Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелері

Мазмұны

Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі және мұрагерлік құқықтық қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Мұрагерлік құқық институтының пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... 12
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның элементтері ... ..20
1.3 Құқықтық мирасқорлықтың түсінігі мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

2 Мұрагерлік құқықтың түрлері.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.1 Өсиет бойынша және заң бойынша мұрагерліктің ережелері мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
2.2 Өсиеттің нысаны. Құпия өсиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
2.3 Ұсыну құқығы бойынша мұрагерлік және мұрадағы міндетті үлес ... ..94

3 Мүліктің жеке түрлеріне мұра қалдырудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...107
3.1 Мүліктің жеке түрлерін мұраға қалдыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 107
3.2 Мұрагерлердің құқықтарының пайда болу мәселелері ... ... ... ... ... ... ..120

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 139

Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .143

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мұрагерлік құқықтық реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелерін зерттеуге арналған. Мұрагерлік қатынастарды реттеу негізінде туындайтын көптеген теориялық және заңнамалық мәселелерді шешудің жолдары қарастырылып анықталады. Жұмыста мұрагерлік құқық ережелеріне талдау жүргізіледі, сонымен қатар мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелер негізінде отандық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда 1990 жылдардың басындағы экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайлардың күрт өзгеруі, құқықтық реттеулерге де әсерін тигізбей қоймады. Еліміздегі соңғы жылдардағы оқиғалар, бүтіндей тұтас құқықтық реттеулердің, соның ішінде мұрагерлік құқықтық реттеу қажеттілігінің әлдеқашан пісіп жетілгенін байқатты. Құқықтық мемлекетімізде және ашық демократиялық қоғамымызда, азаматтық-құқықтық қатынастарға қатысушылар шеңберінің едәуір ұлғайғанын, сонымен қатар азаматтық-құқықтың жеке құқықтық институттарының көбейгенін, азаматтың жеке меншігінде болатын мүліктің саны мен құны шектелмейтінін (ҚР-ның АК-нің 191 бабының 1, 2 тармақтары) [1], сонымен қатар т.б. жағдайлардың көз алдымызда қарқынды түрде қалыптасуын байқаймыз. Осының барлығы күнделікті тіршілікте және заңда белгіленген ережелерге қарама-қайшылық туғызатыны сөзсіз.
Кез келген қайта құру түрі, ең алдымен идеологиялық, әлеуметтік, психологиялық тәсілдер мен қағидалардан көрініс табады және көптеген сұрақтардың туындауына алып келеді. Оның бірі әрі қарай дамудың жолы қалай болмақ, қоғамдық өмірдің қайта құруы қандай мақсатта жасалмақ деген мәселе бойынша қорытындыға келумен байланысты. Мұндай жағдайда әлеуметтік-экономикалық, саяси, құқықтық қатынастар, әдет-ғұрып, діни негіз дәстүрлері әсерінен қалыптасқан қоғам дамуының ерекшеліктерін ескерместен өмір сүре алмайды. Мемлекет экономиканы реформалау барысында монополиядан бас тартып, жеке меншікке ауысуы Қазақстанның экономикалық реформасының маңызды бағытына айналды және ол мұрагерлік құқық институтына әсерін тигізді.
Құқық нормаларының ескіруі құқық қолдану тәжірибесінде коллизияның пайда болуына әкеп соқтыратыны, сонымен қатар іс жүзінде азаматтардың мүдделерін толық көлемде жүзеге асырумен және оны қамтамасыз етуге кері әсерін тигізетіні жасырын емес. Ұзақ уақыт қолданыста болған Қазақ КСР-нің АК-сі шаруашылық үрдістерді басқарудың тоталитарлық үлгісінен нарықтық үлгісіне ауысу жағдайында жаңа уақыт талабына жауап бермейтін дәрежеге жетті. Осыған орай, Конституциямызға және бүтіндей дерлік құқық салаларына, соның ішінде мұрагерлік құқықты реттейтін заңдарға да жаңа ережелер енгізілді. Айта кететін жағдай, егер Қазақ КСР-нің АК-нің VIII «Мұрагерлік право» бөлімі 35 баптан тұрса [2], қазіргі ҚР-ның АК-нің VI

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕРДІҢ ТІЗІМІ

1 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Жалпы бөлім), Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі 1994 жылы 27 желтоқсанында қабылдаған // Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан, 1994, № 23-24 приложение.
2 Қазақ КСР-нің АК-сі, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі 1963 жылы 28 желтоқсанда қабылдаған // Ведомости Верховного Совета и Правительства Казахской ССР, 1964, № 2.
3 Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. (Ерекше бөлім), Қазақстан Республикасының Парламенті 1999 жылы 1 шілдеде қабылдаған № 409-1 // Ведомости Парламента Республики Казахстан, 1999, № 16-17.
4 Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылдаған (7 қазан, 1998 жылғы № 284-1, 2007 жылы 21 мамырда № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен бірге) // Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы. – 1996. - № 4.
5 Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казахстан. Автореф. канд. юрид. наук: 12.00.03.- Алматы, 2003, - 25 б.
6 Перетерский И.С. Всеобщая история государства и права: Учебник для юрид. институтов. Вып. ІІ, ч. І. Древний мир. Древний Рим. - М.: Юридическое издательство НКЮ СССР, 1945. - 195 б.
7 Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. - М.: Юридическая литература, 1955. - 264 б.
8 Немков А.М. Очерки истории наследственного права. - Воронеж: Издательство Воронежского университета, 1979. - 97 б.
9 Арғынбаев Х. Қазақтағы семья және неке. - Алматы: Қайнар, 1996. - 288 б.
10 Зиманов С.З., Өсеров Н. Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсерін зерттеу. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. - 128 б.
11 Бабыкова Э.Б. Правовое регулирование наследования в Республике Казакстан: дисс. ... канд. юрид. наук: 12.00.03. - Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003. - 181 б.
12 Новицкий И.Б. Римское право / Отв. ред. Е.А.Суханов. - Изд. 4-е, стереотип. - М.: Ассоц. «Гуманитарное знание», 1993. – 245 б.
13 Законы Хаммурапи // Истоки тюрков. Сб. Алматы: ИД «Кочевники», 2005. – 304 б.
14 Законы Ману // Памятники литературы народов Востока. Законы Ману / Пер. С.Д. Эльмановича. - М., 1960. - 361 б.
15 Иоффе О.С., Мусин В.А. Основы Римского гражданского право. – Л: ЛГУ, 1974.- 156 б.
16 Ермухамбетов С.Р., Коваленко Е.Ю. Рим жеке құқығы бойынша оқу құралы. - Алматы: Заң әдебиеті, 2005. - 162 б.
17 Айтжан Б.Е., Хусаинова А.М. Рим құқығы: оқу құралы. - Алматы: Жеті жарғы, 2005. - 80 б.
18 Узбекулы С. Хан Тауке и правовой памятник «Жети жаргы». Учеб. пособие. - Алматы: Өркениет 1998. - 88 б.
19 Байжанов Қ.О. Қазақ әдет-ғұрып бойынша меншік құқығына ие болу және тоқтату әдістері. // Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық / Бағдарлама жетекшісі С.З. Зиманов. өзгертіліп, толықтырылған 2 басылым. Қазақша, орысша, түрікше, ағылшынша. - Алматы: Жеті жарғы, 2004. - 2 Т. - 672 б.
20 Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы / Жауапты редактор Төлеуғалиев Ғ. - Алматы: Жеті жарғы, 2001. - 1. Т. - 376 б.
21 Өсерұлы Н. Қазақтың әдет-ғұрпына шариаттың әсерін зерттеу: Заң ғылымдарының докт. дисс. авторефераты: 12.00.01. - Алматы: КазГЮУ, 1997. - 42 б.
22 Омари Ж. Жарғының негізгі өзегі. Отбасы және неке. // Қазақтың ата заңдары: құжаттар, деректер және зерттеулер. 10 томдық / Бағдарлама жетекшісі С.З. Зиманов. өзгертіліп, толықтырылған 2 басылым. Қазақша, орысша, түрікше, ағылшынша. - Алматы: Жеті жарғы, 2008. - 9. Т. - 568 б.
23 Гражданское и семейное право развивающихся стран / Под ред. - М.: Издательство Университета Дружбы народов, 1989. - 205 б.
24 Азаматтық құқық. Жоғарғы оқу орындарына арналған оқулық (академиялық курс). Өңделген және толықтырылған 2 басылымы. / Жауапты ред.: М.К. Сүлейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы, 2003. - 1.Т.- 736 б.
25 Токмамбетова И.Ш. Влияние политических и социально-экономических условии на объекты наследования (на примере наследования в России, Средней Азии и Казахстане до 1917 года). // Субъекты гражданского права: сб. Материалов международной научно-практической конференции / Отв. ред. Сулейменов М.К. - Алматы, 2001. - 1.Т. - 48-56 бб.
26 Декрет Всероссийского Центрального Исполнительного Комитета Советов рабочих, солдатских и крестьянских депутатов об отмене наследования // Систематический сборник важнейших декретов 1917-1920 гг. - М., 1920. - 74-84 бб.
27 Айкумбекова Э. Проблемные вопросы развития наследования по завещанию с 1917-го по 1922 г. / Фемида. - 2004. - №10 (106). - 30-31 бб.
28 Гражданское право. Словарь-справочник. - М., 1996. - 575б.
29 Власов Ю.Н. Наследственное право: учеб. пособие / Под ред. Ю.Н. Власов, В.В. Калинин. 3-е изд., стереотип. - М.: Омега Л., 2007. - 160 б.
30 Ильясова С.М. Заң бойынша мұрагерлік: белгілері, түсінігі мен маңызы. // Д.А. Қонаев атындағы Университетінің хабаршысы, 2008. -№ 3 (28). - 83-85 бб.
31 Гражданский кодекс Республики Казахстан (особенная часть). Комментарий (постатейный): В двух книгах. Книга 2 / Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. – алматы, 2006. – 800 б.
32 Жанабилов А. Наследование по закону: место в системе наследования, понятие, сущность и основания // Экономика и право Казахстана, 2008. - № 2. - 52- 55 бб.
33 Шершеневич Г.Ф. Учебник русского гражданского права (по изд. 1907 г.). В серии «Классика российской цивилистики». - М.: СПАРК, 1995. - 680 б.
34 Егоров Н.Д. Наследственное правоотношение // Вестник ЛГУ. – Серия Право.- Вып. 3. – 1988. - № 6. – 69-73 бб.
35 Гражданское право. Учебник. / Под ред.: А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. - 4-е изд., перераб. и доп. - М.: Проспект, 1999. - 2.Т. - 616 б.
36 Корчевская Л.И. Объекты наследственного преемства в условиях экономических преобразований. дисс.. канд. юрид. наук: 12.00.03. - М., 1997. - 187 б.
37 Мальцов Е.А. Некоторые спорные вопросы отказа от наследства проблемы гражданско-правовой ответственности и защиты юридических прав. // Сборник ученых группов Свердловского юридического института. Свердловск, 1974. - 26- 32 бб.
38 Германское право / Пер. с нем. - М.: Международный центр финансово-экономического развития, 1996. - 413 б.
39 Гражданский кодекс Франции. Гражданское и торговое право капитал. государств: Сборник норм, актов для студентов фак-та экономики и права. / Составитель сборника профессор В.П. Мозолин. - М.: Университет Дружбы народов им. Патриса Лумумбы кафедра гражданского и уголовного права, 1973. - 1.Ч. - 564 б.
40 Гражданское право. / Отв. ред. Е.А. Суханов. 2-е изд., перераб. и доп. - М.: БЕК, 1998. - 1.Т. - 632 б.
41 Серебровский В.И. Избранные труды по наследственному страховому праву, - М., 1997. - 324 б.
42 Толстой Ю.К. К теории правоотношения. - Л.: ЛГУ, 1959. - 218 б.
43 Халфина Р.О. Общее учение о правоотношение. - М.: Юрид. лит., 1974.- 185 б.
44 Черепахин Б.Б. Правопреемство по советскому гражданскому праву. - М.: Гос. изд. юрид. лит., 1962. - 98 б.
45 Грудцына Л.Ю. Наследственное право Российский Федерации: учеб. пособие Л.Ю. Грудцына / Под общ. ред. С.М. Петрова. - Ростов на Дану: Феникс, 2005. - 539 б.
46 Гайдаш А.В. Научно-практический комментарий к гражданскому кодексу РК / Зангер, 2009 - № 3. - 8-10 бб.
47 Мұраңызды мүдірмей рәсімдеңіз / Судья Ғ. Ахмеровадан сұхбат алған Г. Қабылжанова. - Заң газеті, 2009. - № 149 (1572). - 2 б.
48 Мұрагерлік жөніндегі заңдарды соттардың қолдануындағы кейбір мәселелер туралы ҚР-сы Жоғарғы Сотының 1992 жылғы 18 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы / ҚР-ның Жоғарғы Соты Пленумының 22.12.00 № 18 қаулысымен.
49 Барщевский М.Ю. Наследственное право: Учеб. пособие. - М.: Белые альвы, 1996. - 192 б.
50 Барышев А.И. Приобретение наследства и его юридические последствия. - М.: Юрид. лит., 1960. - 95 б.
51 Антимонов Б.С., Герзон С. и Шлифер Б. Наследование и нотариат - М., 1946.- 250 б.
52 Серебровский В.И. Гражданское право. - М., 1944. - 2.Т. - 320 б.
53 Гордон М.В. Наследование по закону и по завещанию. - М., Издательство, Юридическая литература, 1967. – 118 б.
54 Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. - Кишинев: Штиница, 1973. – 258 б.
55 Большая юридическая энциклопедия. – М., Изд. «Эксмо», 2005. - 688 б.
56 Освещение в СМИ вопросов наследства. // Человек и закон, 2009. - № 1. - 6-7 бб.
57 Архив Оңтүстік Қазақстан облысы Кентау қаласы бойынша халық сотының 1994 жылғы 3 қазан айының шешімі. № 2 - 343 Іс.
58 Смолина Л.В. Наследственное право. - СПб.: Питер, 2005. - 224 б.
59 Корнеева И.Л. Наследственное право РФ.: Учеб. пособие. - М.: Юристъ, 2003. - 301 б.
60 Гаврилов В.О. Комментарий к разделу V части III Гражданского кодекса Российской Федерации «Наследственное право». - СПб.: Питер, 2003. - 240 б.
61 Антаки П.В. Сборникъ постановленій шаріата по семейному и наследственному праву. / Составитель П.В. Антаки. - СПб., 1912. - Вып. 1. - 112 б.
62 Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Қазақстан Республикасының кодексі 2009 ж. 18 қыркүйек № 193 - IV / Қазақстан Республикасының Парламентінің Жаршысы. - 2009. - № 20-21 (2548-2549).
63 Ильясова К.М. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. Изд. 2-е, испр. и доп., с использованием судебной практики. / Отв. ред.: М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. - Алматы, Жеті жарғы, 2003. - 832 б.
64 Разъяснения III отдела НКЮ НКВД № 521 от 11 апреля 1924 г, // Гражданский кодекс 1922 г. с постатейно-систематизированными материалами. 3-е изд. М., 1928 г.
65 Советское гражданское право. - М., 1965. - 2.Т. - 504 б.
66 Бабыкова Э.Б. Субъекты наследственного правоотношения. // Субъекты гражданского права: сб. Материалов международной научно-практической конференции. / Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 2001.- 1.Т. - 431-441 бб.
67 Турткарина А.Б. Субъекты наследования по завещанию. //Субъекты гражданского права: сб. Материалов международной научно-практической конференции. Отв. ред. М.К. Сулейменов. - Алматы, 2001.- 1.Т. -441-448 бб.
68 Архив Алматы қаласы, Алмалы аудандық сотының 2003 жылдың 1 қазанындағы шешiмi. № 1 Іс.
69 Меркулов В.В. Гражданское правоотношение. // Государство и право, 1996. - № 9. - 147-149 бб.
70 Агарков М.М. Обязательство по советскому гражданскому праву. // Ученые труды ВИЮН НКЮ ССР. - Москва, 1940. - Вып. ІІІ. - 56-64 бб.
71 Иоффе О.С. Очерки по гражданскому праву. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1957. – 290 б.
72 Гражданское право России. Курс лекции / Под ред. О.П. Садикова. – М.: Юридическая литература, 2001.- 381б.
73 Магазинер Я.М. Советское хозяйственное право. – Л., 1928.- 75 б.
74 Ярошенко К.Б. Совершенствование гражданско-правовых форм защиты личных неимущественных прав граждан по советскому праву. Автореф. дисс… д-ра юрид. наук: 12.00.03. – М., 1990.- 151 б.
75 Гражданское право. Учебник. В 2 Т. / Отв. ред. Е.А. Суханов. – М.: Бек, 2000. – Т.1. – 786 б.
76 Вильнянский С.И. Лекции по советскому гражданскому праву. -Харковь, 1958. – Ч. 1. - 163 б.
77 Алиханова. Г.А. Понятие имущество в ГП. Известия Национальной Академии Наук РК. Серия. Общественных наук, 2004. - № 2.- 21-27бб.
78 Гражданское право. Учебник для вузов (академический курс) / Отв. ред.: М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. - Алматы, 2000. – Т. 1. - 704 б.
79 Демченко. В. Существо наследства и призвания к наследованию по русскому праву. - Киев: Универ. – Вып. 1.- 1877.
80 Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. - М., 1953. - 156 б.
81 Гражданское право. Учебник В 3 Т. / Под ред.: А.П. Сергеева, Ю.К. Толстого. – М.: Проспект, 1999. - 3.Т. – 780 б.
82 Мейер Д.И. Русское гражданское право. В серии «Классика российской цивилистики». – М.: Статут, 1997. - 2.Т. - 369 б.
83 Комаров Б.К. Законодательство о наследовании. – М., 1963. – 86 б.
84 Егоров Н.Д. Единство и дифференциация гражданско-правового регулирования общественных отношений в ССР. Автореф. дисс. д-ра юрид. наук: 12.00.03. – Л., 1998.- 26 б.
85 Чепига Т.Д. Проблемы наследственного права // Правоведение, 1975. – № 1. – 123-126 бб.
86 Пронина М.Г. Право наследования. – Минск: Белорусь, 1989.- 80 б.
87 Денисович Е.М. Односторонние сделки в наследственном праве // Российский юридический журнал, 2011.- № 2.- 121-127 бб.
88 Гражданское и торговое право капиталистических государств / Под ред. Е.А. Васильева. - 3-е изд., перераб. и доп. – М.: Международные отношения, 1993. – 720 б.
89 Современный словарь иностранных слов. – 2-е изд., стереотип. – М.: Русс. яз., 1999. – 402 б.
90 Рясенцев В.А. Наследование по закону и по завещанию. – М.: Знание, 1972.- 112 б.
91 Белов В.А. Сингулярное правопреемство а обязательстве. М.: Юр.инфор., 2000. – 154 б.
92 Советское гражданское право / Под ред. В.Ф. Маслова, А.А. Пушкина. – Киев.: Вища школа, 1983. – Т. 2. – 540 б.
93 Советское гражданское право / Под ред. В.И. Грибанов, С.М. Корнеева. - М.: Юрид. лит., 1980. – Т. 2. – 642 б.
94 Советское гражданское право. / Под ред. О.А. Красавчикова. – 3-е изд., испр. и доп. – М.: Высшая школа, 1985. – Т. 2. – 750 б.
95 Азаматтық құқық / Заң консультациялары, 2009. - 10 (94) – 17-21 бб.
96 Гражданский кодекс Р.Ф. (постатейный научно-практический комментарий) / Под ред. А.Т. Гаврилов. - М.: Агенство «Библиотечка Российской газеты», 2002. – Ч. 3.- 549 б.
97 Немков А.М. // Ученые записки Пермского университета, 1965. - № 129. – 65-71 бб.
98 Толстой В.С. Принятие наследства и отказ от его принятия. / «Советская юстиция», 1966. - № 13.- 84-89 бб.
99 Толстой Ю.К. Наследственное право. Учеб. пособие. – М., 1999. - 306 б.
100 Арупов Р.А. Судебная защита наследственных прав граждан. / Автореф. дисс… канд. юрид. наук: 12.00.03. – М., 1987. - 23 б.
101 Асланян Н.П. Наследование членов семьи наследодателя по советскому гражданскому праву. / Автореф. дисс… канд. юрид. наук: 12.00.03. – М., 1987. - 28 б.
102 Гринберг К.В. Защита наследственных прав в нотариальном и судебном порядке. Автореф. дисс… канд. юрид. наук: 12.00.03. –Свердловск, 1990. - 31 б.
103 Зейдер И.Б. Предмет и система советского гражданского процессуального права. / Правоведение, 1962. - № 3. - 38-41 бб.
104 Щеглов В.Н. Гражданское процессуальное отношение. М., 1966. - 64 б.
105 Асланян Н.П. О сущности наследования // Тезисы докладов на теоретической конференции аспирантов Института государства и права АН СССР и юридического факультета МГУ им. М.В. Ломоносова. – М., 1987. - 45-48 бб.
106 Джапаридзе С.А. Наследование по закону в советском гражданском праве. Дисс…. канд. юрид. наук: 12.00.03. - Тбилиси, 1951. - 156 б.
107 Грибанов В.П. Пределы осуществление и защиты гражданских прав. М.: Издательство Московского университета, 1972. - 98 б.
108 Постатейный комментарий к разделу V части третьей ГК РФ «Наследственное право» // Библиотечка Российской газеты. 2001. – № 23.- 16-24 бб.
109 Манылов И.Е. Новое законодательство о наследовании по закону // Современное право, 2002. - № 12. – 20-24 бб.
110 Иоффе О.С. Советское наследственное право (Курс лекции). – Л.: Издательство ЛГУ, 1965. – Ч. ІІІ. – 114 б.
111 Дроников В.К. Наследственное право Украинской ССР. – Киев: Вища школа, 1974.- - 160 б.
112 Калмыкова Ю.Х. Имущественные права советских граждан. – Саратов, 1979. – 68 б.
113 Абашин Э.А. Завещание и договор дарения. – М.: ФОРУМ, ИНФРА-М, 2002. – 30б.
114 Ершова Н.М. Вопросы семьи в гражданском праве. – М.: Юридическая литература, 1977.- 84 б.
115 Өсеров Н., Қопабаев Ө. Мұсылмандық құқық. - Алматы: Жеті жарғы, 1998. - 96 б.
116 Сапарғалиев Ғ.С. Заң терминдерінің түсіндірме сөздігі. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. - 208 б.
117 Баянова А.Е. Изменение понятие завещания по законодательству Республики Казахстан./ Актуальные проблемы современного гражданского права: сб. Материалов международной научно-практической конференции. Отв. ред. М.К. Сулейменов. –. Алматы, 2001. - Т.2.- 233-238бб
118 Барщевский М.Ю. Правовое регулирование наследования по завещанию в СССР. /Автореф. дисс…канд. юрид. наук: 12.00.03. - М., 1984. - 29 б.
119 Сулайманова Ч.Н. Недействительность завещания по законодательству РФ. / Автореф. дисс…. канд. юрид. наук: 12.00.03. - Бишкек, 2009. – 29 б.
120 Ахмедов И.Б. Завещательное правопреемство. /Автореф. дисс…канд. юрид. наук: 12.00.03. - Ташкент, 2001. - 26 б.
121 Ведомости Верховного Совета. – 1945. - № 15. – 12 бап.
122 Данилов Е.П. Наследование. Нотариат. Похороны. – 2-е. доп. изд. – М.: Право и Закон, 2001.- 189 б.
123 «Неке және отбасы» туралы ҚР-ның заңы 17 желтоқсандағы 1998 жылғы № 321-1 ҚР-ның Заңы. - Алматы: «Юрист», 2002. - 69 б.
124 Семейное право. / Под ред.: Беспаловой А.И., Ихсанов У.К. - Алматы: Мектеп, 1984. - 284 б.
125 Муканова М.Ж. Брачный договор как способ регулирования отношения супругов. Дисс... канд. юрид. наук: 12.00.03. - Алматы, 2003. - 186 б.
126 Садманова А. Юридическая консультация / Юридическая газета, 3.12.2009. - № 185. – 8 б.
127 Бабыкова Э.Б. Наследование по закону. / Актуальные проблемы современного гражданского права. Материалы международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2001. - Т.2. - 84-92 бб.
128 Рашидова З.Ш. Некоторые аспекты наследственного права по гражданскому законодательству Республики Казахстан. / Актуальные проблемы современного гражданского права. Материалы международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2001. Т.2. - 78-83 бб.
129 Ростовцев Н.В. Нормы наследственного права в третьей части Гражданского Кодекса Россиийской Федерации. / Юрист, 2002. - №3. - 34-39 бб.
130 Щербаков М. Наследственное право. / Человек и закон, 2002. - №7. - 46-53 бб.
131 Харитонов Ю. Практические вопросы применения норм гражданского кодекса Россиийской Федерации о наследовании по закону. / Хозяйство и право, 2003. - № 6. - 74-82 бб.
132 Рашидова З.Ш. Наследование по завещанию. / Гражданское законодательство Республики Казахстан. - Алматы, 1998. - № 5. - 54-59 бб.
133 Ожегов С.И. Словарь русского языка. - Изд. 2-е. - М.: Советская энциклопедия, 1988. - 468 б.
134 Санникова Л.В. Завещание и его формы по новому российскому законодательству о наследовании. // Юридический мир, 2003. - № 3. - 36-44 бб.
135 Идрышева С.К. Нотариат РК: учебное пособие. Караганда: Болашак – Баспа, 2006. – 208 б.
136 Власов Ю.Н. Нотариат в РФ. – Изд. 2-е перераб. – М.: Юрайт, 2001. – 154 б.
137 Иванов Т.А. Обсуждение части 3 проекта ГК РФ. Раздел «Наследственное право». // Законодательство, 1997. - № 2. - 64-70 бб.
138 Гражданское законодательство Республики Казахстан. / Судебные и арбитражные решения. - Алматы, 2001. - № 10. - 159-162 бб.
139 К вопросу о наследовании. Круглый стол. // Экономика и жизнь, 1994. - № 14.- 23-28 бб.
140 Турткарина А.Б. Завещательный отказ в наследственном праве. / Актуальные проблемы современного гражданского права. Материалы международной научно-теоретической конференции аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2002. – Т. 2. - 56-61 бб.
141 Васильева М.В. Как граматно составить завещание. / Законодательство, 1998. - № 4. - 16-20 бб.
142 Гущин В.В. Наследственное право. Учебн. пособие. / Под ред. Ю.П. Свириденко. - М.: Издательство торговая корпорация «Дашков и К.», 2003. - 160 б.
143 Степаненко Г.М. Наследственное право РСФСР. – Саратов: Издательство Саратовского университета, 1965. - 65 б.
144 Серебровский В.И. Наследование по закону / Судебная практика Верховного Суда СССР, 1952. - № 7. – 47б.
145 СУ РСФСР. – 1928. - № 65. – Ст. 468.
146 Пиляева В.В. Комментарий к Гражданскому праву РФ (постатейный) - Ч. ІІІ. – М.: ООО «ВИТРЭМ», 2002. – 376 б.
147 Соттар мұрагерлік туралы істер бойынша дауларды қарағанда, мұра ашылған кезде қолданыста болған заңды басшылыққа алуы тиістігі туралы. Сот практикасынан үзінді. // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Бюллетені, 2007. - № 11.
148 Архив Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша халық сотының 1993-ші жылдың 24-ші шілде айындағы шешімі. № 4 – 100 Іс.
149 Коммерческое право / Под ред.: В.Ф. Яковлева, В.Ф. Попандопуло. – СПб.: Изд-во СПб ГУ, 1993.- 621 б.
150 Шарифбаева Х. Наследственное право. / Мир закона, 2001. - № 4. - 15- 19 бб.
151 Каудыров Т.Е. Право интеллектуальной собственности в РК. -Алматы: Жеті жарғы, 1999. - 66 б.
152 «Авторлық және сабақтас» туралы 1996 жылдың 10 маусымындағы ҚР-ның Заңы.
153 Токмамбетова И.Ш. К вопросу об объектах наследственного преемства. / Актуальные проблемы современного гражданского права. Сб. Материалы Международной научно-теоретической конференций аспирантов и соискателей, посвященной 10-летию Независимости Республики Казахстан. - Алматы, 2001. – 224-230 бб.
154 Сергеев А.П. Право интеллектуальной собствености в Россииской Федерации. М., 1996. - 105 б.
155 Райгородский Н.А. Изобретательское право СССР. – М., 1949. - 280 б.
156 Қазақстан Республикасын зейнетақымен қамсыздандыру туралы ҚР-ның 1997 ж. 20 маусымындағы № 136-1 Заңы / Егемен Қазақстан 2007, 30 ақпан, № 30 (2460).
157 Мұрагерлік. Жерлеуге арналған төлемдер / http: // www. Gnpf. Kz/ 1132.
158 Илизова М. Вопросы наследственному праву / Мир закона. - № 4. – 19-22 бб.
159 Ресей Федерациясының Жоғарғы Төрелік Соты Пленумының 1996 жылғы 1 шілдедегі «Ресей Федерациясы Азаматтық кодексінің бірінші бөлімін қолдануға байланысты кейбір мәселелер туралы» қаулысы. / «Закон», 1996. - 37 б.
160 «Шаруа (фермер) қожалығы туралы» Қазақстан Республикасының 1998 ж. 31 наурызындағы № 214-1 Заңы / Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1998 ж., № 2-3.
161 Жумадилов Б.А. Шаруа (фермер) қожалығының мүлкі мен жер учаскесін мұраға қалдырудың құқықтық мәселелері. / «Әділеттің» ғылыми еңбектері, № 1 (27) 2009. – 81- 84 бб.
162 ҚР-сы Жоғарғы Сотының «Азаматтардың тұрғын үйін жекешелендіру бойынша заңдарды қолдану тәжірибесі туралы» Пленумының қаулысы, 9-шы бап. Қазақстан Республикасының «Тұтыну кооперативі туралы» Заңы. / Егемен Қазақстан 15 мамыр, 2001.
163 Қазақстан Республикасының «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» Заңы. / Егемен Қазақстан 2009 ж.25 желтоқсан № 435-437 (25834).
164 Қазақстан Республикасының «Патент туралы» Заңы./ Егемен Қазақстан 1999ж., 10-11 тамыз 1999ж., 16 шілде № І427-1.
165 Ауыл шаруашылық серіктестіктері және олардың қауымдастықтары (одақтары) туралы Қазақстан Республикасының Заңы, 2000ж. 25 желтоқсан, Заңы, № 133-II / Егемен Қазақстан 2000ж. 29 желтоқсан.
166 Қазақстан Республикасының Жер кодексі. / Қазақстан Республикасының Парламенті 2003 ж. 20 маусымда қабылдаған № 442-ІІ / Егемен Қазақстан, 26 маусым 2003 ж.
167 Диденко А.Г. Приобретение наследства. / Гражданское законодательство. Статьи. Комментарии. Практика.– Алматы: Юрист, 2006. – Вып. 24. – 30-34 бб..
168 Архив Алмалы аудандық сот. №2, 1253/03 іс.
169 Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметтер туралы. – Алматы: Юрист, 2009. -124 б.
170 Кривеншев О. Принятие наследства / Адвокат, 2000. - №6. - 39-48 бб.
171 Қазақстан Республикасы мен Кишинев арасындағы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер жөніндегі өзара құқықтық көмек туралы шартты бекіту жөнінде ҚР-ның Заңы 10. 03. 2004 ж.
172 Қазақстан Республикасының 1998-ші жылы 28-ші мамырдағы № 539 «Қазақстан Республикасында нотариаттық іс-әрекеттерді жасаудың тәртібі туралы нұсқаулық» Әділет министрінің бұйрығы.
173 Нотариаттық құжаттардың үлгілері: оқу тәжірибелік құралы / Республикалық нотариаттық палата. Астана, 2009. – 282 б.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 143 бет
Таңдаулыға:

Қазақ гуманитарлық-заң университеті АҚ

ӘОЖ 347.6568 (574) (043.3)
Қолжазба құқығында

Кудиярова Улбала Ерзатовна

Қазақстан Республикасындағы мұрагерлік қатынастарды реттеудің теориялық
және заңнамалық мәселелері

12.00.03 – азаматтық құқық; кәсіпкерлік құқық; отбасы құқығы;
халықаралық жеке құқық; азаматтық процесс; төрелік процесс.

Заң ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация

Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Т.Е. Қаудыров

Қазақстан Республикасы
Астана 2010

Мазмұны

Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1 Мұрагерлік құқықтың түсінігі және мұрагерлік құқықтық
қатынас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.1 Мұрагерлік құқық институтының пайда болуы мен
дамуы ... ... ... ... ... 12
1.2 Мұрагерлік құқықтық қатынастың түсінігі және оның
элементтері ... ..20
1.3 Құқықтық мирасқорлықтың түсінігі мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45

2 Мұрагерлік құқықтың түрлері..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2.1 Өсиет бойынша және заң бойынша мұрагерліктің ережелері мен
ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 55

2.2 Өсиеттің нысаны. Құпия өсиет
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...73

2.3 Ұсыну құқығы бойынша мұрагерлік және мұрадағы міндетті үлес
... ..94

3 Мүліктің жеке түрлеріне мұра қалдырудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .107
3.1 Мүліктің жеке түрлерін мұраға қалдыру
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .107
3.2 Мұрагерлердің құқықтарының пайда болу
мәселелері ... ... ... ... ... ... . .120

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 139

Пайдаланылған әдебиеттердің тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..143

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

АК - Азаматтық кодекс
Автореф. - Автореферат
АХАЖ - Азаматтық хал актілерін жазу
АІЖК - Азаматтық іс жүргізу кодексі
Ассоц - Ассоцация
Ауд. - аударған
БОАК - Бүкілодақтық Орталық Атқару комитеті
б. - бет
б.э.б. - біздің эрамыздан бұрын
Вып. - выпуск
г. - год, город
ғ. - ғасыр
дисс. - диссертация
д-ра - доктора
жж. - жылдар
изд. - издание
канд. - кандидат
КСРО - Кеңестік Социалистік Республикалар
Одағы
Қазақ КСР - Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы

ҚР - Қазақстан Республикасы
Л. - Ленинград
Лит. - литература
М. - Москва
нем - немецского
Отв. ред. - ответственный редактор
Общ. - общей
Пер. - перевод
РСФСР - Ресей Советтік Федеративтік
Социалистік Республикасы
РФ - Ресей Федерациясы
ред. - редакция
сб - сборник
СПб - Санкт-Петербург
стереотип. - стереотипное
т.б. - тағы басқа
Т. - том
Учеб. - учебное
Ч. - часть
Юрид. - юридический

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс мұрагерлік құқықтық
реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелерін зерттеуге арналған.
Мұрагерлік қатынастарды реттеу негізінде туындайтын көптеген теориялық және
заңнамалық мәселелерді шешудің жолдары қарастырылып анықталады. Жұмыста
мұрагерлік құқық ережелеріне талдау жүргізіледі, сонымен қатар мұрагерлік
қатынастарды реттеудің теориялық және заңнамалық мәселелер негізінде
отандық заңнаманы жетілдіру бойынша ұсыныстар жасалған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда 1990 жылдардың басындағы
экономикалық, саяси, әлеуметтік жағдайлардың күрт өзгеруі, құқықтық
реттеулерге де әсерін тигізбей қоймады. Еліміздегі соңғы жылдардағы
оқиғалар, бүтіндей тұтас құқықтық реттеулердің, соның ішінде мұрагерлік
құқықтық реттеу қажеттілігінің әлдеқашан пісіп жетілгенін байқатты.
Құқықтық мемлекетімізде және ашық демократиялық қоғамымызда, азаматтық-
құқықтық қатынастарға қатысушылар шеңберінің едәуір ұлғайғанын, сонымен
қатар азаматтық-құқықтың жеке құқықтық институттарының көбейгенін,
азаматтың жеке меншігінде болатын мүліктің саны мен құны шектелмейтінін (ҚР-
ның АК-нің 191 бабының 1, 2 тармақтары) [1], сонымен қатар т.б.
жағдайлардың көз алдымызда қарқынды түрде қалыптасуын байқаймыз. Осының
барлығы күнделікті тіршілікте және заңда белгіленген ережелерге қарама-
қайшылық туғызатыны сөзсіз.
Кез келген қайта құру түрі, ең алдымен идеологиялық, әлеуметтік,
психологиялық тәсілдер мен қағидалардан көрініс табады және көптеген
сұрақтардың туындауына алып келеді. Оның бірі әрі қарай дамудың жолы қалай
болмақ, қоғамдық өмірдің қайта құруы қандай мақсатта жасалмақ деген мәселе
бойынша қорытындыға келумен байланысты. Мұндай жағдайда әлеуметтік-
экономикалық, саяси, құқықтық қатынастар, әдет-ғұрып, діни негіз дәстүрлері
әсерінен қалыптасқан қоғам дамуының ерекшеліктерін ескерместен өмір сүре
алмайды. Мемлекет экономиканы реформалау барысында монополиядан бас тартып,
жеке меншікке ауысуы Қазақстанның экономикалық реформасының маңызды
бағытына айналды және ол мұрагерлік құқық институтына әсерін тигізді.
Құқық нормаларының ескіруі құқық қолдану тәжірибесінде коллизияның
пайда болуына әкеп соқтыратыны, сонымен қатар іс жүзінде азаматтардың
мүдделерін толық көлемде жүзеге асырумен және оны қамтамасыз етуге кері
әсерін тигізетіні жасырын емес. Ұзақ уақыт қолданыста болған Қазақ КСР-нің
АК-сі шаруашылық үрдістерді басқарудың тоталитарлық үлгісінен нарықтық
үлгісіне ауысу жағдайында жаңа уақыт талабына жауап бермейтін дәрежеге
жетті. Осыған орай, Конституциямызға және бүтіндей дерлік құқық салаларына,
соның ішінде мұрагерлік құқықты реттейтін заңдарға да жаңа ережелер
енгізілді. Айта кететін жағдай, егер Қазақ КСР-нің АК-нің VIII Мұрагерлік
право бөлімі 35 баптан тұрса [2], қазіргі ҚР-ның АК-нің VI Мұрагерлік
құқық бөлімі 48 бапты қамтиды [3]. Яғни, мұрагерлік құқық ережелеріне жаңа
заман талабына сәйкес бірнеше жаңа баптар енгізілді.
Мұрагерлік мүліктік қатынастарды құқықтық реттеу конституциялық,
азаматтық-құқықтық нормасы бойынша өзінің мұра қалдыру мүмкіндігін және
азаматтың қайтыс болған жағдайда өзіне тиесілі мүлкін өз ықтиярымен билік
ету бойынша өсиет қалдыруы, не болмаса заңды мұрагерлік бойынша
мұрагерліктің жүзеге асуы, сонымен қатар осы мәселелер бойынша өзге
тұлғалардың мүлікке қол сұғуынан құқықтық қорғау тәсілдері бекітілген. ҚР-
сы Конституциясының 26 бабына сәйкес: 1. Қазақстан Республикасының
азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай
алады.
2. Меншікке, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі,
- деп көрсетіліп, бекітілген [4, 10 б.]. Яғни, азаматтардың мұрагерлік
құқығы заң жүзінде танылады және сақталады.
Жалпы мұрагерлік құқықтың өсиет бойынша және заңды мұрагерлік құқық
мәселелеріне арналған құқықтық нормалар заң шығарушылардан дәлділікті, ой-
тұжырымдарының анықтығы мен айқындығын талап етеді. Бұл әрбір азаматтың
басқа да мүдделерін қорғайтын мұрагерлік құқықтың ерекшелігімен байланысты.

Мұрагерлік институттың консервативтілігі соншалық, оған қандай да бір
маңызды өзгерістерді қолдану мүмкін емес, себебі оны қайта қалпына келтіру
қиынға соғады. Дегенмен де уақыт өз толықтыруларын енгізіп отыр, бұл
өмірдің өзгеруімен, сондай-ақ адамдардың өз талаптарының өзгеруімен де
байланысты. Мұндай жағдайда қоғамда болып жатқан өзгерістерге
соқтықпайынша, мұрагерлік құқық институты өзгеріссіз қалуы мүмкін емес. Ол
барлық құқық сияқты бүтіндей жаңа уақыттың және жаңа саясаттың талаптарына
жауап беруі керек.
Аталған мәселелер теориялық деңгейде өңделмесе, мұрагерлік құқықтық
қатынастарды реттейтін азаматтық заңдарды толық жетілдіру процесі
қиындайды.
Жоғарыда айтылған мәселелер және теориядағы мұрагерлікке қатысты өзге
де мәселелер, заңдар мен тәжірибелер ғылыми-теориялық зерттеулерге мұқтаж.
Сонымен қатар мұрагерлік құқық институтында құқықтық реттеулерді толық
жетілдіру бойынша, соның ішінде меншік құқығына ие болу және т.б.
мұрагерлік құқық институтына қатысты өзге де мәселелерді өңдеу және оған
баға беру керек. Мұрагерлік қатынастарды реттейтін негіздердің жүйесін
дамыту мәселелерінің мәнін түсіну қажет, сонымен қатар нотариалды және сот
тәжірибесінде азаматтардың мұрагерлік құқығын жүзеге асыру кезінде пайда
болатын мәселелердің оңды жолдарын табу қажет.
Демек, зерттеу жұмысының өзектілігі мұрагерлік институтын жан-жақты
және терең теориялық зерттеу қажеттілігінің алдын ала анықтау, сонымен
қатар осы салада пайда болған құқықтық мәселелерді кешенді шешу болып
табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мұрагерліктің теориялық мәселелеріне,
сондай-ақ өсиет бойынша және заңды мұрагерлікті реттейтін құқықтық
тәжірибелерге революциядан бұрынғы орыс, кеңес дәуірі тұсындағы және
отандық заңгерлердің еңбектерінде көп көңіл бөлінген. Мұрагерлік құқық
ғылымын дамытуға Д.И. Мейер, И.А. Покровский, Г.Ф. Шершеневич сияқты
цивилистердің еңбектері ерекше үлес қосты. Олардың зерттеу жұмыстарында
өсиет бойынша және заңды мұрагерлік институтының арақатынастарындағы
көптеген аспектілерді өңдеу маңыздылығына назар аударылды. Аталған
авторлардың мұрагерлік құқық, мұрагерлік құқықтық мирасқорлық, мұраның
ашылу орны мен уақыты, туыстық жағдайлар, ұсыну құқығы бойынша және т.б.
мұрагерлік құқық мәселелерге байланысты құнды пікірлері осы күнге дейін
маңызын жоғалтқан жоқ.
Осы зерттеу мәселелерінің ғылыми құндылығы бар концепциялар мен
қорытындылар, төмендегі ғалымдардың маңызды еңбектерінде орын алған. Атап
айтқанда: Г.Н. Амфитеатровтың, Б.С. Антимоновтың, М.Ю. Барщевскийдің, С.Н.
Братусьтың, И.А. Брауденің, А.В. Венедиктовтың, Д.М. Генкиннің, А.Г.
Гойхбаргтың, М.В. Гордонның, К.А. Гравенің, В.П. Грибановтың, Е.П.
Даниловтың, Н.Д. Егоровтың, О.С. Иоффенің, С.М. Корнеевтің, М.И.
Кулагиннің, П.С. Никитюктің, И.Б. Новицкийдің, А.М. Немковтың, И.С.
Перетерскийдің, А.А. Рубановтың, В.А. Рязанцевтың, О.Н. Садиковтың, В.И.
Серебровскийдің, Е.А. Сухановтың, Ю.К. Толстойдың, Р.О. Халфинаның, Б.Б.
Черепахиннің және т.б.
Осы зерттеулердің жалғасы қазақстандық ғалымдардың: Х.А. Арғынбаевтың,
Ю.Г. Басинның, Б.Б. Базарбаевтың, Ә.Е. Бектұрғановтың, А.И. Беспалованың,
Э.Б. Бабыкованың, А.Г. Диденконың, С.З. Зимановтың, К.М. Ильясованың, У.К.
Ихсановтың, Т.Е. Қаудыровтың, Н.И. Ляхтың, Н. Өсеровтың, Ғ.С.
Сапарғалиевтың, С. Созақбаевтың, М.К. Сүлейменовтың, Ғ.И. Төлеуғалиевтың
және т.б. ғалымдардың еңбектерінде орын алды.
Сонымен қатар, қазіргі қазақстандық зерттеушілердің, теоретиктер мен
тәжірибелі заңгерлердің ғылыми мақалалары жарық көргенін айта кеткен жөн.
Олардың қатарында М. Илизова, Х. Киримова, Х.С. Шарифбаева, З.Ш. Рашидова
және тағы басқалар бар.
Қазақстан Республикасында 2003 жылы алғаш рет Қазақстан
Республикасында мұрагерлікті құқықтық реттеу тақырыбында Э.Б. Бабыкова
кандидаттық диссертация қорғады.
Э.Б. Бабыкова Мұрагерлік құқық ұғымын объективтік және субъективтік
мәнінде ажыратуды; мұрагерлік құқық мирасқорлықтың және мирасқорлық
ұғымдардың бірдей емес екені жайлы; мұраға алу құқығында пайдаланылатын
мүлік ұғымының ҚР-ның АК-нің 115 бабында бекімін тапқан мүлік ұғымына
қарағанда кең мағынада беретіні туралы; мұрагерді мұрагерлік құқықтық
қатынастың субъектісі ретінде тану жөніндегі ережеге негіздеме жасаған,
сонымен қатар ҚР-да банк салымдарын мұраға алудың ерекшеліктері анықтаған;
шартты өсиеттер бойынша мұраға алудың ерекшеліктерін айқындаған; заңды
мұрагерлік бойынша ҚР-ның АК-нің төртінші кезегінің ішінде мұрагерлікке
шақыру кезектілігін ашқан; бесінші кезектерге толықтыру қосқан; сондай-ақ
ҚР-ның АК-нің 1068 бабының 2 тармағында көрсетілген, екінші топтағы еңбекке
жарамсыз асырауындағылардың қатарынан заң бойынша алтыншы кезектегі
мұрагерлерді шығарып тастау керек екенін ұсынған [5].
Алайда, бұл зерттеуден кейін де мұрагерлік құқыққа қатысты жаңа
ережелер енді. Сонымен қатар, соттардың мұрагерлік жөніндегі қатынастарды
реттеудің бұрынғы тәртібіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді және
осыған байланысты қазіргі қолданыстағы заңдар негізінде туындаған мәселелер
де анықталынады. Мұрагерлік құқыққа қатысты әлі де ашылмаған теориялық және
заңнамалық мәселелер зерттеуде қарастырылады. Сондықтан мұрагерлік құқықтық
қатынастардың теориялық және заңнамалық мәселелерін жаңа заңдар бойынша
зерттеу өзекті болуда.
Бұл зерттеу жұмысы ҚР-ның қолданыстағы заңнамалар негізінде орындалған.
Еңбектің жазылу барысында шет мемлекеттердің нормативтік актілері
қолданылды. Атап айтсақ, Ресей, Германия, Франция. Зерттеу барысында сот
тәжірибесінің жария етілген материалдары да талдап, сарапталды.
Диссертациялық зерттеудің объектісі мен пәні. Зерттеудің объектісі
мұрагерлік құқықтың негізі өсиет бойынша және заңды мұрагерлік бойынша
туындайтын құқықтық қатынастардың ҚР-ның азаматтық құқық және мұрагерлік
құқық туралы заңнамаларымен реттелуі болып табылады.
Зерттеудің пәні мұрагерлік құқықтық реттеудің бүгінгі жағдайы мен
келешегі, мұра қалдырушы (өсиет қалдырушы) мен мұрагерлердің мәртебесін
анықтау, мұрагерлік құқықтың негіздері өсиет бойынша және заңды
мұрагерліктің құқықтық табиғатын айқындау және олардың теориялық және
заңнамалық мәселелерінің мәнін зерттеу; өсиет бойынша және заңды
мұрагерлікке байланысты пайда болатын қатынастарды анықтау мәселелері болып
табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Берілген тақырыптың маңыздылығы
бойынша диссертациялық зерттеудің мақсаты мұрагерлік құқық институтының
даму тенденциясын білу болып табылады, яғни қазіргі мемлекеттің даму кезеңі
мен кеңес дәуіріндегі мұрагерлік туралы заңнамаларды салыстыру және
мұрагерлік құқықтың өзекті мәселелері жан-жақты талдап зерттеледі.
Аталған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер қойылады:
- мұрагерлік құқықтың тарихын зерттеу негізінде өсиет бойынша және
заң бойынша мұрагерліктің қалыптасуымен даму ерекшеліктеріне
талдау жасап, олардың өзекті мәселелерін анықтау;
- кез келген қайтыс болған адам мұра қалдырушы болмайды, яғни
азаматтың тірі кезінде оған тиесілі болған мүліктің мұрагерлеріне
ауысуын қарастыру;
- мұрагерлік құқықта өсиет қалдырушы, қайтыс болған адам және
т.б. ұғымдарына қарағанда мұра қалдырушы ұғымының құқықтық
табиғаты бойынша тектік мағынада екенін көрсету;
- мұрагерлік құқықтық қатынастың құрылымын саралау;
- ҚР-дағы мұрагерлік қатынастарды құқықтық реттеу бойынша
ережелердегі кемшіліктермен, ондағы өзара қарама-қайшылықтарды
анықтау, қазіргі қолданыстағы заңнамаларды жетілдіруге бағытталған
негізгі ұсыныстарды тұжырымдау;
- мұрагерлік құқықтың негіздері өсиет бойынша және заңды
мұрагерліктің ерекшеліктерін зерттеу және оның құқықтық
реттелуінің теориялық және заңнамалық өзекті мәселелерін анықтап,
олардың ұтымды шешу жолдарын ұсыну;
- өсиет қалдырушының өсиетті құруға байланысты пайда болатын
мәселелеріне талдау жүргізу;
- мүліктің жеке түрлерін мұраға қалдыру ерекшеліктеріне талдау
жүргізу;
- заңды мұрагерлік кезегінде қарастырылған тұлғалармен тең құқылы
субъект ретінде азаматтың үшінші жұрты - қайын жұрттың құқықтық
мәртебесін анықтау;
- ҚР-ның мұрагерлік құқық туралы қазіргі қолданыстағы заңнамалар
бойынша сот тәжірибесіндегі істерді саралау және оны зерттеп білу.

Зерттеу жұмысының әдістемелік негізі. Тақырыпты зерттеу барысында
қоғамдық ғылымдарға ортақ жалпы ғылыми диалектикалық әдістермен қатар,
тарихи, салыстырмалы құқықтану, жүйелі құрылымдық талдау сияқты жеке ғылыми
мағлұматты тәсілдерді, индуктивті сияқты нақтыдан абстрактіге, абстрактіден
нақтыға тәсілін жүйелеу, сондай-ақ сот тәжірибесінің материалдарын талдау
әдістерін, нормативті, логикалық тәсілдері қолданылады.
Зерттеу жұмысының теориялық, нормативтік құқықтық және тәжірибелік
негіздері. Жұмыстың теориялық негізін азаматтық құқық ғылымының дамуына
елеулі үлес қосқан отандық және шетелдік ғалым-заңгерлердің мұрагерлік
құқықты қамтитын теориялық және заңнамалық тәжірибелік еңбектері, бұрынғы
Кеңес Одағы тұсындағы ғалымдардың мұрагерлік құқық саласы бойынша жазылған
ғылыми еңбектері қалады.
Зерттеудің нормативтік құқықтық негізін мұрагерлік қатынастар ҚР-ның
Конституциясымен, ҚР-ның АК-сімен (жалпы және ерекше бөлімдері), ҚР-ның
Нотариат туралы заңымен, сонымен қатар мұрагерлік құқықты реттейтін өзге
де заң актілерімен реттеледі.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қазақстанда мұрагерлік құқық ұзақ уақыт
бойы құқықтық ғылыми зерттеудің белсенді, өзекті тақырыбы болмады, мұны
жоғарыда тақырыптың зерттелу деңгейіне жасалған шолудан байқауға болады.
Сондықтан, қазір Қазақстанда мұрагерлік құқық мәселелеріне қатысты
монографиялардың аздығы және заңгерлер үшін мұндай жұмыстар тапшы болып
отыр. Зерттеуде азаматтық құқықтың ғылыми позициясы тұрғысынан мұрагерлік
құқықтың негізгі мәселелерінің тәжірибедегі орны, сонымен қатар оның пайда
болу себептері мен кемшіліктерін түзету жолдары сарапталады. Атап айтқанда,
мұраның құрамы, мұраның ашылу орны, мұрадан лайықсыз мұрагерлерді шеттету,
сонымен қатар заңды мұрагерліктің кезегі, мұраны алу, мұраны сенімгерлікпен
басқару, өсиет бойынша мұрагерлік, өсиеттік бас тарту және т.б. мәселелер
қамтылады.
Жұмыста зерттеу мәселелерінің материалдық-құқықтық маңызын ашумен
қатар, ҚР-ның мұрагерлік құқық терминологиясының орыс және қазақ тілдерінде
берілген ережелері салыстырмалы түрде талдап көрсетілген. Яғни, олардың бір-
бірімен сәйкес келмейтіндігіне мән беріледі, сонымен қатар мұрагерлік құқық
терминдерінің мағынасына қарай дұрыс және нақты ұсыныстар көрсетілген.
Зерттеу жұмысының жаңалығы азаматтық құқық ғылымында ілгеріде
қарастырылған кейбір аспектілерді талқылау, азаматтық заңнамалық
нормаларының мұрагерлік құқық қатынастарының объектілер мен субъектілер
жөніндегі кемшіліктермен байланысты. Бұл өз кезегінде ҚР-ның мұрагерлік
институтында бірнеше өзекті мәселелерді айқындауға, қалыптастыруға және
дамытуға алып келді.
Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, қорғауға мынандай нақтылы
тұжырымдар ұсынылады:
1. Мұрагерлік құқықтық қатынас субъектілерін және ҚР-ның АК-нің
мұрагерлік құқыққа қатысты ережелерінде құқықтық статусын
сипаттау барысында, ең алдымен олардың суъектілер атауы бірыңғай
болып басталғаны жөн. ҚР-ның АК-нің мұрагерлік құқыққа арналған
меншік иесі мүлкінің мұрагерлік құқық бойынша ауысуы термині
әр бапта әртүрлі айтылады. Кейбір жерде - қайтыс болған азамат
(ҚР-ның АК-нің 1038 бабы), кейбір жерде - мұра қалдырушы (ҚР-
ның АК-нің 1040 бабы, 1042 бабы, 1043 бабы және т.б.), кейбір
жерде - өсиет қалдырушы (ҚР-ның АК-нің 1046 бабы және т.с.с.)
және т.б. Мұрагерлік құқықтық қатынастың субъектісі бір баптың
өзінде екі түрлі атаумен де кездеседі, яғни, өсиет қалдырушы
және мұра қалдырушы (ҚР-ның АК-нің 1046 бабы).
Осыған орай, Мұра қалдырушы тектік ұғымда екенін, ал өсиет
қалдырушы, қайтыс болған азамат және т.с.с. түрлі ұғымдарда айтылғанын
анықтау қажет.
2 ҚР-ның АК-нің 1067 бабының атауы мен мазмұны нақтылауды қажет етеді,
өйткені ұсыну (өкілділік) құқығы бойынша мұрагерліктің болмысы ашылмаған
және өзара сәйкес келмейді. Осыған орай, ҚР-ның АК-нің 1067 бабының Ұсыну
құқығы бойынша мұрагерлік атауын Өкілділік құқығы бойынша мұрагерлік деп
өзгерткен жөн, сонымен қатар ҚР-ның АК-нің 1067 бабының 1, 2
тармақтарындағы тұжырымдалған ой өзгертіліп, келесі редакцияда
мазмұндалсын:
1. Мұра ашылғанға дейін қайтыс болған заңды мұрагердің үлесі осы
Кодекстің 1061 бабының 2 тармағында, 1062 бабының 2 тармағында және 1063
бабының 2 тармағында көзделген жағдайларда өкілділік құқығы бойынша оның
тиісті ұрпақтарына өтеді және өзара тең бөлінеді.
2. Мұра ашылғанға дейін қайтыс болған лайықсыз мұрагер осы Кодекстің
1045 бабына сәйкес мұра алу құқығын иелене алмайтын мұрагердің ұрпақтары
өкілділік құқығы бойынша мұрагер болмайды.
3 ҚР-ның азаматтық заңнамасында өсиет туралы жаңа нормаларының пайда
болуы өсиет еркіндігі принципінің кеңеюіне айтарлықтай әсер етті. Өсиеттің
жарамсыз болып танылуына жол бермеу мақсатында (сонда да тәжірибеде мұндай
жағдайлар жиі кездеседі), ҚР-ның АК-нің 1050 бабының 3 тармағының 1 азат
жолындағы тұжырымдалған ой өзгертіліп, келесі түрде мазмұндалсын: Өсиет
қалдырушы өсиетті өз қолымен жазып және қол қоюы керек. Өсиет қалдырушы
өсиетті құру барысында және оған қосымша ретінде өсиеттік билік етуді өз
еркімен аудио- немесе видео- таратушыға жазып қоюына рұқсат етіледі
(кассета, диск және т.б.). Бұл мәлімет таратушылар өсиетпен бірге
нотариуста сақталуы қажет.
4 ҚР-ның мұрагерлік заңнамасының сарапталуымен келесі нәтиже шығарылды,
мұра қалдырушы мен мұрагердің жеке басына тығыз байланысты заңға сәйкес
мұрагерлер шеңбері анықталады - неке, туыстық, асырап алынған бала (қыз)
және т.б. Сонымен қатар, әр адамның (ерлер, әйелдер) барлық туыстарын үш
топқа бөлуге болады: өз жұрты, нағашы жұрты, қайын жұрты. Мұра қалдырушының
қайын жұрты мен нағашы жұртындағы туыстары да мұрагер бола алады. Осыған
орай, ҚР-ның АК-нің 1064 баптың 3 тармағының 2 азат жолын толықтыру келесі
түрде ұсынылады: Егер алдыңғы кезектердегі мұрагерлер болмаса, сегізінші
кезектегі мұрагерлер ретінде мұра қалдырушының зайыбына қатысты туыстары
(еріне қатысты туыстары), соның ішінде зайыбының ата-анасы (қайын атасы,
қайын енесі) немесе ерінің (атасы мен енесі), сонымен қатар зайыбының
(ерінің) туған аға-інілері мен апа-қарындастары шақырылады.
5 Жұмыс барысында ҚР-ның АК-де мүліктің жеке түріне қатысты мұраға
қалдыруға байланысты мәселелерге көп назар аударылмағаны жайында нәтиже
шығады. Осыған қатысты автор ҚР-ның АК-нің Мұрагерлік құқық 6 бөлімін
Мүліктің жеке түріне қатысты мұраға қалдыру 60-1 тарау атаумен
толықтыруды ұсынады. Бұл тарауда диссертант: шаруашылық серіктестік,
акционерлік қоғам мен өндірістік кооперативтің қатысуымен байланысты
мұрагерлік құқық; мүліктік кешен ретінде кәсіпорынға мұрагерлік; шаруа
немесе фермер қожалық мүшесінің мүлкіне мұрагерлік; жер теліміне мұрагерлік
және т.б. мұрагерлікті талап ететін мәселелер қарастыруды ұсынады.
Зерттеу нәтижелерінің теориялық және тәжірибелік маңызы. Диссертациялық
жұмысты жазу барысында зерттеу нәтижелері бойынша мұрагерлік қатынастардың
құқықтық реттелуін одан әрі ғылыми зерттеулер жүргізілгенде, мұрагерлік
қатынастардан туындайтын дауларды шешу бойынша соттық және нотариалдық
тәжірибесінде қолдануға болады.
Диссертацияның ғылыми тұжырымдарын Қазақстандағы жоғарғы заң оқу
орындарында Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы және мұрагерлік
құқық элективті пән ретінде дәрістер жүргізуде, тәжірибелік сабақтар
өткізуде, сонымен қатар типтік бағдарламалармен оқу бағдарламаларын
әзірлеуде пайдалануға болады.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жұмыс Қазақ гуманитарлық заң
университетінің азаматтық құқық кафедрасының мәжілісінде 2 рет талқыланды,
сонымен қатар ҚазГЗУ-нің жеке құқық ғылыми зерттеу институтының мәжілісінде
де талқыланды. Автордың тақырыпқа қатысты негізгі тұжырымдары мен
қорытындылары бірқатар ғылыми мақалалар түрінде республикалық мерзімді
басылымдарда және халықаралық конференцияларда жарияланды: Орта Азия
аймағындағы мемлекеттерде егемендіктің орнау мәселелері атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференция (Алматы, 2003 ж.); Қазіргі кездегі
қылмыспен күрестің өзекті мәселелері атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік
конференция (Алматы, 2003 ж.); Жаhандандыру жағдайындағы құқықтық
саясаттың басым бағыттары атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция
(Ақтөбе, 2010 ж.); II республиканской научно-практической конференции
студентов и магистрантов (с международным участием) Молодежь и глобальные
проблемы современности (Қарағанда, 2010 ж.).
Сонымен бірге диссертациялық зерттеу тақырыбы бойынша 6 ғылыми мақала
жарық көрді.
Диссертациялық зерттеудің құрылымы және көлемі. Жұмыс кіріспеден,
негізгі мазмұны қамтылған үш бөлімнен, тұжырымдар мен пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.

МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МҰРАГЕРЛІК ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚАТЫНАС

1.1 Мұрагерлік құқық институтының пайда болуы мен дамуы
Әр қоғамдық құрылымда мұрагерлік құқықтың өзіндік орны бар. Құқықтық
институт ретінде мұрагерлік құқық рудың жіктелуінен, жанұяның жекеленуінен
бастау алды және осыған байланысты жеке меншік құқығының дамуы негізінде
пайда болды [6, 106 б.]. Барлық әлеуметтік-экономикалық формацияда
мұрагерлік құқықтың меншік қатынасымен байланыстылығы байқалады [7, 5 б.].
Мұрагерлік құқықтың тарихына үңілер болсақ, сонау алғашқы қауымдық
құрылыс кезінен бастап-ақ мұрагерлік құқықтың көрінісі байқала бастаған.
Мұрагерлік құқықтың тарихи даму барысын орыс ғалымдарының арасында А.М.
Немковтың Очерки истории наследственного права [8] кітабында ерекше орын
алған. А.М. Немковтың бұл монографиясында әртүрлі қоғамдық экономикалық
формациядағы мұрагерлік құқық тәртібін зерттеген. Атап айтсақ, матриархат
және патриархат дәуірлері, алғашқы қауымдық құрылыс, феодалдық құрылыс және
т.б. кезеңдердегі мұрагерлік құқыққа сараптама жасаған. Бұл тақырып одан
бертін келе, қазақстандық ғалымдар арасында Х. Арғынбаевтың Қазақ отбасы
[9] атты кітабында, яғни қазақ отбасының өткені мен бүгінгісі, халқымыздың
оған байланысты бай салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары терең қамтылған. С.
Зиманов пен Н. Өсеровтің Қазақ әдет-ғұрып заңдарына шариаттың әсері [10]
атты кітабында, Э.Б. Бабыкованың Правовое регулирование наследования в
Республике Казахстан [11] кандидаттық диссертациясында зерттелген.
Мемлекет пен құқық құрылғанға дейінде меншік (экономикалық мағынада)
бар болды, ал меншікке құқық тек мемлекет қалыптасқаннан кейін пайда болды,
сол сияқты мұрагерлік құқықта мемлекет құрылғаннан кейін өз көрінісін тапты
[12, 223 б.].
Мұрагерлік мәселелерге арналған бірінші баптарды ежелгі заң
жинақтарының бірі – Хаммурапи заңдарында кездестіреміз (б.э.б. XVIII ғ.).
Сол кездегі заң ережелер көбіне мұрагерліктің заңды мұрагерлік негіздеріне
арналған екен. Хаммурапи заңында өсиет бойынша мұрагерлікке тікелей рұқсат
берген ережелер нақты көрсетілмеген, алайда мүлікті жанұя мүшелеріне
сыйлық ету мүмкіншіліктері қарастырылған [13, 57 б.]. Сыйға беру арқылы
көзі тірісінде мұра қалдырушы (ері) әйеліне өзіне тиесілі мүлікті берген,
алайда мұра қалдырушы қайтыс болғаннан кейін, балаларын шешесінен қандайда
бір нәрсені талап ету мүмкіндігінен айырды, немесе тағы бір жағдай, мұра
қалдырушы өзге мұрагердің үлесін азайту есебінен, басқа мұрагерлердің
үлесін ұлғайтты. Мұндай мұрагерлік тәртіп даусыз деп саналған және
мұрагерлікке түзеу жасалмаған. Осы орайда айта кететін жағдай, тең үлесте
мұраға ие болатын тұлғалардың, олар: аға-інілері қандай үлеске ие болса,
сондай үлесте апа-қарындастары да, сонымен қатар асыранды бала заңды
балалары негізінде тең дәрежеде мұраға ие болған. Хаммурапи заңында, егер
мұра қалдырушының құлдарынан балалары болып, оны тірі кезінде мойындаған
болса, онда ол балаларының мұрадағы үлеске құқы болған [13, 61 б.]. Демек
сол кездегі заң шығарушылардың ең алдымен балалардың мүдделерін қамтамасыз
етуге тырысқанын байқаймыз. Олай болса, осы мәселе тұрғысында, заң
шығарушылардың сол кездегі маңызды ерекше бағытын айта кету керек.
Ману Заңы бойынша (б.э.б. I ғ. аяғында) мұрагерлік мүлікке ие болу жеті
заңды тәсілдерінің бірі болып қарастырылған [14, 115 б.]. Сол кезден
бастап, ереже бойынша мұра қалдырушының алыс туыстары жақын туыстардың бар
болу негізінде мұрагерліктен шеттетілген. Барлық мүлік жанұя басшысының
басқаруында болды. Ата-аналары қайтыс болған жағдайда, мүлік ер балалары
арасында үлестірілді не болмаса мүлік үлкен ұлда қалды, өйткені ол кіші
інілерінің қамқоршысы болып саналды. Мұра қалдырушының қыз балалары мұрадан
шеттетілді, дегенмен ер балалар апа-қарындастарына өз үлестерінің ¼ бөлігін
жасау мүлкі ретінде беріп отырды.
Олай болса, Ежелгі Шығыс елдеріндегі заңдарда заңды мұрагерлік пен
өсиет бойынша мұрагерлікті айыра білген және олар мұрагерлік мәселелерді
әдет-ғұрып бойынша емес, бірыңғай кодификациялық акт нормалармен
реттелгендігі байқалады.
Одан әрі қарай, мұрагерлік құқық институтының дамуы Ежелгі Римнен
бастау алды. Нағыз Рим заңгерлері мұрагерлік құқықтың маңызды түсініктері
мен тәртіптерін жіктеп, саралай алды. Нәтижесінде бұл ережелердің
көшірмелері көптеген мемлекеттік құқықтық жүйелерде орын алған және сол
кездегі мұрагерлік құқықтың дамуы мен өрістеуі кезеңіндегі кейбір белгілер
әлі күнге дейін сақталып қалған. Ежелгі Римде өсиет бойынша мұрагерлік
(secundum tabulas testamenti) негізгі маңызға ие болған. Осыдан келесі
терминдер, олар: мұра өсиеті (heres testamentaria) немесе өсиет бойынша
мұрагер (heres ex tastamento) пайда болды. Мұраның екінші түрі (seccessio
ab intestato) өсиет жоқ болған кезде, не қалдырылмаған жағдайда мұрагерлік
келесі негіздер бойынша жүзеге асырылған. Яғни заң бойынша мұрагерлік
термині Рим жазбаларынан пайда болған. Өйткені олардың сөзтіркестерінде
(hereditas legitima) заңды мұра немесе (heres legetimus) заңды мұрагер
сөзтіркестері кездеседі. Рим заңына сәйкес, мұра қалдырушының заңды
мұрагерлері оның туыстары болып табылған. Римдік мұрагерлік құқықтың дамуы
4 кезеңде қалыптасқанын байқауға болады. Олар: цивильдік құқық бойынша
(heretitas), преторлық эдикт бойынша (bonorum possessio), императорлық
заңдар бойынша және Юстиниан заңы [15, 141 б.]. Осы 4 кезеңді сараптайтын
болсақ, ежелгі Рим мемлекетінің дәуірінде мұра жүйесі hereditas деп аталды
және XII кесте заңына жарым-жартылай негізделген еді. Hereditas сөзі
қайтыс болған адамның мүлкіне толық мұрагер болып билік ету дегенді
білдірді. Цивильдік құқық заң бойынша мұрагердің үш кезегін қарастырған.
Мұра алғанға дейін мұра қалдырушының жанұясының мүшелерінің қатарына
жататындар, мұра алғаннан кейін агнат ол мейлі когнат болсын мүлікке ие
болған, қандық туыстық дәрежеге оншалықты мән бермеген [15, 112 б.]. Демек
мүлік отбасында қалып отырды. Осы орайда XII кестенің V кестесі бойынша
мұрагерлер қайтыс болған адамның барлық қарыздарын есепке ала отырып, әр
мұрагер өз үлестеріне қарай ие болды және барлық талаптарды өзара бөлу
қағидалары қарастырылды. Көп жағдайда цивильдік құқықта өсиет нысанына көп
көңіл бөлінді. Цивильдік құқық бойынша өсиетті құрудың үш тәсілі
қарастырылды. Олар: testamentum comitiis calatis – халықтың кепілділігімен
бекітуге шығарған заң жобасы сияқты тірі кезіндегі өсиет қалдырушының еркі;
testamentum in procinctu – тұлғаның шайқас алдында сап қатарда тұрып
жариялаған өсиеті; өсиеттің соңғы тәсілі testamentum per aes et libram –
эманципация түріндегі өсиет.
XII кесте заңында мұрагерліктің маңызды қағидалары қалыптасты, олар
қайтыс болған адамның қарыздарын мұрагерлері өз мойындарына алды және мұра
қалдырушыға тиесілі барлық міндет талаптарды өзара бөліп алды, сол себептен
мұрагерлерге мұра үлесінен алған мөлшер барлығына бірдей тиесілі болды. Осы
кезден бастап, бір тұлғаға мүлікті өсиет бойынша және заңды мұрагерлік
бойынша ауысу үйлесімдіктердің мүмкін еместігі туралы ережелер қалыптасты.
Преторлық мұрагерліктің цивильдік мұрагерлікпен қатар бекітілгенін
Цицеронның шығармаларынан байқауымызға болады. Претор мұрагерлік мүлікті
иеленуге байланысты ерекше интердикт – interdictum quorum bonorum – ді
бекітті. Бастапқыда бұл интердиктіні претор наразылықты қарағаннан кейін
цивильдік құқық бойынша кімді мұрагер деп таныса соған деп берді [16, 37-38
бб.].
Цивильдік құқық бойынша 3 кезектер қарастырылды. Бірінші категорияда:
балалары (өмір бойы қоластындағы тұлғалар) әрқайсысына тең үлеспен
бөлінген; Екінші категорияда: жақын агнаттар (бауырлар, қайтыс болған
азаматтың анасы, егер ол әйел әкесімен кум ману некесінде тұрса); Соңғысы:
туысқандары (отбасы мүшесіне кірмейтін, бірақ бір рудан шыққандар) [17, 38
б.].
Бұл жерде преторлық мұрагерлік пен цивильдік мұрагерліктің айырмашылығы
байқала бастаған десекте болады. Яғни преторлық мұрагерлік кезінде жақын
туыс мұраны қабылдамаса, мүлік иесіз деп танылмас үшін, келесі кезектегі
мұрагерлер мұраны алып отырған. Бұл жағдайда претор цивильдік құқықты одан
әрі дамытып толықтыруда үлкен үлес қосқан десекте болады. Демек, цивильдік
мұрагерлік жүйесі негізінде преторлық мұрагерлік жүйесінің қалыптасқанын
көреміз.
Келесі Императорлық заңдар бойынша мұрагерлік империя дәуірінде орын
алған. Императорлық заңдар кезеңінен бастап мұрагерліктің преторлық
жүйесінің негізгі бастамалары бекітілген десек те болады. Император
заңдарының қаулылары, сондай-ақ сенатусконсульттар қандық туыстардың
тенденциясын дамытқан. Алғаш рет осы кезден бастап, ана тарапынан туыстарға
мүлікті мұраға қалдыру мәселелері қарастырыла бастады.
Императорлық кезең цивильдік және преторлық тарихи қалыптасқан екі
жүйенің үйлесуімен сипатталды. Бұл екі жүйенің түйісуі нәтижесінде ескі
мұрагерлік ережелері жойылып, жаңа ережелер пайда болды. Императорлық
қаулыларда агнаттардың орнына қандық туыстарды жоғарлату тенденциялары
жалғасты. Осының нәтижесінде шеше жағынан балаларына мұра қалдыру ережелері
орын алды. Одан әрі постклассикалық кезеңде өсиеттің жеке және жария
өсиеттері Юстиниан құқығында орын алып бекітілді. Өсиеттің жеке түрі жеті
куәлардың қатысуымен болса, ал жария өсиетті магистрдің, соттың не
императордың алдында құрды және ол туралы хаттама жазды.
Юстиниан заңы бойынша мұрагерлікте агнаттық туыстарды когнаттардың
пайдасына шеттету, оларды тықсыру поцесімен аяқталды. Ендігі жерде агнат
туыстары мүлде еске түсірілмеді. Осы кезде заңда мұрагерліктің бес кезегі
қарастырылды. Олар, мұра қалдырушының туыстары, туған аға-інілері, апа-
қарындастары (сіңлілері), туысқан аға-інілері мен апа-қарындастары
(сіңлілері), басқа қандас туыстары мен зайыбы болып табылды.
Рим құқығында өсиет бойынша мұрагерлік заң бойынша мұрагерлікке
қарағанда кейінірек пайда болған. Ульпиан өсиетке келесідей анықтама берді:
Testamentum est mentis nostrae iusta contestation in id sollemniter factum,
ut post mortem nostrum valeat - Өсиет еркімізді құқықтық білдіруі, біз
қайтыс болғаннан кейін әрекет ету үшін жасалған [16, 39 б.].
Заң бойынша мұрагерлік өсиет жарамсыз деп танылған жағдайда немесе
өсиет болмаған кезде қолданылған. XII кесте заңдарының ережелері бойынша
анықталады: Si intestate moritur,cui suiheres non essit, agnatus proximus
familiam habeto. – егер кімде-кім өсиетсіз өлсе және өзінің мұрагерлері
болмаса, онда мұрагерлікті жақын агнат қабылдасын. Егер агнат та болмаса,
мұра туыс мүшесіне берілсін [16, 40 б.].
Сонымен, Рим құқығында мұрагерлік құқықтың өсиет және заң бойынша
негіздерінің көріністері бастау алғаны байқалады.
Енді, қазақ елінің тарихынан мұрагерліктің өрбуін қарастырайық.
Тарихқа жүгінсек, қазақ халқы мемлекет құрғалы бірнеше заң жинақтарын
қабылдаған. Мұндай заң жинақтары туралы сөз бастағанда, ең алдымен XVI
ғасырдың бірінші ширегіндегі Қасым хан (1511-1520 жж.) дәуірінде
қабылданған Қасым ханның қасқа жолын, XVI ғасырдың аяғымен, XVII ғасырдың
басындағы Есім ханның ескі жолы деп аталатын заңдар жинақтарын, 1548 және
1628 жылдар аралығында билік құрған Есім хан шығарған заң құжаттарын, XVII
ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басындағы Тәуке хан (1680-1718 жж.)
тұсында жазылған атақты Жеті Жарғыны айтпасқа болмайды. Тәуке ханның
Жеті жарғысы жеті саланы: жер дауын, құн дауын, бала тәрбиесі мен неке
қатынасын, қылмысқа жауапкершілікті, ру аралық дауды, ұлттық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету мәселесін қамтыды [18, 32 б.].
XIX ғасырда мұрагерлік мәселесін шешуде билердің әдет заңдарындағы
мұраны өсиет бойынша қалдыру қағидасын қолданғанын байқап білуге болады.
Мұрагерлік құқықты қарастырудағы құқықтың қайнар көздерінің келесі бір түрі
– билер съезінің ережесі. Ереже өзінің мазмұны мен нысаны жағынан жазбаша
заңға жақын келетінін айта кету керек.
Тарихи деректерге сүйенсек, қазақ әдет-ғұрып құқығы бойынша мұрагерлік
құқық туралы мәліметтер қарама-қайшылықты болып табылады. Бірақ барлық
деректерге арқау болатын қағида – мұра қалдырушының бар мал-мүлкі әрқашан
өз руында қалған. Бір деректерде қазақ әдет-ғұрып құқығында өсиет жазу
деген болған жоқ десе [18, 187 б.], ал екінші деректерде қазақ, қазақ
болғалы әке артында қалатын мұраға жазба түрде өсиет қалдыру дәстүрі
болған, өкінішке қарай сол өсиет жазылған деректердің бір де бірі біздің
заманымызға келіп жетпегенін айтады [9, 28 б.]. Х. Арғынбаев мұра қалдырушы
қайтыс болғаннан кейін оның мүлкі жасына байланысты әртүрлі орындалатынын
сөз етеді. Яғни, егер әке орта жастан асып, немесе қартайып өлген уақытта
ол өзінің тіршілігінде артында қалатын мұрагерлеріне тиісті үлесін беріп,
ұлын ұяға, қызын қияға қондырып үлгерген жағдайда қарашаңыраққа, мал-
мүлкіне ешкімнің дауы болмай, оған енші алмаған кенже баласы түгелдей ие
болады деп көрсеткен [9, 29 б.]. Демек, мұра қалдырушының ер баласы енші
алған болса, оған бөлек отау құрғаны үшін өзіне тиесілі мүлікті бергені
және сондай-ақ мұра қалдырушының қызы тұрмысқа шыққанда артына жасау
ретінде апарған мүлік, мұралық мүлік есебінде саналып, мұра қалдырушы
қайтыс болған кезде артында қалған қара шаңырақтағы балаларына тиесілі
болатыны байқалады.
Кейбір деректерде мұралық мүлік барлық балалар арасында тең бөлінеді
дей келе, егер әкесі балаларының біреуіне мұралық мүліктен үлес қалдырмаса,
ол билер соты арқылы мұралық үлесін даулап алуға құқылы болғанын айтады.
Сонымен қатар мұрагерлік құқықтың субектісі ретінде әйелдердің жағдайы
өзгеше болды. Көптеген деректерде әйелдер мұрагерлік құқық субъектісі бола
алмағанын айтады [19, 187 б.].
Қ.О. Байжановтың айтуынша патриархалды-рулық қауымның ыдырауына негіз
болған өндірістік қатынастардың дамуы нәтижесінде мұрагерлік құқықта үлкен
өзгерістер болғанын, яғни XIX ғасырда Ресей империясының саясатының
ықпалымен Жетісу облыстық басқармасы жинаған Қазақ әдет-ғұрып құқығы
жинағының Мұрагерлік құқық деп аталатын ІІ-бөлімінде мұра заң бойынша да,
өсиет бойынша қалуы мүмкін делінген. Және мұра қалдырушы барлық мұралық
мүліктің 13 бөлігін ғана өсиет бойынша қалдыра алады. Және бұл 13
бөліктің өзі мұралық мүліктің пассивін жойғаннан кейін, мұра қалдырушыны
жерлеуге қатысты шығындардан кейін ғана есептелді. Сондай-ақ бұл 13
бөлікке рулық меншіктегі жер ата-бабалар өмір сүрген киіз үй жиһаздарымен
бірге, ата-бабалардан қалған әскери құрал-саймандар кірмейтінін байқай
аламыз [19, 187 б.].
Өсиет бойынша мұрагерлікке нақты тоқталсақ, өсиет бойынша мұрагерге
шектеу қойылмаған. Кез келген адам ұлтына, жынысына, жасына қарамастан
мұрагер бола алатынын осы жерден білуге болады. Өсиет ауызша да, жазбаша
да жасалуы мүмкін еді. Бірақ өсиет барлық жағдайда мұра қалдырушының еркі
мүмкіндігінше барлық мұрагерлердің және кем дегенде екі куәнің қатысуымен
жасалуы тиіс [19, 187 б.]. Бұл жерде өсиет айтқан кезде, куәлардың
қатысуына сол кезде ерекше мән бергенін байқаймыз.
Сонымен қатар, рулық мал-мүліктің мұра қалдырушының бәйбішесінің кенже
баласына қалатынында айта кеткен. Мұнда мұра қалдырушы қалған әйелдерінің
(тоқал) балалары мен некеден тыс туылған балаларының құқықтық қысымы
байқалады. Одан кейін барып, XIX ғасырдың аяғында әйелдердің мұраға ие
болуы туралы нақты деректер кездеседі.
Мұрагерлік құқық шариат заңдарының ең күрделі бөлімі болып табылады.
Мұсылман адам қайтыс болғаннан кейін, бірінші кезекте мұралық мүліктен оны
жерлеуге байланысты және оның қарыздарын өтеуге байланысты шығындарды
төлейді. Осыдан кейін өсиет бойынша мұрагерлер өз қарыздарын алады. Бірақ
ол қалған бүкіл мүліктің 13-тен аспауы тиіс. Одан қалған мүлік заң бойынша
мұрагерлер арасында бөлінеді. Егер заң бойынша мұрагерлер болмаса, бүкіл
мүлікке қатысты өсиет заңды болып табылады. Мұсылмандарда заң бойынша
мұрагерлер деп туыстығы бойынша бес атаға дейінгі барлық ер адамдар, 3
атаға дейінгі барлық әйел адамдар есептеледі. Мұралық мүліктегі ер
адамдардың үлесі әрқашан әйел адамдардікінен екі есе көп болады. Заңды
мұрагер өсиет бойынша мұраға ие бола алмайды [19, 189 б.].
Барлық елдерде азаматтық құқықтың бір негізі әдет-ғұрып болып табылады
[20, 64 б.].
Қазақ мұрасының әдет-ғұрпындағы бастауларының бірі – рухани мұра
қалдыру болды. Оған халықтың ауыз әдебиеті арқылы болашақ ұрпаққа жеткен
өлең, дастандар, жырлар, шешендік сөздер мен билер шешімдері, хан жарлығы,
көшпелі қазақ халқының қоғамдық құрылысын басқаруға арналған заңдары да
бізге жеткен мұра есебінде сақталды.
Мұсылман құқығының ережелері исламды қабылдаған халықтардың әдет-ғұрып
құқық ережелерімен мазмұны жағынан көбіне-көп сай келетінін Н. Өсерұлы
қуаттайды [21, 5-33 бб.]. Ислам дінінің қазақ даласына келуі әкеден мирас
ретінде қалатын мүлікке иелік етуді исламдық жолмен реттестіріп, мұраның
әділ жолмен бөлінуін қолдады. Мұсылман құқығындағы мұрагерліктің бір
ерекшелігі мұрагер өз қалауы бойынша, тек қатаң белгіленген шекте ғана
иелену құқығын шектей алады [20, 74 б.].
Ж. Омаридың айтуынша, егер марқұм көзі тірісінде біреуге қарыз болса,
бала-шағасы оны өтеуге міндетті [22, 240 б.]. Яғни, мұрагерлік құқық
бойынша ауысатын мүлік шегінде өтелуі тиіс.
Мұсылмандық мұрагерлік құқық мұсылмандарға ғана таралады. Оның
ерекшеліктерін атап айтсақ: заңды мұрагерлердің пайдасына өсиетті шектеу;
заң бойынша мұраға ие болуда еркектер мен әйелдердің теңсіздігі; дәстүрлі
мұсылмандық құқықтық өзге дінді ұстанатын адамдардың мұрагерлік құқығын
мойындамауы; мұрагерлерді негізгі санатқа (сыныпқа) бөлу; қандас-туыстық
байланыстардың мұрагерлік-құқықтық қатынастардағы басымдығына байланысты
[23, 152 б.].
Мұрагерлік қатынастар жеке азаматтың мәртебесіне қатысты басқа салалар
секілді мұсылмандық құқықтың ұстанымдары барынша күшті орныққан сала болып
табылады [24, 84 б.].
Еуропа елдерінде мұрагерлік құқық азаматтық кодекстерінде қаралған.
Мәселен, заң бойынша мұрагерлік француз азаматтық кодексімен өсиет бойынша
болатын мұрагерліктен бөлек тәртіптелген. Англо-американдық құқыққа жататын
елдерде мұрагерлік қатынасты реттеуді сот прецедентімен бірге заңмен де
жүзеге асыруға айтарлықтай мән берілді (Англияның Өсиет туралы заңы
(1837), Мұрагерлік туралы заңы (1975) және т.б.) [20, 74 б.].
Шариатта да мұрагерлікке үлкен көңіл бөлінеді. Мұрагерлік құқық исламда
да туыстық жағынан реттеледі [10, 75 б.].
Қоғам дамуының жоғарғы жылдамдықпен жүруі заңға деген қажеттілікті
арттырса керек, сондықтанда әдет-ғұрып өмір ағымына ілесе алмағандықтан,
оның орнына заң қағидаларының келуі оңды.
Қазан төңкерісіне дейін Орта Азия мен Қазақстан елдерінде мұрагерлік
мәселелер әлеуметтік-экономиканың өсу деңгейіне, патриархалдық
қатынастардың сақталуына, меншік нысанының даму сатысына және тағы да басқа
себептермен тығыз байланысты болды [25, 147 б.].
Одақтас елдердің экономикасын тұтастай бақылауды өз қолына алуды мақсат
тұтқан кеңестік билік 1917 жылдың 26 қазанында Екінші Бүкілресейлік съезде
Жер туралы декретті қабылдады. Әртүрлі меншікке, оның ішінде жерге, суға,
орманға және т.б. иелік ету құқығы мүлдем жойылды [26].
Осы тұрғыда Э. Айкумбекова өзінің мақаласында 1917 және 1922 жылдардағы
Кеңестік дәуірдегі негізгі нормативтік-құқықтық актілерді талдау барысында
Кеңестік Үкімет барлық экономикалық аумақты өз бақылауында бүтіндей дерлік
қадағалағаны туралы қорытынды жасаған [27, 30-31 бб.]. Айта кететін жағдай,
өсиет бойынша мұрагерлікті реттейтін ережелерде көптеген шектеулерді
байқауға болады. Атап айтсақ, өсиет қалдырушы өзіне тиесілі мүлікті өз
қалауынша мұрагерлеріне үлестіре алмаған. Бұл өсиет бойынша мұрагерліктің
құқықтық болмысына қарама-қайшы келеді.
Әр қоғамдық құрылымда мұрагерлік құқықтың негізі қаланғаны сөзсіз.
Дегенмен, кеңес дәуірі тұсында мұрагерлік құқық азаматтық құқықтың бір
саласы болып нақты орнын тапты.
Кеңес дәуіріндегі мұрагерлік құқықтың жағдайы сол заманның бағыт-
бағдарына, экономикасына тәуелді болды. Сол кездегі саясат жеке меншікті
жоюды көздеді. Ал мұрагерлік құқық негізінің өзі жеке меншікпен тығыз
байланысты екені белгілі. Айталық, 1917 жылы 26 қазанда Жер туралы, 1917
жылы 14 желтоқсанда Банктерді ұштастыру туралы декреттер қабылданды.
Сонымен қатар, жеке меншікті жою мақсатында 1918 жылдың 27 сәуіріндегі БОАК-
тың № 34, 456 бабына сәйкес Об отмене наследования декретін айта кетсек
болады. Бұл декретте мұра алудың екі негізі, яғни заң бойынша және өсиет
бойынша мұрагерлік құқық мүлдем алынып тасталды. Осыған орай, мүлік иесі
қайтыс болғаннан кейін оған тиесілі болған барлық мүлік бүтіндей дерлік
мемлекет қарамағына өтті. Бұл декреттің жариялануы азаматтық құқық
саласында мұрагерлік құқықтың сол кездің өзінде-ақ едәуір орын алғанын
байқатады. Яғни, 1918 жылдың 27 сәуірінде БОАК-тың декретінен бұрын-соңды
мұрагерлік құқықтың екі негізінің бар болғанын байқаймыз.
Заман өзгеріп, жаңа саясат мұрагерлік құқықты қайта дамытуға өз үлесін
қосты. 1922 жылдың 22 мамырында қабылданған Об основных частных
имущественных правах, признаваемых РСФСР деген декретте, егер мұраның
жалпы құны 10000 алтын рубльден аспайтын болса, мұра қалдырушының зайыбына
және өзінің (мұра қалдырушының) тікелей ұрпақтарына өсиет бойынша және
заңды мұрагерлік құқық бойынша мұраны алу құқығы бекітілді.
1922 жылдың 31 қазанында қабылданып, 1923 жылдың 1 қаңтарында заңды
күшіне енген Қазақ КСР-нің АК-де мұрагерлік құқыққа қатысты елеулі
өзгерістер енгізілді. Онда мұрагерлік құқық бойынша мүлікті қалдыру
мүмкіндігі туралы ережелер қарастырылды. Қазақ КСР-нің АК-де мұра
қалдырушының тек жақын туыстары оның мұрагерлері (қайтыс болған адамның
жұбайы, оның балалары, немерелері мен шөберелері) болып табылады. Мұндай
шектеу заңды мұрагерлік пен өсиет бойынша мұрагерлік негіздерінде орын
алды. Заңды мұрагерлік бойынша мүлік аталған тұлғалардың, яғни
мұрагерлердің арасында өзара үлестірілген. Одан кейін мұрагерлік құқықтың
біршама өрлей түсу кезеңі 1945 жылдың 14 наурызында КСРО-ның Жоғарғы Кеңес
Президиумымен қабылданған О наследниках по закону и по завещанию деген
жарлығында, өсиет және заңды мұрагерлік негіздері Қазақ КСР-нің АК-де өз
орнын тапты. Бұл Жарлықтың қабылдануы мұрагерлік құқықтың дамуына едәуір
үлесін қосты. Аталмыш Жарлыққа Б.С. Антимонов пен К.А. Граве 3 түрлі сын
айтқан болатын. Берілген сын бойынша, біріншіден, заңды мұрагерлерді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.