Псаммофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Псаммофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Псаммофитті өсімдіктердің биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары ... ... ... ... ... .15
2.2 Псаммофитті өсімдіктердің емдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қосымшалар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Псаммофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Псаммофитті өсімдіктердің биологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары ... ... ... ... ... .15
2.2 Псаммофитті өсімдіктердің емдік қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
Қосымшалар
Кіріспе
Псаммофитті өсімдіктер құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды шөлдерде өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық шөлдерде), құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің құмды біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа жететін төселме ұзын тамырлары болады. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа, сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын (Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған. Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген. Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді. Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Міне осы жерлерде псаммофитті өсімдіктер өседі.
Олар: Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын сексеуілді тоғай алып жатыр.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк. Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi. Бұлар шоғырланып өседi.
Псаммофитті өсімдіктер құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды шөлдерде өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық шөлдерде), құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің құмды біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа жететін төселме ұзын тамырлары болады. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа, сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын (Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған. Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген. Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді. Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Міне осы жерлерде псаммофитті өсімдіктер өседі.
Олар: Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын сексеуілді тоғай алып жатыр.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк. Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi. Бұлар шоғырланып өседi.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
2. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
3. Лаптев Ю.П. Өсімдіктер от А до Я/ Лаптев Ю.П.. - М.: Колос, 1992.
4. “Балалар Энциклопедиясы”, V-том 1996
5. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
6. Қазақстан Республикасының табиғаты туралы энциклопедия, V- том 1998
7. Қазақстан Республикасының табиғаты 3 том, 2 бөлім 2000
8. Лотова Л.И. Морфология и анатомии высших растений. М. Эдиторная УРСС, 2000.
9. «Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы» (Ә.Ә. Әметов, П.М. Мырзақұлов). «Қазақ университеті »Алматы 2000 ж
10. Бавтуто Г.А. Атлас по анатомии растений. Минск: Урожай, 2001.
11. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2002
12. Поплавская Г.И. Экология растений. Изд-во АН СССР, 2.с.148 2002
13. Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.
14. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
15. "Қазақстан Энциклопедиясы" Алматы. 2005
16. «Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006;
17. Сыр бойы. Қызылорда обл. газеті. 2012 05.06. № 6 басылым.
18. http://www.google.com/imgres/imgurl=http://upload.wikimedа
19. http://kk.wikipedia.org/wiki/голофитті өсімдіктер
1. Т. Мұсақұлов, ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТҮСІНДІРМЕЛІ БИОЛОГИЯЛЫҚ СӨЗДІК І-том ҚАЗАҚМЕМЛЕКЕТБАСПАСЫ, Алматы — 1959, Редакциясын басқарған: Биология ғылымының докторы профессор Т. Дарқанбаев
2. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990
3. Лаптев Ю.П. Өсімдіктер от А до Я/ Лаптев Ю.П.. - М.: Колос, 1992.
4. “Балалар Энциклопедиясы”, V-том 1996
5. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998
6. Қазақстан Республикасының табиғаты туралы энциклопедия, V- том 1998
7. Қазақстан Республикасының табиғаты 3 том, 2 бөлім 2000
8. Лотова Л.И. Морфология и анатомии высших растений. М. Эдиторная УРСС, 2000.
9. «Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы» (Ә.Ә. Әметов, П.М. Мырзақұлов). «Қазақ университеті »Алматы 2000 ж
10. Бавтуто Г.А. Атлас по анатомии растений. Минск: Урожай, 2001.
11. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2002
12. Поплавская Г.И. Экология растений. Изд-во АН СССР, 2.с.148 2002
13. Жетісу. Энциклопедия. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет.
14. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
15. "Қазақстан Энциклопедиясы" Алматы. 2005
16. «Маңғыстау өсімдіктерінің каталогы», Ақтау, 2006;
17. Сыр бойы. Қызылорда обл. газеті. 2012 05.06. № 6 басылым.
18. http://www.google.com/imgres/imgurl=http://upload.wikimedа
19. http://kk.wikipedia.org/wiki/голофитті өсімдіктер
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Псаммофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Псаммофитті өсімдіктердің
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу
аймақтары ... ... ... ... ... .15
2.2 Псаммофитті өсімдіктердің емдік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
Қосымшалар
Кіріспе
Псаммофитті өсімдіктер құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды
шөлдерде өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық
шөлдерде), құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің
құмды біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа
жететін төселме ұзын тамырлары болады. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа,
сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының
үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы
Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын
(Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған
мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған.
Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі
құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Міне осы жерлерде псаммофитті
өсімдіктер өседі.
Олар: Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас
өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын
сексеуілді тоғай алып жатыр.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк.
Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның
тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында
бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi
көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi.
Бұлар шоғырланып өседi.
Адыраспан (Harmal немесе Peganum harmala) — түйетабандар тұқымдасына
жататын көп жылдық өсімдіктер туысы, терең тамырлы өсімдік.
Сабы мен гүлінде уы болады. Ерекше күшті сасық иісті, дәрілік өсімдік.
Биіктігі 30-80 см аралығында, бірақ көбінде 30 см төңірегінде өседі. Тау
беткейлерінде, жол бойында, жазық далаларда көктейді.
Ақ таспа (Astragalus brahуpus) – бұршақтар тұқымдасы, таспа туысына
жататын бұта. Қазақстанда Каспий, Арал маңында, Қызылорда, Бетпақдала,
Мойынқұм өңірлерінде Балқаш – Алакөл ойысында Іле Алатауындағы (Пұшықнұра)
құмды және құмды-сазды жерлерде, бұталар арасында өседі.
Шеңгел (Halіmodendron) — бұршақ тұқымдасына жататын бұта. Қазақстанның
шығыс, орталық және оңтүстік облыстарының далалық аймақтарында, құм, саз,
топырақты жерлерде, жайылымдардағы бұталардың арасында, өзен-көл жағасында,
қиыршық тасты сортаңдарда, тақырларда өсетін 1 түрі — ақ шеңгел (Н.
halodendron) бар. Оның биіктігі 50 — 200 см.
Курстық жұмыстың мақсаты. Псаммофитті өсімдіктер және олардың
биологиялық ерекшеліктерін анықтау, зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Псаммофитті өсімдіктер жайлы жалпы мәлімет;
2. Псаммофитті өсімдіктердің түрлерін және таралу аймақтарынт анықтау;
3. Псаммофитті өсімдікке жататын сексеуілдің биологиялық ерекшелігі;
4. Псаммофитті өсімдіктерді қоғау;
5. Псаммофитті өсімдіктердің дәрілік, емдік қасиеттерін зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Псаммофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде
шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
Зерттеу тақырыбына қатысты әдебиеттерді, дидактикалық нұсқауларды зерделеу,
талдау.
І Псаммофитті өсімдіктер
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет
Псаммофиттер — құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды шөлдерде
өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық шөлдерде),
құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің құмды
біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа жететін
төселме ұзын тамырлары болады. Сонымен бірге кейбір псаммофиттердің
жапырақтары мен бұтақтары құммен жабылып қалған жағдайда да жылжып жоғары
орналаса алады. Псаммофиттердің көпшілігінде ұрық пен жемістері болады,
олар жел арқылы таралып кетеді. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа,
сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Жоғарыда көрсетілген құмды шөлдердің ерекшеліктері шөлдің басқа
типтеріне қарағанда өсімдіктер жамылғысының мол болуына әсер етеді. Құмды
шөлдердің өсімдіктерін жүзгін, құм қарағайы, тамарикс сияқты бұталар,
Сексеуіл, эфемерлер мен эфемеройдты шөптесін өсімдіктер құрайды.
Эфемерлер (грек. ephemeros – тез өсетін) – шөл және шөлейтті жерлерде,
сирек далалық аймақта өсетін бір жылдық өсімдіктер. Эфемерлерге тұқымынан
бастап, жеміс беруге дейінгі барлық даму циклі 2 – 6 аптадан 5 – 6 айға
дейін жететін өсімдіктер жатады. Мыс., құм ботагөзі, дала шегіргүлі, шөл
жауылшасы, жалпақ жеміс, т.б. Бұл өсімдіктердің вегетац. кезеңі негізінен
ерте көктемде (ақпан – мамырда) қуаңшылық түскенге дейін болады. Ал күздік
Эфемерлерсолт. аймақтарда жертаған түрінде қар астында қыстап, көктемде
вегетациясын қайта бастайды. Эфемерлерді мезофиттерге (топырақ пен ауа
ылғалдылығы біршама жеткілікті, бірақ шамадан артық емес ортаға бейімделген
өсімдіктер) жатқызады, бірақ Эфемерлердің олардан айырмашылығы тұқымдары
ыстыққа төзімді келеді. Өсіп-өнуі, тіршілік ету ұзақтығы және өлшемдері ауа
райы жағдайына байланысты қатты өзгеріп отырады; сондықтан да Эфемерлераса
биік болмайды (1 – 3 см). Эфемерлерді негізінен орамжапырақ және астық
тұқымдасына жататын өсімдіктер құрайды. Шөл аймақтарда Эфемерлер
эфемероидтермен бірге көктемде барлық мал түлігіне жайылым ретінде
пайдаланылады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының
үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы
Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын
(Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған
мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған.
Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі
құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Топырақ қабаты кырқалар мен
төбелерде, борпылдак құмды қырқалардың аралығында, қазаншұңқырлар мен жазық
жерлерде құмайтты, қоңыр және сұр қоңыр топырақты болып келеді. Еспе суы
жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақылдар мен бақша дақылдарын егуге
болады.
Қысы суық. Аяз -40°С-қа дейін жетеді. Жазы өте ыстық, қапырық әрі
құрғақ. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде 24° -26°С, оңтүстігінде
28° -30°С. Құм бетінде температура жазда 70°С-қа дейін қызады. Осының бәрі
буланудың көп болуына септігін тигізеді. Көктемде еріген қарсуымен
толығатын қазаншұңқырлар мен ойыстар жазда кеуіп кетеді. Олардың түбінде
қалың тұз қабыршақтары пайда болып, ондай жерлерде ешқандай өсімдіктер
өспейді.
1.2 Псаммофитті өсімдікке жататын сексеуілдің биологиялық ерекшелігі
Псаммофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері оларға жататын
өсімдіктер сексеуіл.
Сексеуiл шөлге ең төзiмдi өсiмдiк, ғалымдар оны көлеңкесiн түсiрмейтiн
ағаш деп атайды. Бiр ғажабы, сол даланың төл перзентi Төлеген Айбергенов
өлеңiнде Мен сенiң ақ төсiңе шаңқай түсте, көлеңкем түспесiн деп тiк
тұрамын, — деген жолдар бар... Өзгеге масыл болмай, өзiне ғана сенудi шөл
даланың басты заңы санайтын ол өңiрдiң елi де бiреулердi көкелеп, кiсi
көлеңкесiнде күн кешкендi ұнатпайды. Қиындық көрсе құдiретi күштi Құдайына
жалбарынып, аруақты аталарына сыйынады, қазағынан қайыр дәметсе де,
бөтеннен көмек күтпейдi, халқына сенгенмен, бөгдеге үмiт артпайды, жұртына
сүйенгенмен, өз күшiмен өмiр сүредi.
Сексеуiлден бағалы отын дайындалады, оның дiңiн кесу де, балтамен жару
да қиын, бiрақ бiрiмен бiрiн ұрсаң быт-шыты шығып, тез сынады. Сексеуiлдiң
шоғына жылынып, қызуын бойына сiңiрген қазақ та сыртқы жауға берiлмейдi,
оны тек бiр-бiрiне айдап салып қана жеңесiң. Олар өзгенiң өсегiне ерiп,
өздi-өзiмен қырқысып, құрып кете жаздап барып дұрысы мен бұрысын пайымдап,
қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ деп бастарын шайқап, бүлдiргенiн
бүтiндеп, бұрынғы тiршiлiк күйбеңiне көшедi.
Сексеуiлдiң күлiнде калий карбонаты бар, ертеде оны сабын қайнатуға
пайдаланған. Қазақ сексеуiл күлiн темекi жапырағына қосып, қарабұйра
насыбай шығарады да, шақшасын етiгiнiң өкшесiне бiр ұрып, айналасындағы ұшы-
қиыры жоқ кеңiстiкке көз тастап, оның жалғыз ғана иесi өзi екенiне
масаттанады, осынау ұлан-ғайыр байтақ даланы ұрпағына мұраға қалдырған
бабаларына риза болады. Алдына барғанда атасының да құнын кешетiн сол
қазақтың бiр атым насыбайдан көңiлi қалады.
Сексеуiл әбден қурағанда топыраққа өте көп мөлшерде тұз бөлiнедi.
Сексеуiлдi өңiрдiң сортаң болатыны, төңiрегiне көп өсiмдiк шыға бермейтiнi
содан көрiнедi. Шөлдi аймақтарда сексеуiлдi құм көшкiнiн тоқтатуға
пайдаланады, өйткенi оның тереңге бойлайтын тамыр жүйесi өте мықты. Төлеген
ақын айтқандай: Он күн соққан дауылдан, сексеуiлдер бүгiлмес... Ал
Есенғали Раушанов: Сексеуiл деген ағам бар, Ана Алғидың ала шөлiнде,
Бұтағын жайған өнiп ол. Жөн сұрар болсаң, жарандар, Ағамды көр де, менi
көр,– дейдi. Шындығында да, тарихи тамыры тереңге кететiн үстiрт халқы да
осал емес.
Тәуелсiздiгiмiздiң он жылдығына орай Елбасы пәрменiмен жасақталып,
кезiнде батыс аймақтарды аралаған, құрамында өнер саңлақтары мен қызмет
көрсетушi тобы бар Менiң Қазақстаным арнайы пойызының мүшелерi сол елге
таңдай қаға таңқалып, иiлмейтiн емендер деп атаған... Кешегi ата-баба сан
ғасырлар бойына сынбай иiлiп, ұрпағын сақтап қалды. Бүгiн бiз
егемендiгiмiздi алып, ел мен жердiң иесiн қалыптастырдық. Тәуелсiздiктiң
төл перзентi, ертеңгi ұрпақ ешкiмнiң алдында ендi иiлмесе болғаны.
Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас
өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын
сексеуілді тоғай алып жатыр. Оның көлемі 5 млн шаршы метр деп есептеледі.
Өткен ғасырдың 40-50-жылдары сексеуілді отын қоры ретінде пайдаланған.
Бақанас, Сары-Үйшік-Отырар, Мойынқұм және Қызылқұмда сексеуілден отын
дайындалған. Сексеуіл қорын сақтап қалу үшін бір жылдары көшеттер
отырғызылыпты. Алайда жылма-жыл сексеуіл отынға көп дайындалғандықтан,
сексеуіл орманы сиреп кетті. Енді мүлде жойылып кету қаупі сексеуілге төніп
тұр. Сондықтан сексеуілді қорғау шараларын күшейту қажет. Қазақстанда 3
түрі өседі. Олар қара сексеуіл, ақ сексеуіл және зайсандық сексеуіл. Қара
сексеуіл Сырдария, Іле, Шу өзендерінің төменгі ағыстарының аңғарларында
тоғай болып өседі. Биіктігі 6 метрге дейін жетелі, тұзды, сортаң топырақта
өсетіндіктен, жасыл өркендері тұзды болады. Жапырақтары болмайды, діңдері
қисық, жиі бұтақталған, тамыры 8-12 м тереңдікке еніп, жерасты тұзды суын
сорады. Фотосинтез үдерісі жас өркендерінде жүреді. Ақ сексеуіл шөлдің
құмды жерлерінде өседі. Өркендері майда, қою-жасыл түсті шырынды.
Жапырақтары жетілмегендіктен, ағзалық заттар жас өркенінде түзіледі. Ерте
көктемде өркендерінде майда ашық-қоңыр түсті гүлдері дамиды. Бұлардың діңі
қисық, мықты, морт болып келеді. Бұжыр-бұжыр діңінің сүрегі ауыр, суға
батып кетеді. Өте қатты болғандықтан, өңдеуге көнбейді. Сексеуілдің жас
бұтақтары мүлде жапырақсыз болады. Өйткені жапырақтары өзгеріп кеткен,
жапырақ қызметін жас өркендері атқарады. Сексеуіл дің гүлі ұсақ, қосжынысты
– бір үйлі, қабыршақ тәрізді гүл жапырақтың қолтығында 4-тен орналасады.
Гүлсерігі қабыршақтанған 5 жапырақшалардан құралып, жемісінде қанатша
түзіледі. Көктемде гүлдейді. Жемісі – қанатты жаңғақша, қыркүйек – қазан
айларында пісіп жетіліп, қараша – желтоқсан айларында жерге төгіледі.
Сексеуіл тұқымынан көбейеді, өркендерінен де өсіп жетіледі Ол 30-60 жыл
тіршілік етеді. Сексеуіл діңі жаққанда жылу ды көп бөледі. Сондықтан отынға
пайдаланылады. Сүрегін жаққанда түскен күлден сақар (тыңайтқыш) өндіріп
алады. Сексеуілдің жас өркендерін қыста қой, түйе жейді. Ақ сексеуіл құм
бекітуге пайдаланылады.
Ақ сексеуіл (Haloxylon persіcum) – алабұталар тұқымдасы, сексеуіл
туысына жататын көп жылдық өсімдік. Қазақстанда шөл және шөлейтті
аймақтарда өседі. Биіктігі 5 метрдей, кіндік тамыры топырақта ылғал аз
болса, жер астына тереңдеп (11 метрге дейін) кете береді. Діңінің жуандығы
20 – 60 см, дің қабығы ақшыл сұрғылт түсті, жылдан-жылға қарая береді. Гүлі
төрт-төрттен қабыршақты гүл жапырағы қолтығынан жетіледі. Сәуір – мамыр
айларында гүлдеп, қыркүйек – қазанда жеміс береді. Жемісі – қанатты
жаңғақша. Ақ сексеуілдің сүрегі тығыз, қатты, арамен кесілмейді. Ағаштың
жылдық сақинасы болмайды. Шөлге төзімді, жас өркендерін қыста қой, түйе
жақсы жейді. Ақ сексеуіл Маңғыстау облысының Қызыл кітабына енгізілген.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк.
Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның
тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында
бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар. Оның жас бұтақтарын
түйелер құмарта жейдi. Ғалымдардың айтуына қарағанда, бұл жануарлар сондай
3 метрлiк бұтақты жесе 12 кг. азықтық масса алады екен. Ал ұсақ малға оның
жердегi жiңiшке сынық бұтақтары мен қураған жапырақтары тоя жеуiне жарап
жатыр. Соған қарағанда бұл сексеуiлдiң азықтық жұғымдылығы жоғары болса
керек.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi
көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi.
Бұлар шоғырланып өседi. Алыстан қарасаң қалың жынысты орман тәрiздi. Өз
ұрығы есебiнен табиғи түрде өсуге бейiм. Орта Азияның шөлдi, құмды, сортаң
жерлерiнде көп кездеседi. Сондай-ақ, тақыр жерлерде де өсуге бейiм. Қара
сексеуiлдiң де жас әрi жұмсақ бұтақтарын, жапырақтарын түйелер мен ұсақ
малдар сүйiсiнiп жейдi. Оның үстiне сексеуiлдi аймақтар мал жайылымына
қажеттi шөптердiң өсуiне пайдасын көп тигiзедi.
Ағаш бар жерде, өмiр бар. Адам тiршiлiгiне де қолайлы орта. Осы
екеуiне тән ерекшелiктер Зайсан сексеуiлiнде де бар. Жалпы айтқанда үшеуi
де тарғылданып, иiр-иiр болып өсетiн және өңдеп құрылыс материалдарын
жасауға келмейтiн, тұрмыста тек отыннан басқа қажетке жарамайтын ағаш
тұқымдастар. Олардың отқа жанғыштығы және шоғының қызуын бойында ұзақ уақыт
сақтағыш қасиетi көмiрден артық болмаса, бiр мысқал да кем емес. Өткен
ғасырларда адамдар оны жағып, қоламтасын көмiр ретiнде сатқанын тарихи
әдебиет шығармаларынан жақсы бiлемiз. Сексеуiлдер қоршаған ортаның тепе-
теңдiгiн сақтап тұруда ерекше роль атқарады. Дүлей соққан желден құм
көштерiн тоқтатады. Сексеуiлдердi қорғаныш ететiн жан-жануарлар мен
жәндiктер қаншама. Әсiресе түз тағылары киiктерге сексеуiлдер арасы өсiп
өнулерiне өте қолайлы.
Қара сексеуіл (Haloxylon aphyllum) – сексеуіл туысына жататын бұта.
Шөлді аймақтардағы құмды, сортаңды жерлерде, тақырда өседі. Биіктігі 4
– 9 кейде 12 м-дей. Діңі тырбиған, қисық әрі жуан (диам. 20 – 40 см), көп
бұтақты болып біткен. Қабығы қар сұр түсті. Бір жылдық шөптесін өркендері
көгілдір не көк түсті, жыл сайын үзіліп түсіп қалады. Жапырағы ұсақ
қабыршаққа ұқсайды. Гүлі майда, бір-бірден орналасқан. Сәуір – маусымда
гүлдеп, қыркүйекте жеміс береді. Жемісі – қанатты жаңғақшауылы 50 – 70,
кейде 100 жылдай жасайды. Сүрегі тығыз, ауыр, суға салсаң батып кетеді.
Қызуы мол отын. Қара сексеуілді түйе (жыл бойы) мен қой (күзде және қыста)
жақсы жейді.
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді қорғау
Соңғы жылдары Қазақстанда халықаралық туризмдi кеңiнен дамытуға көңiл
бөлiне бастағаны көңiлге қуаныш ұялатады. Осы кезге дейiн өзге жұрттардың
тамашасына ғана тамсануды терiс әдетке айналдырып алғанымыз соншалықты, бiз
үшiн бөтен жұрттардың тасы да таңсық, қарапайым бұтасы да бас шайқатар
ғажайып болып көрiнедi.
Сөйтiп өз Отанымыздың ғажайыптарын, кiршiксiз табиғат сұлулығын, қазақ
даласында сақталған ондаған мың тарихи, мәдени жәдiгерлерiмiздiң
қайталанбас ерекшелiктерiн елеп-ескере бермейтiнiмiз де өкiнiштi.
Халқымызда Ел мен жердiң иесi өзiң екенiн ұмытпа деген ұлағатты сөз бар.
Елiмiздегi әрбiр азамат туған жердiң қайталанбас сұлулығын айрықша
қастерлей бiлгенде ғана бiз отаншылдық, туған жердi шын сүюдi өмiр сүру
ережесiне айналдыра аламыз.
Сонымен қатар құмды жерлерде өсетін псаммофитті өсімдіктерді
қорғау,сақтау өте маңызды. Себебі оларды құмды тоқтатуға пайдаланады.
Қазақстанда оларды Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген. Солардың бірі
сексеуіл. Ана бiр жылдары жұрт сексеуiлдердi отқа тамызық ретiнде
пайдаланатын. Нарықтық қатынастың алғашқы жылдары бұл жағдай күрт өзгердi.
Көмiрдiң жетiспеушiлiгi мен қымбаттаушылығы елдi мекендерде тұратындарға
ауыр тиiп, сексеуiлдi таза отын ретiнде қолдана бастады. Бұрын ауыл
iргесiнде өсетiн сексеуiлдердi қазiр елу, алпыс шақырым қашықтықтардан ғана
көре аласыз. Қалаларда кәуап (шашлык) орындары көптеп ашылып, сексеуiлге
деген сұраныс барынша артқанда, жұрт пайдаға құныққаны соншалық оның дiңгек
түбiне сым тростар байлап, тракторлармен түп тамырымен қоса жұлып алатынды
шығарды. Соның салдарынан сексеуiл алқаптары бұрынғы көлемдерiнен мүлдем
кiшiрейiп кеткен. Тiптен тұқымы құрып кету алдында тұр десек асылық
айтқандық болмас. Бұл қоршаған ортаға үлкен зиянын тигiзуде. Жалаңаш қалған
өлкелерден құмдар көшiп, аңдары басқа жаққа ауып жатыр. Арғы жылдарды былай
қойып, 2007 жылды тiлге тиек етсек, тек Қызылорда облысында 450 заңсыз
сексеуiл кесушiлер ұсталған. Мұның өзi табиғатты қорғаушылардың қолға
түсiргендерi ғана. Ал тұзаққа түспей жүргендерi қаншама. Қосқұдық орман
мекемесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда Жамбыл облысының Шу қаласына
жақын орын тепкен Ақкөл елдi-мекенi арқылы күн сайын 90 жүк автокөлiктерi
заңсыз қырқылған сексеуiлдердi алып өтедi екен. Сексеуiл тұқымын қорғап
қалу мәселесiне байланысты Республика Үкiметiнiң 2002 жылғы "Қазақстан
Республикасындағы алқаптарда сексеуiлдi қорғау шаралары туралы" қаулысы
қабылданғанға дейiн сексеуiл кесудiң белгiлi бiр мөлшерде лимитi болған.
Сол лимит бойынша сол жылға дейiн 1630 текше метр жердiң сексеуiлдерi кесiп
алынды. Өкiнiштiсi сол кесуге тыйым салынған қаулыдан кейiн, сол жылдың
өзiнде-ақ облыс көлемiнде сексеуiлдiң санитарлық кесу көлемi 8701 текше
метрге өсiп кеттi. Негiзiнен санитарлық кесуге ауырған және отыз жылдан
асып шiри бастағандары жатады. Соншалық көлемдегi сексеуiлдердiң ауырып,
шiруi мүмкiн емес қой. Негiзiнен Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы
тарапынан сарапшылар тобы құрылып, сексеуiлдi алқаптарды аралап, кесу
лимитiн нақты анықтауы қажет едi. Олардың түрлi себептермен (көлiктердiң
аздығы, жанар-жағар майдың жетiспеушiлiгi) алқаптарға жиi-жиi барып,
қадағалап тұрмауынан осындай келеңсiздiктерге жол берiлген. Қоршаған ортаны
қорғау жүйесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда, бүгiнде кейбiр алыс
қашықтықтардағы елдi-мекендерде сексеуiл кесушiлердiң жасырын пункттерi бар
көрiнедi. Олардың анықталғандарына салынған айыппұл заңсыз табыстарынан
әлдеқайда төмен. Браконьерлiк iске дәндеп алғандар айыппұл төлегенмен
көлденең табыстарынан тартынар түрлерi жоқ. Қайта үдете түскен тәрiздi.
Сексеуiлдi заңсыз кесушiлерге неге жол берiлiп отыр? Өйткенi сексеуiлдер
күнi бүгiнге дейiн "Қызыл кiтапқа" кiрмеген. Сондай-ақ, оларды дайындау
лицензияланбаған әрi сертификацияланбаған. Мiне, осыдан барып оларды заңды,
заңсыз кесу шамадан тыс көлемге артып отыр. Өткен жылы Республика Үкiметi
2002 жылғы қаулыдан кейiн сексеуiл қорғаушыларының iсiн қанағатсыз деп
тауып, қылқанды ағаш түрлерiн он жылға дейiн кесуге тыйым салған болатын.
Алайда сауда орындары маңындағы, базарлардағы шашлык сатушылардан
сексеуiлдер үзiлер емес. Тiптен базарларға кiре берiс көшелерден белiнен
буылған сексеуiлдердi көрiп қайран қаласың. Сонда бұлар қайдан келiп жатыр?
Қытайдан емесi анық. Республикада 2005 жылға дейiн сексеуiл өсетiн
алқаптардың статусы көтерiлмедi. Сол алқаптарды Үкiмет қорғауға алынған
қорық не ұлттық парк деп жариялауына болар едi. Өкiнiшке орай қараусыз
қалды. Әсiресе Балқаш көлi маңындағы 1,5 млн. гектар жердiң сексеуiлiн
қорғауға алу жөнiнде қаншама ұсыныстар жасалынды. Үлкен қала Алматының
iргесiнде болғандықтан да қорғаудың шараларын күшейту керек едi ғой. Ал
Бақанас орман және аңдар әлемiн қорғау мекемесiнiң бұл ауқымды шараларды
атқаруға шамасы жетпедi. Сол жылдары мұндай жағдай Оңтүстiк Қазақстан және
Қызылорда облыстарында орын алды. Өткен жылдың қыркүйек айында Әлемдiк
банктiң (Всемирный банк) "Қазақстан Республикасында орманды сақтау және
орманды алқаптардың көлемiн ұлғайту" жөнiндегi бағдарламасының таныстыру
рәсiмi болды. Бұл жобаның құны 63,8 миллион доллар. Алты жылға
есептелiнген. Оның 28,8 миллионы бiздiң республика бюджетiнен алынады.
Әлемдiк банктiң қосқан 30 миллион займы кейiн қосымша өсiмiмен қайтарылады.
Ал 5 миллионы грант ретiнде қайтарымсыз қаржыландыруға жатқызылған. Бұл
жоба үш жыл бойына қаралып, әбден пысықталып осылай тиянақталса керек.
Дегенмен бiлiктi жандардың айтуына қарағанда, бұл iстiң әртүрлi салаларына
отандық орман мамандары тартылса да, жобаның ең соңғы редакциясына олардың
бiрқатар ұсыныс-пiкiрлерi кiрмей қалған. Бiраз тұстары түсiнiксiздiк
туғызатын секiлдi. Сексеуiлдi алқап та орманға жатады. Алайда
"Казлеспроект" кәсiпорнының директоры Алдаберген Кесiмбаевтың бағдарлама
жөнiнде өзiндiк пiкiрi бар. Оны орынсыз деп айту қиын. Ол бағдарлама
бойынша Арал теңiзiнiң тартылған табанына көшеттер отырғызуға жұмсалатын
қаржының тиiмдiлiгiне күмән келтiредi. Өйткенi жергiлiктi мамандардың
сексеуiл көшеттерiн отырғызудағы көпжылдық iс-тәжiрибесi бұл iстiң өте
қымбатқа түсетiнiне кәмiл сендiрiп отыр. Олардың зерттеуiнше 1993 жылы 48
мың гектар теңiз табанына отырғызылған сексеуiл көшеттерiнiң 80 пайызы
өспей қалған. Қалғандары да жоғалып кету алдында тұр. Ол қайта сол
қаражатты қылқанды жапырақты орманды алқаптардың көлемiн ұлғайтуға жұмсауды
ұсынады. Ал сексеуiлдi табиғи өсiмiмен көбейтуге болатынын алға тартады.
Оған Қызылорда облысының Қазалы ауданынан дәлел келтiрген. Өткен он алты
жыл iшiнде қолдан отырғызылған сексеуiлге қарағанда табиғи өскендерiнiң
көлемi әлдеқайда ұлғаййыпты. Қолдан отырғызылған сексеуiл алқабы соның үш-
ақ пайызын құрайды екен. Оны күтiмге алғанның өзiнде 72 пайыз көшет өспей
қалған. Мұндай жағдай Алматы облысының Бақанас орман мекемесi iстерiнен де
байқалады. Әлемдiк банк бағдарламасының қалай iске асатынын алдағы уақыт
көрсете жатар. Мүмкiн олар шетелдiң бiлiктi мамандарын iске тартып,
көшеттердi отырғызып, өсiрудiң тиiмдi тәсiлдерiн табар. Онда құба-құп.
Әзiрге қолдағы барды бағалап, сексеуiл алқаптарын браконьерлерден қорғауды
күшейтiп, табиғи өсiмiне жағдай жасау қажет-ақ секiлдi. Ең бастысы оны
"Қызыл кiтапқа" кiргiзiп, заңды қатайтпай құмды өлкенiң ажары кiре қоймасы
анық.
Өткен ғасырдың 60 - шы жылдарында адамзат алдында өсімдіктер әлемінің
қорғауға тікелей кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және
жекелеген мемілекеттер ішінде жануарлар мен өсімдіктерді қорғау туралы
комиссиялар құрылып, сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлер тізімі
жасалды.
Қызыл кітап - бұл қауіп - қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа енгізілуі,
оған ерекше көңіл бөлу керек екендігін білдіреді, көбіне арнайы қорғау
шаралары қажет, әйтпесе түрдің мүлдем жоғаліп кетуі мүмкін. Қазақстан
үкіметі 1978 жылдың қаңтарында Қызыл кітапты құру туралы қаулы шығарды.
Мүк, қына, санырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдіктер
бар кітап, 1981 жылы акедемик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары
Жұмыстың мақсаты: Псаммофитті өсімдіктердің түрлерімен танысу
Құрал жабдықтар: компьютер, интернет материалдары, әдебиеттер, суреттер.
Зерттеу обьектісі: Псаммофитті өсімдіктер
Зерттеу әдісі: бақылау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І Псаммофитті өсімдіктер және олардың биологиялық екрешеліктері
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы
мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Псаммофитті өсімдіктердің
биологиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу
аймақтары ... ... ... ... ... .15
2.2 Псаммофитті өсімдіктердің емдік
қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..20
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...28
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .30
Қосымшалар
Кіріспе
Псаммофитті өсімдіктер құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды
шөлдерде өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық
шөлдерде), құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің
құмды біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа
жететін төселме ұзын тамырлары болады. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа,
сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының
үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы
Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын
(Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған
мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған.
Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі
құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Міне осы жерлерде псаммофитті
өсімдіктер өседі.
Олар: Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас
өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын
сексеуілді тоғай алып жатыр.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк.
Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның
тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында
бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi
көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi.
Бұлар шоғырланып өседi.
Адыраспан (Harmal немесе Peganum harmala) — түйетабандар тұқымдасына
жататын көп жылдық өсімдіктер туысы, терең тамырлы өсімдік.
Сабы мен гүлінде уы болады. Ерекше күшті сасық иісті, дәрілік өсімдік.
Биіктігі 30-80 см аралығында, бірақ көбінде 30 см төңірегінде өседі. Тау
беткейлерінде, жол бойында, жазық далаларда көктейді.
Ақ таспа (Astragalus brahуpus) – бұршақтар тұқымдасы, таспа туысына
жататын бұта. Қазақстанда Каспий, Арал маңында, Қызылорда, Бетпақдала,
Мойынқұм өңірлерінде Балқаш – Алакөл ойысында Іле Алатауындағы (Пұшықнұра)
құмды және құмды-сазды жерлерде, бұталар арасында өседі.
Шеңгел (Halіmodendron) — бұршақ тұқымдасына жататын бұта. Қазақстанның
шығыс, орталық және оңтүстік облыстарының далалық аймақтарында, құм, саз,
топырақты жерлерде, жайылымдардағы бұталардың арасында, өзен-көл жағасында,
қиыршық тасты сортаңдарда, тақырларда өсетін 1 түрі — ақ шеңгел (Н.
halodendron) бар. Оның биіктігі 50 — 200 см.
Курстық жұмыстың мақсаты. Псаммофитті өсімдіктер және олардың
биологиялық ерекшеліктерін анықтау, зерттеу.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Псаммофитті өсімдіктер жайлы жалпы мәлімет;
2. Псаммофитті өсімдіктердің түрлерін және таралу аймақтарынт анықтау;
3. Псаммофитті өсімдікке жататын сексеуілдің биологиялық ерекшелігі;
4. Псаммофитті өсімдіктерді қоғау;
5. Псаммофитті өсімдіктердің дәрілік, емдік қасиеттерін зерттеу;
Курстық жұмыстың обьектісі: Псаммофитті өсімдіктер.
Курстық жұмыста қолданылған зерттеу әдістері – оқылған әдебиеттерде
шолу жасау, түсіндіру, бақылау – байқау т.б. зерттеу әдістерін пайдаландым.
Зерттеу тақырыбына қатысты әдебиеттерді, дидактикалық нұсқауларды зерделеу,
талдау.
І Псаммофитті өсімдіктер
1.1 Псаммофитті өсімдіктер туралы жалпы мәлімет
Псаммофиттер — құмдарда, өзеннің құмды жағасында, құмды шөлдерде
өсетін құм өсімдіктері. Олар азырақ булануға (әсіресе ыстық шөлдерде),
құмдардың жылжуымен күресуге бейімделген. Бұл өсімдіктердің құмды
біріктіріп ұстап тұратын топырақ астындағы ылғалды терең горизонтқа жететін
төселме ұзын тамырлары болады. Сонымен бірге кейбір псаммофиттердің
жапырақтары мен бұтақтары құммен жабылып қалған жағдайда да жылжып жоғары
орналаса алады. Псаммофиттердің көпшілігінде ұрық пен жемістері болады,
олар жел арқылы таралып кетеді. Мысалы, құмдық қалампыр, құм таспа,
сексеуіл және басқалар осыған жатады.
Жоғарыда көрсетілген құмды шөлдердің ерекшеліктері шөлдің басқа
типтеріне қарағанда өсімдіктер жамылғысының мол болуына әсер етеді. Құмды
шөлдердің өсімдіктерін жүзгін, құм қарағайы, тамарикс сияқты бұталар,
Сексеуіл, эфемерлер мен эфемеройдты шөптесін өсімдіктер құрайды.
Эфемерлер (грек. ephemeros – тез өсетін) – шөл және шөлейтті жерлерде,
сирек далалық аймақта өсетін бір жылдық өсімдіктер. Эфемерлерге тұқымынан
бастап, жеміс беруге дейінгі барлық даму циклі 2 – 6 аптадан 5 – 6 айға
дейін жететін өсімдіктер жатады. Мыс., құм ботагөзі, дала шегіргүлі, шөл
жауылшасы, жалпақ жеміс, т.б. Бұл өсімдіктердің вегетац. кезеңі негізінен
ерте көктемде (ақпан – мамырда) қуаңшылық түскенге дейін болады. Ал күздік
Эфемерлерсолт. аймақтарда жертаған түрінде қар астында қыстап, көктемде
вегетациясын қайта бастайды. Эфемерлерді мезофиттерге (топырақ пен ауа
ылғалдылығы біршама жеткілікті, бірақ шамадан артық емес ортаға бейімделген
өсімдіктер) жатқызады, бірақ Эфемерлердің олардан айырмашылығы тұқымдары
ыстыққа төзімді келеді. Өсіп-өнуі, тіршілік ету ұзақтығы және өлшемдері ауа
райы жағдайына байланысты қатты өзгеріп отырады; сондықтан да Эфемерлераса
биік болмайды (1 – 3 см). Эфемерлерді негізінен орамжапырақ және астық
тұқымдасына жататын өсімдіктер құрайды. Шөл аймақтарда Эфемерлер
эфемероидтермен бірге көктемде барлық мал түлігіне жайылым ретінде
пайдаланылады.
Псаммофитті өсімдіктер өсетін жерлер құмды шөлдер бүкіл шөл зонасының
үштен біріне жуығын алып жатыр. Олардың ең ірілеріне Қызылкұм, Арал маңы
Қарақұмы, Мойынқұм, Сарыесік. Атырау және Каспий маңы ойпатының құмдарын
(Нарын, Тайсойған, Қарақұм, т.б.) жатқызуға болады. Мұндағы құмдар ондаған
мың жылдар бұрын осы жердегі өзендер мен көлдердің орнында пайда болған.
Кейін желдің әсерінен бұл құмдардан шағылдар, қырқалар, төбелер түзілген.
Құмға су жақсы сіңеді және одан аз буланады. Әдетте, тек құмның беткі
қабаты ғана құрғайды, ал оның астыңғы қабаттары әр уакытта ылғалды келеді.
Сондықтан аз ғана тереңдікте ішуге жарайтын еспе суы болады. Көшпелі
құмдарда топырақ жамылғысы жоқ дерлік. Топырақ қабаты кырқалар мен
төбелерде, борпылдак құмды қырқалардың аралығында, қазаншұңқырлар мен жазық
жерлерде құмайтты, қоңыр және сұр қоңыр топырақты болып келеді. Еспе суы
жер бетіне таяу жатқан жерлерде дәнді дақылдар мен бақша дақылдарын егуге
болады.
Қысы суық. Аяз -40°С-қа дейін жетеді. Жазы өте ыстық, қапырық әрі
құрғақ. Шілденің орташа температурасы солтүстігінде 24° -26°С, оңтүстігінде
28° -30°С. Құм бетінде температура жазда 70°С-қа дейін қызады. Осының бәрі
буланудың көп болуына септігін тигізеді. Көктемде еріген қарсуымен
толығатын қазаншұңқырлар мен ойыстар жазда кеуіп кетеді. Олардың түбінде
қалың тұз қабыршақтары пайда болып, ондай жерлерде ешқандай өсімдіктер
өспейді.
1.2 Псаммофитті өсімдікке жататын сексеуілдің биологиялық ерекшелігі
Псаммофитті өсімдіктердің биологиялық ерекшеліктері оларға жататын
өсімдіктер сексеуіл.
Сексеуiл шөлге ең төзiмдi өсiмдiк, ғалымдар оны көлеңкесiн түсiрмейтiн
ағаш деп атайды. Бiр ғажабы, сол даланың төл перзентi Төлеген Айбергенов
өлеңiнде Мен сенiң ақ төсiңе шаңқай түсте, көлеңкем түспесiн деп тiк
тұрамын, — деген жолдар бар... Өзгеге масыл болмай, өзiне ғана сенудi шөл
даланың басты заңы санайтын ол өңiрдiң елi де бiреулердi көкелеп, кiсi
көлеңкесiнде күн кешкендi ұнатпайды. Қиындық көрсе құдiретi күштi Құдайына
жалбарынып, аруақты аталарына сыйынады, қазағынан қайыр дәметсе де,
бөтеннен көмек күтпейдi, халқына сенгенмен, бөгдеге үмiт артпайды, жұртына
сүйенгенмен, өз күшiмен өмiр сүредi.
Сексеуiлден бағалы отын дайындалады, оның дiңiн кесу де, балтамен жару
да қиын, бiрақ бiрiмен бiрiн ұрсаң быт-шыты шығып, тез сынады. Сексеуiлдiң
шоғына жылынып, қызуын бойына сiңiрген қазақ та сыртқы жауға берiлмейдi,
оны тек бiр-бiрiне айдап салып қана жеңесiң. Олар өзгенiң өсегiне ерiп,
өздi-өзiмен қырқысып, құрып кете жаздап барып дұрысы мен бұрысын пайымдап,
қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ деп бастарын шайқап, бүлдiргенiн
бүтiндеп, бұрынғы тiршiлiк күйбеңiне көшедi.
Сексеуiлдiң күлiнде калий карбонаты бар, ертеде оны сабын қайнатуға
пайдаланған. Қазақ сексеуiл күлiн темекi жапырағына қосып, қарабұйра
насыбай шығарады да, шақшасын етiгiнiң өкшесiне бiр ұрып, айналасындағы ұшы-
қиыры жоқ кеңiстiкке көз тастап, оның жалғыз ғана иесi өзi екенiне
масаттанады, осынау ұлан-ғайыр байтақ даланы ұрпағына мұраға қалдырған
бабаларына риза болады. Алдына барғанда атасының да құнын кешетiн сол
қазақтың бiр атым насыбайдан көңiлi қалады.
Сексеуiл әбден қурағанда топыраққа өте көп мөлшерде тұз бөлiнедi.
Сексеуiлдi өңiрдiң сортаң болатыны, төңiрегiне көп өсiмдiк шыға бермейтiнi
содан көрiнедi. Шөлдi аймақтарда сексеуiлдi құм көшкiнiн тоқтатуға
пайдаланады, өйткенi оның тереңге бойлайтын тамыр жүйесi өте мықты. Төлеген
ақын айтқандай: Он күн соққан дауылдан, сексеуiлдер бүгiлмес... Ал
Есенғали Раушанов: Сексеуiл деген ағам бар, Ана Алғидың ала шөлiнде,
Бұтағын жайған өнiп ол. Жөн сұрар болсаң, жарандар, Ағамды көр де, менi
көр,– дейдi. Шындығында да, тарихи тамыры тереңге кететiн үстiрт халқы да
осал емес.
Тәуелсiздiгiмiздiң он жылдығына орай Елбасы пәрменiмен жасақталып,
кезiнде батыс аймақтарды аралаған, құрамында өнер саңлақтары мен қызмет
көрсетушi тобы бар Менiң Қазақстаным арнайы пойызының мүшелерi сол елге
таңдай қаға таңқалып, иiлмейтiн емендер деп атаған... Кешегi ата-баба сан
ғасырлар бойына сынбай иiлiп, ұрпағын сақтап қалды. Бүгiн бiз
егемендiгiмiздi алып, ел мен жердiң иесiн қалыптастырдық. Тәуелсiздiктiң
төл перзентi, ертеңгi ұрпақ ешкiмнiң алдында ендi иiлмесе болғаны.
Сексеуіл – бұта немесе кішкене ағаш түріндегі алабота тұқымдас
өсімдіктердің бір туысы. Қазақстандағы орман қорының жартысына жуығын
сексеуілді тоғай алып жатыр. Оның көлемі 5 млн шаршы метр деп есептеледі.
Өткен ғасырдың 40-50-жылдары сексеуілді отын қоры ретінде пайдаланған.
Бақанас, Сары-Үйшік-Отырар, Мойынқұм және Қызылқұмда сексеуілден отын
дайындалған. Сексеуіл қорын сақтап қалу үшін бір жылдары көшеттер
отырғызылыпты. Алайда жылма-жыл сексеуіл отынға көп дайындалғандықтан,
сексеуіл орманы сиреп кетті. Енді мүлде жойылып кету қаупі сексеуілге төніп
тұр. Сондықтан сексеуілді қорғау шараларын күшейту қажет. Қазақстанда 3
түрі өседі. Олар қара сексеуіл, ақ сексеуіл және зайсандық сексеуіл. Қара
сексеуіл Сырдария, Іле, Шу өзендерінің төменгі ағыстарының аңғарларында
тоғай болып өседі. Биіктігі 6 метрге дейін жетелі, тұзды, сортаң топырақта
өсетіндіктен, жасыл өркендері тұзды болады. Жапырақтары болмайды, діңдері
қисық, жиі бұтақталған, тамыры 8-12 м тереңдікке еніп, жерасты тұзды суын
сорады. Фотосинтез үдерісі жас өркендерінде жүреді. Ақ сексеуіл шөлдің
құмды жерлерінде өседі. Өркендері майда, қою-жасыл түсті шырынды.
Жапырақтары жетілмегендіктен, ағзалық заттар жас өркенінде түзіледі. Ерте
көктемде өркендерінде майда ашық-қоңыр түсті гүлдері дамиды. Бұлардың діңі
қисық, мықты, морт болып келеді. Бұжыр-бұжыр діңінің сүрегі ауыр, суға
батып кетеді. Өте қатты болғандықтан, өңдеуге көнбейді. Сексеуілдің жас
бұтақтары мүлде жапырақсыз болады. Өйткені жапырақтары өзгеріп кеткен,
жапырақ қызметін жас өркендері атқарады. Сексеуіл дің гүлі ұсақ, қосжынысты
– бір үйлі, қабыршақ тәрізді гүл жапырақтың қолтығында 4-тен орналасады.
Гүлсерігі қабыршақтанған 5 жапырақшалардан құралып, жемісінде қанатша
түзіледі. Көктемде гүлдейді. Жемісі – қанатты жаңғақша, қыркүйек – қазан
айларында пісіп жетіліп, қараша – желтоқсан айларында жерге төгіледі.
Сексеуіл тұқымынан көбейеді, өркендерінен де өсіп жетіледі Ол 30-60 жыл
тіршілік етеді. Сексеуіл діңі жаққанда жылу ды көп бөледі. Сондықтан отынға
пайдаланылады. Сүрегін жаққанда түскен күлден сақар (тыңайтқыш) өндіріп
алады. Сексеуілдің жас өркендерін қыста қой, түйе жейді. Ақ сексеуіл құм
бекітуге пайдаланылады.
Ақ сексеуіл (Haloxylon persіcum) – алабұталар тұқымдасы, сексеуіл
туысына жататын көп жылдық өсімдік. Қазақстанда шөл және шөлейтті
аймақтарда өседі. Биіктігі 5 метрдей, кіндік тамыры топырақта ылғал аз
болса, жер астына тереңдеп (11 метрге дейін) кете береді. Діңінің жуандығы
20 – 60 см, дің қабығы ақшыл сұрғылт түсті, жылдан-жылға қарая береді. Гүлі
төрт-төрттен қабыршақты гүл жапырағы қолтығынан жетіледі. Сәуір – мамыр
айларында гүлдеп, қыркүйек – қазанда жеміс береді. Жемісі – қанатты
жаңғақша. Ақ сексеуілдің сүрегі тығыз, қатты, арамен кесілмейді. Ағаштың
жылдық сақинасы болмайды. Шөлге төзімді, жас өркендерін қыста қой, түйе
жақсы жейді. Ақ сексеуіл Маңғыстау облысының Қызыл кітабына енгізілген.
Ақ сексеуiл – бойы 1,5-тен 2,5 метрге дейiн жететiн тал-шiлiк.
Негiзiнен құмдауыт әрi сортаңдау жерлерде өседi. Құрғақшылыққа бейiм. Оның
тамыры 10-11 метр тереңдiкке дейiн кетедi. Сирек те болса ара-арасында
бұтақтарының биiктiгi 5 метрге дейiн өсетiндерi бар. Оның жас бұтақтарын
түйелер құмарта жейдi. Ғалымдардың айтуына қарағанда, бұл жануарлар сондай
3 метрлiк бұтақты жесе 12 кг. азықтық масса алады екен. Ал ұсақ малға оның
жердегi жiңiшке сынық бұтақтары мен қураған жапырақтары тоя жеуiне жарап
жатыр. Соған қарағанда бұл сексеуiлдiң азықтық жұғымдылығы жоғары болса
керек.
Қара сексеуiл аққа қарағанда жуандау әрi iрi келедi. Оның өсу биiктiгi
көбiне 7 метрге дейiн жетедi. Ал тамыры 11 метрден де тереңдiкке кетедi.
Бұлар шоғырланып өседi. Алыстан қарасаң қалың жынысты орман тәрiздi. Өз
ұрығы есебiнен табиғи түрде өсуге бейiм. Орта Азияның шөлдi, құмды, сортаң
жерлерiнде көп кездеседi. Сондай-ақ, тақыр жерлерде де өсуге бейiм. Қара
сексеуiлдiң де жас әрi жұмсақ бұтақтарын, жапырақтарын түйелер мен ұсақ
малдар сүйiсiнiп жейдi. Оның үстiне сексеуiлдi аймақтар мал жайылымына
қажеттi шөптердiң өсуiне пайдасын көп тигiзедi.
Ағаш бар жерде, өмiр бар. Адам тiршiлiгiне де қолайлы орта. Осы
екеуiне тән ерекшелiктер Зайсан сексеуiлiнде де бар. Жалпы айтқанда үшеуi
де тарғылданып, иiр-иiр болып өсетiн және өңдеп құрылыс материалдарын
жасауға келмейтiн, тұрмыста тек отыннан басқа қажетке жарамайтын ағаш
тұқымдастар. Олардың отқа жанғыштығы және шоғының қызуын бойында ұзақ уақыт
сақтағыш қасиетi көмiрден артық болмаса, бiр мысқал да кем емес. Өткен
ғасырларда адамдар оны жағып, қоламтасын көмiр ретiнде сатқанын тарихи
әдебиет шығармаларынан жақсы бiлемiз. Сексеуiлдер қоршаған ортаның тепе-
теңдiгiн сақтап тұруда ерекше роль атқарады. Дүлей соққан желден құм
көштерiн тоқтатады. Сексеуiлдердi қорғаныш ететiн жан-жануарлар мен
жәндiктер қаншама. Әсiресе түз тағылары киiктерге сексеуiлдер арасы өсiп
өнулерiне өте қолайлы.
Қара сексеуіл (Haloxylon aphyllum) – сексеуіл туысына жататын бұта.
Шөлді аймақтардағы құмды, сортаңды жерлерде, тақырда өседі. Биіктігі 4
– 9 кейде 12 м-дей. Діңі тырбиған, қисық әрі жуан (диам. 20 – 40 см), көп
бұтақты болып біткен. Қабығы қар сұр түсті. Бір жылдық шөптесін өркендері
көгілдір не көк түсті, жыл сайын үзіліп түсіп қалады. Жапырағы ұсақ
қабыршаққа ұқсайды. Гүлі майда, бір-бірден орналасқан. Сәуір – маусымда
гүлдеп, қыркүйекте жеміс береді. Жемісі – қанатты жаңғақшауылы 50 – 70,
кейде 100 жылдай жасайды. Сүрегі тығыз, ауыр, суға салсаң батып кетеді.
Қызуы мол отын. Қара сексеуілді түйе (жыл бойы) мен қой (күзде және қыста)
жақсы жейді.
1.3 Псаммофитті өсімдіктерді қорғау
Соңғы жылдары Қазақстанда халықаралық туризмдi кеңiнен дамытуға көңiл
бөлiне бастағаны көңiлге қуаныш ұялатады. Осы кезге дейiн өзге жұрттардың
тамашасына ғана тамсануды терiс әдетке айналдырып алғанымыз соншалықты, бiз
үшiн бөтен жұрттардың тасы да таңсық, қарапайым бұтасы да бас шайқатар
ғажайып болып көрiнедi.
Сөйтiп өз Отанымыздың ғажайыптарын, кiршiксiз табиғат сұлулығын, қазақ
даласында сақталған ондаған мың тарихи, мәдени жәдiгерлерiмiздiң
қайталанбас ерекшелiктерiн елеп-ескере бермейтiнiмiз де өкiнiштi.
Халқымызда Ел мен жердiң иесi өзiң екенiн ұмытпа деген ұлағатты сөз бар.
Елiмiздегi әрбiр азамат туған жердiң қайталанбас сұлулығын айрықша
қастерлей бiлгенде ғана бiз отаншылдық, туған жердi шын сүюдi өмiр сүру
ережесiне айналдыра аламыз.
Сонымен қатар құмды жерлерде өсетін псаммофитті өсімдіктерді
қорғау,сақтау өте маңызды. Себебі оларды құмды тоқтатуға пайдаланады.
Қазақстанда оларды Қазақстанның Қызыл кітабына енгізген. Солардың бірі
сексеуіл. Ана бiр жылдары жұрт сексеуiлдердi отқа тамызық ретiнде
пайдаланатын. Нарықтық қатынастың алғашқы жылдары бұл жағдай күрт өзгердi.
Көмiрдiң жетiспеушiлiгi мен қымбаттаушылығы елдi мекендерде тұратындарға
ауыр тиiп, сексеуiлдi таза отын ретiнде қолдана бастады. Бұрын ауыл
iргесiнде өсетiн сексеуiлдердi қазiр елу, алпыс шақырым қашықтықтардан ғана
көре аласыз. Қалаларда кәуап (шашлык) орындары көптеп ашылып, сексеуiлге
деген сұраныс барынша артқанда, жұрт пайдаға құныққаны соншалық оның дiңгек
түбiне сым тростар байлап, тракторлармен түп тамырымен қоса жұлып алатынды
шығарды. Соның салдарынан сексеуiл алқаптары бұрынғы көлемдерiнен мүлдем
кiшiрейiп кеткен. Тiптен тұқымы құрып кету алдында тұр десек асылық
айтқандық болмас. Бұл қоршаған ортаға үлкен зиянын тигiзуде. Жалаңаш қалған
өлкелерден құмдар көшiп, аңдары басқа жаққа ауып жатыр. Арғы жылдарды былай
қойып, 2007 жылды тiлге тиек етсек, тек Қызылорда облысында 450 заңсыз
сексеуiл кесушiлер ұсталған. Мұның өзi табиғатты қорғаушылардың қолға
түсiргендерi ғана. Ал тұзаққа түспей жүргендерi қаншама. Қосқұдық орман
мекемесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда Жамбыл облысының Шу қаласына
жақын орын тепкен Ақкөл елдi-мекенi арқылы күн сайын 90 жүк автокөлiктерi
заңсыз қырқылған сексеуiлдердi алып өтедi екен. Сексеуiл тұқымын қорғап
қалу мәселесiне байланысты Республика Үкiметiнiң 2002 жылғы "Қазақстан
Республикасындағы алқаптарда сексеуiлдi қорғау шаралары туралы" қаулысы
қабылданғанға дейiн сексеуiл кесудiң белгiлi бiр мөлшерде лимитi болған.
Сол лимит бойынша сол жылға дейiн 1630 текше метр жердiң сексеуiлдерi кесiп
алынды. Өкiнiштiсi сол кесуге тыйым салынған қаулыдан кейiн, сол жылдың
өзiнде-ақ облыс көлемiнде сексеуiлдiң санитарлық кесу көлемi 8701 текше
метрге өсiп кеттi. Негiзiнен санитарлық кесуге ауырған және отыз жылдан
асып шiри бастағандары жатады. Соншалық көлемдегi сексеуiлдердiң ауырып,
шiруi мүмкiн емес қой. Негiзiнен Облыстық қоршаған ортаны қорғау басқармасы
тарапынан сарапшылар тобы құрылып, сексеуiлдi алқаптарды аралап, кесу
лимитiн нақты анықтауы қажет едi. Олардың түрлi себептермен (көлiктердiң
аздығы, жанар-жағар майдың жетiспеушiлiгi) алқаптарға жиi-жиi барып,
қадағалап тұрмауынан осындай келеңсiздiктерге жол берiлген. Қоршаған ортаны
қорғау жүйесi қызметкерлерiнiң айтуына қарағанда, бүгiнде кейбiр алыс
қашықтықтардағы елдi-мекендерде сексеуiл кесушiлердiң жасырын пункттерi бар
көрiнедi. Олардың анықталғандарына салынған айыппұл заңсыз табыстарынан
әлдеқайда төмен. Браконьерлiк iске дәндеп алғандар айыппұл төлегенмен
көлденең табыстарынан тартынар түрлерi жоқ. Қайта үдете түскен тәрiздi.
Сексеуiлдi заңсыз кесушiлерге неге жол берiлiп отыр? Өйткенi сексеуiлдер
күнi бүгiнге дейiн "Қызыл кiтапқа" кiрмеген. Сондай-ақ, оларды дайындау
лицензияланбаған әрi сертификацияланбаған. Мiне, осыдан барып оларды заңды,
заңсыз кесу шамадан тыс көлемге артып отыр. Өткен жылы Республика Үкiметi
2002 жылғы қаулыдан кейiн сексеуiл қорғаушыларының iсiн қанағатсыз деп
тауып, қылқанды ағаш түрлерiн он жылға дейiн кесуге тыйым салған болатын.
Алайда сауда орындары маңындағы, базарлардағы шашлык сатушылардан
сексеуiлдер үзiлер емес. Тiптен базарларға кiре берiс көшелерден белiнен
буылған сексеуiлдердi көрiп қайран қаласың. Сонда бұлар қайдан келiп жатыр?
Қытайдан емесi анық. Республикада 2005 жылға дейiн сексеуiл өсетiн
алқаптардың статусы көтерiлмедi. Сол алқаптарды Үкiмет қорғауға алынған
қорық не ұлттық парк деп жариялауына болар едi. Өкiнiшке орай қараусыз
қалды. Әсiресе Балқаш көлi маңындағы 1,5 млн. гектар жердiң сексеуiлiн
қорғауға алу жөнiнде қаншама ұсыныстар жасалынды. Үлкен қала Алматының
iргесiнде болғандықтан да қорғаудың шараларын күшейту керек едi ғой. Ал
Бақанас орман және аңдар әлемiн қорғау мекемесiнiң бұл ауқымды шараларды
атқаруға шамасы жетпедi. Сол жылдары мұндай жағдай Оңтүстiк Қазақстан және
Қызылорда облыстарында орын алды. Өткен жылдың қыркүйек айында Әлемдiк
банктiң (Всемирный банк) "Қазақстан Республикасында орманды сақтау және
орманды алқаптардың көлемiн ұлғайту" жөнiндегi бағдарламасының таныстыру
рәсiмi болды. Бұл жобаның құны 63,8 миллион доллар. Алты жылға
есептелiнген. Оның 28,8 миллионы бiздiң республика бюджетiнен алынады.
Әлемдiк банктiң қосқан 30 миллион займы кейiн қосымша өсiмiмен қайтарылады.
Ал 5 миллионы грант ретiнде қайтарымсыз қаржыландыруға жатқызылған. Бұл
жоба үш жыл бойына қаралып, әбден пысықталып осылай тиянақталса керек.
Дегенмен бiлiктi жандардың айтуына қарағанда, бұл iстiң әртүрлi салаларына
отандық орман мамандары тартылса да, жобаның ең соңғы редакциясына олардың
бiрқатар ұсыныс-пiкiрлерi кiрмей қалған. Бiраз тұстары түсiнiксiздiк
туғызатын секiлдi. Сексеуiлдi алқап та орманға жатады. Алайда
"Казлеспроект" кәсiпорнының директоры Алдаберген Кесiмбаевтың бағдарлама
жөнiнде өзiндiк пiкiрi бар. Оны орынсыз деп айту қиын. Ол бағдарлама
бойынша Арал теңiзiнiң тартылған табанына көшеттер отырғызуға жұмсалатын
қаржының тиiмдiлiгiне күмән келтiредi. Өйткенi жергiлiктi мамандардың
сексеуiл көшеттерiн отырғызудағы көпжылдық iс-тәжiрибесi бұл iстiң өте
қымбатқа түсетiнiне кәмiл сендiрiп отыр. Олардың зерттеуiнше 1993 жылы 48
мың гектар теңiз табанына отырғызылған сексеуiл көшеттерiнiң 80 пайызы
өспей қалған. Қалғандары да жоғалып кету алдында тұр. Ол қайта сол
қаражатты қылқанды жапырақты орманды алқаптардың көлемiн ұлғайтуға жұмсауды
ұсынады. Ал сексеуiлдi табиғи өсiмiмен көбейтуге болатынын алға тартады.
Оған Қызылорда облысының Қазалы ауданынан дәлел келтiрген. Өткен он алты
жыл iшiнде қолдан отырғызылған сексеуiлге қарағанда табиғи өскендерiнiң
көлемi әлдеқайда ұлғаййыпты. Қолдан отырғызылған сексеуiл алқабы соның үш-
ақ пайызын құрайды екен. Оны күтiмге алғанның өзiнде 72 пайыз көшет өспей
қалған. Мұндай жағдай Алматы облысының Бақанас орман мекемесi iстерiнен де
байқалады. Әлемдiк банк бағдарламасының қалай iске асатынын алдағы уақыт
көрсете жатар. Мүмкiн олар шетелдiң бiлiктi мамандарын iске тартып,
көшеттердi отырғызып, өсiрудiң тиiмдi тәсiлдерiн табар. Онда құба-құп.
Әзiрге қолдағы барды бағалап, сексеуiл алқаптарын браконьерлерден қорғауды
күшейтiп, табиғи өсiмiне жағдай жасау қажет-ақ секiлдi. Ең бастысы оны
"Қызыл кiтапқа" кiргiзiп, заңды қатайтпай құмды өлкенiң ажары кiре қоймасы
анық.
Өткен ғасырдың 60 - шы жылдарында адамзат алдында өсімдіктер әлемінің
қорғауға тікелей кірісу туралы мәселе туындады. Дүние жүзі көлемі және
жекелеген мемілекеттер ішінде жануарлар мен өсімдіктерді қорғау туралы
комиссиялар құрылып, сирек кездесетін және құрып бара жатқан түрлер тізімі
жасалды.
Қызыл кітап - бұл қауіп - қатер дабылы. Түрдің бұл кітапқа енгізілуі,
оған ерекше көңіл бөлу керек екендігін білдіреді, көбіне арнайы қорғау
шаралары қажет, әйтпесе түрдің мүлдем жоғаліп кетуі мүмкін. Қазақстан
үкіметі 1978 жылдың қаңтарында Қызыл кітапты құру туралы қаулы шығарды.
Мүк, қына, санырауқұлақтарды қосқанда, құрамында 300 түрден аса өсімдіктер
бар кітап, 1981 жылы акедемик Б.А.Быковтың жетекшілігімен жарық көрді
ІІ Тәжірибелік бөлім
2.1 Псаммофитті өсімдіктердің түрлері және таралу аймақтары
Жұмыстың мақсаты: Псаммофитті өсімдіктердің түрлерімен танысу
Құрал жабдықтар: компьютер, интернет материалдары, әдебиеттер, суреттер.
Зерттеу обьектісі: Псаммофитті өсімдіктер
Зерттеу әдісі: бақылау, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz