. Шетел элементі бар азаматтардың істері халықаралық
жеке құқықпен тығыз байланысты болатын халықаралық азаматтық іс жүргізу
нормалары негізінде шешіледі. Сондай-ақ халықаралық азаматтық іс мәселелері
халықаралық жеке құқық құрамына кіруі мүмкін.
Халықаралық жеке құқық азаматтық қатынастар және отбасы қатынасымен
бірге шетел элементі бар еңбек қатынасында реттейді. Сонымен ішкі
мемлекеттік еңбек құқығы мен халықаралық жеке еңбек құқығы арақатынасын
анықтап алу керек. Бұл екі құқықтық жүйенің ұқсастығы, Қазақстан
территориясындағы шетел немесе бірнеше кәсіпорындарда жұмыс істейтін
шетелдік қызметкерлердің мәртебесін қорғаудың еңбек қатынасы, халықаралық
жеке құқықпен реттеледі, яғни шетелдік жеке және заңды тұлғалардың құқық
қабілеттілігін коллизиялық нормалауға жатқызатын шетел элементі бар
азаматтардың құқықтық қатынасы, отбасы, пңбек қатынасын реттейтін құқық
саласы.
2. Халықаралық жеке құқық бөлімдері.
Халықаралық жеке құқық ғылымы үш бөлімнен тұрады:
1. Жалпы бөлім - жалпы теоретикалық мәселелерді зерттейді;
2. Ерекше бөлім - халықаралық жеке құқықтың арнайы мәселелері
қаралады;
3. Халықаралық азаматтық процесс.
Халықаралық жеке құқық саласына шет ел жеке және заңды тұлғаларының
құқық қабілеттілігі және іс-әрекет қабілеттілігі, шет ел азаматтарының
Қазақстан аумағындағы мүлкіне меншік құқығы, сондай-ақ, Қазақстанның және
оның азаматтарының шет елдегі мүлкіне меншік құқығы, сыртқы саудадағы
мәмілелер жасасудың тәртібі мен жағдайлары, шет елдіктердің санаткерлік
меншік құқықтарын қорғау, Қазақстан азаматтарының ашқан жаңалықтарын
шетелде қорғау, шет елдіктермен некеге тұрудың ұйымдастыру-құқықтық түрлер,
еңбек қатнастары мен оларды шет елде жүзеге асыру.
Халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастарға шет ел элементінің болуы
шарт. Ол үш түрге бөлінеді:
1. Құқықтық қатнас қатысушысы шет ел заңды немесе жеке тұлғасы
б.т.;
2. Құқықтық қатнас объектісі қазақстаннан тыс, шет ел мемлекетінің
аумағында болады;
3. ХЖҚ реттейтін қатнастар негізінде шет елде орын алған заң
фактісі болады.
Құқықтық қатынаста осы аталған үш элементтің бірінің болуы оның
халықаралық жеке құқық қатынастарының қатарына жатқызады.
Халықаралық қатынастардың толық деңгейде дамытуға бел байлаған
мемлекет шет ел немесе өз мемлекетінің заңының қолданылуын анықтайтын
коллизиялық нормаларды белгілейді. Осы коллизиялық нормалар халықаралық
жеке құқық негізін құрайды. Халықаралық жеке құқық нормаларының бірі
унификацияланған (біркелкі) материалдық нормалар болып табылады. Шет ел
элментімен азаматтық-құқықтық қатынастарды құқықтық регламенттеу бұл елде
Арнайы қабылданған ішкі заңнаманың материалдық нормалалрымен жүзеге
асырылады. Мәселен қазақстан республикасының "шет ел инвестициялары туралы"
заңы, Қазақстан Республикасының "Кеден ісі туралы" заңы, Қазақстан
Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасындағы шет ел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" Жарлығы. Халықаралық жеке құқықтың
халықаралық көпшілік құқықтан айырмашалығы. Халықаралық заң әдебиетінде бұл
туралы әртүрлі көзқарастар бар. Олардың біріне сәйкес халықаралық жеке
құқық - халықаралық көпшілік құқықтың бөлігі болып табылады. Тағы бір
көзқарасқа сәйкес халықаралық жеке құқық пен халықаралық көпшілік құқық бір
пән. Ғалымдардың үшінші тобы халықаралық жеке құқықты ішкі азаматтық
құқықтың ерекше саласы болып табылады дейді.
3. Халықаралық жеке құқықтың анықтамасы және пәні ретінде.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық көпшілік құқықтың тығыз
байланыста екендігі сөзсіз. Мәселен бірқатар халықаралық құжаттар
халықаралық жеке құқытың да халықаралық көпшілік құқықтың да негізі болып
табылады.
Жоғарыда айтылып кеткендерді ескере отрып халықаралық жеке құқыққа
мынандай анықтама беруге болады.
Халықаралық жеке құқық дегеніміз - шет ел элементі бар нормалары
азаматтық-құқықтық, жанұялық, еңбек қатнастарын реттейтін, құрамына
коллизиялық, халықаралық шарттардың негізінде унификацияланған нормалар,
шет ел заңды және жеке тұлғалардың құқық қабілеттілігі туралы нормалар
кіретін құқық саласы болып табылады.
Халықаралық жеке құқық пәні ретінде жоғарғы заңтану мамандығының
студенттерінің меңгеруіне арнайы дайындалған ғылымның және негізгі білімнің
жүеленген жиынтығын білдіреді.
Қазақстанда халықаралық жеке құқық курсы 20 ғасырдың 40-шы жылдарында
оқытыла бастады. (Алматы заңтану институтында).
Халықаралық жеке құқық пәні ретінде халықаралық жеке құқық ғылымының
призмасы сияқты оқытлады, көптеген мәселелері жеке пән ретінде оқытылады.
Мысалы: "Жалықаралық бизнес, т.б. ХЖҚ оқу пәні ретінде ТМД елінде, Европа
елдерінде, т.б., соның ішінде Қазақстанда оқытылады.
Халықаралық жеке құқық әртүрлі халықаралық қатынастардың негізінде
пайда болған азаматтық құқықтық қатынастардың, еңбек, отбасы құқықтық
қатынастардың ерекше түрлері жөніндегі мәселелерді қарастырады.Халықаралық
жеке құқығын оқи отырып, студент шетелдік заңды және жеке тұлғалардың
құқық қабілеттілігін, әр түрлі қабілеттіліктердің қатынастардағы орнын,
мүлкіне шетелдік меншік құқығы және қазақстанның шетелдің мүлкіне меншік
құқығын, ішкі сауда мәмлесін жасау, Қазақстандықтардың шетелдегі
өнертабысын қорғауын, шетелде қайтыс болғаннң мүлкіне мұрагерлік, шетелмен
некеге тұрудың, Қазақстандық азаматтардың шетелдегі еңбек ерекшеліктерінің
қорғалуын және оның шегінен тыс валюталық қатынастардың мазмұның ұғылуы
керек.
4. Халықаралық жеке құқықтың даму тарихы.
Халықаралық жеке құқықтын басқа құқық ғылымымен салыстрғанда
ерекшелігі оның институты мен нормаларының қалыптасуында халықаралық жеке
құқық доктринасының өте маңызды роль алуында.
Құлиеленушілік қоғамда ХЖҚ болмаған. Оны Ежелгі римде шетелдің
құқықтары таңылмағандығынан, Ежелгі Үнділердің Ману заңдарында шетелдіктер
қорғалудың ең төменгі сатысында болғандығынан және Юстинианның
Дигесталарында коллизиялық нормалардың болмауынан көруге болады. Бірақ
ежелгі әлемде мемлекеттер арасында құқық көмегі мен реттелетін сауда
айналымы болған. Осындай айналым қажеттілігін белгілі түрде қанағаттандыру
мақсатында Ежелгі Рим заңгері "Халық құқығы" дамыған құқық нормаларының бір
жүйелі қалыптасу жолынан өтті. Халық құқығы деп азаматтық қатынасты
айтатын. Осы құқық Римдіктер мен шетелдің арасындағы қатынастарды реттеп
отырды.
ХЖҚ жария тәртіп ұғымы орта ғасырларда қалыптаса бастады. Сол кездің
өзінде мәртебенің екі түрі туралы айта бастады.
1. Оны шығаратын қаланың шегіндегі мәртебе.
2. Оны шығаратын қаланың, мемлекеттік шегінен тыс әрекет ететін
мәртебе.
Орта ғасырда сауданың және шетелдік саудагерлердің қызметіне
байланысты ХЖҚ нышаны пайда бола бастады. Теңізде жүзу мен сауданың дамуына
байланысты барлық мемлекеттерде ашық теңізде және мұқитта жүзудің кеме
қатынасының бостандығы қағидаты мойындалды.
Батыс Европада да ХЖҚ саудаға байланысты пайда болған әр қаланың өз
әдет ғурпы болғанымен, дами келе басқа қаланың құқығын қолдануға тура
келеді.
Сауда да шетелдік құқықты қолдануды қолдайтын заңгерлер көбейді.
Оларды глоссаторлар да, олар Рим құқығын қолдаудың нормаларға бейімдеу үшін
глосса, яғни Юстиниан коллизиясының белгілерін жасады, бұл коллизиялық
қолданылуына ықпал жасады. Кейін глоссаторлардың орнына постглоссаторлар
келді, олар Рим құқығының мәнініне кең түсіндірмелер жасады. Алғашқы
постглоссатор болған Бартол мен оның шәкірті Бальд ХҚЖ доктринасының
бастаулары саналады. Постглоассатордың теориясының мәні - азаматтық-
құқықтық қатынастарды материалдық қорғау негізінде коллизияның қағидатын
бекіту.
Капиталистік елдерде пайда болғаннан кейін шетелдер құқық қорғау
жағдайы оларға "ұлттық режимнің" берілуіне байланысты жақсарды.
ХҮІІ ғ. Голландия мектебі ХЖҚ-ң дамуына өз үлесін қосты. Ол провинция
аумағындағы барлық тұлғаларға заңдар қолданылуы тиістілігін айтты. Сол
мектеп өкілінің бірі У.Губер "Comifas" теориясын тереңдетті. Ол бойынша
шекарадан тыс ие болған қатынастар ХЖҚ-ң тарапынан қорғауға жатады.
ХІХ ғ. Италияда ХЖҚ нормаларын унификациялау идеясы көтерілді.
Әлемдік нормалардың пайда болуы мен халықаралық сауданың кеңеюі
тереңдетілді, соған байланысты көпжақты шарттардың жасалуына алып келді.
Халықаралық ұйымдар құрылып бұл ХЖҚ сапалы әрі жедел дамуына әсер етті.
Халықаралық жеке құқық Рессейде өте жақсы дамыды. Ф.Мартенс,
П.Козанский, К.малышев, Н.Иванов еңбектері ХЖҚ теориясын кеңейтті. КССРО-да
халықаралық жеке құқық алғаш рет ХХ ғасырдың 20 жылдарында зерттеле
бастады.
Қазақстандағы ХЖҚ-ны алғаш зерттеушілердің бірі У.К.Ихсанов. ол
авторлық құқықтық қатынастарға байланысты мәселелерді қарастырды. Одан
кейін ХЖҚ мәселесін зерттегендерге А.Ш.Тұғанбаев, М.А.Сарсембаев және
егемендігімізді алғаннан кейінгі кезендегі К.С.Мауленовты жатқызуға болады.
5. Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқығының арақатнасы.
Осы заманңы халықаралық құқық халықаралық жария және халықаралық жеке
құқық болып екіге бөлінеді. Аталған мәселе көпке дейін халықаралық құқықтың
теориясы мен тәжірибесінде талас тудырып келді. Бұл проблеманың генезисі
былайша сипатталады. Бұл мәселеге байланысты мынадай үш түрлі негізгі
көзқарастар өмір сүріп келеді:
1) халықаралық жеке құқық ұлттық құқықтың бір бөлігі және құқық
ретінде өз бетінше өмір сүре алмайды. Ол азаматтық құқық жүйесіне жатады.
Мұндай пікір алғаш 1926 ж. И.С.Перетерскийдің еңбектерінде айтылады;
2) Интернационалдық позиция. ХЖҚ - халықаралық құқықтың бір бөлігі,
яғни ХЖҚ + халықаралық жария құқық + ХҚ;
3) ХЖҚ кейде азаматтық құқықтың арнай салаларының бірін құрайды, бірақ
негізінен халықаралық жария құқықпен тығыз байланысты.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқықтың ішкі байланысын
белгілейтін соңғы позиция істің мән-жайына жақын келетін сияқты.
Халықаралық жария құқық негізінен мемлекетаралық қатынастарды
реттейді. Ал халықаралық жеке құқық шетелдік элементтермен байланысты
азаматтық құқықтық қатынастарды реттейді. Халықаралық жеке құқық ішкі
мемлекеттік құқықтың бір бөлігі, бірақ орынды иеленеді, сөйтіп арнаулы пәні
мен реттеу әдісінің ерекшелігіне байланысты оның дербес саласы болып
табылады.
Халықаралық жеке құқық пен халықаралық жария құқықтың арасындағы өз
ара әрекеттерді көптеген ұқсас қағидаттардан да көруге болады.
Халықаралық жария құқық пен ХЖҚ арасындағы толық байланыс ХЖҚ-тың
мемлекетаралық қатынастарды емес, халықаралық өмірді сипаттайтындығына
байланысты болады. Осыдан келіп, халықаралық жария құқықтың кейбір бастама
негіздері ХЖҚ үшін де белгілі бір мәнге ие болады.
Мемлекет шетел элементері бар азаматтық құқықтық қатынастарға қатыныс
бар мәселелерді өзінің ішкі заңдарымен немесе халықаралық келісімдермен
шешкенде халықаралық ынтымақтастық мәселелеріне өз көзқарасын белгілейді,
халықаралық жеке құқықтың осы ынтымақтастығын ұйымдастыруға қатысатынынан
мемлекеттердің халықаралық жеке құқық көлеміндегі актілері оның сыртқы
саясатын білдіреді.
1. Халықаралық жеке құқық қайнар көздерінің түсінігі.
Халықаралық жеке құқықтың қайнар көздері заң ғылымындағы құқықтың
нормалары көрініс тапты. Халықаралық жеке құқықта құқықтың төрт қайнар көзі
белгілі:
1. Ішкі заңдылық:
2. Халықаралық келісім-шарт
3. Халықаралық және сауда дәстүрлері
4. Соттық және арбитраждық тәжірибе
"Құқықтық қайнар көздері" деген термин материалдық және ресми (заңдық)
екі аспектіде қолданылады.
Халықаралық құқықтың материалдық қайнар көздері ретінде халықаралық
еңбек бөлінісі нәтижесінде дамитын және халықаралық құқық нормаларын
түзетін бүкіләлемдік экономикалық қатынастарды айтамыз. Осы заманғы
халықаралық құқықтың мағынасындағы қайнар көздері - бұл оның нормалары мен
қағидаларының көрнуі мен бекітілуінің ерекше арнаулы нысаны. Осы заманғы
халықаралық құқықтың заңдық қайнар көздері халықаралық құқық шығармашылықта
ерекше орынға ие, атап айтқанда халықаралық құқықтың нормалары мен
қағидаларының қалыптасу және пайда болу процесін қортындылайды.
Сөйтіп халықаралық құқықтың қайнар көздерін - заңи мағнасы оның
субъектілерінің келісілген еркін білдіретін халықаралық құқық нормаларына
айналған.
2. Халықаралық жеке құқық қайнар көздерінің түрлері.
Ішкі заңдылық.
Заңдар мен нормативтік құқықтық актілер халықаралық жеке құқықтың
дерек көздері болып келеді, олар мынадай болып бөлінеді:
1. Құқықтың бұл саладағы қатынасын толық реттейді (сыртқы
экономикалық қатынастар туралы заңдар);
2. Бұл қатынастарды реттейтін нормалардың бірқатар бөлігі
(Азаматтық кодекстің 13 бөлімі).
Шетелдік мемлекеттерде континенталдық құқық тобына 60-шы жылдары
халықаралық жеке құқық мәселелері бойынша заңдарды да қабылдау жатқызылды.
Мемлекеттерде "жалпы құқық тобына" мұндай заңдарды қабылдау кең тарамаған.
Халықаралық келісім-шарттар.
Құқықтық қатнастарды келісім-шарттық негізде реттеу тәжірибесі
халықаралық келісім-шарттар нормаларының көбінде құқықтық жүйеде
халықаралық жеке құқық саласына қарайтын мәселелерді реттеудің негізгі
дерек көздері болып келеді. Халықаралық келісім шарттардың мұндай жағдайға
жетуінің себебі олардың үйлесімді нормаларының көбінде биліктен тыс
халықаралық қатынастарды реттеуге лайықты жасалған.
Дәстүрлері.
Дәстүр - бұл, бұрыннан қалыптасқан, жүйелі түрде бұрын қолданылып
отырған, бірақ өзінің тіркелуіне айқын бір құқықтық форманы қажет
етпейтіндері.
Халықаралық дәстүрлер айқын бір ережелерді дәйекті және ұзақ
жалғастығымен қолдануға негізделінген ережелер.
Мемлекеттердің тәуелсіздігімен теңдігіне сүйеніп, халықаралық
дәстүрлер барлығына міндетті жүргізіледі. Халықаралық дәстүрлер бірі сауда
дәстүрі, ол халықаралық сауда мен саудалық теңізде жүзуде кең қолданыс
тапқан. Олар қолданымға міндетті.
3. Халықаралық келісім-шарттар.
Халықаралық шарт шарттасушы тараптар үшін құқықтар мен міндеттер
түзеді, бұлар оның заң нормаларында бекітіледі.
Қазіргі таңда халықаралық жеке құқығының негізін салушы қайнар
көздердің бірі болып халықаралық шарт танылады, дегенмен жоғарыда
айтылғандай, халықаралық жеке құқықтағы негізгі реттестіруші тәсілі болып -
халықаралық құқық субъектілер еркілерінің санасу тәсілі саналады, оның өзі,
халықаралық шартты бекіту кезінде айқын көрінеді. Халықаралық құқық қайнар
көздері ретіндегі халықаралық шарттың нормалары, халықаралық әдет-ғұрыптар
секілді қалыптасатын нормаларға қарағанда, қалауымызға жақын, дегенменде
"халықаралық шарт" ұғымы халықаралық әдет-ғұрып ұғымына қарағанда әлдеқайда
анық болып табылады, даулы жағдайда, сол тәртіп ережелерінің әдеттегі
құқықтық норма ретінде барын дәлелдеудің өзінде қиынға түседі. Халықаралық
шартқа байланысты мәселелер қазіргі кезде негізгі үш келісімдермен
реттеледі - 1969 жылғы Халықаралық шарттар құқығының Вена Конвенциясымен,
1986 жылғы халықаралық ұйымдар арасындағы немесе халықаралық ұйымдар мен
мемлекеттер арасындағы халықаралық шарттар құқығы туралы Вена
конвенциясымен, сондай-ақ 1978 жылғы халықаралық шарттарға қатысты,
мемлекеттердің құқыққа иеленушілік жағдайындағы Вена Конвенциясымен
реттеледі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы болып, 1969 жылғы Конвенция
танылады. Осы құжатқа сәйкес халықаралық шарт деп - мемлекеттер арасындағы
шетелдік элементі бар жеке және заңды тұлғалардың жазбаша түрде бекітіліп
ХЖҚ-пен реттелетін халықаралық келісім түсіндірілуі мүмкін. Мемлекеттер мен
жеке тұлғалар арасындағы шарттар, шетел заңды және жеке тұлғалары,
халықаралық жеке құқық саласына тән нәрсе.
4. Халықаралық дәстүрлер. Сот және арбитраж практикасы.
Халықаралық дәстүр шарттан кейінгі орынға ие, бұрындары ол басым
дәрежеге ие болатын. Әдеттегі нормалар ұзақ мерзімді тәжірибенің
нәтижесінде, құқық субъектілерінің онадй норманың заңи міндетті сипатын
мойындағаннан кейін пайда болады. Шарттық және әдеттегі нормалар
халықаралық құқықтың жалпы жүйесін құрайды, олар бір-біріне қайшы келмейді,
керсінше халықаралық құқық нормаларын тиімді қолдануды қамтамасыз етеді.
Халықаралық дәстүр дегеніміз халықаралық тәжірибеде қалыптасқан тәртіп
ережесі, халықаралық құқық субъектілері оның заңи міндетті сипатын
мойындайды. Дәстүрдің шарттық нормадан айырмашылығы тиісті ережелерді нақты
көрсететін заңды құжат еместігінде. Дәстүр барлық немесе бірнеше
мемлекеттердің халықаралық әрекеттерінің ұқсастықтарының күші бойынша
жинақталады. Ол ұзақ мерзім бойынша қолданылады және заңдық міндеттілігіне
сенім сипатында болады. Сонымен, мемлекет тәжірибелерінің ұзақтығы
салыстырмалы сипатта.
Сөйтіп, халықаралық дәстүрге мыналар тән:
1. Қолданылу мерзімінің ұзақтығы;
2. Мойывндалуының жалпылығы;
3. Заңдық міндеттілігінің сенімділігі.
Халықаралық дәстүрдің пайда болуы үшін қайталанба тәжірибе керек.
Халықаралық-құқықтық әдебиеттерде кез келген қайталанудың әдеттегі
нормалары жасалмайтыны жөнінде аз айтылып жүрген жоқ.
Халықаралық дәстүр мен халықаралық шарт құқықтың негізгі қайнар
көздері және жалпы халықаралық құқық нормаларын жасаудың екі түрлі тәсілі
болып табылады. Сөйтіп, халықаралық құқықтың әдеттегі нормаларын шарттық
жолмен өзгерту көп кездесетінің баса айтқанда жөн. Халықаралық сатып алу-
сату шартының құқықтық қайнар көзі мысалы Вена Конвенциясында тікелей
қарастырылған. Сондай-ақ сауда дәстүрлерін шешуге байланысты даулар ішкі
сауда арбитражы туралы европа Конвенциясы және ЮНСИТРАЛ заңында т.б.
қарастырылған.
Халықаралық соттың және арбитраждық сот.
Халықаралық сот және төрелік сот қолданыстағы құқықтарды қолданады,
талдайды, алайда құқық нормалаларын шығармайды.
Соңғы кезеңдерде даулары реттеудің арбитражды әдісі өсуде, бұндай
даулар көбіне шетелдік инвестиция немесе оның қызметіне байланысты
туындайды. Сондықтан ҚР-ң "Шетел инвестициясы туралы" Заңының 27 бабына
сәйкес шетел инвесторларының жазбаша келісімі негізінде дауларды
халықаралық арбитраж органдарына шешу үшін жүгіне алады.
Халықаралық сауда арбитражында жоғарыда айтылған мәселелер толық
қамтылған, сондықтанда төмендегі екі негізгі жағдайда көңіл аудару қажет:
1) арбитраж соты деп - төрелік сотты түсіну керек, яғни дауларды
шешу үшін тараптардың өздерінің таңдауы бойынша сайланған сот;
2) егер арбитраж талқылау шетелде жүргізілсе, онда шетелдің құқығы
немесе халықаралық нормативтік акт қолданады.
1. Халықаралық жеке құқықтағы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы.
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы шет ел азаматтарының басқа
елдерде уақытылы немесе тұрақты орналасуы санының күрт өсуімен
сипатталады. Бұл шаруашылық өмірдің интернационализациялануына,
интеграциялық процесстердің дамуына, халықтың көшіп-қонуына, соның ішінде
жұмыс күшінің миграциясына және тағы басқа факторларға байланысты.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы әр мемлекеттің ішкі заңнамасымен
қатар халықаралық келісім-шарттармен де реттеледі. Осылардың негізінде
кейбір авторлар институтты мемлекеттік құқықтық саласына жатқызады (себебі
шетелдіктердің құқықтық жағдайының негіздері мемлекеттік құқықтық
негіздерінде бекітілген), басқалары халықаралық жалпы құқықтық саласына
жатқызады (мемлекеттің халықаралық міндеттемелері шетелдіктердің мәртебесін
анықтауда үлкен рол атқарады, ал халықаралық келісім-шарттарда
шетелдіктерге қатысты бірқатар ережелер бар), үшіншілері халықаралық жеке
құқық саласына жатқызады (себебі халықаралық жеке құқық нормалары
шетелдіктердің мемлекеттегі азаматтық-құқықтық жағдайын анықтайды),
төртіншілері әкімшілік құқық саласына жатқызады (себебі шетелдіктердің
мемлекетке келуі және кетуі, транзитті, белгілі мемлекет шектерінде
қозғалуы және тұруының тәртібі әкімшілік құқық нормаларымен реттеледі).
Мәселен Германияда шетелдіктердің Арнайы мәртебесін анықтайтын және
мұндай қатнастарды реттейтін нормалардың жиынтығы "шетелдіктер құқығы"
деген сала ретінде қарастырылады. Құқықтың жүйесі француз құқығының
әсерінен пайда болған мемлекеттерде мұндай нормалар, азаматтық туралы
нормаларымен бірге халықаралық жеке құқық құрамына енгізіледі. Ал
мемлекеттердің көпшілігнде, мысалы австрияда шетелдіктердің құқығы
әкімшілік құқықтың бір бөлігі ретінде қаралады.
Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы мемлекеттері мен Шығыс еуропа
елдерінде соның ішінде Қазақстанда да "шетелдіктер құқығы" құқық
жүйесіндегі дербес сала ретінде қаралмайды, себебі әртүрлі нормалар әртүрлі
құқық салаларына қарайды. Бірақ шетелдіктер жағдайын кешенді түрде құқықтық
реттеу мақсатында ҚР Президентінің "Қазақстан республикасындағы шет ел
азаматтарының құқықтық жағдайы туралы" Жарлығы қабылданды.
Шет елдіктердің құқықтық жағдайы өзіне тән бір ерекшелікке ие.
Шетелдік бірден екі құқықтық тәртіпке бағынады: бір жағынан өз
мемлекетінің, екінші жағынан орналасу мемлекетінің.
Қазақстанда шет ел азаматтары болып Қазақстан Республикасының азаматы
болып табылмайтын және шет ел мемлекетінің азаматы болып табылатындығы
жөнінде дәлелі бар тұлғалар танылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 10-бабының 3 тармағына
сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарының басқа мемлекет азаматтығы
танылмайды.
Екі жақты азаматтық бірқатар қайшылқтарға алып келеді. Мысалы: екі
азаматтығы бар тұлғалардың әскери қызметін өтеуі; мұндай тұлғаларды құқық
бұзушылықтар бойынша жауапқа тарту және олардың жазаны өтеуі және т.б.
Конституциямыздың 12-бабының 4 тармағына сәйкес егер Конституциямен,
заңдармен және халықаралық келісім шарттармен басқаша көзделмесе шет
елдіктер мен азаматтығы жоқ тұлғалар азаматтарға белгіленген құқықтар мен
еркіндіктерге ие, сондай-ақ азаматтарға белгіленген міндеттерге ие.
2. Қазақстан Республикасындағы шетелдіктердің құқықтық статусының
негіздері және құқықтық жағдайының қағидалары.
Қазақстан Республикасындағы шетелдік азаматтар дегеніміз Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын және шет мемлекеттердің азаматына
жататына дәлелдемелері бар тұлғалар.
Қазақстан Республикасының Конституциясы 10 бабының 3 бөлігіне сәйкес
республика азаматының мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды. Шетелдің
құқықтық статусының негіздері Конституцияның 12 бабы 4 бөлімінде
белгіленген "Қазақстан заңдарында және халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар республикада азаматтар
үшін берілген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ
міндеттерді атқарады.
Шетелдіктердің құқықтық жағдайы сонымен қатар 19.06.1995 жылғы
"Қазақстан Республикасында шетелдіктердің құқықтық жағдайы туралы" ҚР
Президентінің заң күші бар жарлығында анықталған. Бұл Жарлықтың мақсаты
шетелдіктер ҚР-нда қандай құқықтарды қолданылатындығын, қандай көлемде,
қандай міндеттемелерді атқаратындығын, былайша айтқанда шетелдіктердің
құқықтық статусын анықтау.
Жарлыққа сәйкес ҚР-да шетелдіктердің құқықтық жағдайын негіздейтін
қағидаттарға мыналар жатады:
1. ұлттық режим
2. заң алдында теңдік
3. шетелдіктердің өз құқықтары мен бостандықтарын ҚР-ң мүдесіне
зиян келтірмей қолданылуы
4. шетелдіктердің өз құқықтары мен бостандықтарын қолданылған
қатардағы заңдармен белгілеген міндеттерін орындауы.
1. Ұлттық режим қағидаты бойынша Қазақстандағы шетел азаматтары
Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен және халықаралық
шарттармен белгіленген Қазақстан Республикасының азаматының барлық
құқықтары мен бостандықтарына ие болып, міндеттерді атқарады. Тек кей
жағдайларда заң мен немесе халықаралық шарттармен белгіленген ерекше
жағдайлар болуы мүмкін. Ұлттық режим қағидатының болуы шетелдіктердің
Қазақстан Республикасымен толық теңестірілуі емес. Барлық жағдайда шектеп
тастаулар болуы мүмкін. Біздің заңдарымызда шетелдіктерге қатысты тек
құқықтарда ғана емес, сонымен қатар міндеттерде де шектеулер бар. Жарғының
20бабына сәйкес азаматтығы жоқ адамдар немесе шетелдіктерге Қазақстан
Республикасында әскери міндеттілік болмайды. Бұл міндеттілік Қазақстан
Республикасының Конституциясына сәйкес тек Қазақстан Республикасының
азаматтарына ғана жүктеледі. Шетелдіктерге қатысты шектеу жарлықтың 19
бабында ғана көрсетілген.
2. Тегіне әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайларына,
нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына қарамастан заң алдында
барлығының теңдігі қағидаты. Кей елдерде әртүрлі нәсілдер, ұлттар
арасындағы аралас некеге рұқсат етілмейді. Бұл тыйымның Қазақстанда заңдық
күші жоқ. Сонымен қатар дінге көзқарасына байланысты да барлық азаматтар
тең болып табылады. Әйелдер мен еркектердің тең құқылығы Конституциялық
қағидаты шетелдіктерге де қатысты. Сондықтан шетелдік әйелдер шетелдік
еркектер ие болатын құқықтар мен бостандықтарға ие.
3. Шетелдік азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын қолдауда
Қазақстан Республикасы міндеттеріне, оның азаматтары мен басқада
тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтірмеуі тиіс.
4. Шетелдік азаматтар құқықтар мен бостандықтарын қолдауда
қазақстан республикасының заңдары мен белгіленген міндеттемелерін де
орындап отыруы қажет. Бұл құқық пен міндеттеменің бірлігі қағидаты
Президент Жарлығының біраз баптарында көрініс тапқан. Заңдарға сәйкес
міндеттерін орындамау шетелдіктерді Қазақстанның шегінен шығаруға дейін
алып баратын әртүрлі шаралар қолдануға әкеледі.
3. Шетелдіктер санаттары.
Шетелдік азаматтар екі негізгі санатқа бөлінеді: Қазақстан
Республикасында тұрақты тұратын және уақытша келген шетел азаматтары.
Шетелдіктердің бұлайша санатқа бөлінуі олардың Қазақстан территориясында
тұру мерзімі бойынша емес, олардың мемлекетпен құқықтық байланысын
тұрақтандырылған дәрежесіне, Қазақстанға келу мақсаты мен сипатына
байланысты. Қазақстанда тұрақты тұратын шетелдіктердің статусы мен уақытша
тұратын шетелдіктердің статусының айырмашылығы бар. Қазақстанда тұрақты
тұруға рұқсат берілген және тұрақты тұратын жері бар шетел азаматтары
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын шетелдік азамат болып табылады.
Тұрақты тұратын шетелдіктерге ұлттық режим толық көлемде беріледі.
Жарлықтың 5 бабында елінде адам құқығын бұзудың құрбаны болған
тұлғаларға баспана беру мүмкіншілігі айтылады. Олар саяси босқындар
санатына жатқызылады.
Халықаралық құқықтың ережесіне сәйкес паналату аумағы шетелдіктердің
ерекше санатына дипломатиялық және консулдық өкілдерінің басшылары немесе
қызметкерлері жатады.
Қазақстандағы азаматтығы жоқ тұлғаларға келер болсақ оларға Қазақстан
Республикасының азаматы болып табылмайтын және басқа мемлекеттің
азаматтығына жататын дәлелі жоқ адамдар жатады. Қазақстан Республикасының
азаматтық кодексінің 13 бабына сай азаматтығы жоқ адамдар Қазақстанда ҚР-
ның азаматы мен бірдей азаматтық құқық қабілетіне ие. Кебір шектеулер заң
актілерімен белгіленуі мүмкін.
Халақаралық жария құқығына шетелдіктерге қатысты адам құқығын
қамтамасыз етуде мемлекеттер ынтымақтастығы туралы нормалар және көпжақты,
екі жақты шарттарда шетелдіктердің құқығын реттеу мәселелері жатқызылады.
Адам құқықтары туралы көпжақты шарттарға ең бірінші азаматтық және саяси
құқықтар туралы келісімдер және экономикалық, әлеуметтік және мәдени
құқықтар туралы халықаралық пактілер т.б. шетелдіктердің құқықтары туралы
ережелер бар көптеген келісімдер жатады.
4. Қазақстан азаматтарына қарағанда шетелдіктерге қатысты заңмен
кейбір ерекшеліктерді белгілеу.
ҚР-сы азаматтық кодексінің 13 бабына сәйкес азаматтық құқыққа ие болып
міндет атқару қабілеті барлық азаматтарға бірдей деп танылады. Ал 12 бапқа
сай бұл ережелер кодексте басқаша белгіленбесе барлық жеке тұлғаға
қолданылады.
Азаматтық құқық қабілеттілігінің негізгі мазмұны ҚР азаматтық
құқықтың 14 бабында толық ашылған. Онда азаматтардың ҚР шегінде де, одан
тыс жерлерде де мүлікті, соның ішінде шетел валютасын меншіктелуге, мүлікті
мұраға алып, мұраға қалдыруға; Республика аумағында еркін жүріп тұруға және
тұрғылықты жер таңдауға; Республикадан тыс жерлерге еркін шығып кетуге және
оның аумағына қайтіп оралуға заң құжаттарында тыйым салынбаған кез келген
қызметпен айналысуға; дербес өзі және басқа азаматтармен және заңды
тұлғалармен бірігіп заңды тұлғалар құру; заң құжатында тыйым салынбаған кез
келген мәміле жасасып, міндеттерге қатысу; өнертабысқа, ғылым, әдебиет және
өнер шығармашылығына, интеллектуалдық меншік құқығы болуға; материалдық
және моральдық зиянның орнын толтыруға талап етуге құқығы барын; басқа да
мүліктік және жеке құқықтары болады.
ҚР-ның Конституциясы 12 бабының 4 бөлігі және ҚР АК-нің 13 бабы, 3
бабтын 6 бөлігіне сай шетелдік заңды және жеке тұлғаларға ұлттық режим
беріледі,яғни шетелдіктердің азаматтық құқықтық қабілеттілігі Қазақстан
заңымен анықталады. Ұлттық режим сонымен қатар шетелдіктердің құқығының
шегінде анықтайды. Шетелдік азаматқа ҚР-ң азаматына заң бойынша берілетін
кейбір құқықтар берілмейді және оны олар талап ете алмайды.
5. Жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігіне байланысты коллизиондық
мәселелер.
ҚР-ның азаматтық кодексі 3 бабы 6 бөлігіне сәйкес шетелдіктердің
құқықтарында кейбір заңмен белгіленген шектеулер көзделуі мүмкін. Оларды
екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа шетелдіктердің ҚР-ң азаматымен тең
жағдайларда белгілі бір мамандықты атқаруға не қызметпен айналысуға
байланысты шектеулер жатады. Жарлықтың 6-ші бабы ҚР заңдарында белгілі бір
лауазымды қызметті атқаруға және қызметпен айналысуға тек ҚР-ның
азаматтарының құқылы екенің көздесе, шетелдіктер бұл орынға тағайындала
алмайтын болады, сонымен қатар осы Жарлықтың 19 бабына сәйкес шетелдіктер
өкілеттілік не басқа да сайламалы мемлекеттік органдарға сайлана алмайды.
Заңға сай нотариус, тергеуші, прокурор,сот қызметтеріне тек ҚР азаматтары
ғана тағайындалады. Тек қана ҚР азаматтары парламенттік сенатор бола алады
және әуе, теңіз кемелері экипажының құрамына кіре алады. 13.01.93 ж. "ҚР
мемлекеттік шекарасы туралы" Заңының 10 бабына сәйкес ҚР-ң аумағының және
ішкі судада шетел кемелерінің зерттеу-іздеу кәсіпшілік қызметіне тыйым
салынады.
Екінші топқа жататын шетелдіктер заңдық табиғаты ерекше мемлекет
қорғайтын құқық сипатымен анықталатын шетелдіктер құқығының ерекше режимін
белгілейтін ережеден тұрады. Авторлық құқықтың аумақтық сипатына қарай
шетелдіктердің авторлық құқығына ұлттық режим Қазақстан аумағында алғаш
шығатын шығармаға, әлі шығарылмаған бірақ Қазақстан аумағында объективті
формада жатқан шығармаға белгіленген. Шетелдіктердің басқа да
шығармашылығына авторлық құқық Қазақстанның халықаралық шарттарына сәйкес
мойындалады. ҚР азаматтық кодексі 1093 бабына сай ҚР азаматтары мен заңды
тұлғаларына арнай шектеулері бар мемлекеттің азаматтары мен заңды тұлғаның
құқығына қатысты ҚР қарсы шектеулер (реторсиялар) белгіленуі мүмкін.
Реторсияны қолдау мемлекеттін міндеті емес құқығы болып табылады. Сонымен
мемлекеттер оны қолданбауы да мүмкін.
6. Шетелдіктердің жеке меншігі.
Заңды жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігіне байланысты арнай ережелер
бар. Азаматтардың әрекет қабілеттілігі дегеніміз азаматтардың өз әрекеттері
мен азаматтық құқыққа ие болуы және оны жасау өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап оларды орындауға қабілеттілігі. Мемлекетте әрекет қабілеттілігіне
байланысты колизиондық мәселелер әр елдің заңы азаматтардың әрекет
қабілеттілігі пайда болған жасын, әрекет қабілеттілігі шектеу кедергілері
мен шегінің әр түрлі белгілерінің нәтижесінен тұрады. Жеке адамның әрекет
қабілеттілігі оның жеке заңдарымен анықталады. Сондықтан өзінің жеке заңы
бойынша әрекет қабілеттілігі бар адамдар барлық қолданылған заңмен немесе
сот тәжірибесімен мойындатылған басқа елде де әрекет қабілеттілігі бал
болып есептеледі. Ал әрекет қабілеттілігі жоқ адамдарға келер болсақ олар
шетелдер де барлық уақытта әрекет қабілеттілігі жоқ болып табыла бермейді.
Әрекет қабілетке байланысты біздің заңдар азаматтық құқық заңдағы
қағидаға сай. Азаматтығы жоқ адамдарға азаматтық заңдарына коллизиондық
сілтемені қолдануға болмайды. Сонымен олардың әрекет қабілеттілігі олар
тұрақты тұратын елдің заңдарымен анықталады. Жеке адамдардың мәмілелері мен
зиян келу салдарынан пайда болатын міндеттемелерге қатысты азаматтық
әрекетке қабілеттілігі мәмле жасаған немесе зиян келуден туындаған
міндеттемелер пайда болған жерде елдің құқығы бойынша анықталады.
22.01.93 ж. ТМД арасындағы жасасқан құқықтық көмек туралы көп жақты
шартқа сәйкес жеке тұлғаның әрекет қабілеттілігі ол азаматтылықты
білдіретін мемлекет пен келген тарап заңымен анықталады.
Шетелдіктердің құқықтары туралы қаулылар Қазақстанның басқа елдермен
жасасқан әртүрлі халықаралық шарттарда жазылған (сауда шарттары,
конвенциялық контрактар, құқықтық көмек туралы шарттар т.б.). Бұл шарттарда
шетелдіктерге ұлттық режим немесе ең қолайлы жағдай режимі беріледі.
Мысалы, Қазақстан мен АҚШ арасындағы 19.05.92 ж. сауда қатынастары туралы
келісім бойынша әр тарап келесі тараптың ұйымдарына, азаматтарына,
компанияларына қаржы мәселелеріне байланысты қолайлы режим беруге келісті.
Осы келісім бойынша бір тараптың азаматтары, ұйымдары немесе коспаниялары
келесі тараптың аумағы, әкімшілік қорларына, соттарына талапкер, жауапкер
тұлға ретінде баратын болса оларға ұлттық режим беріледі.
7. ҚР шетелдегі азаматтарының қабілеттілігі.
Шетелдіктердің меншік құқығына қатысты ұлттық режим әрекет етеді, яғни
шетелдіктерге азаматтық меншік туралы біздің заңның жалпы ережелері
қолданылады. Бұл шетелдіктердің меншік құқығын жасау шегіне және
штелдіктердің меншігіне жататын заттар шеңберіне тиісті. Шетелдіктер
Қазақстан Республикасы азаматтары сияқты өздеріне тиесілі мүлікке заң
шеңдерінде ие болады, қолданады және билік ете алады. Шетелдік меншік иесі
сот арқылы мүлкін заңсыз иеленіп отырған тұлғадан талап ете алады.
Шетелдіктерге ұлттық режимнің берілуі оларды біздің азаматтармен
азаматтық құқық аясында теңдей ету ғана емес, сонымен қатар заң ережелеріне
сәйкес олардың азаматтық құқықтық қатынас қатысушы ретіндегі
міндеттемелердіде атқаруы деген мағна береді. Мысалы азаматтардың өміріне,
денсаулығына, мүлкіне зиян келтірілген жағдайда орныңы толтыруға байланысты
міндеттеме туындайды.Бұл міндеттемелер шетелдіктерге зиян келтірілген
жағдайда туындайды. Шетелдіктер ҚР деликт міндеттер туындайтын жағдайда
олардың жеке заңдарымен қарастырылмаса да біздің заңдардан туындайтын
құқықтарға ие болып, міндеттерді атқарады. Сонымен қатар шетелдіктердің
жеке заңдарымен қарастырылған, бірақ біздің Қазақстанға белгісіз құқықтар
мен міндеттер оларға берілмейді. Қазақстан мен шетелдіктердің құқықтар мен
міндеттерінің бірлігі қағидатын бекітпеген. Шетелдіктердің сол сияқты
міндеттіліктерді атқармауы белгілі бір жауаптылыққа алып келеді.
8. Хабар-ошарсыз кетті деп тану немесе қайтыс болды деп жариялау.
Жеке тұлғалардың азаматтық құқықтық қабілеттілігі ол қайтыс болғанда
немесе заңмен белгіленген мерзім ішінде хабар ошарсыз жоғалып кету
презумпциясының негізінде өлді деп жариялауда тоқтатылады. Хабар ошарсыз
кету дегеніміз азаматтардың тұрғылықты жерінде ұзақ уақыт жоқ болуын сот
тәртібімен белгілейтін факт. Хабар ошарсыз деп танудың мақсаты құқық
иеленушінің құқығын анықтау қабілеттілігі болып табылады.
Адамды хабар ошарсыз кетті деп тану белгілі бір заңдық салдарға алып
келеді. Хабар ошарсыз кетті деп таныған адамның мүлкіне сот шешімінің
негізінде қорғаншылық белгілейді және хабар ошарсыз кеткен адам асырауға
міндетті адамдарды асырауға қаражат береді және хабар ошарсыз кеткен
адамның салдар мен басқа да міндеттер бойынша берешегі өтемді.
Өлді деп жариялау бұл азаматтардың тұрғылықты жерінен заңмен
белгіленген мерзім ішінде ешқандай дерек болмауына байланысты азаматты
өлді деп жариялау физикалық өлімге теңестіріліп және содан туындаған
құқықтық салдарды әкеледі (мұраны ашу, некені тоқтату т.б.). Азаматты хабар
ошарсыз кетті деп тану соттың шешімі оның мүлкіне қорғаншылық
тағайындалғанға, ал өлді деп жариялау туралы соттың шешімі оның өлгені
туралы жазба жасауға негіз болады. ҚР АК 1096 бабына сәйкес жеке адамды
хабар ошарсыз кетті деп тану және оны қайтыс болды деп жариялау сот елінің
құқығына бағынады.
9. ХЖҚ заңды тұлғаның құқықтық жағдайы.
Шет ел заңды тұлғасының құқықтық жағдайы ұлттық режимі мен айрықша
қолайлы режимі принциптерінің негізінде айқындалады.
Ұлттық режим дегеніміз - шет ел субъектілеріне ұлттық жеке және заңды
тұлғаларға қатысты қолданылатын режимді қолдану.
Ал айрықша қолайлы режим принципі дегеніміз - екі жақты келісім
барысында келісуші жақтардың (мемлекеттердің) бір-біріне кез келген үшінші
мемлекетке ұсынылатын режимнен қолайсыз емес режим ұсыну міндеттемесі.
Шет ел заңды тұлғаларының Қазақстандағы құқықтық жағдайы ішкі заңнама
ережелерімен де, сондай-ақ, Қазақстанның басқа мемлекеттермен жасасқан
келісім-шарттардың ережелерімен де реттеледі.
Мәселен Қазақстан мен ФРГ арасындағы инвесторларды қорғау туралы
келісім ұлттық принциптеріне негізделген. Келісімнің 3 бабына сәйкес
келісуші жақтардың әрқайсысы өз аумағында екінші жақтың азаматтары немесе
компанияларының меншігінде немесе ықпалындағы капитал салымдарына өз
азаматтары немесе компанияларының меншігінде немесе ықпалындағы капиал
салымдарына қатысты режимнен қолайсыз емес режимді ұсынуға міндеттенеді.
Шет ел заңды тұлғаларының құқықтық мәртебесін зерттей отырып,
Қазақстан Республикасының аумағында шет ел қатысушысы бар кәсіпорындар
келесі нысандарда қызмет етуі мүмкін екендігін айта кету керек: шет ел
заңды тұлғалары, шет ел кәсіпорындары, бірлескен кәсіпорындар, сондай-ақ,
шетел заңды тұлғаларының филиалдары мен өкілдіктері.
ҚР шет ел инвестициялары туралы заңына сәйкес ҚР-нан тыс, шет ел
мемлекетінің заңдарына сәйкес құрылған заңды тұлға "шет ел заңды тұлғасы"
болып табылады. Шетел кәсіпорыны - толығымен шет ел инвесторының
меншігіндегі, ҚР-ның аумағында ҚР-ның заңдарына сәйкес құрылған шетел
қатысушысы бар кәсіпорын. Бірлескен кәсіпорын - мүлкінің (акцияларының,
үлестерінің) бір бөлігі шет ел инвесторына тиесілі, ҚР-ның заңдарына
сәйкес ҚР-ның аумағында құрылған шет ел қатысушысы бар кәсіпорын.
Жоғарыда айтылған заңның 19 бабына сәйкес ҚР-нан тыс орналасқан заңды
тұлғаның филиалы осы заңды тұлға функцияларын немесе олардың бір бөлігін
жүзеге асыратын, ҚР-да тіркелген және сонда орналасқан заңды тұлғаның
оқшауланған бөлімшесін атаймыз.
ҚР-нан тыс орналасқан заңды тұлғаның өкілдігі ҚР-да орналасқан және
тіркелген, сондай-ақ, шет ел заңды тұлғасының мүддесін қорғауды жүзеге
асыратын және өкілі болып табылатын, бұдан бөлек шет ел заңды тұлғасы
атынан мәмілелер және басқа да құқықтық іс-әрекеттерді жүзеге асырушы
оқшауланған бөлімшесі болып табылады.
Қазақстан заңдарына сәйкес филиалдар мен өкілдіктер заңды тұлға болып
есептелмейді. Филиал мен өкілдіктерге оларды құрған шет ел заңды тұлғасының
мүлкі беріліп, шет ел заңды тұлғасы бекіткен ережеге сәйкес қызмет
атқарады. Филиалдар мен өкілдіктер басшыларын шет ел заңды тұлғасы
тағайындап, олар шет ел заңды тұлғасы берген сенімхаттың негізінде қызмет
атқарады.
Тәжірибеде заңды тұлғаның қай мемлекетке тиесілі екенің анықтап алу
маңызды. Қазақстан кейбір шет мемлекеттерімен шетелдік инвестицияға белгілі
жеңілдік режимін беретін сауда шаруашылығын және инвенсияны өзара қорғау
және көтермелеу туралы келісімдер жасады. Бұл шетелдік заңды және жеке
тұлғаларға салық салу мәселесі бойынша да маңызды.
Заңды тұлғаның белгілі бір мемлекетке тиесілі болуы жеке тұлғаның
азаматтығынан ерекшеленеді. Жеке тұлға жұмыс орны қай жерде болсын, қай
жерге келмесін ол бір мемлекетпен байланысты өзінің қызметіне байланысты
бірнеше елдермен байланысты болуы мүмкін.
ХЖҚ теориясында әдетте "заңды тұлға жеке институты және заңды тұлға
ұлты" ұғымдарын ажыратады. Себебі олар әртүрлі ұғымдар және оларды
теңестіруге болмайды. Заңды тұлғаның жеке статусы берілетін ұцһйым заңды
тұлғаға жатады, оның құқық қабілеттілігінің көлемі қандай оның орны мен
мәміле жасау тәртібі, ол қандай тәртіппен пайда болатынжәне өмір сүреді,
қай заңға сәйкес таратылады деген сұрақтарға жауап береді. Жеке статустылық
құқығының мәселелерді қамтымайды.
Өз кезегінде "занды тұлға ұлты" ұғымы ұлттық және шетелдік заңды
тұлғаны айыру және басқа топтағы құқықтық мәселені шешу үшін қолданылады.
Заңды тұлғаның ұлтына қарап сол мемлекеттің аумағындағы шарттардың
қызметтік жіктелу шарты, салық салу режимі валюталық операцияларды жасау,
т.б. мәселелер анықталады. Заңды тұлға ұлты деп оның белгілі бір мемлекетке
тиесілі болуын түсінеміз.
ХЖҚ әдебиеттерде заңды тұлға ұлтын анықтайтын үш критерия беріледі:
1) инкорпорация қағидаты
2) орналасу орны
3) қызмет ету орны.
Англо-американдық елдерде заңды тұлға ұлтын анықтайтын үстем критерий
оның құрылу орны, яғни заңды тұлға құрылып, жарғысы белгілеген мемлекеттін
заңы. Бұл критерий инкорпорация қағидаты да, Европаның елдерінде заңды
тұлға ұлтын анықтау критериясы ретінде заңды тұлғаның орнын жер заңы
қолданылады. Заңды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz