Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Голофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Галофитті өсімдіктердің биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттері ... ... .12
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Голофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Голофитті өсімдіктердің емдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Голофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Галофитті өсімдіктердің биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттері ... ... .12
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Голофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары ... ... ... ... ... ... ..15
2.2 Голофитті өсімдіктердің емдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Қосымшалар
Кіріспе
Галофитті өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші (биоиндикатор) болып есептеледі. Қазақстанның Арал маңының солтүстік бөлігі мен Бетпақдалада голофитті шөлдер кездеседі. Онда оңтүстік тармағындағыдай көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым мен қыркүйек аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын – шашынның біркелкі таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың топырақта аздаған мөлшерде ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы жағдайлар тудырады.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит) ауыспалы егістікке ендіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту шаралары қарастырылған.
Голофитті жерлер топырақ құрамындағы гипс көптеген өсімдіктердің өсіп өнуіне мүмкіндік бермейтіндіктен өте сирек болатындықтан біртұтас бірлестік түзбейді. Тасты шөлдерде сұр, тұран, майкара жусандары, жапырағы етженді суккуленттер сияқты гипсофиттермен қатар қылшалар, теріскендер өседі. Тасты шөлдерде 100-120 тарта эндемик өсімдіктер өседі. Тасты шөлдердің бетін қиыршық тастар мен бір – бірімен желімделген сазды жыныстар алып жатады. Тығыз қабыршақты тасты шөл топырағында кең тараған өсімдіктердің қатарына баялыш пен көкпекті тасбұйырғынды жатқызуға болады. Шөлдің бұл түрі жануарлар дүниесіне өте кедей.
Сортаңды – Галафитті шөлдер тұзданған жерасты суы жер бетіне жақын жатқан шағын ойыстарда басқа шөлдердің арасында кішігірім Арал немесе дақ түрінде таралады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды. Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән. Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
Курстық жұмыстың мақсаты. Галофитті өсімдіктерді негізінен тұзсүйгіш өсімдіктероларды сор және сортаң жерлердің тұздарын бойына сіңірту үшін өсіріледі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу маңызды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Галофитті өсімдіктер туралы анықтау;
3. Галофитті өсімдіктердің түрлері;
4. Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Голофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
Галофитті өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші (биоиндикатор) болып есептеледі. Қазақстанның Арал маңының солтүстік бөлігі мен Бетпақдалада голофитті шөлдер кездеседі. Онда оңтүстік тармағындағыдай көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым мен қыркүйек аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын – шашынның біркелкі таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың топырақта аздаған мөлшерде ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы жағдайлар тудырады.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит) ауыспалы егістікке ендіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту шаралары қарастырылған.
Голофитті жерлер топырақ құрамындағы гипс көптеген өсімдіктердің өсіп өнуіне мүмкіндік бермейтіндіктен өте сирек болатындықтан біртұтас бірлестік түзбейді. Тасты шөлдерде сұр, тұран, майкара жусандары, жапырағы етженді суккуленттер сияқты гипсофиттермен қатар қылшалар, теріскендер өседі. Тасты шөлдерде 100-120 тарта эндемик өсімдіктер өседі. Тасты шөлдердің бетін қиыршық тастар мен бір – бірімен желімделген сазды жыныстар алып жатады. Тығыз қабыршақты тасты шөл топырағында кең тараған өсімдіктердің қатарына баялыш пен көкпекті тасбұйырғынды жатқызуға болады. Шөлдің бұл түрі жануарлар дүниесіне өте кедей.
Сортаңды – Галафитті шөлдер тұзданған жерасты суы жер бетіне жақын жатқан шағын ойыстарда басқа шөлдердің арасында кішігірім Арал немесе дақ түрінде таралады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды. Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән. Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
Курстық жұмыстың мақсаты. Галофитті өсімдіктерді негізінен тұзсүйгіш өсімдіктероларды сор және сортаң жерлердің тұздарын бойына сіңірту үшін өсіріледі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу маңызды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Галофитті өсімдіктер туралы анықтау;
3. Галофитті өсімдіктердің түрлері;
4. Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Голофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Горышина Т.К. Экология растений. М., "Высшая школа", 1979
2. Практикум по анатомии растений. Под ред. Д.А. Транковского. М.: Изд-во Высшая школа. 1979.
3. Вехов В.Н. Практикум по анатомии и морфологии высших растений. М.: Изд-во МГУ, 1980.
4. Культиасов И.М. Экология растений. М., Изд-во МГУ, 1982.
5. А.Е. Васильев и др. / Ботаника. Морфология и анатомия растений М., Просвещение, 1988.5.
6. Рейвн П. и др. Современная ботаника. М., т. 1, 2, 1990.
7. Красильникова Л.А. Анатомия растений. Растительная клетка, ткани, вегетативные органы. Харьков, 1991.
8. Лаптев Ю.П. Өсімдіктер от А до Я/ Лаптев Ю.П.. - М.: Колос, 1992.
9. Курсанов Л.И. и др. Ботаника. Т. 1., М., 1996.
10. Еленевский А.Г. Ботаника высших, или наземных, растений: М.: Academіa, 2000.
11. Лотова Л.И. Морфология и анатомии высших растений. М. Эдиторная УРСС, 2000.
12. «Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы» (Ә.Ә. Әметов, П.М. Мырзақұлов). «Қазақ университеті »Алматы 2000 ж
13. Бавтуто Г.А. Атлас по анатомии растений. Минск: Урожай, 2001.
14. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
15. Поплавская Г.И. Экология растений. Изд-во АН СССР, 2.с.148 2002
16. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы,
17. "Қазақстан Энциклопедиясы" Алматы. 2005
18. Сыр бойы. Қызылорда обл. газеті. 2012 05.06. № 6 басылым.
19. http://www.google.com/imgres/imgurl=http://upload.wikimedа
20. http://kk.wikipedia.org/wiki/голофитті өсімдіктер
1. Горышина Т.К. Экология растений. М., "Высшая школа", 1979
2. Практикум по анатомии растений. Под ред. Д.А. Транковского. М.: Изд-во Высшая школа. 1979.
3. Вехов В.Н. Практикум по анатомии и морфологии высших растений. М.: Изд-во МГУ, 1980.
4. Культиасов И.М. Экология растений. М., Изд-во МГУ, 1982.
5. А.Е. Васильев и др. / Ботаника. Морфология и анатомия растений М., Просвещение, 1988.5.
6. Рейвн П. и др. Современная ботаника. М., т. 1, 2, 1990.
7. Красильникова Л.А. Анатомия растений. Растительная клетка, ткани, вегетативные органы. Харьков, 1991.
8. Лаптев Ю.П. Өсімдіктер от А до Я/ Лаптев Ю.П.. - М.: Колос, 1992.
9. Курсанов Л.И. и др. Ботаника. Т. 1., М., 1996.
10. Еленевский А.Г. Ботаника высших, или наземных, растений: М.: Academіa, 2000.
11. Лотова Л.И. Морфология и анатомии высших растений. М. Эдиторная УРСС, 2000.
12. «Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы» (Ә.Ә. Әметов, П.М. Мырзақұлов). «Қазақ университеті »Алматы 2000 ж
13. Бавтуто Г.А. Атлас по анатомии растений. Минск: Урожай, 2001.
14. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002
15. Поплавская Г.И. Экология растений. Изд-во АН СССР, 2.с.148 2002
16. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы,
17. "Қазақстан Энциклопедиясы" Алматы. 2005
18. Сыр бойы. Қызылорда обл. газеті. 2012 05.06. № 6 басылым.
19. http://www.google.com/imgres/imgurl=http://upload.wikimedа
20. http://kk.wikipedia.org/wiki/голофитті өсімдіктер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Голофитті өсімдіктер туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Галофитті өсімдіктердің
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық
қасиеттері ... ... .12
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Голофитті өсімдіктердің түрлері және таралу
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Голофитті өсімдіктердің емдік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
Қосымшалар
Кіріспе
Галофитті өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші
(биоиндикатор) болып есептеледі. Қазақстанның Арал маңының солтүстік бөлігі
мен Бетпақдалада голофитті шөлдер кездеседі. Онда оңтүстік тармағындағыдай
көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым мен қыркүйек
аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын – шашынның біркелкі
таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың топырақта аздаған мөлшерде
ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы жағдайлар тудырады.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі
шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң
шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит)
ауыспалы егістікке ендіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту
шаралары қарастырылған.
Голофитті жерлер топырақ құрамындағы гипс көптеген өсімдіктердің өсіп
өнуіне мүмкіндік бермейтіндіктен өте сирек болатындықтан біртұтас бірлестік
түзбейді. Тасты шөлдерде сұр, тұран, майкара жусандары, жапырағы етженді
суккуленттер сияқты гипсофиттермен қатар қылшалар, теріскендер өседі. Тасты
шөлдерде 100-120 тарта эндемик өсімдіктер өседі. Тасты шөлдердің бетін
қиыршық тастар мен бір – бірімен желімделген сазды жыныстар алып жатады.
Тығыз қабыршақты тасты шөл топырағында кең тараған өсімдіктердің қатарына
баялыш пен көкпекті тасбұйырғынды жатқызуға болады. Шөлдің бұл түрі
жануарлар дүниесіне өте кедей.
Сортаңды – Галафитті шөлдер тұзданған жерасты суы жер бетіне жақын
жатқан шағын ойыстарда басқа шөлдердің арасында кішігірім Арал немесе дақ
түрінде таралады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда
әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды.
Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән.
Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан
қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның
құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ
болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
Курстық жұмыстың мақсаты. Галофитті өсімдіктерді негізінен тұзсүйгіш
өсімдіктероларды сор және сортаң жерлердің тұздарын бойына сіңірту үшін
өсіріледі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу маңызды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Галофитті өсімдіктер туралы анықтау;
3. Галофитті өсімдіктердің түрлері;
4. Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін
зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Голофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде
шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық ерекшеліктері
1.1 Галофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет
ГАЛОФИТТЕР (грек. hals – тұз және phylon – өсімдік) – сор және сортаң
топырақтарда өсетін өсімдіктер. Галофитті өсімдіктер 3 топқа бөлінеді:
эвгалофиттер немесе тығыз Галофитті – бұлардың клеткаларындағы
протоплазмасы тұздылығы жоғары ортаға бейімделген өсімдіктер (жапырақтары
етжеңді, сабақтары жуан болады); криногалофиттер – жапырағы мен сабағына
жиналып қалған тұзды сыртқа шығаратын арнайы бездері бар өсімдіктер (мыс.,
кермек, жыңғыл, т.б.); гликогалофиттер – тамырлары тұзды аз өткізуге
бейімделген өсімдіктер (мыс., жусанның кейбір түрлері). Галофитті
өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші (биоиндикатор) болып
есептеледі.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі
шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң
шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Солтүстік зона тармағына тән шөлдердің қатарына жатады. Олар үстіртте,
Арал маңының солтүстік бөлігі мен Бетпақдалада таралған. Онда оңтүстік
тармағындағыдай көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым
мен қыркүйек аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын –
шашынның біркелкі таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың біршама аз
болуымен температураның аздап төмен болуы вегатациялық кезеңде топырақта
аздаған мөлшерде ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы
жағдайлар тудырады. Саздан жусанды, сортаң шөпті – жусанды шөлдерге жусан,
бұйырғын көкпек байалыш итсигек сияқты құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер
тән. Онда жусандар басым болғандықтан жиырмадан астам түрі өседі. Камфосма
және алабота тұқымдас өсімдіктерде кездеседі. Қар еріген кезде температура
төмен болып топырақтың беті қызып үлгермейтіндіктен эфемерлер мен
эфемеройдтар аз болады. Жауын – шашынның аздығы топырақтың қимасында
карбонаттардың мөлшерінің шамалы болуына қарамастан беткі қабатының
шайылуына, жылдам қозғалатын суда жақсы еритін тұздардан арылуына онша әсер
етпейді. Сазды шөлдерде аз карбонатты қоңыр – сұр топырақ басым болады.
Суды нашар өткізуі мен капиллярлығының жоғары болуы топырақ қабаттарының
тұзданып, сортаңдар мен сорлардың дамуына қолайды жағдай тудырады. Бұл
шөлге тән басты ерекшелік топырақ - өсімдік жамылғысының бір – бірінен
айқын байқалатын кешенділігінде.
Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзіне тән өсімдік жамылғысы
алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың ішінде 200 – 215 түрі –
эндемиктер. Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстік далалы жердегі
құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн. га., немесе еліміздің жер
аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-тұқымдасты – жартылай бұталы
(боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-
еркекшөпті) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстік тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерінің 18,9%-ын алып
жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді),
сексеуілді, бұталы (қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғысы дамыған; 3)
оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 30,3 млн. га, немесе
Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты – жартылай
бұталы (сұр-жусанды, эфемерлі), ал дөң және тізбектелген аллювийлі – эолды
құмдарда бұталы-сексеуілді-эфемероидты (сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік
жамылғылары тән; 4) тау етегіндегі құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн.
га немесе Қазақстанның 1,2%-ы. Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай
бұталы өсімдіктер өседі; 5) тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6
млн. га, немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр.
Каспий теңізінің жағалауы мен Аралдың оңтүстігін Қарабұғаз – Голдың
айналасын ұнғұз бен узбойдың ескі қолаттарының біршама аумағын сорлар алып
жатыр. Бұл шөлдердің субсратын сорнар құрайды. Өсімдіктердің өсіп өнуіне
субстраттың белгілі дәрежеде тұздануі мен топырақтың жерасты еспе суымен
ылғалдану қолайлы жағдай тудырады. Қатты тұзданған топырақта өсуге
өсімдіктердің аздаған түрлері ғана бейімделгендіктен түр құрамы аз. Тұзды
жерлерде өсуге бейімделген өсімдіктердің ерекше тобын Галафиттер құрайды.
Олардың қатарына сабағы мен жапырағы етженді бойына су жинап құрғақшылық
кезеңде үнемдеп пайдаланатын суккулянттар жатады. Оларға сарсазаң сортаң
шөп сияқты бірқатар өсімдіктер жатады.
Бұл еңбекте шөлейтке дала типіндегі астық тұқымдастары бетеге, селеу,
шисабақпен бірге құрғақшылыққа өте төзімді жартылай бұталардың, жусан және
изеннің маңызы өте жоғары Келлер,1923.
Оған бетегелі-ақ жусанды, бидайықты-қара жусанды,көкпекті қауымдастықтар
жатады. Алайда бұлармен бірге далалық типтегі бірлестіктер кездеседі. Соның
нәтижесінде А.В.Прозоров кейінгі қорытындыға келді:негізгі жартылай
бұталардан тұратын қауымдастықтар шөлге, ал дәнді дақылдардан тұратындар
далаға жатады. Астық тұқымдасты-жусанды бірлестіктер Батыс Қазақстанның
оңтүстігінен жіңішке жолақпен өтеді. Оған Далаланған шөл термині
берілген. Ал, облыстың қалған даласы ауданын Лабренко Е.Ш. түсінігі бойынша
шөлді далаларға жатқызу керек.
Сайқын стационарының ауданындағы табиғи өсімдік дүниесін зерттеуді 1950
жылы И.В.Каменецкая бастаған (1952 ж). Алғашқы жылы негізгі өсімдік
қауымдастықтарының жүйесін және құрылымын зерттеуге, картаға түсіруге және
өсімдік дүниесінің азық базасы ретінде таралуын қарастыруға көңіл
аударылған. Бұл жұмысты И.В.Ларин басқарған. 13 қауымдастық зерттеліп,
метрлік алаңқайлар бөлінген. Негізінен кездесетін қауымдастықтар: изенді,
қара жусанды-изенді,қара жусанды, кестежусанды, кестежусанды-астық
тұқымдасты-әр шөптесінді, селеулі, бетегелі-селеулі, әр шөптесінді-астық
тұқымдасты, бидайықты селеулі-жоңышқалы, қоңырбасты-арам жасанды,
сүттігенді.
Шөлейттік тип шалғынды-каштанды топырақтағы кестежусанды және
бидайықты қауымдастықтармен сипатталады. Өсімдіктің далалық типі
микрорельфтің түсіңкі аудандарын алып жатады. Әсіресе бетегелі, бидайықты,
селеулі және селеулі-әр шөптесінді өсімдіктер бірлестіктер жиі кездеседі.
Қазақстанда голофитті өсімдіктер өсетін жерлер:
Тобылғылы-бетегелі-сексеуілді қауымдастық (Stipa iessingifna-Festuca
vaiesiaca-Spicala hyrericifolia), микрорельфтің ойқылды формаларына,
шалғындық-қоңыр топырақты аудандарға сай келеді. 2002 жылы мамыр-маусым
айларында бұл бірлестіктен 32 түрлі өсімдік кездестірілген.
Тобылғы-бетегелі-сексеуілді қауымдастықтардың ішінде доминантты- Stipa
Lessingiana, орташа биіктігі 35-40см. Бетегеге жоғарғы экологиялық
амплитуда тән және ол түрлі топырақта өсе алады қою каштанды, каштанды,
ашық-каштанды.Бетеге тырсамен Stipa capillata, Лессинг селеуімен S.
Lessingiana, жолеркек бидайық пен Agropyron desertorum және т.б. астық
тұқымдастарымен қауымдастық түзеді.
Бұнда басым кездесетін түрлер: ақ жусанды, арам жусанынан тұратын
жартылай бұталар; тікенді әремнен, шашақбасты аққаңбақтан, жоңышқаның
түрлерінен, қарапайым мыңжапырақтан, дала сәлбенінен, қарапайым киік отынан
тұратын шөптесін өсімдіктер және тобылғы, келерия жиі кездеседі. Өсімдік
жамылғысында тек шөп ярусы С бар және ол төрт ярус тармағынан тұрады.
Бірінші ярус тармағы С1 75-100см тобылғыдан құралған.
Екінші ярус тармағы С2 70-50см селеу және шөптесін өсімдіктер өседі.
Үшінші ярус тармағы С3 50-30см бетегеден, түйнекті және тікенді
әремнен, румын жоңышқасынан, орыс және солтүстік қызылбояудан тұрады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда
әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды.
Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән.
Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан
қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның
құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ
болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
1.2 Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері
Төменгі сатыдағы өсімдіктер субстраттан ылғалды бүкіл талломы
(вегетативті ағза) арқылы, ал жаңбыр тамшыларын, шық, түман ылғалын бүкіл
денесімен сіңіреді. Қыналар өздерінің қурғақ салмағынан 2-3 есе көп ылғалды
бойында сақтай алады. Өсімдіктердің тамыр жүйелерінің айналасында ылғал
қоры азайған кезде өсімдік тамырлары өсу арқылы беткі ауданын үлкейтеді.
Далалы және шөлді аймақтардағы өсімдіктерден эфемерлі тамыр жүйелерін
байқауға болады. Олар топырақ ылғалды кезде тез өсіп, қүрғақшылық
басталғанда тез қурап кетеді.
Өсімдіктерде тамыр жүйелерінің шашақтануы бойынша экстенсивті және
интенсивті тамыр жүйелерін ажыратады. Экстенсивті тамыр жүйесі топырақ
қабатына терең енгенімен, әлсіз шашақтанады. Мұндай тамыр жүйелері көптеген
дала және шөл өсімдіктерінде (сексеуіл, жантақ) кездеседі (10 сурет).
Интенсивті тамыр жүйе топырақтың аз ғана бөлігін алғанымен, шашақтануы
күшті болады (көптеген шымды астық тұқымдастарда, бидайда, қара бидайда).
Жоғарыда айтылғандай құрғақ жердегі өсімдіктердің тамыр жүйесі жақсы
дамыған, мысалы, теректің тамыр жүйесі 2-3 метр, Қара сексеуілдікі 8 метр,
жанғақтікі 15 метр, эвкалиптікі 152 метр тереңдікке дейін топырақ қабатына
енеді. Шөлде өсетін өсімдіктердің жалпы салмағының 910 бөлігі жердің
астында болса, сулы жердегі өсімдіктердің салмағы керісінше жердің бетінде,
яғни топырақтың үстіңгі қабатында шоғырланады. Шөлдегі бүталардың
жапырақтары қатты әрі кіші, қабығы тығыз болып келеді. Бүл ерекшеліктер өз
кезегінде өсімдіктің бойьщдағы судың булануын азайтады. Ал көптеген
өсімдіктердің жапырақтары нәзік, әрі жүқа болады. Олар ылғал бар кездері
Жалырақ жаяды да, қүрғақшылық кездері түсіп қалады.
Қазақ қолда барда алтынның қадiрi жоқ, – дейдi. Шындығында да солай.
Жазғытұры сакураның гүлдегенiн көремiз деп жұрт жапон жерiне жөңкiледi.
Батыста акацияның бүршiк жарған кезiн табиғаттың ең бiр әсем мезгiлi деп
есептейдi. Ал жаз шыға қалтасы көтергендер тамариск тамашалауға сахараның
шөлiне қарай ағылады.
Сакура деп жүргенiмiз кәдiмгi шиенiң көпшiлiктiң назарына iлiнiп, күтiмге
алынып, құрметке бөленген бiр тұқымдасы. Бiздiң құмдағы қаптаған қалың
қоянсүйек – сегiз жүзге тарта түрге бөлiнетiн акацияның құмдық акация
делiнетiн бiр түрi. Оны грекше ammodendron - аммодендрон (аmmos – құм,
dendron – ағаш деген сөз), орысша песчанная акация деп атайды. Ал
тамарикс деп әзәулие қылып жүргенi өзiмiздiң жыңғыл. Бiзге оны орыс
ғалымдары гребенщик, болмаса бисерник деп оқытты.
Жыңғыл немесе Тамарикс (Tamarix) жер талғамайды, ми қайнатар ыстыққа да,
елу градус аязға да мiнi құрымайды, басқа ағаштардай емес, бойында нәрi
болса суға батып кетедi. Әлемде жыңғылдың елуден астам түрi бар, биiктiгi 8
метрге дейiн жетедi. Сондықтан оны бұта деп те, ағаш деп те атайды. Қазақ
даласында жыңғылдың 11 түрi өседi, ең көп тарағаны қызыл жыңғыл (Тamarix
ramosissima). Мамыр айынан қыркүйекке дейiн гүлдейдi. Жапырағы ұсақ,
жұмыртқа тәрiздi, сабақ бойына кезектесiп орналасады. Гүлi өте ұсақ, масақ
не сыпыртқы тәрiздi, қызғылт, алқызыл, ақшыл көк не ақшыл түстi болады.
Жемiсi – үш қырлы қауашақ, қабығы қою қызыл не сарғыш қызыл түстi.
Жаздың екiншi жартысындағы қатты ыстықта жыңғыл бұтақтарынан тұз
бөлiну делiнетiн ерекше құбылыс басталады. Жыңғыл күндiз ақ түстi тұз
кристалдарын жамылған күйде тұрады да, кешке қарай бойына ылғал тартқан
тұздың әсерiнен өте әдемi түрге енедi. Сөйтiп жыңғыл сүреңсiз өңiрге өзiнiң
ақшыл немесе қызғылт түстi қалың өскен нәзiк гүлдерiмен көркем рең бередi.
Сондықтан батыстағы басқа жұрт жыңғылды әлемдегi ең әсем өсiмдiктiң бiрi
есебiнде елдi мекенiн көркейтуге қолданады. Ал қазақтың әйелi оны сабау,
еркегi шыбыртқыға сап етедi, табылса тамызық қылуға да кетәрi емес. Себебi,
оның қаттылығы темiрден қалыспайды, ал қызуы көмiрiңнен кем емес және ылғал
күйiнде де жана бередi. Бiрақ, қазақ жыңғылды iштей қасиеттi санап, қадiр
тұтады. Онысын отбасы тағдыры шешiлер тұста, жаңа түскен келiнiнiң бетiн
ашқан кезде ғана сездiредi.
Жыңғылды қазақ қана емес, әлемнiң өзге жұрты да емдiк қасиетi бар өсiмдiк
есебiнде ерекше қастерлейдi. Көпшiлiгi оны киелi бұта деп атап, дiни
ғибадат орындарын әшекейлеуге қолданады. Тибет медицинасында жыңғылдың
қабығы мен тамырын тұнба түрiнде асқазан-iшек ауруларын емдеуге,
жапырақтарын ревматизммен ауырғанда, ал шырынын iрiңдi жараны емдеуге
пайдаланады. Моңғолияда оның жапырақты бұтақтарын қайнатып, емдiк қасиетi
бар дәмдi сусын әзiрлейдi. Жыңғылдың ақшыл сарғыш түстi дiңi қолөнер
бұйымдарын iстеуге таптырмайтын материал болып есептеледi. Сондай-ақ оны
терi илеуге және өңiн бермейтiн сапалы бояулар жасауға да қолданады.
Жиде – жидектер тұқымдасына жататын ағаш және бұталы өсімдік. Жиде
ағашы еліміздің барлық өңірінде өседі. Биіктігі 10 метрге дейін жететін
бұталы ағаш. Жапырақтарының үстіңгі беті сұрғылт көк, астыңғы жағы ақшыл,
діңі және бұтақтары жылтыр, қызыл-қоңыр түсті. Жапырақтары сопақша келген,
ұзындығы 3-8 см, ені 0,4-1,8 см. Гүлі ұсақ, жұпар, хош иісті, қызғылт сары.
Гүлінің жұпар иісі жүз метрге дейін шығып тұрады. Жиденің гүлінен ара бал
жинайды. Жиде жеміс-жидек тұқымдастарының ішіндегі ең соңында гүлдейтін
ағаш. Еліміздің оңтүстік өңірлерінде мамыр мен маусымда, ал солтүстік
өңірлерде маусым мен шілде айларында гүлдейді. Жидегі сүйекті, тәтті,
құрғақ болады. Дүние жүзінде жиденің 40-қа жуық түрі бар. Қазақстанда 2
түрі өседі. Біріншісі – ұсақ, ақшыл түсті, сүйір жемісті жидек ағашы.
Биіктігі 3-4 метр, бұталары тікенді болып келеді. Республикамыздың
батысында, оңтүстігінде, Жоңғар, Іле, Күнгей Алатауларында, Қаратауда,
сонымен бірге Сырдария, Шу, Талас, Іле, Арыс, Сарысу өзендерінің маңайында,
көл бойындағы тоғайларда, құмды және сортаң жерлерде өседі. Екіншісі –
түркмен жидесі еліміздің оңтүстік аймағында өседі. Биіктігі 3-8 метр.
Жидегі ірі, түсі қоңыр.Жиде – көптеген дертке шипа. Гүлінің құрамында эфир
майы, жапырағында аскорбин қышқылы болады. Сабағы мен бұтағының құрамында
илік және бояу заттары бар. Жидегінде қант, органикалық қышқылдар, ақуыз,
көмірсулар, фруктоза, аздап илік заттар, дәрумендер бар. Жидеде Едәрумені
көп болады. Жидені іштің ауырғанын басу, иммунитетті көтеру, ас қорыту
органдарының жұмысын жақсарту үшін пайдаланады. Жүрек-қан тамырлары
ауруларын жидек жемісімен емдейді. Жиде құрғақшылыққа төзімді. Оны құм
тоқтатуға, жыра, арық, өзен бойын, қаланы көгалдандыруға пайдалану керек.
Гүлінен хош иісті май, иіс сулар алынады. Жиде балы адам денсаулығына өте
пайдалы.
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін
зерттеу
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит)
ауыспалы егістікке өндіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту
шаралары қарастырылған.
Түзсүйгіш өсімдіктер (Галофиты; гр. hals— туз, phiton — өсімдік ) —
сортаңданған топырақта тіршілік етуге бейімделген өсімдіктер (мысалы,
жусанның кейбір турлері, жыңғыл, солерос, тағы басқа). Түзсүйгіш өсімдіктер
шөлдерде және шолейттерде, мұхиттың кейбір жағалауларында кең таралған.
Түзсүйгіш өсімдіктер сортаңданған топырақта тіршілік етуге арнайы
физиологиялық бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Топырақ ерітіндісіндегі
концентрациясы жоғары тұзға төзу өсімдіктің су режимімен байланысты және
төзгіштер стратегиясын көрсетеді. Тұздың концентрациясы жоғары ерітіндіден
суды сіңіру үшін өсімдік клетка шырынының осмостық қысымын көтеруі мүмкін
немесе су тұтынуды шырын есебінен (яғни, шырынды жапырақтарда және
сабақтарда ылғалдық жиналуы, мысалы, солерос) тұздың артық мөлшерін арнайы
лептесіктер арқылы жапырақ бетіне шығарып, азайтуы мүмкін. Түзсүйгіш
өсімдіктер түрлері далалық белдемде қара топырақты жерді суарудан немесе
жолдағы қарды еріту үшін үнемі тұз пайдаланудан болатын топырақтың
сортандану процесінің көрсеткіші ретінде қолданылады.
Галофиттер-тұзды топырақтарда тіршілік ететін жоғары тұздылыққа
бейімделген өсімдіктер. Галофитті тұқымдастар- алаботалылар, свинчактылар,
иттабандылар, жыңғылдылар. Галофиттер флорасы аридті зоналарда әртүрлі және
бай болады.
Морфофизиологиялық ерекшеліктеріне және тұздылануға адаптациясына
байланысты бірнеше галофит топтарын бөлуге болады. (Генгель П.А.)
Эугалофиттер (солянки). Бұл басым көпшілігі солончак пен тұздалған
комплексті сор жерлерде өсетіндер. Мысалы: Европалық бұзаубас, бүршікті
сарсазан, Salsola, Petrosimonia, Suaeda, Obione туыс түрлері т.б.
Криногалофиттер (тұз шығарушылар). Бұл өсімдіктер тұзда ерітінді
ретінде арнайы жапырақтарындағы бездері арқылы артық тұзды сыртқа шығаруға
қабілетті.
Гликогалофиттер бұған ксерофильді өсімдіктер жатады (мысалы, дала мен
жартылай далада тіршілік ететін көпшілігі ермендер). Гликогалофиттер тұқым
жүйесі тұздарды өткізбейді. Сондықтан қатты тұзды топырақта өсетін
өсімдіктер ұлпаларында тұз жиналмайды. Бұл тамыр кедергісі (барьері)
жұмысы белгісіз.
Терең тамыр жүйесі арқасында тұздалудан қашатын өсімдіктер топтарын
еске салуға болады. Бірақ олар қатты тұздалған жерде тіршілік етеді,
олардың сору тамырлары терең аз тұздалған деңгейде орналасады. Мысалы:
тростник, Сырдарья қойнауларында өсетін тростниктің химиялық сараптамасы
тұздалуды әртүрлі дәрежелі және құрамды болуы жер асты мүшелері мен
тамырларының құрамының біртектілігін көрсетеді. Сол кезде осы жерде өсетін
біржылдық сораң (солянка) онша терең емес тамырымен жоғары деңгейдегі
тұздалған ерекшелігіне байланысты. Қамысқа ұқсас сібір кендірі т.б. түрлер.
Бұларды кейде псевдогалофиттер деп те ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Голофитті өсімдіктер туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Галофитті өсімдіктердің
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық
қасиеттері ... ... .12
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Голофитті өсімдіктердің түрлері және таралу
аймақтары ... ... ... ... ... ... .. 15
2.2 Голофитті өсімдіктердің емдік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...26
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .28
Қосымшалар
Кіріспе
Галофитті өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші
(биоиндикатор) болып есептеледі. Қазақстанның Арал маңының солтүстік бөлігі
мен Бетпақдалада голофитті шөлдер кездеседі. Онда оңтүстік тармағындағыдай
көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым мен қыркүйек
аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын – шашынның біркелкі
таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың топырақта аздаған мөлшерде
ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы жағдайлар тудырады.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі
шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң
шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит)
ауыспалы егістікке ендіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту
шаралары қарастырылған.
Голофитті жерлер топырақ құрамындағы гипс көптеген өсімдіктердің өсіп
өнуіне мүмкіндік бермейтіндіктен өте сирек болатындықтан біртұтас бірлестік
түзбейді. Тасты шөлдерде сұр, тұран, майкара жусандары, жапырағы етженді
суккуленттер сияқты гипсофиттермен қатар қылшалар, теріскендер өседі. Тасты
шөлдерде 100-120 тарта эндемик өсімдіктер өседі. Тасты шөлдердің бетін
қиыршық тастар мен бір – бірімен желімделген сазды жыныстар алып жатады.
Тығыз қабыршақты тасты шөл топырағында кең тараған өсімдіктердің қатарына
баялыш пен көкпекті тасбұйырғынды жатқызуға болады. Шөлдің бұл түрі
жануарлар дүниесіне өте кедей.
Сортаңды – Галафитті шөлдер тұзданған жерасты суы жер бетіне жақын
жатқан шағын ойыстарда басқа шөлдердің арасында кішігірім Арал немесе дақ
түрінде таралады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда
әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды.
Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән.
Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан
қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның
құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ
болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
Курстық жұмыстың мақсаты. Галофитті өсімдіктерді негізінен тұзсүйгіш
өсімдіктероларды сор және сортаң жерлердің тұздарын бойына сіңірту үшін
өсіріледі. Сондықтан бұл тақырыпты зерттеу маңызды.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктерін анықтау;
2. Галофитті өсімдіктер туралы анықтау;
3. Галофитті өсімдіктердің түрлері;
4. Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін
зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Голофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде
шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
І Галофитті өсімдіктер және олардың биологиялық ерекшеліктері
1.1 Галофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет
ГАЛОФИТТЕР (грек. hals – тұз және phylon – өсімдік) – сор және сортаң
топырақтарда өсетін өсімдіктер. Галофитті өсімдіктер 3 топқа бөлінеді:
эвгалофиттер немесе тығыз Галофитті – бұлардың клеткаларындағы
протоплазмасы тұздылығы жоғары ортаға бейімделген өсімдіктер (жапырақтары
етжеңді, сабақтары жуан болады); криногалофиттер – жапырағы мен сабағына
жиналып қалған тұзды сыртқа шығаратын арнайы бездері бар өсімдіктер (мыс.,
кермек, жыңғыл, т.б.); гликогалофиттер – тамырлары тұзды аз өткізуге
бейімделген өсімдіктер (мыс., жусанның кейбір түрлері). Галофитті
өсімдіктер топырақтың сорға айналуында көрсеткіші (биоиндикатор) болып
есептеледі.
Шалғынның сортаңдау топырағында бидайық, арпабас, айрауық және әртүрлі
шөптесіндер өскен. Кейбір жерлерінде жусан және бір жылдық сораң
шөптесіндер топтамаларын құрайтын галофитті өсімдіктер кездеседі.
Солтүстік зона тармағына тән шөлдердің қатарына жатады. Олар үстіртте,
Арал маңының солтүстік бөлігі мен Бетпақдалада таралған. Онда оңтүстік
тармағындағыдай көктемгі жауын – шашынды кезең айқын байқалмайды. Маусым
мен қыркүйек аралығындағы жылы кезеңде айына 10-15 милимертден жауын –
шашынның біркелкі таралуы оңтүстік шөлге қарағанда буланудың біршама аз
болуымен температураның аздап төмен болуы вегатациялық кезеңде топырақта
аздаған мөлшерде ылғалдың сақталуы өсімдіктердің өсіп - өнуіне қолайлы
жағдайлар тудырады. Саздан жусанды, сортаң шөпті – жусанды шөлдерге жусан,
бұйырғын көкпек байалыш итсигек сияқты құрғақшылыққа төзімді өсімдіктер
тән. Онда жусандар басым болғандықтан жиырмадан астам түрі өседі. Камфосма
және алабота тұқымдас өсімдіктерде кездеседі. Қар еріген кезде температура
төмен болып топырақтың беті қызып үлгермейтіндіктен эфемерлер мен
эфемеройдтар аз болады. Жауын – шашынның аздығы топырақтың қимасында
карбонаттардың мөлшерінің шамалы болуына қарамастан беткі қабатының
шайылуына, жылдам қозғалатын суда жақсы еритін тұздардан арылуына онша әсер
етпейді. Сазды шөлдерде аз карбонатты қоңыр – сұр топырақ басым болады.
Суды нашар өткізуі мен капиллярлығының жоғары болуы топырақ қабаттарының
тұзданып, сортаңдар мен сорлардың дамуына қолайды жағдай тудырады. Бұл
шөлге тән басты ерекшелік топырақ - өсімдік жамылғысының бір – бірінен
айқын байқалатын кешенділігінде.
Шөлді аймақ – жалпы аум. 124,6 млн. га. Өзіне тән өсімдік жамылғысы
алуан түрлі, 2500 – 2800 түр бар, олардың ішінде 200 – 215 түрі –
эндемиктер. Шөлді аймақ 5 белдемге ажыратылады: 1) солтүстік далалы жердегі
құрғақ, қоңыржай-ыстық шөлдер – аум. 40 млн. га., немесе еліміздің жер
аумағының 14,7%-ы. Өсімдік жамылғысы астық-тұқымдасты – жартылай бұталы
(боз, еркекшөпті-жусанды) шөлдер мен құмдақ-бұталы (жүзгін-раң-шағыржусан-
еркекшөпті) шөлдер тарайды; 2) орталық (солтүстік тұрандық) өте құрғақ,
ыстық шөлдер – аум. 51,2 млн. га, немесе республика жерінің 18,9%-ын алып
жатыр. Бұл жерлерде жартылай бұталы (жусанды, бұйырғынды, изенді),
сексеуілді, бұталы (қоянжын-жүзгінді) өсімдік жамылғысы дамыған; 3)
оңтүстіктегі өте құрғақ, ыстық шөлдер – аум. 30,3 млн. га, немесе
Қазақстанның 11,1%-ын алып жатыр. Бұл жерлерге эфемероидты – жартылай
бұталы (сұр-жусанды, эфемерлі), ал дөң және тізбектелген аллювийлі – эолды
құмдарда бұталы-сексеуілді-эфемероидты (сексеуіл-қоянжын-жүзгінді) өсімдік
жамылғылары тән; 4) тау етегіндегі құрғақ, өте ыстық шөлдер – аум. 3,2 млн.
га немесе Қазақстанның 1,2%-ы. Негізінен эфемероидты ірі шөптесін-жартылай
бұталы өсімдіктер өседі; 5) тау етегіндегі өте құрғақ шөлдер – аум. 11,6
млн. га, немесе республиканың 4,3%-ын алып жатыр.
Каспий теңізінің жағалауы мен Аралдың оңтүстігін Қарабұғаз – Голдың
айналасын ұнғұз бен узбойдың ескі қолаттарының біршама аумағын сорлар алып
жатыр. Бұл шөлдердің субсратын сорнар құрайды. Өсімдіктердің өсіп өнуіне
субстраттың белгілі дәрежеде тұздануі мен топырақтың жерасты еспе суымен
ылғалдану қолайлы жағдай тудырады. Қатты тұзданған топырақта өсуге
өсімдіктердің аздаған түрлері ғана бейімделгендіктен түр құрамы аз. Тұзды
жерлерде өсуге бейімделген өсімдіктердің ерекше тобын Галафиттер құрайды.
Олардың қатарына сабағы мен жапырағы етженді бойына су жинап құрғақшылық
кезеңде үнемдеп пайдаланатын суккулянттар жатады. Оларға сарсазаң сортаң
шөп сияқты бірқатар өсімдіктер жатады.
Бұл еңбекте шөлейтке дала типіндегі астық тұқымдастары бетеге, селеу,
шисабақпен бірге құрғақшылыққа өте төзімді жартылай бұталардың, жусан және
изеннің маңызы өте жоғары Келлер,1923.
Оған бетегелі-ақ жусанды, бидайықты-қара жусанды,көкпекті қауымдастықтар
жатады. Алайда бұлармен бірге далалық типтегі бірлестіктер кездеседі. Соның
нәтижесінде А.В.Прозоров кейінгі қорытындыға келді:негізгі жартылай
бұталардан тұратын қауымдастықтар шөлге, ал дәнді дақылдардан тұратындар
далаға жатады. Астық тұқымдасты-жусанды бірлестіктер Батыс Қазақстанның
оңтүстігінен жіңішке жолақпен өтеді. Оған Далаланған шөл термині
берілген. Ал, облыстың қалған даласы ауданын Лабренко Е.Ш. түсінігі бойынша
шөлді далаларға жатқызу керек.
Сайқын стационарының ауданындағы табиғи өсімдік дүниесін зерттеуді 1950
жылы И.В.Каменецкая бастаған (1952 ж). Алғашқы жылы негізгі өсімдік
қауымдастықтарының жүйесін және құрылымын зерттеуге, картаға түсіруге және
өсімдік дүниесінің азық базасы ретінде таралуын қарастыруға көңіл
аударылған. Бұл жұмысты И.В.Ларин басқарған. 13 қауымдастық зерттеліп,
метрлік алаңқайлар бөлінген. Негізінен кездесетін қауымдастықтар: изенді,
қара жусанды-изенді,қара жусанды, кестежусанды, кестежусанды-астық
тұқымдасты-әр шөптесінді, селеулі, бетегелі-селеулі, әр шөптесінді-астық
тұқымдасты, бидайықты селеулі-жоңышқалы, қоңырбасты-арам жасанды,
сүттігенді.
Шөлейттік тип шалғынды-каштанды топырақтағы кестежусанды және
бидайықты қауымдастықтармен сипатталады. Өсімдіктің далалық типі
микрорельфтің түсіңкі аудандарын алып жатады. Әсіресе бетегелі, бидайықты,
селеулі және селеулі-әр шөптесінді өсімдіктер бірлестіктер жиі кездеседі.
Қазақстанда голофитті өсімдіктер өсетін жерлер:
Тобылғылы-бетегелі-сексеуілді қауымдастық (Stipa iessingifna-Festuca
vaiesiaca-Spicala hyrericifolia), микрорельфтің ойқылды формаларына,
шалғындық-қоңыр топырақты аудандарға сай келеді. 2002 жылы мамыр-маусым
айларында бұл бірлестіктен 32 түрлі өсімдік кездестірілген.
Тобылғы-бетегелі-сексеуілді қауымдастықтардың ішінде доминантты- Stipa
Lessingiana, орташа биіктігі 35-40см. Бетегеге жоғарғы экологиялық
амплитуда тән және ол түрлі топырақта өсе алады қою каштанды, каштанды,
ашық-каштанды.Бетеге тырсамен Stipa capillata, Лессинг селеуімен S.
Lessingiana, жолеркек бидайық пен Agropyron desertorum және т.б. астық
тұқымдастарымен қауымдастық түзеді.
Бұнда басым кездесетін түрлер: ақ жусанды, арам жусанынан тұратын
жартылай бұталар; тікенді әремнен, шашақбасты аққаңбақтан, жоңышқаның
түрлерінен, қарапайым мыңжапырақтан, дала сәлбенінен, қарапайым киік отынан
тұратын шөптесін өсімдіктер және тобылғы, келерия жиі кездеседі. Өсімдік
жамылғысында тек шөп ярусы С бар және ол төрт ярус тармағынан тұрады.
Бірінші ярус тармағы С1 75-100см тобылғыдан құралған.
Екінші ярус тармағы С2 70-50см селеу және шөптесін өсімдіктер өседі.
Үшінші ярус тармағы С3 50-30см бетегеден, түйнекті және тікенді
әремнен, румын жоңышқасынан, орыс және солтүстік қызылбояудан тұрады.
Шөл зонасындағы өзен аңғарларында өсетін ерекше өсімдіктер бар. Мұнда
әр түрлі өсімдіктерден құралған қалың бұталар өседі. Оны тоғай деп атайды.
Тоғай әсіресе Сырдария, Шу мен Іле және т.б. өзендердің аңғарларына тән.
Суға жақын жердегі тоғайларда қамыс, қоға кездеседі. Өзен арнасынан
қашығырақта биік бұталар - шеңгел, тал, тікенекті жиде, шырғанақ, арнаның
құрғақ жерлерінде жыңғыл өседі. Жыңғылдың жапырақтары қызғылт, гүлі ақ
болады. Жантақ және басқа тамыры ұзын, тереңге кететін өсімдіктер де бар.
1.2 Галофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері
Төменгі сатыдағы өсімдіктер субстраттан ылғалды бүкіл талломы
(вегетативті ағза) арқылы, ал жаңбыр тамшыларын, шық, түман ылғалын бүкіл
денесімен сіңіреді. Қыналар өздерінің қурғақ салмағынан 2-3 есе көп ылғалды
бойында сақтай алады. Өсімдіктердің тамыр жүйелерінің айналасында ылғал
қоры азайған кезде өсімдік тамырлары өсу арқылы беткі ауданын үлкейтеді.
Далалы және шөлді аймақтардағы өсімдіктерден эфемерлі тамыр жүйелерін
байқауға болады. Олар топырақ ылғалды кезде тез өсіп, қүрғақшылық
басталғанда тез қурап кетеді.
Өсімдіктерде тамыр жүйелерінің шашақтануы бойынша экстенсивті және
интенсивті тамыр жүйелерін ажыратады. Экстенсивті тамыр жүйесі топырақ
қабатына терең енгенімен, әлсіз шашақтанады. Мұндай тамыр жүйелері көптеген
дала және шөл өсімдіктерінде (сексеуіл, жантақ) кездеседі (10 сурет).
Интенсивті тамыр жүйе топырақтың аз ғана бөлігін алғанымен, шашақтануы
күшті болады (көптеген шымды астық тұқымдастарда, бидайда, қара бидайда).
Жоғарыда айтылғандай құрғақ жердегі өсімдіктердің тамыр жүйесі жақсы
дамыған, мысалы, теректің тамыр жүйесі 2-3 метр, Қара сексеуілдікі 8 метр,
жанғақтікі 15 метр, эвкалиптікі 152 метр тереңдікке дейін топырақ қабатына
енеді. Шөлде өсетін өсімдіктердің жалпы салмағының 910 бөлігі жердің
астында болса, сулы жердегі өсімдіктердің салмағы керісінше жердің бетінде,
яғни топырақтың үстіңгі қабатында шоғырланады. Шөлдегі бүталардың
жапырақтары қатты әрі кіші, қабығы тығыз болып келеді. Бүл ерекшеліктер өз
кезегінде өсімдіктің бойьщдағы судың булануын азайтады. Ал көптеген
өсімдіктердің жапырақтары нәзік, әрі жүқа болады. Олар ылғал бар кездері
Жалырақ жаяды да, қүрғақшылық кездері түсіп қалады.
Қазақ қолда барда алтынның қадiрi жоқ, – дейдi. Шындығында да солай.
Жазғытұры сакураның гүлдегенiн көремiз деп жұрт жапон жерiне жөңкiледi.
Батыста акацияның бүршiк жарған кезiн табиғаттың ең бiр әсем мезгiлi деп
есептейдi. Ал жаз шыға қалтасы көтергендер тамариск тамашалауға сахараның
шөлiне қарай ағылады.
Сакура деп жүргенiмiз кәдiмгi шиенiң көпшiлiктiң назарына iлiнiп, күтiмге
алынып, құрметке бөленген бiр тұқымдасы. Бiздiң құмдағы қаптаған қалың
қоянсүйек – сегiз жүзге тарта түрге бөлiнетiн акацияның құмдық акация
делiнетiн бiр түрi. Оны грекше ammodendron - аммодендрон (аmmos – құм,
dendron – ағаш деген сөз), орысша песчанная акация деп атайды. Ал
тамарикс деп әзәулие қылып жүргенi өзiмiздiң жыңғыл. Бiзге оны орыс
ғалымдары гребенщик, болмаса бисерник деп оқытты.
Жыңғыл немесе Тамарикс (Tamarix) жер талғамайды, ми қайнатар ыстыққа да,
елу градус аязға да мiнi құрымайды, басқа ағаштардай емес, бойында нәрi
болса суға батып кетедi. Әлемде жыңғылдың елуден астам түрi бар, биiктiгi 8
метрге дейiн жетедi. Сондықтан оны бұта деп те, ағаш деп те атайды. Қазақ
даласында жыңғылдың 11 түрi өседi, ең көп тарағаны қызыл жыңғыл (Тamarix
ramosissima). Мамыр айынан қыркүйекке дейiн гүлдейдi. Жапырағы ұсақ,
жұмыртқа тәрiздi, сабақ бойына кезектесiп орналасады. Гүлi өте ұсақ, масақ
не сыпыртқы тәрiздi, қызғылт, алқызыл, ақшыл көк не ақшыл түстi болады.
Жемiсi – үш қырлы қауашақ, қабығы қою қызыл не сарғыш қызыл түстi.
Жаздың екiншi жартысындағы қатты ыстықта жыңғыл бұтақтарынан тұз
бөлiну делiнетiн ерекше құбылыс басталады. Жыңғыл күндiз ақ түстi тұз
кристалдарын жамылған күйде тұрады да, кешке қарай бойына ылғал тартқан
тұздың әсерiнен өте әдемi түрге енедi. Сөйтiп жыңғыл сүреңсiз өңiрге өзiнiң
ақшыл немесе қызғылт түстi қалың өскен нәзiк гүлдерiмен көркем рең бередi.
Сондықтан батыстағы басқа жұрт жыңғылды әлемдегi ең әсем өсiмдiктiң бiрi
есебiнде елдi мекенiн көркейтуге қолданады. Ал қазақтың әйелi оны сабау,
еркегi шыбыртқыға сап етедi, табылса тамызық қылуға да кетәрi емес. Себебi,
оның қаттылығы темiрден қалыспайды, ал қызуы көмiрiңнен кем емес және ылғал
күйiнде де жана бередi. Бiрақ, қазақ жыңғылды iштей қасиеттi санап, қадiр
тұтады. Онысын отбасы тағдыры шешiлер тұста, жаңа түскен келiнiнiң бетiн
ашқан кезде ғана сездiредi.
Жыңғылды қазақ қана емес, әлемнiң өзге жұрты да емдiк қасиетi бар өсiмдiк
есебiнде ерекше қастерлейдi. Көпшiлiгi оны киелi бұта деп атап, дiни
ғибадат орындарын әшекейлеуге қолданады. Тибет медицинасында жыңғылдың
қабығы мен тамырын тұнба түрiнде асқазан-iшек ауруларын емдеуге,
жапырақтарын ревматизммен ауырғанда, ал шырынын iрiңдi жараны емдеуге
пайдаланады. Моңғолияда оның жапырақты бұтақтарын қайнатып, емдiк қасиетi
бар дәмдi сусын әзiрлейдi. Жыңғылдың ақшыл сарғыш түстi дiңi қолөнер
бұйымдарын iстеуге таптырмайтын материал болып есептеледi. Сондай-ақ оны
терi илеуге және өңiн бермейтiн сапалы бояулар жасауға да қолданады.
Жиде – жидектер тұқымдасына жататын ағаш және бұталы өсімдік. Жиде
ағашы еліміздің барлық өңірінде өседі. Биіктігі 10 метрге дейін жететін
бұталы ағаш. Жапырақтарының үстіңгі беті сұрғылт көк, астыңғы жағы ақшыл,
діңі және бұтақтары жылтыр, қызыл-қоңыр түсті. Жапырақтары сопақша келген,
ұзындығы 3-8 см, ені 0,4-1,8 см. Гүлі ұсақ, жұпар, хош иісті, қызғылт сары.
Гүлінің жұпар иісі жүз метрге дейін шығып тұрады. Жиденің гүлінен ара бал
жинайды. Жиде жеміс-жидек тұқымдастарының ішіндегі ең соңында гүлдейтін
ағаш. Еліміздің оңтүстік өңірлерінде мамыр мен маусымда, ал солтүстік
өңірлерде маусым мен шілде айларында гүлдейді. Жидегі сүйекті, тәтті,
құрғақ болады. Дүние жүзінде жиденің 40-қа жуық түрі бар. Қазақстанда 2
түрі өседі. Біріншісі – ұсақ, ақшыл түсті, сүйір жемісті жидек ағашы.
Биіктігі 3-4 метр, бұталары тікенді болып келеді. Республикамыздың
батысында, оңтүстігінде, Жоңғар, Іле, Күнгей Алатауларында, Қаратауда,
сонымен бірге Сырдария, Шу, Талас, Іле, Арыс, Сарысу өзендерінің маңайында,
көл бойындағы тоғайларда, құмды және сортаң жерлерде өседі. Екіншісі –
түркмен жидесі еліміздің оңтүстік аймағында өседі. Биіктігі 3-8 метр.
Жидегі ірі, түсі қоңыр.Жиде – көптеген дертке шипа. Гүлінің құрамында эфир
майы, жапырағында аскорбин қышқылы болады. Сабағы мен бұтағының құрамында
илік және бояу заттары бар. Жидегінде қант, органикалық қышқылдар, ақуыз,
көмірсулар, фруктоза, аздап илік заттар, дәрумендер бар. Жидеде Едәрумені
көп болады. Жидені іштің ауырғанын басу, иммунитетті көтеру, ас қорыту
органдарының жұмысын жақсарту үшін пайдаланады. Жүрек-қан тамырлары
ауруларын жидек жемісімен емдейді. Жиде құрғақшылыққа төзімді. Оны құм
тоқтатуға, жыра, арық, өзен бойын, қаланы көгалдандыруға пайдалану керек.
Гүлінен хош иісті май, иіс сулар алынады. Жиде балы адам денсаулығына өте
пайдалы.
1.3 Галофитті өсімдіктердің физиологиялық, биохимиялық қасиеттерін
зерттеу
Галофитті өсімдіктерді биомелиоранттарды, түзсүйгіштерді (галофит)
ауыспалы егістікке өндіру арқылы топырақтың тұздану дәрежесін едәуір азайту
шаралары қарастырылған.
Түзсүйгіш өсімдіктер (Галофиты; гр. hals— туз, phiton — өсімдік ) —
сортаңданған топырақта тіршілік етуге бейімделген өсімдіктер (мысалы,
жусанның кейбір турлері, жыңғыл, солерос, тағы басқа). Түзсүйгіш өсімдіктер
шөлдерде және шолейттерде, мұхиттың кейбір жағалауларында кең таралған.
Түзсүйгіш өсімдіктер сортаңданған топырақта тіршілік етуге арнайы
физиологиялық бейімделгіштігімен ерекшеленеді. Топырақ ерітіндісіндегі
концентрациясы жоғары тұзға төзу өсімдіктің су режимімен байланысты және
төзгіштер стратегиясын көрсетеді. Тұздың концентрациясы жоғары ерітіндіден
суды сіңіру үшін өсімдік клетка шырынының осмостық қысымын көтеруі мүмкін
немесе су тұтынуды шырын есебінен (яғни, шырынды жапырақтарда және
сабақтарда ылғалдық жиналуы, мысалы, солерос) тұздың артық мөлшерін арнайы
лептесіктер арқылы жапырақ бетіне шығарып, азайтуы мүмкін. Түзсүйгіш
өсімдіктер түрлері далалық белдемде қара топырақты жерді суарудан немесе
жолдағы қарды еріту үшін үнемі тұз пайдаланудан болатын топырақтың
сортандану процесінің көрсеткіші ретінде қолданылады.
Галофиттер-тұзды топырақтарда тіршілік ететін жоғары тұздылыққа
бейімделген өсімдіктер. Галофитті тұқымдастар- алаботалылар, свинчактылар,
иттабандылар, жыңғылдылар. Галофиттер флорасы аридті зоналарда әртүрлі және
бай болады.
Морфофизиологиялық ерекшеліктеріне және тұздылануға адаптациясына
байланысты бірнеше галофит топтарын бөлуге болады. (Генгель П.А.)
Эугалофиттер (солянки). Бұл басым көпшілігі солончак пен тұздалған
комплексті сор жерлерде өсетіндер. Мысалы: Европалық бұзаубас, бүршікті
сарсазан, Salsola, Petrosimonia, Suaeda, Obione туыс түрлері т.б.
Криногалофиттер (тұз шығарушылар). Бұл өсімдіктер тұзда ерітінді
ретінде арнайы жапырақтарындағы бездері арқылы артық тұзды сыртқа шығаруға
қабілетті.
Гликогалофиттер бұған ксерофильді өсімдіктер жатады (мысалы, дала мен
жартылай далада тіршілік ететін көпшілігі ермендер). Гликогалофиттер тұқым
жүйесі тұздарды өткізбейді. Сондықтан қатты тұзды топырақта өсетін
өсімдіктер ұлпаларында тұз жиналмайды. Бұл тамыр кедергісі (барьері)
жұмысы белгісіз.
Терең тамыр жүйесі арқасында тұздалудан қашатын өсімдіктер топтарын
еске салуға болады. Бірақ олар қатты тұздалған жерде тіршілік етеді,
олардың сору тамырлары терең аз тұздалған деңгейде орналасады. Мысалы:
тростник, Сырдарья қойнауларында өсетін тростниктің химиялық сараптамасы
тұздалуды әртүрлі дәрежелі және құрамды болуы жер асты мүшелері мен
тамырларының құрамының біртектілігін көрсетеді. Сол кезде осы жерде өсетін
біржылдық сораң (солянка) онша терең емес тамырымен жоғары деңгейдегі
тұздалған ерекшелігіне байланысты. Қамысқа ұқсас сібір кендірі т.б. түрлер.
Бұларды кейде псевдогалофиттер деп те ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz