Мектеп жасына деиінгі балалардың тілін дамыту
1 тарау.Ана тілінің мектепке деиінгі мекемелердегі балалардың дамуының факторы ретіндегі ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 тарау. Балалар бақшасында жасанды сөилем ортасын ұимдастыру . 33
3 тарау. Сөздің дыбыстық мәдиетіне тәрбиелеу . . . . . . . . . . 52
4 тарау. Сөздіңқорын бакиту . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
5 тарау. Грамматикалық дағдылардң қалыптасуы . . . . . . . . . .113
6 тарау. Мектеп жасына деиінгі кішкене балаларды баиланыстыру сөилеуге үирету . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7 тарау. Мектеп жасына деиін балаларды диалог сөзге оқыту . . . . .157
8 тарау. Мектеп жасына деиінгі балаларды монолог сөзге үирету . . .174
9 тарау. Балаларды көркем әдебиетпен таныстыру . . . . . . . . . 189
10 тарау. Көркем шығармалармен сабақтан тыс уақытта танысу . . . 229
2 тарау. Балалар бақшасында жасанды сөилем ортасын ұимдастыру . 33
3 тарау. Сөздің дыбыстық мәдиетіне тәрбиелеу . . . . . . . . . . 52
4 тарау. Сөздіңқорын бакиту . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
5 тарау. Грамматикалық дағдылардң қалыптасуы . . . . . . . . . .113
6 тарау. Мектеп жасына деиінгі кішкене балаларды баиланыстыру сөилеуге үирету . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7 тарау. Мектеп жасына деиін балаларды диалог сөзге оқыту . . . . .157
8 тарау. Мектеп жасына деиінгі балаларды монолог сөзге үирету . . .174
9 тарау. Балаларды көркем әдебиетпен таныстыру . . . . . . . . . 189
10 тарау. Көркем шығармалармен сабақтан тыс уақытта танысу . . . 229
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ РЕЧИ ДЕТЕИ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
Л.П. Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К. Лотаревтардын қазақшаға аудармасы
АВТОРЛАРДАН
Сәбилер мен мектеп жасына деиінгі балаларды өз ана тіліне үирету тәрбиешініңкәсіби кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыиға тарқан барлық интеллектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке деиінгі кезде меңгерудің арқасындапаида болады және дамиды.
Бала ана тілінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани баилығын мұра ете ме,одан арғыжерде тәрьиеленушілер өз заманының ғылыми жетістігіне саи бола ма, олар адмзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын боиына сіңіре ала ма,яғни коммунистік қоғамның белді құрылысшысы бола ала ма-осының бәрі тәрбиешіге баиланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ
тәрбиешіге методика теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру.,яғни осы әдістерді жүзкге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауғ жаттығу қажет. Методика теориясын білу-баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну деген сөз.
Қолыңыздағы оқу құралы тілді меңгерудің табиғи процесінің маңызды заңдылықтарын баяндаудан басталады . оқу құралының негізгі мазмұны тілді меңгерудің методикалық принцептеріне құрылған,сөилеуге үирету тәсілдерінің заңдылықтарына сүиенген баяндаудан тұрады. Оқыту тәсілдерін баяндау оқушылар-болашақ тәрбиешілер өз оқытушыларының жетекшілігімен базалық балалар бақшасының балаларымен жұмыс істегенде орындауға тиісті практикалық тапсырмаларменұштастырылады. Сөитіп олар училище қабырғасында-ақ алғашқы кәсіби дағдыларды үирене бастаиды.
Л.П. Федоренко, Г.А.Фомичева, В.К. Лотаревтардын қазақшаға аудармасы
АВТОРЛАРДАН
Сәбилер мен мектеп жасына деиінгі балаларды өз ана тіліне үирету тәрбиешініңкәсіби кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыиға тарқан барлық интеллектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке деиінгі кезде меңгерудің арқасындапаида болады және дамиды.
Бала ана тілінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани баилығын мұра ете ме,одан арғыжерде тәрьиеленушілер өз заманының ғылыми жетістігіне саи бола ма, олар адмзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын боиына сіңіре ала ма,яғни коммунистік қоғамның белді құрылысшысы бола ала ма-осының бәрі тәрбиешіге баиланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ
тәрбиешіге методика теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру.,яғни осы әдістерді жүзкге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауғ жаттығу қажет. Методика теориясын білу-баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну деген сөз.
Қолыңыздағы оқу құралы тілді меңгерудің табиғи процесінің маңызды заңдылықтарын баяндаудан басталады . оқу құралының негізгі мазмұны тілді меңгерудің методикалық принцептеріне құрылған,сөилеуге үирету тәсілдерінің заңдылықтарына сүиенген баяндаудан тұрады. Оқыту тәсілдерін баяндау оқушылар-болашақ тәрбиешілер өз оқытушыларының жетекшілігімен базалық балалар бақшасының балаларымен жұмыс істегенде орындауға тиісті практикалық тапсырмаларменұштастырылады. Сөитіп олар училище қабырғасында-ақ алғашқы кәсіби дағдыларды үирене бастаиды.
Иваненко А. Обучение рассказыванию – 1967, № 1.
Илларионова Ю.Г. Использование загадок в детском саду – 1972, №11.
Короткова Э.П. Воспитать интерес к творческому рассказыванию. – 1973,№
6,7.
Кузина Н.И. Формирование объяснительной речи старших дошкольников –
1973, № 5.
Ушакова О.С. Развитие словесного творчества детей 6-7 лет.- 1972, № 9.
Короткова Э.П. Беседа в детском саду. М., «Просвещение», 1965.
Поддьяков Н.Н., Кузина Н.И. Исследование рзвития объяснительной
Связной речи у дошкольников. «Умственное воспитание дошкольника»
Атты кітапта.М., «Педагогика», 1972.
Шибицкая А.Е. Вилияние русского фольклора на сочинение сказок детьми,
«Художественное творчество и ребенок » атты кітапта.М., «Педагогика»,
1972.
Веретенникова С.А. Домашные животные, М., «Просвещение», 1975.
Меньшикова П.С. Дикие животные. Наглядные пособия для детских садов»
М., «Просвещение», 1971.
Соловьева О.И. Говори правильно (альбом по развитию речи), М.,
«Просвещение», 1966.
Илларионова Ю.Г. Использование загадок в детском саду – 1972, №11.
Короткова Э.П. Воспитать интерес к творческому рассказыванию. – 1973,№
6,7.
Кузина Н.И. Формирование объяснительной речи старших дошкольников –
1973, № 5.
Ушакова О.С. Развитие словесного творчества детей 6-7 лет.- 1972, № 9.
Короткова Э.П. Беседа в детском саду. М., «Просвещение», 1965.
Поддьяков Н.Н., Кузина Н.И. Исследование рзвития объяснительной
Связной речи у дошкольников. «Умственное воспитание дошкольника»
Атты кітапта.М., «Педагогика», 1972.
Шибицкая А.Е. Вилияние русского фольклора на сочинение сказок детьми,
«Художественное творчество и ребенок » атты кітапта.М., «Педагогика»,
1972.
Веретенникова С.А. Домашные животные, М., «Просвещение», 1975.
Меньшикова П.С. Дикие животные. Наглядные пособия для детских садов»
М., «Просвещение», 1971.
Соловьева О.И. Говори правильно (альбом по развитию речи), М.,
«Просвещение», 1966.
Бұл кітапті жазуға ат салысқандар: Л. П. Федоренко,педагогика ғылымдарының докторы-1,2,3,4,5 (Практикалық сабақтары және §3 басқасын),7,8,9 тараулар; Г. А. Фомичева,педагогика ғылымдарының кандидаты-5 тарау және 6 тараудың §3; В. К. Лотарев,педагогика ғылымдарының кандидаты - 10 тарау және 6 тараудың Практикалық сабақтары.
Л.П.Федоренко және басқалары.
Мектеп жасына деиінгі балалардың тілін дамыту. Пидучилищелердің мектепке деиінгі бөлімінің оқушыларына арналған оқу құралы. А., Мектеп,1981,244 бет.
Мазмұны
1 тарау.Ана тілінің мектепке деиінгі мекемелердегі балалардың дамуының факторы ретіндегі ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 тарау. Балалар бақшасында жасанды сөилем ортасын ұимдастыру . 33
3 тарау. Сөздің дыбыстық мәдиетіне тәрбиелеу . . . . . . . . . . 52
4 тарау. Сөздіңқорын бакиту . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
5 тарау. Грамматикалық дағдылардң қалыптасуы . . . . . . . . . .113
6 тарау. Мектеп жасына деиінгі кішкене балаларды баиланыстыру сөилеуге үирету . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7 тарау. Мектеп жасына деиін балаларды диалог сөзге оқыту . . . . .157
8 тарау. Мектеп жасына деиінгі балаларды монолог сөзге үирету . . .174
9 тарау. Балаларды көркем әдебиетпен таныстыру . . . . . . . . . 189
10 тарау. Көркем шығармалармен сабақтан тыс уақытта танысу . . . 229
ИБ 1201
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ РЕЧИ ДЕТЕИ
ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
Лидия Прокофьевна Федоренко
Галина Алексеевна Фомичева
Владимир Константинович Лотарев
( на казахском языке )
АВТОРЛАРДАН
Сәбилер мен мектеп жасына деиінгі балаларды өз ана тіліне үирету тәрбиешініңкәсіби кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыиға тарқан барлық интеллектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке деиінгі кезде меңгерудің арқасындапаида болады және дамиды. Бала ана тілінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани баилығын мұра ете ме,одан арғыжерде тәрьиеленушілер өз заманының ғылыми жетістігіне саи бола ма, олар адмзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын боиына сіңіре ала ма,яғни коммунистік қоғамның белді құрылысшысы бола ала ма-осының бәрі тәрбиешіге баиланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ
тәрбиешіге методика теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру.,яғни осы әдістерді жүзкге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауғ жаттығу қажет. Методика тиориясын білу-баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну деген сөз.
Қолыңыздағы оқу құралы тілді меңгерудің табиғи процесінің маңызды заңдылықтарын баяндаудан басталады . оқу құралының негізгі мазмұны тілді меңгерудің методикалық принцептеріне құрылған,сөилеуге үирету тәсілдерінің заңдылықтарына сүиенген баяндаудан тұрады. Оқыту тәсілдерін баяндау оқушылар-болашақ тәрбиешілер өз оқытушыларының жетекшілігімен базалық балалар бақшасының балаларымен жұмыс істегенде орындауға тиісті практикалық тапсырмаларменұштастырылады. Сөитіп олар училище қабырғасында-ақ алғашқы кәсіби дағдыларды үирене бастаиды.
Егер болашақ тәрбиеші сөилеуге үиретудің белгілі бір тәсілі балаларға неліктен паида әкелетінін,неліктен бала ынталы да нәтижелі оқитынын жүрегімен ұғынса,ол сол тәсілді жеңіл меңгереді. Осы неліктен деген сұрақтарға методика теориясы жауап береді:теория тәрбиешінің іс жүзіндегі қызметінің нәтижесін алдын ала болжауға мүмкіндік береді. Демек болашақ тәрбиеші үшін методика теориясын ұғыну-б іріншіәрежелі міндет. Өз пәнінің теориясын білу білімділік ұғымын тудырады,ал білімді адам,әдетте,өзі таңдаған мамандықта аз білетінге қарағанда,анағұрлым жоғары нәтижеге жетеді.
Балаларға ана тілін оқыту жөніндегі практикалық жұмысты орындаудағы білімділік пен жаттығу - өзінің жауапты жұмысын абыроимен орындау үшін болашақ тәрбиеші боиына сіңіретін кәсіби қасиеттері,міне,осылар.
I тарау
АНА ТІЛІНІҢ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
МЕКЕМЕЛЕРДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДАМУЫНЫҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕГІ РОЛІ
§1Баланың психикалық дамуының оның тілінің
дамуына байланыстылығы.
Даму туралы түсінік. Адамның жасына қарай даму сатылары.
Қарапайымнан неғұрлым күрделіге, төменгіден жоғарыға ауысатын өзгеру процесін сандық өзгерістің біртіндеп қор жинауы сапалық өзгеріске алып келетін процесті даму деп атайды.
Адамның жасына қарай дамуы мынандай сатылардан өтеді: сәбилік шақ, ерте балалық шақ, мектепке дейінгі шақ, бастауыш мектеп жасы, жеткіншектік шақ, бозбалалық шақ, есею.
Адам организмі жасына қарай дамудың әрбір сатысында белгілі бір дене өлшемімен және құрылысымен(сандық)әрі белгілі бір психикалық мүмкіндіктермен (сапалық) ерекшеленеді.
Психиканың бір жастық сатыдан екінші сатыға қарай дамуы танымдық процестердің, сөйлеудің, сондай-ақ сезімталдық-еріктік сфераның(сезімнің, еріктің)2 жетілуін көрсетеді.
Тіл дамуының адам психикасының жан-жақты дамуымен
байланысты
Интелектінің болуы, яғни сыртқы ортаны есте сақтау, көзге елестету, қиялдау, ойлау көмегімен тану, сондай-ақ сөйлеу-адамныңжануардан басты өзгешілігі осы. Адамда интеллекті де, сөйлеу де ерте балалық шақта пайда болып, мектепке дейінгі, бастауыш мектеп жасында және жас өспірімдік шақтарды қарқынды түрде жетіледі.
Бірақ организм өскендіктен ғана емес, адам сөйлеуді сөзсіз игергенде ғана балада интеллекті пайда болып, жетткіншектік пен жасөспірімдік шақтардажетіле түседі.
Егер баланың айнасындағы ересектер оны сәби кезінен дұрыс сөилеуге үиретсе,ондаи бала қалыпты дамиды:көзге елестету қабілеті,содан соң оилау мен қиялдау қабілеттері паида болады;жасына қараи даму сатысында бұл қабілеттер жетіле түседі.балада интеллектінің дамуымен қатар сезімталдық-еріктік сфера да дамып,жетіле түседі.
Тілдік қарым-қатынассыз,яғни әлеуметтік (қоғамдық) ортасыз адам баласы жан-жақты жетілген адам (homo Sapiens) бола алмаитындығы жөнінде көптеген дәлелдер бар. Әлдебір қаиғылы жағдаиларға баиланысты балалар сәби шағында аңдардың (қасқырдың,қабыланның,иттің) , үнгіріне тап болып, оларды аңдардың асырағаны тарихта белгілі. Мұндаи балаларды адамдар үш жастан асқаннан кеиін тауып,адам қоғамынаәкелгенде,олар әрдаиым өзін асыраған аңдардың қылығын сақтап қалған және адамды аңнан ерекшелеитін психиканың әлеметтерінен мүлдем хабарсыз болып шыққан:оларда оилау жүиесі қалыптаспаған,жоғарғы сезімі жоқ,оларды сөилеуге үирету мүмкін болмаған. Ересек адамдардың қараңғылығы арқасында белгілі: балалар психикалық жағынан жетілмеген,сөилеуді нашар меңгерген ( мектепте әзер оқыған ), өиткені ата-аналары сәбилік,балалық,және мектепке деиінгі шақтарында олардың тілін дамытумен айналыспаған.
Тілді үйрете бастаудың дер шағы шағы туралы түсінік.
Тілді дер кезінде және сапалы меңгеру балада дұрыс психиканың қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз бала дүниеге келген алғашқы күннен бастау, сапалы дегеніміз тілдік материал көлемінің жеткілікті болуы және баланың әрбір жас кезеңіне қарай тілді меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану.
Алғашқы жас сатысында баланың дамытуға назар аудару ерекше маңызды, өйткені осы кезде баланың миы жедел өсіп, оның қызметі қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің қызметі оның табиғи қалыптасу кезеңінде жаттықтыруға оңай бейімделетіндігіфизиологтарға белгілі. Жаттықтырусыз бұл қызметінің дамуы тежеліп, тіпті мәңгі тоқтап та қалады.
Тіл үшін, -деп жазады профессор М.М.Кольцова,-дамудың мұндай қиын - қыстау кезеңі бала өмірінің алғашқы үш жылы болып табылады:осы кезге қараи негізінен мидыңанатомиялық сөилеу желісінің жетілуін аяқталады,бала ана тілінің басты грамматикалық формаларын меңгереді,мол сөз қорын жинаиды. Егер алғашқы үш жылында сәбидің тіліне тиісті назар аударылмаса,кейін олқылықты орнын толықтыру үшін қыруар күш-жігер жұмсауға тура келеді.
Сөйлеу бұлщық еттері мен интеллекті
дамуының байланысы туралы.
Адамның сөйлесу қызыметі-ең алдымен мидың көптеген саласының үйлескен қызметінің нәтижесі. Мида естіген сөзді ұғынады, онда дыбыстар мен тілдік дыбыстардың тіркесінің артикуляциянуүшін қажетті қозғалыс программасы қалыптасып, осы жерден сөйлеу бұлшық еттеріне бұйрық жолданады2. Атап айтқанда, сөйлеу мүшелері (ауыз қуысы және мұрын, тіс, ерін, тіл, көмей, өкпе)-бұл орталығы ми болып табылатын сөйлеу механизмінің атқару мүшелері;ми дамығанда баланың сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттері де дамиды. Алғашында сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттері балаға көнбейді, ол ана тілінің дыбыстарын қиналып айтады , өсе келе ол барынша таза, сөз тіркесін барынша еркін айтады, яғни ми, сөйлеу бұлшық еттеріне бұйыру салалары дамыған сайын, балада сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерін еркін меңгеру қабілеті дамиды.
Бірақ тәрбиеші кері байланысты да есте сақтауға тиіс: егер тілдік қарым-қатынас процесінде бала өзінің сөйлеу аппаратының бұлшық еттерін жаттықтырса, яғни баламен сөйлесіп, оны тыңдаса, ми дамиды (интеллекті механизмі жетіле түседі). Бала дыбыстарды неғұрлым ертерек, шапшаң және дұрыс артикулдеуді үйренсе (және дауыс ырғағын үндестірсе), ол соғұрлым ертерек іштей, тілді анағұрлым жоғары түрде меңгеруге қабілетті болады, өйткені іштей сөйлеу- сөйлеу қозғалысы, сөйлеу мүшелері бұлшық еттерінің жұмысы.
Сөйті,тілдің,демек баланың интеллектісінің дамуы мен сөйлеу бұлшық еттерінің дамуы арасында немесе,айтылып жүргеніндей,артикуляция,айтылу дағдыларрын,дамыту арасында тікелей байланыс бар.
Сұрақтар
1. Өз дамуында адам қандай жас сатыларыннан өтеді?
2. Баланың психикалық және тілдік дамуының арасында қандай байланыс бар екендігін қалай дәлелдеуге болады?
3. Сөйлеу мүшесі ретінде мидың дамуы мен сөйлеу бұлшық еттері жаттықтырудың арасында байланыс қалай көрінеді?
§2 Сөйлеу ортасыны даму потенциялары.
Тіл еліктеу процесінде дамиды. Физиологтардың мәліметі боиынша,адамның еліктеуі - шартсыз рефлекс,инстинкт, яғни тыныс алу,ему,жұту және т.б. сияқтыүир етуді қажет етпеитін,туа біткен қасиет.
Бала алғашында өзімен сөйлескен адамның (анасы, тәрбиеші ) бет-жүзінен көрген артикуляцияға, сөйлеу қозғалысына еліктейді.
. - У-у-у,біз қандаймыз!-дейді анасы бала кереуетіне еңкейіп. Анасының бет-жүзін көрген сәби инстинкт бойынша ернін созады:
-У. . .У. . .У. . .
-А-а-а,-деп әндетеді анасы. Сәби де қайталайды:
-А . . .а. . . а. . .
Сөйлеу қозғалысына бұл еліктеу әлі ойсыз. Инстинктті ғана.
Баланың сөздік қорында белгілі бір дыбыс комплексі болғанның өзінде онымен өмір құбылысының шындығын (адамды,тамақты, белгілі бір қимылды) байланыстыруды үйренгенде де ол әлгі байланысты жасауға кім үйретсе , соған еліктейді және еліктеу кейін де инстинкті бола бермек. Бала балалар бақшасында сөйлеу мәнерінде тәрбиешіге, мектепте мұғалімге, сонымен бірге бала сол маңда тұратын барлық адамның сөзіне еліктейтін болады, егер сол жерде тұрып қалса, оның сөзінде әдеби нормадан айырмасы бар, сол жердің тіліндегі жалпы ерешеліктер болады, яғни балажергілікті диалектіде сөйлейді.
Сөйлеуде еліктеуге ересек адам да бейім келеді: әдеби тілде сөйлейтін адам, диалектілік сөйлеу бар жерде 1-2 ай тұрғаннан кейін еркіннен тыс, инстинкт бойынша сол жердің ерекшелігін қабылдайды. Әйтсе де ересек адам өз ойын саналы түрде реттей алады. Ал бала еліктеу объектісін таңдай алмайды, өзін қоршаған адамдардың аузынан естіген сөздерді ойланбастан бойына сіңіреді. Ол тіпті сөйлеудегі кемшілікті де қабылдайды. Мәселен, ересектері кекештеніп сөйлейтін жанұяда балалар да, балалар бақшасына немесе мектепке барып, онда олармен логопед айналасқанша, кекештеніп сөйлейді.
Бала тәрбиеленетін стихиялы қалыптасқан сөйлеу ортасы табиғи сөйлеу ортасы деп аталады. Табиғи сөйлеу ортасы сөйлеу үшін, демек жалпы психиканың дамуы үшін қолйлы(егер баламен дұрыс сөйлейтін адамдар қарым-қатынас жасаса, егер олар оның тіліне үнемі назар аударса, сәби шағында оның сөйлеугеталпынысын құптап, кейінірек сұрақтарына жауап берсе және т.б.) және қолайсыз (баламен қарым-қатынас тамақтанумен ғана шектелсе,егер онымен сөилеспесе,яғни оның тіліненазар аударылмаса, сондаи-ақ баланың аиналасындағы адамдар дұрыс с өилемесе ,дауыс ырғағы нашар,немесе кекештенетін,ысылдаитын кемшілігі болса және т.б.) орта болуы мүмкін. Бала өсіп отырған сөйлеу ортасының даму мүмкіндігі сөйлеу ортасының даму потенциялы деп аталады. Табиғи сөйлеу ортасының даму потенциалы ішкі себептердің әсерінен қалыптасады, реттелмейді. Балалар мекемелерінде-яслилерде,балалар бақшаларында, мектепте- әр жастығы балалар үшін даму потенциалын жоғары, қолайлы етіп сөйлеу ортасын арнайы ұйымдастырады. Даму потенциалы әдейі жоғарылатылған сөйлеу ортасы жасанды сөйлеу ортасы деп аталады.
Орыс методикасын дәстүрінде жасанды сөйлеу ортасы тек шет тілін үйреткенде міндетті түрде жасалады. Алайда ана тілін оқыту тәжіребиесі өсіп келе жатқан адамның интеллектісі мен сезімталдіқ-еріктік сферасын дамыту үшін де жасанды сөйлеу ортасын ұйымдастыру қажет екендігін көрсетеді.
Сұрақтар.
1. Шартсыз рефлекс немесе инстинкт дегеніміз не?
2. Табиғи сөйлеу ортасы дегеніміз не?
3. Сөйлеу ортасында даму ортасы дегеніміз не?
4. Жасанды сөйлеу ортасы деп нені атайды?
5. Тіл дамуының сөйлеу ортасы н ұйымдастыру шарттарына байланыштылығы қандай?
§3. Әр түрлі жастағы балалардың сөйлеу дағдысының ауқымы.
Сәби өз дамуының сөйлеуге дейінгі кезеңіндегі сөйлеу алдындағы дауыстық реакция деп аталатын айқаймен: Тамақ ішкім келеді, Су күйі жатқым келмейді және т.б. түрлі тілектерін білдіреді. Айқайға тән түрлі ырғақтар баланың дүниеге келген алғашқы аптасында-ақ пайда болады, бала күн санап өскен сайын айқай айқындала түседі де, оның мәнін анасы ғана емес, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар да түсіне бастайды.Демек, сәбидің айқайы белгілі бір ара қатынастық қызмет (қарым-қатынас) белгілерін атқарады.
Бір жарым айлығынан бастап сәби тілдің дыбыстың артикльдеуге талпынады. Әрине, алғашында бұл әлі сөйлеу алдындағы дыбыстық реакциялары ғана: гуілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлау. Сөйлеуге дейінгі реакциның айқын бір ізділігі бар.
Баланың жасы Дыбыстық реакциялар
1,5 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . гуілдеу: а-аа, э-ээ-сәби дауысты
дыбыстар шығарады.
2-3 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . гуілдеу: г-г-у, ш-и, бу-у, з-и- сәби дауысты және дауыссыз
4 айлық . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . дыбыстар шығарады.
7-8,5 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ызыңдау: аль-ле-е-лы-агы-аы- дыбысты тізбектеп шығарады. Былдырлау: ба-ба, да-да-да-сәби жеке буындар шығарады.
8,5-9айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .түрленген былдырлар; сәби буындарды дауыс ырғағымен қайталайды.
Бала ның бұл кезеңдегі сезімталдық қарым-қатынас жасау процесі ойын сипатында болды:ересек адам мен баланың кезектесіп бірін бірін қайталайды, бір біріне еліктейді - егер ересек адам жымиса сәби де жымияды.
Сәби буындарды түрлендіре отырып, онымен жай ғана ойнамай оған белгілі бір мағна беретін кез де болады (10-12айлығының арасында). Ол буын қандай болсада бір сөзге қатысты:
-Ми. . .-дейді ол мысықты көрсетіп және және растауын күтіп ересек адамның бетіне қарайды.
-Мияу,-деп үн қатады ересек адам. Сәби де қанағаттанған сезіммен:
Ми,-деп қайталайды.
Бала сөйлейді. Оның алғашқы сөздері-бұл өзіне таныс сөздердің ка(каша), толь (стол), кө( көйлек) екпінді буындары, бірақ бұл буындар жеке сөздер ғана емес, тұтас сөйлемді де (ка-бұл Толя ботқа жеп отыр немесе әжем ботқа пісіріп жатыр дегені) білдіреді.
Бір жастан жеті жасқа дейінгі тіл дамуында мынандай кезеңдер байқалады:
Бірінші кезең-формасыз түбір-сөзден сөйлем құрау кезеңі:
1жас3ай-1жас8ай. Бір сөзді буын сөйлемдерді айта алады.
1жас8ай-1жас10ай. Бірнеше буын сөздерден тұратын сөйлемдерді айта алады.
Екінші кезең-сөйлемдердің граматикалық құрылымын меңгеретін кезең.
1жас10ай-2жас1ай. Сөйлемдерді толық, бірақ жалғауы жоқ дұрыс емес сөздерді қолданады.
2жас1ай-2жас3ай. Сөйлемдері қалыптасқан сөздер қолданады. Зат есім, сын есімнің септік жалғауларын, етістіктің жіктік жалғауларын түсіне бастайды. 2жас3ай-3жас. Сөйлемдерде синтаксистік қатынасты білдіретін шылау сөздерді қолданады.
Үшінші кезең.-орыс тілінің граматикалық жүйесін меңгеретін кезең.
3жас-7жас. Тілдің грамматикалық құрылымы мен дыбыстық жағы жетіле түседі, сөздік қоры баюының алғы шарты жасалады.
Әр жастағы балалар тілінен мысалдар (мұнджа жағдай біркелкі: сәби ботқа жеп отыр және мысыққа да ботқа беруді талап етеді)
-Ки- . . .-дейді ол, мысық жаққа қасығын созып, күтуші адамның көзіне бұрылып қарап.
Валя,1жас10айда:
-Ки ка . . .(кисе-каши),-деп мысықтың табағын көрсетеді
Коля,2жаста:
-Кисе, дать-дать!-деп ол талап етеді де мысыққа ботқа беру үшін отырғыштан түсуге талпынады.
Сева, 2жас2айда:
-Кисе касю дай!-деп айқайлайды ол, өзі тамақ ішіп отырған үстелге мысықтың жақындағанын көріп.
Вова 3жаста:
-Кисекусьрни-кусьни (вкусная-вкусная)деп и у киси кусьная. Вова кисе касю, касю дала кусьную.
Мысалдан көргеніміздей сәбидің тілі бірізділікпен жетілуде:
1)Сөйлемнің синтаксистік құрылысы сондай-ақ оның дауыс ырғағымен айқындығы,2)сөздің морфологиялық жасалуы,3)сөздің дыбыстық құрамы.
Үш жас пен жеті жас арасындағы кезеңінде баланың тілі грамматикалық формалармен тез баийды, сөйлеу ордасының даму потенциялы жеткілікті болған кезде, бала ана тілінің грамматикалық құрылысын және оның фонетикалық жүйесін жетік меңгере алады, мұның өзі сөздік қорын жылдам байытады.
Сұрақтар
1. Сәби тілі шыққанға дейінгі кезеңде қалай сөйлейді?
2. Гуілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлауды сипаттап беріңіздер.
3. А.Н.Гвоздевтің теориясы бойынша баланың тілінің даму кезеңдерін атаңыздар.
4. Формасыз түбір сөзден тұратын сөйлем құрау кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
5. Сөйлемнің граматикалық құрылымын меңгеру кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
6. Тілдің грамматикалық жүйесін меңгеру кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
§4. Бала тілінің қызметі. Бала тілінің дамуының сөйлеу ортасын ұйымдастыру деңгейіне байланыстылығы.
Баланың сөзі сыртқы ортамен байланыста үш түрлі қызмет атқарады: Қатынастық, танымдық, реттеушілік.
Қатынастық қызмет-ертеректегі: өмірінің тоғызыншы айынан он екінші айына дейін түрленген былдырауларынан туындайтын баланың бірінші сөзі дәл осы қызметті атқарады. Айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттілігі баланың сөйлеуін одан әрі жетілдіруге ынталандырады. Екінші жылдың аяғында бала айналасындағы адамдар анық түсінетіндей өз тілегін, бақылауын сөзбен толық жеткізе алады, өзіне сөйлеген ересек адамның сөзін түсінеді.
Бала үш жастан аса іштей сөйлеуді меңгере бастайды. Дәл осы кезден бастап сөз ол үшін тек қарым-қатынас құралы болудан қалады да, енді басқа да қызметті, ең алдымен таным қызметін атқарады: бала жаңа сөздерді және жаңа грамматикалық формаларды меңгере отырып, айналадағы өмір туралы, заттар туралы, өмірдің шындық құбылыстары мен олардың қарым қатынасы туралы түсінігін кеңейтеді.
Балада қатынастық және танымдық қызметтердің қатар дамуымен бірте оның мініз-құлқын реттеуші ретінде меңгеру басталады. Баланың мінез-құлқын реттеуші алғашқы сөздер - болады, болмайды және етістіктің бұйрық рай түріндегі іш, жүр сияқты сөздер.
-Болмайды!-дейді ересек адам, пышақтың жүзіне немесе жалынға қол созған балаға үрейленген дауыс екпінімен.
-Витяның қолы ауырады (ақылды болу, яғни өз қылығының неге апарып соғатынын болжай білу керек).
-Болмайды!-дейді ол ренішті дауысымен, егер бала саусағымен оның көзін түртіп қоймаса.-Ауырады ғой. Онанда сен мені аяп, қолыңмен сипа (ешкімді ренжітпей, басқаға зияндық жасамай, мейірімді болу керек).
-Болмайды!-дейді анасы кесімді түрде, ол жыртпақ болмақ кітапты қолынан алып.-кітап Витядан кетіп қалады да: Витя жаман екен дейді (бұл мәдениетсіздік,яғни саған арнап кітап шығарған адамды сыйламау, бұл сенің абыройыңды кемітеді-бәрі: ол нашар бала екен,-деп ойлайды.)
Мұндай сөздер баланың санасын өздігінен оятады, (оның) еркін машықтандырады, тәртіптендіреді. Жеке адамның қасиеті ретінде тәртіп, кейінірек болатын өзін өзі тәрбиелеу-адамға қажетті мінез-құлық дамуының кепілі.
Әрине, болмайды деген сөз, баланың мінез-құлқын реттеуші басқада сөздер сияқты, оның санасына дұрыс түсінікпен сіңуі керек, нақтылап айтқанда, шамамен жоғарыда келтірілген: ақылды, мейірімді, елгезек болу, айналадағы адамдардың мүддесін құрметтеп, өз адамгершілігін де сақтай білу керек деген дәлелге жақын болуға тиіс. Болмайды деген сөзді баланың санасына қорқытып-үркітудің синонимы ретінде сіңіретін тәрбиешілер орны толмайтын қателіктер жібереді. Мұндай жағдайда жаза алу қорқынышы жалған болғанда бала қауіпті ойынмен ойнайды, ол тыйым салған нәрсені қасақана жалғаса береді.
Бала бұйрық етістіктерінде, болмайды деген сияқты, жағымды эмоциямен қабылдауы керек. Сонда бұл сөздер баланың еркін жаттықтыруы құралы болады да, ол сөзді дұрыс қабылдай отырып, өзінің мінез-құлқын реттеуші қызмет атқаратын, өзі үшін жаңа сөздердің мәніне ой жүгіртеді. Ақырында, бала өзіндік мінез-құлық жасау үшін өз тілімен (іштей) сөйлеуге үйренеді. Бұл-тілді меңгерудің жоғарғы формасы.
Баланың қарым-қатынас жасау, өмірді тану, өзінің іс-әрекетін жоспарлау қабілеті мидың дамуына байланысты қалыптасады, бірақ даму процесі көбіне машықтануға яғни оның осы кезге дейін меңгерген сөздеріне үнемі назар аударуына байланысты.
Сұрақтар:
1. Баланың тілі қандай үш қызмет атқарады?
2. Сөздің қатынастық қызметі дегеніміз не? Баланың тіліндегі бұл қызмет қай жастан басталады?
3. Сөздің танымдық қызметі дегеніміз не? Танымдық қызмет атқару үшін баланың тілі қай кезде (қай жастан) бастап жеткілікті түрде дамиды?
4. Бала қай кезде тілді өзінің мінез-құлқын реттеуші құрал ретінде сезіне бастайды?
5. Тәрбиеші бала тіліне оның мінез-құлқын реттейтін, ол күнделікті тұрмыста қолданатын сөздерді қандай жолмен енгізеді?
§5. Ана тілі адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің
факторы ретінде.
Бала үшін тілді меңгеру оның реттеушілік қызметінде түсінікті болғанда, бұл ана тілі баланың адамгершілік тәрбие құралына айналды деген сөз. Дәл осы кезден бастап ересек адам өз сөзіне, өз мінез құлқына ерекше ұқыпты болу керек.
Алдынғы параграфтарда көрсетілгендей бала меңгеруге тиіс, мінез-құлықты алғаш реттейтін сөздер, бұлар: болмайды, болады, керек деген сөздер, осылардың көмегімен ол жақсы, жаман деген ұғымды да түсінеді.
Болады деген сөз адамдардың, жануардың, өсімдіктердің пайдасына жақсы, мейірімді іс-әрекеттерді жасауға рұқсат етеді. Керек деген сөздің көмегімен баланың ерік-жігері машықтандырылып, өз борышына әрекетті қарым-қатынасы тәрбиеленеді: тіпті зауқы соқпаған нәрсені де істеу керек, қыста құстарды тамақтандыру керек, өсімдіктерге қамқорлық жасау керек, әжесіне үй жұмысында көмектесу керек, әлсізді әділетсіздіктен қорғау керек.
Ана тілін меңгере отырып, бала белгілі бір мөлшерде өз мінез-құлқын жоспарлайтын, тілге тән синтаксистік құрылымдарды қабылдайды. Мәселен, етістіктің жаққа өзгеруін түсіне отырып бала әдептілікті меңгереді (мысалы, тәрбиешілерге сөйлегенде: Сіз бізге не оқып бересіз? сіз бізге оқып бермеспе екенсіз?) (Ал, оқы!-деген қиқарлықтың орнына).
Бала ана тілінің мейірімділік, тілектестік, елгезектік, қамқоршылық, шыншылдық, еңбексүйгіштік адалдық, қарапайымдылық, сенімділік сияқты сөздерін түсінгенде, олар оның адамгершілік принциптерін қалыптастырудың программасы болуға тиіс. Бала оның мазмұнын ұғынады, яғни осы сөздердің мазмұнын қарайтын ережеге сәйкес сөйлеуді үйренеді, ол әлгі сөздердің мазмұнына антоним:қатыгездік, күншілдік, қараулық, елемеушілік, өтірікші, жалқаулық, ұятсыздық, мақтаншақтық, сенімсіздік деген сөздерді қарсы қоя біледі.
Әрине сәби алғашқы жас кезінде бұл сөздерді айта алмайды, ол ең алдымен кейіпкерлері өз мінез-құлқымен адалдықтың сенімділіктің, еңбексүйгіштіктің, міндетін атқара білудің ережесін көрсететін әзіл оспақтарды, ертегілерді әңгімелерді, өлеңдерді тыңдайды, бала жақсы іс-әрекетке еліктеп, адамгершілік ұғым беретін сөздердің мәнін ақылға салып ұғынатын болады.
Ана тілі балаға эстетикадан да алғашқы түсінік береді.
-Менің гүлім! Менің күнім!-дейді анасы қызына немесе ұлына мейірленіп. - Қарлығашым менің! Алтын балығым менің!-бала алғашында дауыс ырғағын ғана түсінеді. (әлбетте, дауыс ырғағын түсіну қабілеті-туа біткен қабілет, бұған үйретудің қажеті жоқ). Кейін ол өзін неге теңегенін түсінеді және бұл теңеу өзінің әлде бір сұлу нәрсеге қатысы бар екендігін аңғарып, қуанышты сезімге бөлейді.
Балаға ән салып береді, оны әлдимен жұбатады, өлең оқиды ертегі айтады, міне, сонан кейін оның бойында әсемдікпен араласу сезімі пайда болады, сұлулықпен бақыт ол үшін синонимдік ұғымға айналады. Осының бәрін ана тілі сыйлайды!
Сұрақтар:
1. Тілдің реттеуіштік қызметі неден көрінеді?
2. Баланың болмайды, болады, керек деген сөздерді меңгеруінің қандай мәні бар?
3. Ана тілінің мәні көмегімен баланың эстетикалық сезімі қалай тәрбиеленеді?
§6 Тіл меңгерілетін пән ретінде. Сөйлеу.
Тіл-белгілер жүйесі.
Ана тілінің интеллектіні дамытушы және сезімталдықпен ерік-жігерді тәрбиелеу факторы ретінде күші-тілдің табиғатында: оның адаммен оны қоршаған ортаның арасындағы байланыс құралы немесе, тіл мамандарының айтуындай, тілден тыс шындық қасиеті болуында. Бұл қасиет тіл белгілерінің мәнімен түсіндіріледі.
Тиімді меңгеру үшін тілді адам қоршаған шындықты (тілден тыс шындық) қодалайтын (шифрлейтін) белгілер жүйесі ретінде қарастырған дұрыс.
Тілдің белгілері-бұл жұрнақ-жалғаулар, сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер.
Тілдік білгіні меңгеру-бұл: 1) оның материалдық қабығын есте сақтау, яғни оның дыбысталуы мен сөйлеу мүшесі бұлшық еттерінің тиісті қимылдарын есте сақтау; 2) ол қандай затқа немесе тілден тыс шындықтың қандай құбылыса сәйкес келетіндігін түсіну, ол нені қодалайды, яғни оның мағнасын түсіну.
Тілдік белгілердің материалдық қабығы, немесе тілдің материасы ауызекі тілде-дыбыстар, яғни фонемалар мен просодемалар (дауыс ырғағымен элементтері-дыбыстың күші, үнінің жоғарылдығы, дауыстың тембрі, дауыс қарқыны.), жазба тілде графемалар, яғни әріптер және әріп емес графикалық белгілер (сөз арасындағы бос орындар, екпін, тыныс белгілері және т.б).
Әр адамға тілдің материасы-бұл ең алдымен сөйлеу және есту аппараттарының бұлшық еттері жұмыс іытеген кездегі сөз сөйлеу мен естуді түйсіну, сондай-ақ сөйлегенде және қолмен жазғанда (қағаз жазғанда) бұлшық еттердің жұмыс істеуі кезінде көзбен көру (оқығанда) мен сөз сөйлеуді түйсіну.
Фонемалар, просодемалар және графемалар белгі болып табылмайды, өйткені тілден тыс еш нәрсені аңғартпайды, тек тілдік белгілерді құрауға қызмет етеді, лингвистикада мұндай тілдік бірліктерді фигура деп атайды.
Сөйлесуді үйреніпжүрген сәби тілдік белгілерді құұрау үшін барлық фигураларды-ана тілдің фонемалары мен просодемаларын есте сақтауы қажет (есту арқылы білу және артикуляциялай білу). Жазба тілге үйреніп жүрген мектеп оқушысы өзінің ауызекі тілінің фонемалары мен просодемаларын әріптер мен және графикалық басқа белгілермен салыстыра білужді үйрену керек.
Тілдік белгілердің мағнасын (морфемаларды, сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді) затқа, іс-әрекетке, белгілерге, нақты өмірге қатынасына олардың сәйкес келуі белгілейді. Демек тілдік белгіні түсіну әлгі морфеманы, сөзді және т.б белгілерді бір шындық құбылысымен салыстыру деген сөз.
Мысалы, кітап деген сөзді осы тілде сөйлейтін барлық адам түсінеді, өйткені онымен белгілі бір затты салыстырады; кітапта деген сөздің түрін (заттың есімін жатыс септігі), қайда? Неде? Деген сұраққа жауап ретінде түсінеді.
Лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналары.
Тілдік белгінің мағнасы не заттық не логикалық болуы мүмкін. Заттық мағна беретін тілдің белгісі заттар мен құбылыстарды. Олардың іс-әрекетін, белгілерін көрсетеді (мәселен, жарық-физикалық құбылыс, жарқырау, жарық түсіру-жарықтың әрекеті, ашық түсті, жарық белгілі бір заттың немесе іс-әрекеттің белгілері). Логикалық мағынасы бар тілдің белгісі логикалық қатынасы (жарық үшін- мақсаттық қатынасты, жарыққа бола-себептік қатынасты, жарыққа- орын қатынасын, көлеңке емес, жарық-қарама-қарсы қою қатынасын) білдіреді
Заттық қатардың тілдік мағынасын лексикалық тілдік мағына деп атайды, логикалық (ойлағыштық) қатардың тілдік мағынасын г р а м м а т и к а л ы қ тілдік мағына деп атайды.
Сонымен, бала сөздің мағнасын (жарық) және оның формасын (жарық үшін) түсінеді дегенде, бұл оның тиіст дыбыс желісінің (немесе әріптің) заттық қатардың тілден тыс құюылысымен (былай айтқанда жарықпен) дұрыс сәйкес келуі деген сөз, сол арқылы сөздің лексикалық мағынасын даралайды; логикалық қатардың тілден тыс құбылысымен сөздің формальді элементтерін дұрыс үйлестіре отырып (мақсат қатынасының мағынасын жасайтын үшін жұрнағы), сөздің грамматикалық мағынасын даралайды.
Тілдік белгінің бағалау коннотациясы (қосымша мағынасы).
Әрбір тілдік белгінің лексикалық та, грамматикалық та ерекшеліктері бірге айтылып тұрған шындыққа сырттай қатысын көрсетумен бірге, айтушының іштей жай-күйін-оның әлгі шындықты бағалауын, яғни оның эмоциясын, сезімін көрсету болып табылады. Мысалы, ұйықтап жатыр, қалғып отыр, қорылдайды деген лексикалық сөздердің мәні ұйқы жағдайында жатыр деген сөзбен бірдей; біравқ бұл сөздерді нақты жай-күйге байланысты айтушы әр түрлі мағынамен айтады: қорылдайды деп ол өзінің ренішті сезімін (ұрысу, жек көру), қалғып отыр сөз оның көтеріңкі сезімін (құрмет тұту) көрсетеді, ұйықтап жатыр деген сөз ешқандай сезімдік күйді білдірмейді (айтушы ешқандай ой білдірместен болған жайды ғана айтады.).
Грамматикалық тілдік белгілер де шындықты айтушыға баға береді. Мысал ретінде көтеріңкі сөйлемнің екі құрылымын келтірейік: Ал, оқы!-деп бала дөрекі, ашулы дауыспентәрбиешіден талап етеді, Мария Васиьлевна, тілеуіңізді берсін оқып беріңізші-деп мейірімді, жұмсақ дауыспен өтінеді бала тәрбиешіден. Екі сөйлемде де эмоция ең алдымен дауыс ырғағынан, үнінен, осы сөйлемнің қалай айтылғанынан көрінеді: бірінші сөйлемде етістіктің бұйрық райы жеке түрде және көтеріңкі ал! демеулі сөзі қолданылған, соның нәтижесінде сөз тіркесінің дөрекі бұйрық беру сипаты бар; екінші сөйлемде-етістіктің бұйрық райы көпе түрде айтылуы, қыстырма сөз (тілеуіңізді берсін) және қаратпа сөз айтушының әңгімелесушіге ілтипат көрсетеді.
Сөйлеу.
Сөйлеу деп қатынас жасау, түсіну, өзін тәртіпке келтіру үшін тілдің лексикалық және грамматикалық белгілерін дұрыс пайдалануды айтады. Сөйлеу деп тілдік белгілерді нақты пайдалану жағдайын айтады.
Тілдің лексикалық және грамматиткалық белгілерін дұрыс қолдану ережелерін тілдің нормасы деп атайды. Норма дәстүрлі жолмен бекітіледі.
Мысалы, орыс тілінде қазақ тіліндегі - ші,-шы жұрнағы тектес - тель,-щик,-ист жұрнағы адамның қызметін білдіреді. (водитель-жүргізуші, носильщик-тасушы, велосепидист-внлосепедші); тілдің нормасын меңгеретін адам бұл жұрнақтарды қолдануда жаңылыспайды; ол бұл сөздерді бұрмалап айтпайды, өйткені бұлай айтпайды деген сөз есінде боладжы. Лексидан басқа бір мысал келтірейік: орыстар жолға шыққалы тұрған поезд туралы жүргелі тұр, пороход туралы-жүргелі тұр, сомолет туралы-ұшқалы тұр, ат туралы-қозғалғалы тұр;дейді. Егер адам мұны білсе, демек, ол тілдік норманы меңгергені деген сөз. Синтаксистен мысал: сөз тіркесін былай құруға болмайды; бақыт туралы сену, ұлы туралы мазасыздану, бақытқа сену, ұлына мазасыздану деу керек; сөз тіркесінде септіктің қандай түрімен және және қандай жұрнақ жалғау көмегімен сөздің дұрыс байланысуын білмеген адам тілдің нормасын білмейді. Тілдің нормасын білу бұл стилистикада мынадан аңғарылады; оны білген адам бір тексттегі сөзге немесе сөздің түріне әртүрлі әр түрлі стильді қолданбайды. Мысалы; Таудан үлкен тас құлап, жолды жауып тастайды деген сөйлемнің біраз сөзін синонимін тауып өзгертуге болады: құлау-домалау-құлдырау; үлкен тас-кесек тас-үлкен жұмыр тас; жауып тастау-бөгеу-бітеп тастау. Аталған синонимдердің біріншісі-бейтарап, екіншісі-кітаби, үшіншісі-ауызекі айтылатын сөздер. Оларды сөйлемге былайша кіргізуге болады: Таудан кесек тас домалады да, біздің жолымызды бөгедңі (кітаби стиль); Таудан үлкен жұмыр тас құлдырап жолды бітеп тастады(ауызекі стиль); Таудан үлкен жұмыр тас құлдырап жолды бітеп тастады(ауызекі айтылатын стиль). Жұмыр тас домалады немесе домалады да жауып тастады, деу-стильді араластыру, стилистикалық қате жіберу деген сөз. Тілдік дыбыста қолданылатын сөз сөйлеу нормасы-орфоэпиялық, ал оларды жазу нормасы графика немесе орфографиялық ережені құрайды.
Тілдің элементтерін (белгілерін) қолдану дәстүрі сөйлеуде сөздің өз мағынасының ережесімен реттелінбейді: мысалы, сапар туралы жазу демейміз деген сұраққа, жауап біреу-ақ-қалыптасқөан дәстүр солай. Дәстүр есте сақталады.
Ана тілін меңгеру үшін тілдік белгілердің қолдану дәстүрін: олардың үйлесімділігін, өзара орын араластыратындығын, дыбыстық немесе графикалық жарасымдылығын есте сақтау қажет.
Сөйтіп, баланы сөйлеуге үйрету-оған тілдің материясын(сөйлеу органын машықтандыру) меңгеруге (есте сақтауға) көмектесу, тілдік белгілердің лексикалық және грамматикалық (интеллектіні машықтандыру) мағынасын түсінуге жеңілдету, шындықты лексикалық және грамматикалық белгілердің көмегімен бағалауды үйрету (эмоциямен сезімді машықтандыру), әдеби нормаларды есте сақтауды жеңілдету, яғни тілдік белгілердің (морфемалардың, сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) қолдану дәстүрін (тіркесімі және өзара орын алмастыру мүмкіндігі), олардың дыбыстық және графикалық жарасымдылығын жеңілдету деген сөз.
Сұрақтар.
1. Тілдің белгілік мәні неде?
2. Адамның субъективті қабылдауында тілдің материямы дегеніміз не?
3. Фонемалар және порсодемалардың тілдегі рөлі қандай?
4. Тілдік белгіні түсіну дегеніміз не?
5. Тілдің лексикалық мағынасын түсіну дегеніміз не?
6. Тілдің грамматикалық мағынасын түсіну дегеніміз не?
7. Лексикалық және грамматикалық құралдың көмегімен сөйлеген сөздің мағынасына баға беру дегеніміз не?
8. Сөйлеу деген не? Тіл нормасы деген не? Тілдік белгілерді қолдану дәстүрі дегеніміз не?
9. Ана тіліні оқытуының сыры неде?
§7. Тіл үйрену заңдылықтары.
Ана тілін үйрену заңдылықтары деп біз сөйлеу дағдысының пайда болу интенсивтілігінің тілдік ортаның мүмкіндігіне-табиғи (үйде үйреткенде) немесе басқа жолмен, яғни методикалық құралмен (мектепке дейінгі балалар мекемелерінде) арнаулы дайындалған тілдік ортаға байланыстылығын айтамыз.
Тілдік ортаны даму потенциялы әдеттк оны жасаған кезде тілді үйрену заты ретінде және сөйлеуде тілдің жұмыс істеу ерекшеліктерін, сондай-ақ баланың әртүрлі жас сатысында тілді үйрену психологиясын неғұрлым дәлдікпен меңгерсе соғұрлым жоғары болады.
Тілді үйренудің төмендегі заңдылықтарын айта аламыз.
Бірінші заңдылық: ана тілін қабылдау қабілеті баланың сөйлеу органы бұлшық еттерінің машықтанғандағынына байланысты болады.
Егер бала фонемаларды артикульдеу немесе просодемаларды модулдеу, сондай-ақ дыбыстар комплектісінен оларды дауыстап бөліп алу қабілетін игерсе, ана тілін игере алады. Баланың тілді үйренуі үшін сол тілдің әрбір фонемаларын және оның позициялық варианттарымен әрбір просодемаларын (дауыс күшінің, дауыс көтеріңкілігінің, қарқынының, ырғағының, тіл тембрі модуляцияларының) айтуға қажетті сөйлеу аппаратының, ал кейін жазба тілді игерген кезде көздерінің де, қолдарының да қозғалысы жаттықтырылған болуы керек, ал бұл қозғалыстар баланың естуімен сәйкес болғаны жөн.
Егер бала өзгенің сөзін тыңдап, оған еліктеп, айтушының артикуляциялары мен просодемаларын қайталаса (дауыстап, ал сонан соң ішінен), яғни бала сөйлеу органымен жұмыс істесе, тілді үйренеді. Мәселен, баланың сәби кезіндегі тілі шығар алдындағы іс-әрекеті-бұл артикуляцияның және модуляциялық дыбыстық іс-әрекеттер (уілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлау.). Егер тәрбиеші оған атсалысатан болса , ол жылдамырақ жүзеге асады. Алғашқыда дауыстап сөйлеу, яғни балавда біршама ерік күшін талап ететін сөйлеу органы бұлшық етінің жұмыс істеуі арқасында уілдеу, былдырлау сөзге ауысады. Бала белгілі бір дәрежеде өзінің өзінің сөйлеу органының бұлшық етін басқаруға үйренгеннен кейін ғана онда іштей сөйлеу, яғни сөйлеу органының артикуляцифсымен модуляциясын дыбыссыз айту, қабілеті пайда болады. бала шамамен бес жасқа қарай таныс сөздеріндегідыбыстарды таза, кемшіліксіз (дауысты және дауыссыз дыбыстарды ьастап кетпей немесе шатастырмай, тұтықпай және т.б.) айтуды үйренеді: мәселен, екі жастағы бала шляпа және репка деудің орнына ляпа және ека; үш жасар бала-сьляпа, лепка немесе репга; бес жасар бала - шляпа, репка дейді. Баланың өсуіне байланысты тілі дами түседі, дұрыс айтып жүрген таныс сөздерді енді жеткіліксіз бола бастайды, оның лексикасына жаңа сөздер енгізе отырып ересек оның сөздердің б а р л ы ғ ы н айтуға, сондай-ақ баланың сөзін байытатын б а р л ы қ синтаксистік құрылымдарының ырғығын мдульдеуге үйренуі тиіс.
Айту дағдысының жетілдіру үшін сөйлеу органдарын жаттықтыру қажеттілігінен құралатын ана тілді үйрену заңдылығын артикуляциялық негіз жасалғанда, ана тілін меңгерген алғашқы кезеңде ғана емес, онан кейін де мектепте, жоғарғы оқу орындарында жүргенде де күшін сақтайды. Тіпті өте білімді адамның өзі жаңа тақырыпта жақсы сөйлеуі үшін сөйлейтін сөзін іштей айтуы керек.
Сұрақтар.
1. Тілді меңгеру үшін сөйлеу аппараттарын неге дамытк керек?
2. Баланың сөйлеу органдары дамыту жөніндегі жұмыс яслилермен балалар балабақшасының ғана міндеті емес, мектепте де, жоғарғы оқу орындарында да, жалғасу керек дегеннің қандай маңызы бар?
3. Тілді үйренудің алғашқы заңдылығы қалай тұжырымдалады?
Екінші заңдылық:сөздің мәнін түсіну әртүрлі дәрежеде қорытылған лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналарды баланың үйренуіне байланысты.
Егер лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналарды түсінетін қабілет пайда болса, егер мұндайда бала лексикалық және грамматикалық дағдыларды бір мезгілде игерсе, ана тілін үйренеді.
Баланың ана тілін табиғи жолмен үйренуін былай елестетуге болады. бала мағынасын түсінбестен бұрын дыбыстар комплексін естиді, олады айта бастайды; бірте-бірте ол айтып жүрген дыбыстар комплексінің лексикалық мағыналарына ой жүгіртеді, оған болмыстың белгілі бір құбылысымен оны салыстырады.
Оның алғашқы сөйлемдері-сөз, сөздер жинағы (қатары).
Бала сөздің лексикалық мағыналарымен бірге өзінің алғашқы синтаксистік абстракциясында: предикативтік қатысты мағынасын, (яғни бастауышпен баяндауыштың қатысы), мақұлдау немесе жоққа шығару мағынасын (бұл-мама, бұл-атам,бұл-папам емес) үйренеді, әлдебір әмбебап есімдік ретінде қолымен бұйыра көрсетіп, әлі сөйлей білмейтін бала (сөйлеу органының бұлшық еттерін игере алмай тұрып) өзінің алғашқы сөйлемін құрайды: ы-ляпа (бұл-шляпа), қыр(сыр), паха (тасбақа). Лидонька, мынау кімнің қалпағы?-Папа! (Папамның қалпағы).
Өзінің предикатын-сөздерінің лексикалық мағынасын бала бұл кезде атау ретінде қабылдау мүмкін (жалғыз зат аталатын), алайда ол оның предикативтік мағынасын іштей сезіну арқылы түсінеді. Осы бір тұңғыш грамматикалық мағынаны түсіну-балада интеллектінің аса маңызды компониенті- ойлаудың пайда болғандығының куәсі. Баланың тілдік белгілерді үйренуінің мұнан арғы жүйесін және олардың көмегімен танымдық қабілетінің дамуын былай елестетуге болады. бала өзі қолданған сөздердің жинақтаушы мағынасын көбірек сезіне бастайды: мысалы, Надя, мама, қасық, мұрын деген сөздерді ол алғашқыда нақ сол заттың, адамның белгісі ретінде қабылдайды. Мұнан кейін оған сөздің жинақталған лексикалық мағынасы түсінікті болады: мұрындар сырттай бір-біріне және оны өз мұрнына ұқсас болмасада, аң, құс, жәндік бейнеленген суреттерді көре отырып, ол торғайдың, арыстанның араның мұрнн дәл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.П.Федоренко және басқалары.
Мектеп жасына деиінгі балалардың тілін дамыту. Пидучилищелердің мектепке деиінгі бөлімінің оқушыларына арналған оқу құралы. А., Мектеп,1981,244 бет.
Мазмұны
1 тарау.Ана тілінің мектепке деиінгі мекемелердегі балалардың дамуының факторы ретіндегі ролі . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
2 тарау. Балалар бақшасында жасанды сөилем ортасын ұимдастыру . 33
3 тарау. Сөздің дыбыстық мәдиетіне тәрбиелеу . . . . . . . . . . 52
4 тарау. Сөздіңқорын бакиту . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
5 тарау. Грамматикалық дағдылардң қалыптасуы . . . . . . . . . .113
6 тарау. Мектеп жасына деиінгі кішкене балаларды баиланыстыру сөилеуге үирету . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
7 тарау. Мектеп жасына деиін балаларды диалог сөзге оқыту . . . . .157
8 тарау. Мектеп жасына деиінгі балаларды монолог сөзге үирету . . .174
9 тарау. Балаларды көркем әдебиетпен таныстыру . . . . . . . . . 189
10 тарау. Көркем шығармалармен сабақтан тыс уақытта танысу . . . 229
ИБ 1201
МЕТОДИКА РАЗВИТИЯ РЕЧИ ДЕТЕИ
ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА
Лидия Прокофьевна Федоренко
Галина Алексеевна Фомичева
Владимир Константинович Лотарев
( на казахском языке )
АВТОРЛАРДАН
Сәбилер мен мектеп жасына деиінгі балаларды өз ана тіліне үирету тәрбиешініңкәсіби кәсіби даярлығының маңызды көрсеткіші болып табылады. Баланың табиғат сыиға тарқан барлық интеллектуалдық қабілеттері ана тілін меңгерудің онда да мектепке деиінгі кезде меңгерудің арқасындапаида болады және дамиды. Бала ана тілінде ұрпақтан ұрпаққа ауысып отыратын халықтың рухани баилығын мұра ете ме,одан арғыжерде тәрьиеленушілер өз заманының ғылыми жетістігіне саи бола ма, олар адмзаттың алдынғы қатарлы этикалық мұраттарын боиына сіңіре ала ма,яғни коммунистік қоғамның белді құрылысшысы бола ала ма-осының бәрі тәрбиешіге баиланысты. Балаларды ана тіліне оқытуда кәсіби шеберлікті меңгеру үшін болашақ
тәрбиешіге методика теориясы ұғыну және ғылымға белгілі әдістерді меңгеру.,яғни осы әдістерді жүзкге асыратын оқытудың аса маңызды тәсілдерін орындауғ жаттығу қажет. Методика тиориясын білу-баланың ана тілін меңгерудегі заңдылықтарды түсіну деген сөз.
Қолыңыздағы оқу құралы тілді меңгерудің табиғи процесінің маңызды заңдылықтарын баяндаудан басталады . оқу құралының негізгі мазмұны тілді меңгерудің методикалық принцептеріне құрылған,сөилеуге үирету тәсілдерінің заңдылықтарына сүиенген баяндаудан тұрады. Оқыту тәсілдерін баяндау оқушылар-болашақ тәрбиешілер өз оқытушыларының жетекшілігімен базалық балалар бақшасының балаларымен жұмыс істегенде орындауға тиісті практикалық тапсырмаларменұштастырылады. Сөитіп олар училище қабырғасында-ақ алғашқы кәсіби дағдыларды үирене бастаиды.
Егер болашақ тәрбиеші сөилеуге үиретудің белгілі бір тәсілі балаларға неліктен паида әкелетінін,неліктен бала ынталы да нәтижелі оқитынын жүрегімен ұғынса,ол сол тәсілді жеңіл меңгереді. Осы неліктен деген сұрақтарға методика теориясы жауап береді:теория тәрбиешінің іс жүзіндегі қызметінің нәтижесін алдын ала болжауға мүмкіндік береді. Демек болашақ тәрбиеші үшін методика теориясын ұғыну-б іріншіәрежелі міндет. Өз пәнінің теориясын білу білімділік ұғымын тудырады,ал білімді адам,әдетте,өзі таңдаған мамандықта аз білетінге қарағанда,анағұрлым жоғары нәтижеге жетеді.
Балаларға ана тілін оқыту жөніндегі практикалық жұмысты орындаудағы білімділік пен жаттығу - өзінің жауапты жұмысын абыроимен орындау үшін болашақ тәрбиеші боиына сіңіретін кәсіби қасиеттері,міне,осылар.
I тарау
АНА ТІЛІНІҢ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ
МЕКЕМЕЛЕРДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ
ДАМУЫНЫҢ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕГІ РОЛІ
§1Баланың психикалық дамуының оның тілінің
дамуына байланыстылығы.
Даму туралы түсінік. Адамның жасына қарай даму сатылары.
Қарапайымнан неғұрлым күрделіге, төменгіден жоғарыға ауысатын өзгеру процесін сандық өзгерістің біртіндеп қор жинауы сапалық өзгеріске алып келетін процесті даму деп атайды.
Адамның жасына қарай дамуы мынандай сатылардан өтеді: сәбилік шақ, ерте балалық шақ, мектепке дейінгі шақ, бастауыш мектеп жасы, жеткіншектік шақ, бозбалалық шақ, есею.
Адам организмі жасына қарай дамудың әрбір сатысында белгілі бір дене өлшемімен және құрылысымен(сандық)әрі белгілі бір психикалық мүмкіндіктермен (сапалық) ерекшеленеді.
Психиканың бір жастық сатыдан екінші сатыға қарай дамуы танымдық процестердің, сөйлеудің, сондай-ақ сезімталдық-еріктік сфераның(сезімнің, еріктің)2 жетілуін көрсетеді.
Тіл дамуының адам психикасының жан-жақты дамуымен
байланысты
Интелектінің болуы, яғни сыртқы ортаны есте сақтау, көзге елестету, қиялдау, ойлау көмегімен тану, сондай-ақ сөйлеу-адамныңжануардан басты өзгешілігі осы. Адамда интеллекті де, сөйлеу де ерте балалық шақта пайда болып, мектепке дейінгі, бастауыш мектеп жасында және жас өспірімдік шақтарды қарқынды түрде жетіледі.
Бірақ организм өскендіктен ғана емес, адам сөйлеуді сөзсіз игергенде ғана балада интеллекті пайда болып, жетткіншектік пен жасөспірімдік шақтардажетіле түседі.
Егер баланың айнасындағы ересектер оны сәби кезінен дұрыс сөилеуге үиретсе,ондаи бала қалыпты дамиды:көзге елестету қабілеті,содан соң оилау мен қиялдау қабілеттері паида болады;жасына қараи даму сатысында бұл қабілеттер жетіле түседі.балада интеллектінің дамуымен қатар сезімталдық-еріктік сфера да дамып,жетіле түседі.
Тілдік қарым-қатынассыз,яғни әлеуметтік (қоғамдық) ортасыз адам баласы жан-жақты жетілген адам (homo Sapiens) бола алмаитындығы жөнінде көптеген дәлелдер бар. Әлдебір қаиғылы жағдаиларға баиланысты балалар сәби шағында аңдардың (қасқырдың,қабыланның,иттің) , үнгіріне тап болып, оларды аңдардың асырағаны тарихта белгілі. Мұндаи балаларды адамдар үш жастан асқаннан кеиін тауып,адам қоғамынаәкелгенде,олар әрдаиым өзін асыраған аңдардың қылығын сақтап қалған және адамды аңнан ерекшелеитін психиканың әлеметтерінен мүлдем хабарсыз болып шыққан:оларда оилау жүиесі қалыптаспаған,жоғарғы сезімі жоқ,оларды сөилеуге үирету мүмкін болмаған. Ересек адамдардың қараңғылығы арқасында белгілі: балалар психикалық жағынан жетілмеген,сөилеуді нашар меңгерген ( мектепте әзер оқыған ), өиткені ата-аналары сәбилік,балалық,және мектепке деиінгі шақтарында олардың тілін дамытумен айналыспаған.
Тілді үйрете бастаудың дер шағы шағы туралы түсінік.
Тілді дер кезінде және сапалы меңгеру балада дұрыс психиканың қалыптасуының және оның кейін жақсы дамуының алғашқы аса маңызды шарты болып табылады. Дер кезі дегеніміз бала дүниеге келген алғашқы күннен бастау, сапалы дегеніміз тілдік материал көлемінің жеткілікті болуы және баланың әрбір жас кезеңіне қарай тілді меңгеруге деген мүмкіндіктерін толық пайдалану.
Алғашқы жас сатысында баланың дамытуға назар аудару ерекше маңызды, өйткені осы кезде баланың миы жедел өсіп, оның қызметі қалыптасады. Орталық нерв жүйесінің қызметі оның табиғи қалыптасу кезеңінде жаттықтыруға оңай бейімделетіндігіфизиологтарға белгілі. Жаттықтырусыз бұл қызметінің дамуы тежеліп, тіпті мәңгі тоқтап та қалады.
Тіл үшін, -деп жазады профессор М.М.Кольцова,-дамудың мұндай қиын - қыстау кезеңі бала өмірінің алғашқы үш жылы болып табылады:осы кезге қараи негізінен мидыңанатомиялық сөилеу желісінің жетілуін аяқталады,бала ана тілінің басты грамматикалық формаларын меңгереді,мол сөз қорын жинаиды. Егер алғашқы үш жылында сәбидің тіліне тиісті назар аударылмаса,кейін олқылықты орнын толықтыру үшін қыруар күш-жігер жұмсауға тура келеді.
Сөйлеу бұлщық еттері мен интеллекті
дамуының байланысы туралы.
Адамның сөйлесу қызыметі-ең алдымен мидың көптеген саласының үйлескен қызметінің нәтижесі. Мида естіген сөзді ұғынады, онда дыбыстар мен тілдік дыбыстардың тіркесінің артикуляциянуүшін қажетті қозғалыс программасы қалыптасып, осы жерден сөйлеу бұлшық еттеріне бұйрық жолданады2. Атап айтқанда, сөйлеу мүшелері (ауыз қуысы және мұрын, тіс, ерін, тіл, көмей, өкпе)-бұл орталығы ми болып табылатын сөйлеу механизмінің атқару мүшелері;ми дамығанда баланың сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттері де дамиды. Алғашында сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттері балаға көнбейді, ол ана тілінің дыбыстарын қиналып айтады , өсе келе ол барынша таза, сөз тіркесін барынша еркін айтады, яғни ми, сөйлеу бұлшық еттеріне бұйыру салалары дамыған сайын, балада сөйлеу мүшелерінің бұлшық еттерін еркін меңгеру қабілеті дамиды.
Бірақ тәрбиеші кері байланысты да есте сақтауға тиіс: егер тілдік қарым-қатынас процесінде бала өзінің сөйлеу аппаратының бұлшық еттерін жаттықтырса, яғни баламен сөйлесіп, оны тыңдаса, ми дамиды (интеллекті механизмі жетіле түседі). Бала дыбыстарды неғұрлым ертерек, шапшаң және дұрыс артикулдеуді үйренсе (және дауыс ырғағын үндестірсе), ол соғұрлым ертерек іштей, тілді анағұрлым жоғары түрде меңгеруге қабілетті болады, өйткені іштей сөйлеу- сөйлеу қозғалысы, сөйлеу мүшелері бұлшық еттерінің жұмысы.
Сөйті,тілдің,демек баланың интеллектісінің дамуы мен сөйлеу бұлшық еттерінің дамуы арасында немесе,айтылып жүргеніндей,артикуляция,айтылу дағдыларрын,дамыту арасында тікелей байланыс бар.
Сұрақтар
1. Өз дамуында адам қандай жас сатыларыннан өтеді?
2. Баланың психикалық және тілдік дамуының арасында қандай байланыс бар екендігін қалай дәлелдеуге болады?
3. Сөйлеу мүшесі ретінде мидың дамуы мен сөйлеу бұлшық еттері жаттықтырудың арасында байланыс қалай көрінеді?
§2 Сөйлеу ортасыны даму потенциялары.
Тіл еліктеу процесінде дамиды. Физиологтардың мәліметі боиынша,адамның еліктеуі - шартсыз рефлекс,инстинкт, яғни тыныс алу,ему,жұту және т.б. сияқтыүир етуді қажет етпеитін,туа біткен қасиет.
Бала алғашында өзімен сөйлескен адамның (анасы, тәрбиеші ) бет-жүзінен көрген артикуляцияға, сөйлеу қозғалысына еліктейді.
. - У-у-у,біз қандаймыз!-дейді анасы бала кереуетіне еңкейіп. Анасының бет-жүзін көрген сәби инстинкт бойынша ернін созады:
-У. . .У. . .У. . .
-А-а-а,-деп әндетеді анасы. Сәби де қайталайды:
-А . . .а. . . а. . .
Сөйлеу қозғалысына бұл еліктеу әлі ойсыз. Инстинктті ғана.
Баланың сөздік қорында белгілі бір дыбыс комплексі болғанның өзінде онымен өмір құбылысының шындығын (адамды,тамақты, белгілі бір қимылды) байланыстыруды үйренгенде де ол әлгі байланысты жасауға кім үйретсе , соған еліктейді және еліктеу кейін де инстинкті бола бермек. Бала балалар бақшасында сөйлеу мәнерінде тәрбиешіге, мектепте мұғалімге, сонымен бірге бала сол маңда тұратын барлық адамның сөзіне еліктейтін болады, егер сол жерде тұрып қалса, оның сөзінде әдеби нормадан айырмасы бар, сол жердің тіліндегі жалпы ерешеліктер болады, яғни балажергілікті диалектіде сөйлейді.
Сөйлеуде еліктеуге ересек адам да бейім келеді: әдеби тілде сөйлейтін адам, диалектілік сөйлеу бар жерде 1-2 ай тұрғаннан кейін еркіннен тыс, инстинкт бойынша сол жердің ерекшелігін қабылдайды. Әйтсе де ересек адам өз ойын саналы түрде реттей алады. Ал бала еліктеу объектісін таңдай алмайды, өзін қоршаған адамдардың аузынан естіген сөздерді ойланбастан бойына сіңіреді. Ол тіпті сөйлеудегі кемшілікті де қабылдайды. Мәселен, ересектері кекештеніп сөйлейтін жанұяда балалар да, балалар бақшасына немесе мектепке барып, онда олармен логопед айналасқанша, кекештеніп сөйлейді.
Бала тәрбиеленетін стихиялы қалыптасқан сөйлеу ортасы табиғи сөйлеу ортасы деп аталады. Табиғи сөйлеу ортасы сөйлеу үшін, демек жалпы психиканың дамуы үшін қолйлы(егер баламен дұрыс сөйлейтін адамдар қарым-қатынас жасаса, егер олар оның тіліне үнемі назар аударса, сәби шағында оның сөйлеугеталпынысын құптап, кейінірек сұрақтарына жауап берсе және т.б.) және қолайсыз (баламен қарым-қатынас тамақтанумен ғана шектелсе,егер онымен сөилеспесе,яғни оның тіліненазар аударылмаса, сондаи-ақ баланың аиналасындағы адамдар дұрыс с өилемесе ,дауыс ырғағы нашар,немесе кекештенетін,ысылдаитын кемшілігі болса және т.б.) орта болуы мүмкін. Бала өсіп отырған сөйлеу ортасының даму мүмкіндігі сөйлеу ортасының даму потенциялы деп аталады. Табиғи сөйлеу ортасының даму потенциалы ішкі себептердің әсерінен қалыптасады, реттелмейді. Балалар мекемелерінде-яслилерде,балалар бақшаларында, мектепте- әр жастығы балалар үшін даму потенциалын жоғары, қолайлы етіп сөйлеу ортасын арнайы ұйымдастырады. Даму потенциалы әдейі жоғарылатылған сөйлеу ортасы жасанды сөйлеу ортасы деп аталады.
Орыс методикасын дәстүрінде жасанды сөйлеу ортасы тек шет тілін үйреткенде міндетті түрде жасалады. Алайда ана тілін оқыту тәжіребиесі өсіп келе жатқан адамның интеллектісі мен сезімталдіқ-еріктік сферасын дамыту үшін де жасанды сөйлеу ортасын ұйымдастыру қажет екендігін көрсетеді.
Сұрақтар.
1. Шартсыз рефлекс немесе инстинкт дегеніміз не?
2. Табиғи сөйлеу ортасы дегеніміз не?
3. Сөйлеу ортасында даму ортасы дегеніміз не?
4. Жасанды сөйлеу ортасы деп нені атайды?
5. Тіл дамуының сөйлеу ортасы н ұйымдастыру шарттарына байланыштылығы қандай?
§3. Әр түрлі жастағы балалардың сөйлеу дағдысының ауқымы.
Сәби өз дамуының сөйлеуге дейінгі кезеңіндегі сөйлеу алдындағы дауыстық реакция деп аталатын айқаймен: Тамақ ішкім келеді, Су күйі жатқым келмейді және т.б. түрлі тілектерін білдіреді. Айқайға тән түрлі ырғақтар баланың дүниеге келген алғашқы аптасында-ақ пайда болады, бала күн санап өскен сайын айқай айқындала түседі де, оның мәнін анасы ғана емес, баламен қарым-қатынас жасайтын адамдар да түсіне бастайды.Демек, сәбидің айқайы белгілі бір ара қатынастық қызмет (қарым-қатынас) белгілерін атқарады.
Бір жарым айлығынан бастап сәби тілдің дыбыстың артикльдеуге талпынады. Әрине, алғашында бұл әлі сөйлеу алдындағы дыбыстық реакциялары ғана: гуілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлау. Сөйлеуге дейінгі реакциның айқын бір ізділігі бар.
Баланың жасы Дыбыстық реакциялар
1,5 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . гуілдеу: а-аа, э-ээ-сәби дауысты
дыбыстар шығарады.
2-3 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . гуілдеу: г-г-у, ш-и, бу-у, з-и- сәби дауысты және дауыссыз
4 айлық . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . дыбыстар шығарады.
7-8,5 айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ызыңдау: аль-ле-е-лы-агы-аы- дыбысты тізбектеп шығарады. Былдырлау: ба-ба, да-да-да-сәби жеке буындар шығарады.
8,5-9айлық . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .түрленген былдырлар; сәби буындарды дауыс ырғағымен қайталайды.
Бала ның бұл кезеңдегі сезімталдық қарым-қатынас жасау процесі ойын сипатында болды:ересек адам мен баланың кезектесіп бірін бірін қайталайды, бір біріне еліктейді - егер ересек адам жымиса сәби де жымияды.
Сәби буындарды түрлендіре отырып, онымен жай ғана ойнамай оған белгілі бір мағна беретін кез де болады (10-12айлығының арасында). Ол буын қандай болсада бір сөзге қатысты:
-Ми. . .-дейді ол мысықты көрсетіп және және растауын күтіп ересек адамның бетіне қарайды.
-Мияу,-деп үн қатады ересек адам. Сәби де қанағаттанған сезіммен:
Ми,-деп қайталайды.
Бала сөйлейді. Оның алғашқы сөздері-бұл өзіне таныс сөздердің ка(каша), толь (стол), кө( көйлек) екпінді буындары, бірақ бұл буындар жеке сөздер ғана емес, тұтас сөйлемді де (ка-бұл Толя ботқа жеп отыр немесе әжем ботқа пісіріп жатыр дегені) білдіреді.
Бір жастан жеті жасқа дейінгі тіл дамуында мынандай кезеңдер байқалады:
Бірінші кезең-формасыз түбір-сөзден сөйлем құрау кезеңі:
1жас3ай-1жас8ай. Бір сөзді буын сөйлемдерді айта алады.
1жас8ай-1жас10ай. Бірнеше буын сөздерден тұратын сөйлемдерді айта алады.
Екінші кезең-сөйлемдердің граматикалық құрылымын меңгеретін кезең.
1жас10ай-2жас1ай. Сөйлемдерді толық, бірақ жалғауы жоқ дұрыс емес сөздерді қолданады.
2жас1ай-2жас3ай. Сөйлемдері қалыптасқан сөздер қолданады. Зат есім, сын есімнің септік жалғауларын, етістіктің жіктік жалғауларын түсіне бастайды. 2жас3ай-3жас. Сөйлемдерде синтаксистік қатынасты білдіретін шылау сөздерді қолданады.
Үшінші кезең.-орыс тілінің граматикалық жүйесін меңгеретін кезең.
3жас-7жас. Тілдің грамматикалық құрылымы мен дыбыстық жағы жетіле түседі, сөздік қоры баюының алғы шарты жасалады.
Әр жастағы балалар тілінен мысалдар (мұнджа жағдай біркелкі: сәби ботқа жеп отыр және мысыққа да ботқа беруді талап етеді)
-Ки- . . .-дейді ол, мысық жаққа қасығын созып, күтуші адамның көзіне бұрылып қарап.
Валя,1жас10айда:
-Ки ка . . .(кисе-каши),-деп мысықтың табағын көрсетеді
Коля,2жаста:
-Кисе, дать-дать!-деп ол талап етеді де мысыққа ботқа беру үшін отырғыштан түсуге талпынады.
Сева, 2жас2айда:
-Кисе касю дай!-деп айқайлайды ол, өзі тамақ ішіп отырған үстелге мысықтың жақындағанын көріп.
Вова 3жаста:
-Кисекусьрни-кусьни (вкусная-вкусная)деп и у киси кусьная. Вова кисе касю, касю дала кусьную.
Мысалдан көргеніміздей сәбидің тілі бірізділікпен жетілуде:
1)Сөйлемнің синтаксистік құрылысы сондай-ақ оның дауыс ырғағымен айқындығы,2)сөздің морфологиялық жасалуы,3)сөздің дыбыстық құрамы.
Үш жас пен жеті жас арасындағы кезеңінде баланың тілі грамматикалық формалармен тез баийды, сөйлеу ордасының даму потенциялы жеткілікті болған кезде, бала ана тілінің грамматикалық құрылысын және оның фонетикалық жүйесін жетік меңгере алады, мұның өзі сөздік қорын жылдам байытады.
Сұрақтар
1. Сәби тілі шыққанға дейінгі кезеңде қалай сөйлейді?
2. Гуілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлауды сипаттап беріңіздер.
3. А.Н.Гвоздевтің теориясы бойынша баланың тілінің даму кезеңдерін атаңыздар.
4. Формасыз түбір сөзден тұратын сөйлем құрау кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
5. Сөйлемнің граматикалық құрылымын меңгеру кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
6. Тілдің грамматикалық жүйесін меңгеру кезеңіндегі баланың тілі қандай болады?
§4. Бала тілінің қызметі. Бала тілінің дамуының сөйлеу ортасын ұйымдастыру деңгейіне байланыстылығы.
Баланың сөзі сыртқы ортамен байланыста үш түрлі қызмет атқарады: Қатынастық, танымдық, реттеушілік.
Қатынастық қызмет-ертеректегі: өмірінің тоғызыншы айынан он екінші айына дейін түрленген былдырауларынан туындайтын баланың бірінші сөзі дәл осы қызметті атқарады. Айналасындағы адамдармен қарым-қатынас жасау қажеттілігі баланың сөйлеуін одан әрі жетілдіруге ынталандырады. Екінші жылдың аяғында бала айналасындағы адамдар анық түсінетіндей өз тілегін, бақылауын сөзбен толық жеткізе алады, өзіне сөйлеген ересек адамның сөзін түсінеді.
Бала үш жастан аса іштей сөйлеуді меңгере бастайды. Дәл осы кезден бастап сөз ол үшін тек қарым-қатынас құралы болудан қалады да, енді басқа да қызметті, ең алдымен таным қызметін атқарады: бала жаңа сөздерді және жаңа грамматикалық формаларды меңгере отырып, айналадағы өмір туралы, заттар туралы, өмірдің шындық құбылыстары мен олардың қарым қатынасы туралы түсінігін кеңейтеді.
Балада қатынастық және танымдық қызметтердің қатар дамуымен бірте оның мініз-құлқын реттеуші ретінде меңгеру басталады. Баланың мінез-құлқын реттеуші алғашқы сөздер - болады, болмайды және етістіктің бұйрық рай түріндегі іш, жүр сияқты сөздер.
-Болмайды!-дейді ересек адам, пышақтың жүзіне немесе жалынға қол созған балаға үрейленген дауыс екпінімен.
-Витяның қолы ауырады (ақылды болу, яғни өз қылығының неге апарып соғатынын болжай білу керек).
-Болмайды!-дейді ол ренішті дауысымен, егер бала саусағымен оның көзін түртіп қоймаса.-Ауырады ғой. Онанда сен мені аяп, қолыңмен сипа (ешкімді ренжітпей, басқаға зияндық жасамай, мейірімді болу керек).
-Болмайды!-дейді анасы кесімді түрде, ол жыртпақ болмақ кітапты қолынан алып.-кітап Витядан кетіп қалады да: Витя жаман екен дейді (бұл мәдениетсіздік,яғни саған арнап кітап шығарған адамды сыйламау, бұл сенің абыройыңды кемітеді-бәрі: ол нашар бала екен,-деп ойлайды.)
Мұндай сөздер баланың санасын өздігінен оятады, (оның) еркін машықтандырады, тәртіптендіреді. Жеке адамның қасиеті ретінде тәртіп, кейінірек болатын өзін өзі тәрбиелеу-адамға қажетті мінез-құлық дамуының кепілі.
Әрине, болмайды деген сөз, баланың мінез-құлқын реттеуші басқада сөздер сияқты, оның санасына дұрыс түсінікпен сіңуі керек, нақтылап айтқанда, шамамен жоғарыда келтірілген: ақылды, мейірімді, елгезек болу, айналадағы адамдардың мүддесін құрметтеп, өз адамгершілігін де сақтай білу керек деген дәлелге жақын болуға тиіс. Болмайды деген сөзді баланың санасына қорқытып-үркітудің синонимы ретінде сіңіретін тәрбиешілер орны толмайтын қателіктер жібереді. Мұндай жағдайда жаза алу қорқынышы жалған болғанда бала қауіпті ойынмен ойнайды, ол тыйым салған нәрсені қасақана жалғаса береді.
Бала бұйрық етістіктерінде, болмайды деген сияқты, жағымды эмоциямен қабылдауы керек. Сонда бұл сөздер баланың еркін жаттықтыруы құралы болады да, ол сөзді дұрыс қабылдай отырып, өзінің мінез-құлқын реттеуші қызмет атқаратын, өзі үшін жаңа сөздердің мәніне ой жүгіртеді. Ақырында, бала өзіндік мінез-құлық жасау үшін өз тілімен (іштей) сөйлеуге үйренеді. Бұл-тілді меңгерудің жоғарғы формасы.
Баланың қарым-қатынас жасау, өмірді тану, өзінің іс-әрекетін жоспарлау қабілеті мидың дамуына байланысты қалыптасады, бірақ даму процесі көбіне машықтануға яғни оның осы кезге дейін меңгерген сөздеріне үнемі назар аударуына байланысты.
Сұрақтар:
1. Баланың тілі қандай үш қызмет атқарады?
2. Сөздің қатынастық қызметі дегеніміз не? Баланың тіліндегі бұл қызмет қай жастан басталады?
3. Сөздің танымдық қызметі дегеніміз не? Танымдық қызмет атқару үшін баланың тілі қай кезде (қай жастан) бастап жеткілікті түрде дамиды?
4. Бала қай кезде тілді өзінің мінез-құлқын реттеуші құрал ретінде сезіне бастайды?
5. Тәрбиеші бала тіліне оның мінез-құлқын реттейтін, ол күнделікті тұрмыста қолданатын сөздерді қандай жолмен енгізеді?
§5. Ана тілі адамгершілік және эстетикалық тәрбиенің
факторы ретінде.
Бала үшін тілді меңгеру оның реттеушілік қызметінде түсінікті болғанда, бұл ана тілі баланың адамгершілік тәрбие құралына айналды деген сөз. Дәл осы кезден бастап ересек адам өз сөзіне, өз мінез құлқына ерекше ұқыпты болу керек.
Алдынғы параграфтарда көрсетілгендей бала меңгеруге тиіс, мінез-құлықты алғаш реттейтін сөздер, бұлар: болмайды, болады, керек деген сөздер, осылардың көмегімен ол жақсы, жаман деген ұғымды да түсінеді.
Болады деген сөз адамдардың, жануардың, өсімдіктердің пайдасына жақсы, мейірімді іс-әрекеттерді жасауға рұқсат етеді. Керек деген сөздің көмегімен баланың ерік-жігері машықтандырылып, өз борышына әрекетті қарым-қатынасы тәрбиеленеді: тіпті зауқы соқпаған нәрсені де істеу керек, қыста құстарды тамақтандыру керек, өсімдіктерге қамқорлық жасау керек, әжесіне үй жұмысында көмектесу керек, әлсізді әділетсіздіктен қорғау керек.
Ана тілін меңгере отырып, бала белгілі бір мөлшерде өз мінез-құлқын жоспарлайтын, тілге тән синтаксистік құрылымдарды қабылдайды. Мәселен, етістіктің жаққа өзгеруін түсіне отырып бала әдептілікті меңгереді (мысалы, тәрбиешілерге сөйлегенде: Сіз бізге не оқып бересіз? сіз бізге оқып бермеспе екенсіз?) (Ал, оқы!-деген қиқарлықтың орнына).
Бала ана тілінің мейірімділік, тілектестік, елгезектік, қамқоршылық, шыншылдық, еңбексүйгіштік адалдық, қарапайымдылық, сенімділік сияқты сөздерін түсінгенде, олар оның адамгершілік принциптерін қалыптастырудың программасы болуға тиіс. Бала оның мазмұнын ұғынады, яғни осы сөздердің мазмұнын қарайтын ережеге сәйкес сөйлеуді үйренеді, ол әлгі сөздердің мазмұнына антоним:қатыгездік, күншілдік, қараулық, елемеушілік, өтірікші, жалқаулық, ұятсыздық, мақтаншақтық, сенімсіздік деген сөздерді қарсы қоя біледі.
Әрине сәби алғашқы жас кезінде бұл сөздерді айта алмайды, ол ең алдымен кейіпкерлері өз мінез-құлқымен адалдықтың сенімділіктің, еңбексүйгіштіктің, міндетін атқара білудің ережесін көрсететін әзіл оспақтарды, ертегілерді әңгімелерді, өлеңдерді тыңдайды, бала жақсы іс-әрекетке еліктеп, адамгершілік ұғым беретін сөздердің мәнін ақылға салып ұғынатын болады.
Ана тілі балаға эстетикадан да алғашқы түсінік береді.
-Менің гүлім! Менің күнім!-дейді анасы қызына немесе ұлына мейірленіп. - Қарлығашым менің! Алтын балығым менің!-бала алғашында дауыс ырғағын ғана түсінеді. (әлбетте, дауыс ырғағын түсіну қабілеті-туа біткен қабілет, бұған үйретудің қажеті жоқ). Кейін ол өзін неге теңегенін түсінеді және бұл теңеу өзінің әлде бір сұлу нәрсеге қатысы бар екендігін аңғарып, қуанышты сезімге бөлейді.
Балаға ән салып береді, оны әлдимен жұбатады, өлең оқиды ертегі айтады, міне, сонан кейін оның бойында әсемдікпен араласу сезімі пайда болады, сұлулықпен бақыт ол үшін синонимдік ұғымға айналады. Осының бәрін ана тілі сыйлайды!
Сұрақтар:
1. Тілдің реттеуіштік қызметі неден көрінеді?
2. Баланың болмайды, болады, керек деген сөздерді меңгеруінің қандай мәні бар?
3. Ана тілінің мәні көмегімен баланың эстетикалық сезімі қалай тәрбиеленеді?
§6 Тіл меңгерілетін пән ретінде. Сөйлеу.
Тіл-белгілер жүйесі.
Ана тілінің интеллектіні дамытушы және сезімталдықпен ерік-жігерді тәрбиелеу факторы ретінде күші-тілдің табиғатында: оның адаммен оны қоршаған ортаның арасындағы байланыс құралы немесе, тіл мамандарының айтуындай, тілден тыс шындық қасиеті болуында. Бұл қасиет тіл белгілерінің мәнімен түсіндіріледі.
Тиімді меңгеру үшін тілді адам қоршаған шындықты (тілден тыс шындық) қодалайтын (шифрлейтін) белгілер жүйесі ретінде қарастырған дұрыс.
Тілдің белгілері-бұл жұрнақ-жалғаулар, сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер.
Тілдік білгіні меңгеру-бұл: 1) оның материалдық қабығын есте сақтау, яғни оның дыбысталуы мен сөйлеу мүшесі бұлшық еттерінің тиісті қимылдарын есте сақтау; 2) ол қандай затқа немесе тілден тыс шындықтың қандай құбылыса сәйкес келетіндігін түсіну, ол нені қодалайды, яғни оның мағнасын түсіну.
Тілдік белгілердің материалдық қабығы, немесе тілдің материасы ауызекі тілде-дыбыстар, яғни фонемалар мен просодемалар (дауыс ырғағымен элементтері-дыбыстың күші, үнінің жоғарылдығы, дауыстың тембрі, дауыс қарқыны.), жазба тілде графемалар, яғни әріптер және әріп емес графикалық белгілер (сөз арасындағы бос орындар, екпін, тыныс белгілері және т.б).
Әр адамға тілдің материасы-бұл ең алдымен сөйлеу және есту аппараттарының бұлшық еттері жұмыс іытеген кездегі сөз сөйлеу мен естуді түйсіну, сондай-ақ сөйлегенде және қолмен жазғанда (қағаз жазғанда) бұлшық еттердің жұмыс істеуі кезінде көзбен көру (оқығанда) мен сөз сөйлеуді түйсіну.
Фонемалар, просодемалар және графемалар белгі болып табылмайды, өйткені тілден тыс еш нәрсені аңғартпайды, тек тілдік белгілерді құрауға қызмет етеді, лингвистикада мұндай тілдік бірліктерді фигура деп атайды.
Сөйлесуді үйреніпжүрген сәби тілдік белгілерді құұрау үшін барлық фигураларды-ана тілдің фонемалары мен просодемаларын есте сақтауы қажет (есту арқылы білу және артикуляциялай білу). Жазба тілге үйреніп жүрген мектеп оқушысы өзінің ауызекі тілінің фонемалары мен просодемаларын әріптер мен және графикалық басқа белгілермен салыстыра білужді үйрену керек.
Тілдік белгілердің мағнасын (морфемаларды, сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді) затқа, іс-әрекетке, белгілерге, нақты өмірге қатынасына олардың сәйкес келуі белгілейді. Демек тілдік белгіні түсіну әлгі морфеманы, сөзді және т.б белгілерді бір шындық құбылысымен салыстыру деген сөз.
Мысалы, кітап деген сөзді осы тілде сөйлейтін барлық адам түсінеді, өйткені онымен белгілі бір затты салыстырады; кітапта деген сөздің түрін (заттың есімін жатыс септігі), қайда? Неде? Деген сұраққа жауап ретінде түсінеді.
Лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналары.
Тілдік белгінің мағнасы не заттық не логикалық болуы мүмкін. Заттық мағна беретін тілдің белгісі заттар мен құбылыстарды. Олардың іс-әрекетін, белгілерін көрсетеді (мәселен, жарық-физикалық құбылыс, жарқырау, жарық түсіру-жарықтың әрекеті, ашық түсті, жарық белгілі бір заттың немесе іс-әрекеттің белгілері). Логикалық мағынасы бар тілдің белгісі логикалық қатынасы (жарық үшін- мақсаттық қатынасты, жарыққа бола-себептік қатынасты, жарыққа- орын қатынасын, көлеңке емес, жарық-қарама-қарсы қою қатынасын) білдіреді
Заттық қатардың тілдік мағынасын лексикалық тілдік мағына деп атайды, логикалық (ойлағыштық) қатардың тілдік мағынасын г р а м м а т и к а л ы қ тілдік мағына деп атайды.
Сонымен, бала сөздің мағнасын (жарық) және оның формасын (жарық үшін) түсінеді дегенде, бұл оның тиіст дыбыс желісінің (немесе әріптің) заттық қатардың тілден тыс құюылысымен (былай айтқанда жарықпен) дұрыс сәйкес келуі деген сөз, сол арқылы сөздің лексикалық мағынасын даралайды; логикалық қатардың тілден тыс құбылысымен сөздің формальді элементтерін дұрыс үйлестіре отырып (мақсат қатынасының мағынасын жасайтын үшін жұрнағы), сөздің грамматикалық мағынасын даралайды.
Тілдік белгінің бағалау коннотациясы (қосымша мағынасы).
Әрбір тілдік белгінің лексикалық та, грамматикалық та ерекшеліктері бірге айтылып тұрған шындыққа сырттай қатысын көрсетумен бірге, айтушының іштей жай-күйін-оның әлгі шындықты бағалауын, яғни оның эмоциясын, сезімін көрсету болып табылады. Мысалы, ұйықтап жатыр, қалғып отыр, қорылдайды деген лексикалық сөздердің мәні ұйқы жағдайында жатыр деген сөзбен бірдей; біравқ бұл сөздерді нақты жай-күйге байланысты айтушы әр түрлі мағынамен айтады: қорылдайды деп ол өзінің ренішті сезімін (ұрысу, жек көру), қалғып отыр сөз оның көтеріңкі сезімін (құрмет тұту) көрсетеді, ұйықтап жатыр деген сөз ешқандай сезімдік күйді білдірмейді (айтушы ешқандай ой білдірместен болған жайды ғана айтады.).
Грамматикалық тілдік белгілер де шындықты айтушыға баға береді. Мысал ретінде көтеріңкі сөйлемнің екі құрылымын келтірейік: Ал, оқы!-деп бала дөрекі, ашулы дауыспентәрбиешіден талап етеді, Мария Васиьлевна, тілеуіңізді берсін оқып беріңізші-деп мейірімді, жұмсақ дауыспен өтінеді бала тәрбиешіден. Екі сөйлемде де эмоция ең алдымен дауыс ырғағынан, үнінен, осы сөйлемнің қалай айтылғанынан көрінеді: бірінші сөйлемде етістіктің бұйрық райы жеке түрде және көтеріңкі ал! демеулі сөзі қолданылған, соның нәтижесінде сөз тіркесінің дөрекі бұйрық беру сипаты бар; екінші сөйлемде-етістіктің бұйрық райы көпе түрде айтылуы, қыстырма сөз (тілеуіңізді берсін) және қаратпа сөз айтушының әңгімелесушіге ілтипат көрсетеді.
Сөйлеу.
Сөйлеу деп қатынас жасау, түсіну, өзін тәртіпке келтіру үшін тілдің лексикалық және грамматикалық белгілерін дұрыс пайдалануды айтады. Сөйлеу деп тілдік белгілерді нақты пайдалану жағдайын айтады.
Тілдің лексикалық және грамматиткалық белгілерін дұрыс қолдану ережелерін тілдің нормасы деп атайды. Норма дәстүрлі жолмен бекітіледі.
Мысалы, орыс тілінде қазақ тіліндегі - ші,-шы жұрнағы тектес - тель,-щик,-ист жұрнағы адамның қызметін білдіреді. (водитель-жүргізуші, носильщик-тасушы, велосепидист-внлосепедші); тілдің нормасын меңгеретін адам бұл жұрнақтарды қолдануда жаңылыспайды; ол бұл сөздерді бұрмалап айтпайды, өйткені бұлай айтпайды деген сөз есінде боладжы. Лексидан басқа бір мысал келтірейік: орыстар жолға шыққалы тұрған поезд туралы жүргелі тұр, пороход туралы-жүргелі тұр, сомолет туралы-ұшқалы тұр, ат туралы-қозғалғалы тұр;дейді. Егер адам мұны білсе, демек, ол тілдік норманы меңгергені деген сөз. Синтаксистен мысал: сөз тіркесін былай құруға болмайды; бақыт туралы сену, ұлы туралы мазасыздану, бақытқа сену, ұлына мазасыздану деу керек; сөз тіркесінде септіктің қандай түрімен және және қандай жұрнақ жалғау көмегімен сөздің дұрыс байланысуын білмеген адам тілдің нормасын білмейді. Тілдің нормасын білу бұл стилистикада мынадан аңғарылады; оны білген адам бір тексттегі сөзге немесе сөздің түріне әртүрлі әр түрлі стильді қолданбайды. Мысалы; Таудан үлкен тас құлап, жолды жауып тастайды деген сөйлемнің біраз сөзін синонимін тауып өзгертуге болады: құлау-домалау-құлдырау; үлкен тас-кесек тас-үлкен жұмыр тас; жауып тастау-бөгеу-бітеп тастау. Аталған синонимдердің біріншісі-бейтарап, екіншісі-кітаби, үшіншісі-ауызекі айтылатын сөздер. Оларды сөйлемге былайша кіргізуге болады: Таудан кесек тас домалады да, біздің жолымызды бөгедңі (кітаби стиль); Таудан үлкен жұмыр тас құлдырап жолды бітеп тастады(ауызекі стиль); Таудан үлкен жұмыр тас құлдырап жолды бітеп тастады(ауызекі айтылатын стиль). Жұмыр тас домалады немесе домалады да жауып тастады, деу-стильді араластыру, стилистикалық қате жіберу деген сөз. Тілдік дыбыста қолданылатын сөз сөйлеу нормасы-орфоэпиялық, ал оларды жазу нормасы графика немесе орфографиялық ережені құрайды.
Тілдің элементтерін (белгілерін) қолдану дәстүрі сөйлеуде сөздің өз мағынасының ережесімен реттелінбейді: мысалы, сапар туралы жазу демейміз деген сұраққа, жауап біреу-ақ-қалыптасқөан дәстүр солай. Дәстүр есте сақталады.
Ана тілін меңгеру үшін тілдік белгілердің қолдану дәстүрін: олардың үйлесімділігін, өзара орын араластыратындығын, дыбыстық немесе графикалық жарасымдылығын есте сақтау қажет.
Сөйтіп, баланы сөйлеуге үйрету-оған тілдің материясын(сөйлеу органын машықтандыру) меңгеруге (есте сақтауға) көмектесу, тілдік белгілердің лексикалық және грамматикалық (интеллектіні машықтандыру) мағынасын түсінуге жеңілдету, шындықты лексикалық және грамматикалық белгілердің көмегімен бағалауды үйрету (эмоциямен сезімді машықтандыру), әдеби нормаларды есте сақтауды жеңілдету, яғни тілдік белгілердің (морфемалардың, сөздердің, сөз тіркестерінің, сөйлемдердің) қолдану дәстүрін (тіркесімі және өзара орын алмастыру мүмкіндігі), олардың дыбыстық және графикалық жарасымдылығын жеңілдету деген сөз.
Сұрақтар.
1. Тілдің белгілік мәні неде?
2. Адамның субъективті қабылдауында тілдің материямы дегеніміз не?
3. Фонемалар және порсодемалардың тілдегі рөлі қандай?
4. Тілдік белгіні түсіну дегеніміз не?
5. Тілдің лексикалық мағынасын түсіну дегеніміз не?
6. Тілдің грамматикалық мағынасын түсіну дегеніміз не?
7. Лексикалық және грамматикалық құралдың көмегімен сөйлеген сөздің мағынасына баға беру дегеніміз не?
8. Сөйлеу деген не? Тіл нормасы деген не? Тілдік белгілерді қолдану дәстүрі дегеніміз не?
9. Ана тіліні оқытуының сыры неде?
§7. Тіл үйрену заңдылықтары.
Ана тілін үйрену заңдылықтары деп біз сөйлеу дағдысының пайда болу интенсивтілігінің тілдік ортаның мүмкіндігіне-табиғи (үйде үйреткенде) немесе басқа жолмен, яғни методикалық құралмен (мектепке дейінгі балалар мекемелерінде) арнаулы дайындалған тілдік ортаға байланыстылығын айтамыз.
Тілдік ортаны даму потенциялы әдеттк оны жасаған кезде тілді үйрену заты ретінде және сөйлеуде тілдің жұмыс істеу ерекшеліктерін, сондай-ақ баланың әртүрлі жас сатысында тілді үйрену психологиясын неғұрлым дәлдікпен меңгерсе соғұрлым жоғары болады.
Тілді үйренудің төмендегі заңдылықтарын айта аламыз.
Бірінші заңдылық: ана тілін қабылдау қабілеті баланың сөйлеу органы бұлшық еттерінің машықтанғандағынына байланысты болады.
Егер бала фонемаларды артикульдеу немесе просодемаларды модулдеу, сондай-ақ дыбыстар комплектісінен оларды дауыстап бөліп алу қабілетін игерсе, ана тілін игере алады. Баланың тілді үйренуі үшін сол тілдің әрбір фонемаларын және оның позициялық варианттарымен әрбір просодемаларын (дауыс күшінің, дауыс көтеріңкілігінің, қарқынының, ырғағының, тіл тембрі модуляцияларының) айтуға қажетті сөйлеу аппаратының, ал кейін жазба тілді игерген кезде көздерінің де, қолдарының да қозғалысы жаттықтырылған болуы керек, ал бұл қозғалыстар баланың естуімен сәйкес болғаны жөн.
Егер бала өзгенің сөзін тыңдап, оған еліктеп, айтушының артикуляциялары мен просодемаларын қайталаса (дауыстап, ал сонан соң ішінен), яғни бала сөйлеу органымен жұмыс істесе, тілді үйренеді. Мәселен, баланың сәби кезіндегі тілі шығар алдындағы іс-әрекеті-бұл артикуляцияның және модуляциялық дыбыстық іс-әрекеттер (уілдеу, ызыңдау, былдырлау, түрленген былдырлау.). Егер тәрбиеші оған атсалысатан болса , ол жылдамырақ жүзеге асады. Алғашқыда дауыстап сөйлеу, яғни балавда біршама ерік күшін талап ететін сөйлеу органы бұлшық етінің жұмыс істеуі арқасында уілдеу, былдырлау сөзге ауысады. Бала белгілі бір дәрежеде өзінің өзінің сөйлеу органының бұлшық етін басқаруға үйренгеннен кейін ғана онда іштей сөйлеу, яғни сөйлеу органының артикуляцифсымен модуляциясын дыбыссыз айту, қабілеті пайда болады. бала шамамен бес жасқа қарай таныс сөздеріндегідыбыстарды таза, кемшіліксіз (дауысты және дауыссыз дыбыстарды ьастап кетпей немесе шатастырмай, тұтықпай және т.б.) айтуды үйренеді: мәселен, екі жастағы бала шляпа және репка деудің орнына ляпа және ека; үш жасар бала-сьляпа, лепка немесе репга; бес жасар бала - шляпа, репка дейді. Баланың өсуіне байланысты тілі дами түседі, дұрыс айтып жүрген таныс сөздерді енді жеткіліксіз бола бастайды, оның лексикасына жаңа сөздер енгізе отырып ересек оның сөздердің б а р л ы ғ ы н айтуға, сондай-ақ баланың сөзін байытатын б а р л ы қ синтаксистік құрылымдарының ырғығын мдульдеуге үйренуі тиіс.
Айту дағдысының жетілдіру үшін сөйлеу органдарын жаттықтыру қажеттілігінен құралатын ана тілді үйрену заңдылығын артикуляциялық негіз жасалғанда, ана тілін меңгерген алғашқы кезеңде ғана емес, онан кейін де мектепте, жоғарғы оқу орындарында жүргенде де күшін сақтайды. Тіпті өте білімді адамның өзі жаңа тақырыпта жақсы сөйлеуі үшін сөйлейтін сөзін іштей айтуы керек.
Сұрақтар.
1. Тілді меңгеру үшін сөйлеу аппараттарын неге дамытк керек?
2. Баланың сөйлеу органдары дамыту жөніндегі жұмыс яслилермен балалар балабақшасының ғана міндеті емес, мектепте де, жоғарғы оқу орындарында да, жалғасу керек дегеннің қандай маңызы бар?
3. Тілді үйренудің алғашқы заңдылығы қалай тұжырымдалады?
Екінші заңдылық:сөздің мәнін түсіну әртүрлі дәрежеде қорытылған лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналарды баланың үйренуіне байланысты.
Егер лексикалық және грамматикалық тілдік мағыналарды түсінетін қабілет пайда болса, егер мұндайда бала лексикалық және грамматикалық дағдыларды бір мезгілде игерсе, ана тілін үйренеді.
Баланың ана тілін табиғи жолмен үйренуін былай елестетуге болады. бала мағынасын түсінбестен бұрын дыбыстар комплексін естиді, олады айта бастайды; бірте-бірте ол айтып жүрген дыбыстар комплексінің лексикалық мағыналарына ой жүгіртеді, оған болмыстың белгілі бір құбылысымен оны салыстырады.
Оның алғашқы сөйлемдері-сөз, сөздер жинағы (қатары).
Бала сөздің лексикалық мағыналарымен бірге өзінің алғашқы синтаксистік абстракциясында: предикативтік қатысты мағынасын, (яғни бастауышпен баяндауыштың қатысы), мақұлдау немесе жоққа шығару мағынасын (бұл-мама, бұл-атам,бұл-папам емес) үйренеді, әлдебір әмбебап есімдік ретінде қолымен бұйыра көрсетіп, әлі сөйлей білмейтін бала (сөйлеу органының бұлшық еттерін игере алмай тұрып) өзінің алғашқы сөйлемін құрайды: ы-ляпа (бұл-шляпа), қыр(сыр), паха (тасбақа). Лидонька, мынау кімнің қалпағы?-Папа! (Папамның қалпағы).
Өзінің предикатын-сөздерінің лексикалық мағынасын бала бұл кезде атау ретінде қабылдау мүмкін (жалғыз зат аталатын), алайда ол оның предикативтік мағынасын іштей сезіну арқылы түсінеді. Осы бір тұңғыш грамматикалық мағынаны түсіну-балада интеллектінің аса маңызды компониенті- ойлаудың пайда болғандығының куәсі. Баланың тілдік белгілерді үйренуінің мұнан арғы жүйесін және олардың көмегімен танымдық қабілетінің дамуын былай елестетуге болады. бала өзі қолданған сөздердің жинақтаушы мағынасын көбірек сезіне бастайды: мысалы, Надя, мама, қасық, мұрын деген сөздерді ол алғашқыда нақ сол заттың, адамның белгісі ретінде қабылдайды. Мұнан кейін оған сөздің жинақталған лексикалық мағынасы түсінікті болады: мұрындар сырттай бір-біріне және оны өз мұрнына ұқсас болмасада, аң, құс, жәндік бейнеленген суреттерді көре отырып, ол торғайдың, арыстанның араның мұрнн дәл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz