Қазақстандағы еңбек ресурстарының қалыптасу негіздері және оның дамуы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарының мәні, мазмұны қалыптасу тетіктері ... ... ... ... . 6
1.2 Еңбек ресурстарының құрылымы және өсіп.өнуін зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Еңбек ресурстарын басқаруда шетел тәжірибесін қолдану ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БОЙЫНША ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы еңбек ресурстарының даму динамикасы ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Аймақтар бойынша еңбек ресурстарының көрсеткіштерін талдау ... ... 42
2.3 Қазақстанда пайдаланылатын шетелдік жұмыс күшінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Еңбек ресурстарын реттеудің тиімді экономикалық тетіктері ... ... ... 57
3.2 Еңбек ресурстарын мемлекеттік реттеуді жетілдірудің қазіргі заманғы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарының мәні, мазмұны қалыптасу тетіктері ... ... ... ... . 6
1.2 Еңбек ресурстарының құрылымы және өсіп.өнуін зерттеудің әдіснамалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Еңбек ресурстарын басқаруда шетел тәжірибесін қолдану ... ... ... 20
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БОЙЫНША ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІН ТАЛДАУ
2.1 Қазақстандағы еңбек ресурстарының даму динамикасы ... ... ... ... ... ... 28
2.2 Аймақтар бойынша еңбек ресурстарының көрсеткіштерін талдау ... ... 42
2.3 Қазақстанда пайдаланылатын шетелдік жұмыс күшінің көрсеткіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
3 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ДАМУЫ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ
3.1 Еңбек ресурстарын реттеудің тиімді экономикалық тетіктері ... ... ... 57
3.2 Еңбек ресурстарын мемлекеттік реттеуді жетілдірудің қазіргі заманғы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 79
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік жолдарды білген жөн. Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді.
Экономиканың өндірістік салалары халық шаруашылығының аса маңызды өнім өндіретін өрістері болып саналады. Қазіргі нарықтық экономика және қаржы-экономика дағдарысынан кейінгі кезеңде бұл өндіріс шаруашылықтарының дамуы мемлекеттің экономикасының жаһанданып, оның көтерілуіне үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, шаруашылық салаларындағы еңбек ресурстарын басқару, оны ретке келтіру, нарық жағдайына бейімдеу өзекті мәселелердің негізгілерінің бірі болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізіліп жатқан өндірістердегі реформалар шаруашылық салаларының дамуына айтарлықтай әсерін тигізсе де, бұл кешендерде өндірістің өнімділігі дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекеттерге қарағанда әлде қайда төмен. Ол, әсіресе, экономиканың аса маңызды саласы ауыл шаруашылығында, бірнеше есеге төмен екендігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29-шы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында айрықша тоқталды.
Осыны ескере отырып, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Жаңа 10 жылдық - жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты бағдарламасында 2020 стратегиялық даму жоспарын ұсынды. Елбасы бұл Жолдауында - «жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканы тұрақты өсуіне қол жеткізу» - деген мәселені атап өтті.
Осы мәселелерді іске асырудағы факторлардың бірі, еңбек ресурстарын басқару мен оны тиімді пайдалану, өндіріс шаруашылықтарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Атап айтқанда, өндірістік шаруашылықтардың өнімін көбейту арқылы мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ең алдымен өнім өндіруші еңбеккерлерге қатысты еңбек ресурстарын тиімді басқару. Сондықтан да, барлық өңірдегі өндірістік салаларында еңбек ресурстарының құрылымын, демографиялық жағдайын анықтай отырып, оларды тиімді пайдалану деңгейіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтай түсті.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік жолдарды білген жөн. Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді.
Экономиканың өндірістік салалары халық шаруашылығының аса маңызды өнім өндіретін өрістері болып саналады. Қазіргі нарықтық экономика және қаржы-экономика дағдарысынан кейінгі кезеңде бұл өндіріс шаруашылықтарының дамуы мемлекеттің экономикасының жаһанданып, оның көтерілуіне үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, шаруашылық салаларындағы еңбек ресурстарын басқару, оны ретке келтіру, нарық жағдайына бейімдеу өзекті мәселелердің негізгілерінің бірі болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізіліп жатқан өндірістердегі реформалар шаруашылық салаларының дамуына айтарлықтай әсерін тигізсе де, бұл кешендерде өндірістің өнімділігі дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекеттерге қарағанда әлде қайда төмен. Ол, әсіресе, экономиканың аса маңызды саласы ауыл шаруашылығында, бірнеше есеге төмен екендігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29-шы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында айрықша тоқталды.
Осыны ескере отырып, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: «Жаңа 10 жылдық - жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты бағдарламасында 2020 стратегиялық даму жоспарын ұсынды. Елбасы бұл Жолдауында - «жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканы тұрақты өсуіне қол жеткізу» - деген мәселені атап өтті.
Осы мәселелерді іске асырудағы факторлардың бірі, еңбек ресурстарын басқару мен оны тиімді пайдалану, өндіріс шаруашылықтарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Атап айтқанда, өндірістік шаруашылықтардың өнімін көбейту арқылы мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ең алдымен өнім өндіруші еңбеккерлерге қатысты еңбек ресурстарын тиімді басқару. Сондықтан да, барлық өңірдегі өндірістік салаларында еңбек ресурстарының құрылымын, демографиялық жағдайын анықтай отырып, оларды тиімді пайдалану деңгейіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтай түсті.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Жұмабаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы. Оқу құралы.-Алматы 2003ж-171б.
2. Маркс К., Энгельс Ф. Капитал. -Соч. Т.23. -184 с.
3. Кожикова А.Р. Еңбек рыногын қайта өндірудің анықтамасына әдіснамалық жақындаулар.- Вестник ПГУ,-2008-№1
4. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 2007 ж 15 мамырдағы № 251
5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Коллягин Б.И., Нысанбеков М.Ә. Жалпы экономикалық теория.- Алматы- Ақтөбе, 2002.- 365 б.
6. Мамыров Н.К. и др. Формирование рынка труда в малых и средних городах Казахстана: учебное пособие / -Алматы: Экономика,2000.-223с
7. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория. –Ақтөбе,2004.
8. Человеческое развитие в Казахстане: материалы для учебного пособия.-Алматы, 2002.-247с
9. Бекмуханбетова У.Р. Устойчивое обеспечение качественного воспроизводства человеческих ресурсов страны // Механизм устойчивого развития и эффективного использования человеческих ресурсов Казахстан в условиях глобализации. Серия публикации. -Алматы, 2008. -249 с.
10. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Э. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.– Алматы: Экономика, 2003. –253 б.
11. Социально-экономическое развитие регионов Казахстана. -2007. –С.5
12. Мельдаханова М.К. «Социально – экономические условия продуктивной занятости населения Казахстана». Трансформация экономики Казахстана / под ред. М.Б. Кенжегузина.- Алматы, 2002.- С.- 117.
13. Ядгаров Я.С.- История экономических учений: учебник для вузов.- 4-е переработ.и доп. – М.:ИНФРА–М, 2001.
14. Шеденов У.К., Ибраимова С.С., Мухамеджанова А.Г. Социальная политика и человеческий капитал РК: теория и практика. -Кызылорда, 2003.-17 с
15. Тәжібаев С.Д. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция.-Алматы : М.Тынышпаев атындағы ҚазККА , 2007.
16. Оразова Б. Еңбек ресурстарымен басқару мен халықты жұмыспен қамтудың өзекті мәселелері // Саясат.- 2006.- №1
17. Оразова Б. Рынок труда: теория вопроса // труд в Казахстане.- 2006.- №6
18. Мельдаханова М. Обеспечение конкурентоспособности Казахстана в сфере занятости и на рынке труда // Труд в Казахстане.- 2006.- №8
19. Қазақстан республикасының статистикалық мәліметері 2006-2010 ж.ж.
20. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
1. Жұмабаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы. Оқу құралы.-Алматы 2003ж-171б.
2. Маркс К., Энгельс Ф. Капитал. -Соч. Т.23. -184 с.
3. Кожикова А.Р. Еңбек рыногын қайта өндірудің анықтамасына әдіснамалық жақындаулар.- Вестник ПГУ,-2008-№1
4. Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі 2007 ж 15 мамырдағы № 251
5. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Коллягин Б.И., Нысанбеков М.Ә. Жалпы экономикалық теория.- Алматы- Ақтөбе, 2002.- 365 б.
6. Мамыров Н.К. и др. Формирование рынка труда в малых и средних городах Казахстана: учебное пособие / -Алматы: Экономика,2000.-223с
7. Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнісов Б.А., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория. –Ақтөбе,2004.
8. Человеческое развитие в Казахстане: материалы для учебного пособия.-Алматы, 2002.-247с
9. Бекмуханбетова У.Р. Устойчивое обеспечение качественного воспроизводства человеческих ресурсов страны // Механизм устойчивого развития и эффективного использования человеческих ресурсов Казахстан в условиях глобализации. Серия публикации. -Алматы, 2008. -249 с.
10. Мейірбеков А.Қ., Әлімбетов Қ.Э. Кәсіпорын экономикасы: Оқу құралы.– Алматы: Экономика, 2003. –253 б.
11. Социально-экономическое развитие регионов Казахстана. -2007. –С.5
12. Мельдаханова М.К. «Социально – экономические условия продуктивной занятости населения Казахстана». Трансформация экономики Казахстана / под ред. М.Б. Кенжегузина.- Алматы, 2002.- С.- 117.
13. Ядгаров Я.С.- История экономических учений: учебник для вузов.- 4-е переработ.и доп. – М.:ИНФРА–М, 2001.
14. Шеденов У.К., Ибраимова С.С., Мухамеджанова А.Г. Социальная политика и человеческий капитал РК: теория и практика. -Кызылорда, 2003.-17 с
15. Тәжібаев С.Д. Еңбек потенциалы-еңбектің саны мен сапасы // Халықаралық ғылыми-практикалық конференция.-Алматы : М.Тынышпаев атындағы ҚазККА , 2007.
16. Оразова Б. Еңбек ресурстарымен басқару мен халықты жұмыспен қамтудың өзекті мәселелері // Саясат.- 2006.- №1
17. Оразова Б. Рынок труда: теория вопроса // труд в Казахстане.- 2006.- №6
18. Мельдаханова М. Обеспечение конкурентоспособности Казахстана в сфере занятости и на рынке труда // Труд в Казахстане.- 2006.- №8
19. Қазақстан республикасының статистикалық мәліметері 2006-2010 ж.ж.
20. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-Б.58-62.
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік жолдарды білген жөн. Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді.
Экономиканың өндірістік салалары халық шаруашылығының аса маңызды өнім өндіретін өрістері болып саналады. Қазіргі нарықтық экономика және қаржы-экономика дағдарысынан кейінгі кезеңде бұл өндіріс шаруашылықтарының дамуы мемлекеттің экономикасының жаһанданып, оның көтерілуіне үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, шаруашылық салаларындағы еңбек ресурстарын басқару, оны ретке келтіру, нарық жағдайына бейімдеу өзекті мәселелердің негізгілерінің бірі болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізіліп жатқан өндірістердегі реформалар шаруашылық салаларының дамуына айтарлықтай әсерін тигізсе де, бұл кешендерде өндірістің өнімділігі дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекеттерге қарағанда әлде қайда төмен. Ол, әсіресе, экономиканың аса маңызды саласы ауыл шаруашылығында, бірнеше есеге төмен екендігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29-шы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында айрықша тоқталды.
Осыны ескере отырып, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: Жаңа 10 жылдық - жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты бағдарламасында 2020 стратегиялық даму жоспарын ұсынды. Елбасы бұл Жолдауында - жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканы тұрақты өсуіне қол жеткізу - деген мәселені атап өтті.
Осы мәселелерді іске асырудағы факторлардың бірі, еңбек ресурстарын басқару мен оны тиімді пайдалану, өндіріс шаруашылықтарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Атап айтқанда, өндірістік шаруашылықтардың өнімін көбейту арқылы мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ең алдымен өнім өндіруші еңбеккерлерге қатысты еңбек ресурстарын тиімді басқару. Сондықтан да, барлық өңірдегі өндірістік салаларында еңбек ресурстарының құрылымын, демографиялық жағдайын анықтай отырып, оларды тиімді пайдалану деңгейіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтай түсті.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Түбегейлі экономикалық реформалар жүргізудің табысты нәтижелері еңбек ресурстарының жағдайынан, олардың сапалық сипаттамаларынан: білім деңгейінен, жеке түлғаның табиғи, интелектуалдық және әлеуметтік қасиеттерін тиімді жүзеге асырумен тікелей байланысты.
Еңбек ресурстарының дамуының маңызды факторларының бірі болып тұрғындар көші-қоны табылады. Макроэкономикалық деңгейде көші-қон еңбек рыногының қызмет етуінің маңызды шарттарының бірі. Оның ауқымы мен бағыттары кәсіпорындар мен салалардың сандық тұрғыдағы еңбек жарамдылығымен ғана емес, сонымен бірге, жеке қызметтердің әлеуметтік сапасымен де байланысты.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - еліміздегі еңбек ресурстарының даму үдерісін талдау, оларды тиімді басқаруды қалыптастыру және қазіргі даму барысына талдау жүргізу, еңбек ресурстарын жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың міндеттері: Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттігі туады.
oo еңбек ресурстары, жұмысшы күші, еңбек ресурстарының дамуы сияқты зерттелетін мәселенің түсініктемелік аппаратын нақтылау;
oo еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің әдіснамалық негіздерін талдау;
oo еңбек ресурстарының даму динамикасының кезеңдегі ерекшеліктері, ағымдағы бағыттардың теориялық негіздерін айқындау, еңбек ресурстарының сандық және сапалық белгілерін талдау;
oo Қазақстан Республикасында еңбек ресурстарын пайдаланудың аймақтар бойынша қазіргі жағдайдағы ерекшеліктеріне баға беру;
oo Қазақстандағы еңбек ресурстарының дамуының бүгінгі жағдайын бағалау;
oo еңбек ресурстарын жетілдіру жолдарына ұсыныстар жасақтау.
Зерттеу пәні - еңбек ресурстарының даму үдерісінде қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасындағы еңбек ресурстары.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін отандық және шет елдік экономикалық ғылыми мектептердің макроэкономика теориясы және еңбек қатынастары саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы қаулылары, заңдары, Ел басының әр жылдағы Қазақстан халқына Жолдаулары және басқа да ресми деректер пайдаланылады.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық қағидасы, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика және тағы басқа әдістер қолданылды. Мұнымен бірге зерттеудің әдіснамалық негізін сараптамалық бағалау, динамика және болжау өлшемінің статистикалық әдістері және зерттеу нәтижелерін графика тәсілдері құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Еңбек ресурстары жағдайында еңбек ресурстарының әлеуетін көтерудегі аймақтардың ұйымдастырушылық басқару механизмдерін жетілдіру мен кадрларды кәсіби дайындау қажеттілігі ғылыми - тәжірибелік тұрғыдан нақтыланып, мемлекеттік қолдау іс-шараларын ұсыну негізінде тұжырымдалды.
Жұмыстың практикалық қажеттілігі. Дипломдық жұмыстың негізгі құрылымы үш мақсатқа бағытталған және қисыны жағынан келесі мәселелерді шешуге негізделген: өңірдегі шаруашылық салаларда еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, өндірістерде еңбек ресурстарын басқару тетіктерін реттеу, экономикалық-ұйымдастыру басқару жағдайларын жетілдіру.
Алынған теориялық талдаулар, ұсынылған тәсілдер негізделген ғылыми ұсыныстар мен нәтижелер еңбек ресурстарын басқару механизмін жетілдіру бағдарламаларын және еңбек нарығының даму үрдісінен талдау барысында, нақты сектор дамуының кешенді, мақсатты бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру барысында қолданылуы мүмкін. Автор әзірлеп ұсынған негізгі теориялық қағидалары жоғарғы оқу орындарында Еңбек нарығы, Еңбекті нормалау, Экономиканы мемлекеттік реттеу пәндерін оқыту барысында пайдаланылады.
Ақпарат көздері ретінде Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, басқа да министрліктер мен ведомствалардың мәліметтері мен ресми құжаттары, еңбек ресурстарын мемлекеттік реттеуге қатысты ақпараттық материалдар қолданылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы еңбек ресурстарына анықтама беріліп, құрамы талданып, еңбек ресурстарын басқару тәсілдері көрсетіледі.
Екінші бөлімде Қазақстандағы еңбек ресурстарының кезеңдегі ерекшеліктеріне, аймақтар бойынша даму динамикасына талдау жасалынады.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде еліміздегі еңбек ресурстарының дамуын жетілдіру жолдары ұсынылады.
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарының мәні, мазмұны қалыптасу тетіктері
Еңбек нарығы - жұмыс күшіне сұраныс, оған қажеттіліктің болуы, екінші жағынан - жұмыс күшін ұсынуды тұтынуды қанағаттандыратын мүмкіндігі бар араласатын қарама-қарсы келетін сала (Лившиц).
Еңбек нарығы - бұл тек қана жұмыс күшін сату және сатып алу емес, ол сандық және сапалық жағынан да, еңбек ресурстары мен жұмыс орындарының арасындағы теңдестік проблемаларын шешеді. Негізгі проблемалар - салалар мен кәсіптік біліктіліктің теңдестірілмеуінде.
Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлуметтік функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының әдеттегідей дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуіжатады. Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану жатады. Еңбек нарығы бірсыпыра ынталандыру функцияларын атқарады, олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік тудырады.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады [1].
Жұмысшы күші және Еңбек ресурстары экономикалық категория. Алайда, осы күнге дейін бұл ұғымдарды біріңғай қарап, бір ғана түсінік ретінде пайдалану орын алған. Негізгі себеп - осы экономикалық категориялардың күрделілігі мен ерекшелігі әлі де болса жете зерттелмеуінде. Бұлар әр түрлі ұғым.
К.Маркс жұмысшы күшінің қоғамдық өндіргіш күшінің бірінші және ең басты элементі екендігін ерекше атап көрсеткен. Жұмысшы күші қатыспайынша қандай да бір материалдық және рухани игіліктерді жасалынып, қоғамды алға дамыту мүмкін емес. К.Маркс жұмысшы күші қоғамдық күштің элементі ретінде қандай да бір тарихи кезеңінде пайда болмағандығын ескертеді. Керісінше, қоғам дамуының барлық сатысына барлық экономикалық формацияларға тән құбылыс.
Енді бір жерде К.Маркс жұмысшы күшінің ерекше экономикалық формасы бар екендігін айтады. Ол демократияда тауар күйінде көзге ұшырайды, ал тарихи құбылыс ретінде жұмысшы күшінің өзі емес, оның қоғамдық-экономикалық формасы екендігін дәлелдейді. Сонымен жұмысшы күші әрбір жеке әлеуметтік - экономикалық қоғамда белгілі бір формаға ие болады. Міне, осы форма экономикалық категория бола алады. Қорыта айтқанда жұмысшы күші мен оның әлеуметтік - экономикалық формасы түсінігі өте тығыз байланыста болғанымен, бір ғана түсінік емес. Белгілі бір нақтылы қоғамда жұмысшы күші өндіріс құралдарымен ұштастырылып, материалдық және рухани игіліктерді өндіруге объективті мүмкіндік тудырады. Сөйтіп осы жағдайда жұмысшы күші өзінің әлеуметтік немесе экономикалық формасына ие болады. Ол қоғамдық қатынастың сипатын айқын көрсете алады, өндіргіш күштің элементіне айналады. Осы процестің жиынтығын беретін түсінікі - жұмысшы күшінің әлеуметтік - экономикалық формасы деп атаймыз. Бұл барлық қоғамда өздеріне тән мазмұнға ие болатын жалпылама экономикалық категория [2].
Жұмыс күші дегеніміз адамның физикалық және ой қабілеті, осы қабілетін ол материалдық және рухани игіліктерді өндіруде пайдаланады. Жұмыс күшінің нақтылы еңбекке қажет қабілеттері бағаланады, белгілі кәсіп жасауға жұмсалынған жұмыс істеу қабілеттері өмірге, тіршілікке қажет заттарға айырбасталынады.
Енді Еңбек ресурстары категориясының мазмұнын ашайық. Еңбек ресурсы деген ұғымды жиырмасыншы жылдары алғаш пайдаланған академик С.Г.Струмилин. Кезінде белгілі себептермен ұмыт болған бұл түсінік жетпісінші жылдың басында экономикалық категория ретінде зерттеле бастады. Бұл кезде экономистер жұмысшы күшінің ұдайы өндірісіндегі бұрын белгісіз болып келген экономикалық құбылыстардың бетін ашты, халықтар проблемасын жақсы түсіне білуге біршама қол жетті. Қазір еңбек ресурстарының ұдайы өндірісі жаңа типтегі бағытқа ие болды. Бұл еңбек ресурсын экономикалық категория ретінде қайта қарауды қажет етеді. Алайда, еңбек ресурстары жөнінде біркелкі түсінік жоқ. Бір топ зерттеушілер жұмысшы күші мен еңбек ресурстары түсінігін біріктіріп қарайды, қайсыбірі - бұларды қарама - қарсы қояды, енді бірі - еңбек ресурстары мен еңбекке қабілетті адамдар түсінігін шатастырады [2].
Жұмысшы күші - еңбекке қабілеттілік адамның игіліктерді өндіретін қасиеті. Адам - еңбек ресурстарының негізгі элементі, яғни сандық бейнесі. Еңбек ресурстары - жұмысшы күшін, еңбекке қабіліеттілікті қосатын еңбекшілердің жйынтығы. Сонымен еңбекке қабілетті адамдардың қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін және резервте тұрған бөліктері еңбек ресурстары түсінігін береді. Еңбек ресурсты нақтылы қоғамдық қарым-қатынасты бейнелейді. Демек, әрбір қоғамдағы еңбек ресурстарын өндіру, бөлу және пайдалану процесін жан-жақты көрсетеді.
Еңбек ресурстары дегеніміз - халықтың белсенді бөлігі, қоғамның еңбекке қабілетті мүшелері, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды факторы. Оған жататындар:
1. Экономикалық белсенді халық - жұмыс күші, халықтық тауарлар мен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлігі. Оған халық шаруашылығында жұмыс істейтіндер және жұмыссыздар жатады.
2. Экономикалық белсенді емес халық - халықтың дәл осы уақытта қоғамдық өндірісте жұмыс істемейтін еңбекке жарамды бөлігі.
Жұмыссыздық деп- халықтың жеке және қоғамдық қажеттерін қанағаттандыратын және кіріс әкелетін қоғамдық-пайдалы іс-әрекеті түсініледі.
Жұмыссыздықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштер: жұмыссыздық деңгейі, жұмыссыздықтың табиғи деңгейі, жұмыспен қамту қызметі органдарында тіркелген, материалдық көмек тағайындалған жұмыссыздардың саны.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмыспен қамтылған немесе жұмыссыз 15 пен 72 жас аралығындағы тұлғалар құрайды. Осылайша, экономикалық белсенді халық жұмыс істеушілер мен жұмыссыздар жиынтығы ретінде анықталады [3].
Еңбек ресурстарына қандай жастағы адамдар жатады, жоғары және төменгі жас аралықтары қандай? Біздің елімізде еңбек ресурстарына келіп қосылудың төменгі жас шегі экономикалық және әлеуметтік дамуға байланысты өзгерісте болды. Ол бірінші бесжылдықта - 14 жас, екінші бесжылдықтың алдында - 16, сұрапыл Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі кезеңде - 14 жас болды. Ал қазіргі кезде - 16 жас. Бұндай жас шегі АҚШ-та - 16, Жапонияда - 15, ГРД-де, Швеция мен Италияда - 14 жас.
Еңбек ресуртарының жоғары жасына да шек қойылады. Біздің елімізде әйелдер үшін мұндай жас шегі - 58, еркектер үшін - 63 . АҚШ-та - 62 және 65 жас. Кейбір капиталистік мемлекеттерде әйелдер және еркектер үшін бірдей жас мөлшері белгіленген. Ирландия мен Норвегияда - 70, ГРД-де - 65 жас.
Еңбек ресурстарының жас жағынан осылай шектелуі нақтылы қоғамдық құрылысытың сипатына және даму кезеңдеріндегі саяси және әлеуметтік - экономикалық міндеттерге тікелей байланысты. Елімізде жүзеге асып жатқан консепция төменгі және жоғарғы жас шегіне тың көзқарасты, жаңаша ойлауды ұсынды. Бұл жерде жастардың жан - жақты физиологиялық, әлеуметтік, азаматтық өсуі ерте басталып, ал жоғарғы жас шегіндегі адамдардың әлі де болса тың, қартаю шегіне жетпегендігін ескеру қажет. Олай болса жоғарғы жас шегін ұзарту жөнінде айтқымыз келеді. Бұған адамдардың өз ниетттері мен пікірлері және объективті жағдайлар куә бола алады.
Елімізде осы айтылған жас мөлшеріндегі адамдардан басқа, пенсия жасындағы және 16 жастан төмен жас өспірімдер қоғамдық ұйымдасқан еңбек процесінде жұмыс істесе олар еңбек ресурстары қатарына жатады. Ал, жұмыс істемейтіндері І және ІІ топтағы еңбек және соғыс мүгедектері, әскери міндетін өтеп жүрген жастар, көп балалы аналар еңбек ресурстары түсінігіне кірмейді. Үй және үй маңындағы қосалқы шаруашылықтарда ғана жұмыс істейтін адамдар жөнінде де осыны айтуға болады. Сонымен еліміздегі халық құрамы үш топқа бөлінеді. Біріншісі, сәбилер дүниеге келген күннен бастап 16 жасқа дейінгілер. Бұл еңбекке әлі араласа қоймағандар. Екінші топ 16-25 және 25-54 арасындағы еңбек жасындағылар. Үшіншісі 65 жастан асқан - яғни зейнеткерлер. Аталған топтар өзгермелі шама. Бұған қоса 16 жасқа дейінгілердің халық шаруашылығында жұмыс істейтіндердің саны өте аз. Жұмысқа рұқсат етілген жастар күніне төрт сағат жұмыс істейді, оларға 30 күн демалыс беріледі, денсаулығына зиян келтіретін жұмыс түрін істеуге тиым салынады [4]. Сөз болып отырған экономикалық категорияларды дұрыс түсіну үшін Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі түсінігіне тоқталған жөн. Қоғамдық игіліктерді шығаруды өндіріс процесі деп атаймыз. Өндіріс процесі адамдардың өмір сүріп, қоғамды дамыту үшін әрдайым тоқтаусыз, қайталанып отыруы шарт. Өндірістің тоқтаусыз әрдайым қайталанып отыруын ұдайы өндіріс, - деп атайды. Оның үш түрі бар: материалдық игіліктерді шығару, қоғамдық қарым-қатынас және жұмысшы күшінің ұдайы өндірістері.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі жоспарлы түрде еңбек ресурстарын өндіру, бөлу және пайдалану түсініктерін қамтиды. Оның сипаты және даму заңдылықтары нақтылы қоғамдық қарым-қатынасқа байланысты әр түрлі болып келеді.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің экономикалық мазмұнына нені жатқызуға болады. Бұл жөнінде әртүрлі тіпті қарама қайшы пікірлер бар. Бір топ экономистер бұл процестің экономикалық мазмұнынан еңбек ресурстарын халық шаруашылық саласы және территория бойынша бөлуді, ал екінші бір топатағылар оларды пайдалану процесін алып тастауды ұсынады. Сөйтіп жұмысшы күшінің ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мазмұнын едәуір кемітеді [5].
Еңбек ресурстарының ұдайы өндірісінің келесі баспалдағы олардың экономикалық заңдарын білу. Демек, еңбек ресурстарының күрделі мәселелері экономикалық заңдарды дұрыс пайдалану арқылы жүзеге асады. Іс жүзінде еңбек ресурстарын жоспарлы түрде дамытып отырудың пайдасы зор. Еңбек ресурстарының қоғамдық қажетті мөлшерін, жаңа халық шаруашылық саласын немесе жаңадан іске қосылған кәсіпорындарды жұмысшы күшімен қаматамасыз ету, кадрлардың кәсіптік құрамы мен мамандық дәрежесін ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай реттеп отыру, келешекте халық санының өсуін және оның құрамындағы сан алуан өзгерістердің алдын ала біліп отыру және т.б. жоспарлы түрде даму заңын дұрыс пайдалануға тікелей байланысты. Айтылғанға қоса сөз болып отырған экономикалық заң еңбек ресурстары ұдайы өндірісін жоспарлы түрде ретке келтіріп отырады. Атап айтқанда, өндірістен босап қалғандарын басқалармен алмастыру, даярлау және өндіріске жаңа адамдарды әкеліп қосу, кадрлардың мамандық дәрежесін көтеру, қажетті кадрлармен қамтамасыз ету, олардың нақтылы өзгеріп отырған жағдайларға байланысты халық шаруашылық салалары, территория мен экономикалық аудандар сұранысы бойынша белгілі пропорцияда өте тиімді бөлу, қайта бөлу.
Еңбек ресурстарының табиғи негізі - халық. Ол саяси, әлеуметтік-экономикалық, ұлттық, құқықтық, отбасылық және т.б. қарым-қатынаста болады. Демек, халықтың дамуын және құрамындағы өзгерістерді қоғамдық қатынастан жеке дара бөліп алуға болмайды.
Біріншіден, халық барлық игіліктерді өндіруші және пайдаланушы, екіншіден - өмірді жалғастырушы ретінде қаралуға тиіс. Сонымен халықтың еңбек ресурстарының табиғи негізі ретінде қарап, оның дамуына және құрамына талдау жасау керек. Халық құрамына - олардың территориялық қоныстануы және тығыздығы, мекені, табы мен ұлты, отбасы жағдайы, жынысы мен жасы және т.б. құрылымы жатады.
Халықтың дамуына әсер ететін жағдайлар мен факторлар көп. Негізгілері: қоғамдық формациялардың сипаты, саясат, білім мен медицина, әлеуметтік және экономикалық даму дәрежесі, мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік саясат, қоршаған табиғат пен ауа-райы жағдайлары.
Еңбек ресурстарын қалыптастырып және дамытудың негізгі жағдайларының бірі - отбасы.
Еңбек ресурсының қалыптасу және өсу қарқыны халықтың табиғи өсіміне тікелей байланысты. Осы күрделі демографиялық процесс үш көрсеткіштен тұрады. Олар: дүниеге келуші сәбилер, өлім және табиғи өсім дәрежесі. Көрсеткіштер қоғамдық қарым-қатынастың сипатына байланысты.
Жоғарыда айтылған жағдайлар еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, адам фактрының ролі мен беделін дұрыс бағалауды қажет етеді. Еңбек ресурстары аса күрделі, көп қырлы проблема. Сондықтан комплексті зерттеуді қажет етеді. Еңбек ресурсы экономикасы - қоғамдық - экономикалық ғылым саласының құрамдас бөлігі. Қоғамдық өндірісті ұйымдастырып, материалдық және рухани байлықты өндіріп, қоғамдық дамытудың алғы шарты - еңбек құралдары мен жұмыс күші [6].
Еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруда әлеуметтік факторлардың күші үлкен дәрежеге ие болады. Еңбекті ұйымдастыруда моральдық факторлар мен коллектив ахуалы, әлеуметтік әділеттілік, демократияның жаңа қыры жөнінде де осыны айтуға болады.
2.2 Еңбек ресурстарының құрылымы және өсіп-өнуін зерттеудің әдіснамалық негіздері
Қазақстанның Еңбек Кодексінде: Еңбек ресурстары - халықтың белсенді бөлігі, қоғамның еңбекке қабілетті мүшелері, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды факторы деп анықтама берілген. Еңбек ресурстарының ресми бекітілген шегі (ерлерде 16-дан 63 жасқа дейін, әйелдерде 16-дан 58 жас аралығы) олардың санын анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық категория ретінде жұмыс күші иелерінің биологиялық формасы емес, олардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен осы құрылымның қалыптасу, бөлу және қолдану үдерістерінде пайда болатын қоғамдық-экономикалық қатынастары қарастырылады.
Еңбек ресурстарын жетілдіру жүйесі, іс жүзінде, еңбек ресурстары категориясының мазмұнын, оның құрылымын талдауды және басқа да категориялармен арақатынасын анықтауды талап етеді. Экономикалық категория ретінде жұмыс күшінің еңбек ресурстары және еңбек әлеуеті түсініктері арқылы бейнеленетін сандық және сапалық белгілері бар. Сондықтан елдің еңбек ресурстарының өсіп-өнуі тұрғындар мен еңбек әлеуетінің өсіп-өну мәселелерімен қатар кешенді түрде зерттеледі.
Аймақтың еңбек әлеуеті - ғылыми-техникалық прогрестің бағыттарына сәйкес жалпы білімділік және кәсіби-біліктілік дайындыққа ие еңбекке қабілетті халықтың аумақтық жиынтығы [7].
Қоғамдық өндіріске қатыспайтын, бірақ тұрғындардың еңбекке қабілетті және еңбек әлеуетінің бір бөлігін құрайтын (оқушылар, әскери қызметшілер, үй шаруашылығындағы әйелдер) қоғамның еңбек қоры болып саналады. Өндірістің технологиялық деңгейі мен жұмыс орындарының техникалық шектері жоғары болған сайын елдің еңбек әлеуетінің сапалық сипаттамалары жоғары және еңбек өнімділігі жоғары болады.
Еңбек ресурстары өндіргіш күштерді аймақтық орналастыру факторларының бірі. Өндіргіш күштерді ұтымды орналастыру - жұмыс орны мен адамдардың тұру орындарының сәйкестігін қажет етеді, яғни еңбек ресурстарының саны мен сапасы арасындағы теңсіздікті жою. Сондықтан материалдық өндірісті тиімді орналастыру есебі: нақты еңбек ресурстарын қолдану мен материалдық өндіріс пен әлеуметтік инфрақұрылым салаларында қызмет етуге басқа аймақтардан тұрғындар тартуға қатысты шығындарды ескереді.
Өзінің тар мағынасында өсіп-өну адамның еңбек қабілеті мен оның табиғи және рухани шығармашылық әлеуетінің қалыптасуы, орнығуы және онан әрі дамуын білдіреді. Екінші жағынан, аталмыш ұғым адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастың қалыптасу жүйесін ғана емес, сонымен қатар, адам-қызметкердің өзін-өзі дамытуын жүзеге асыратын қоғамдағы барлық қатынастардың жиынтығын да қамтиды. Яғни, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі адамның ролі келесі құрылымдар арқылы анықталады:
жұмыс күшінің өсіп-өнуі қоғамның, жеке, өндірістің адами факторының негізгі өндіргіш күші;
жұмыс күшінің қызмет атқаруының қоғамдық-экономикалық формасы, яғни адамның өндірістік қатынастар субъектісі ретінде қарастырылуы;
адамның өзін-өзі жүзеге асыруындағы әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтаушы және қоғам мен жеке қатынастарын сипаттаушы әлеуметтік шарттардың ұдайы өндірілу жүйесі;
ұдайы өндірістің ізгіліктендірілуі, адамның қызметкер және жеке тұлға ретінде даму деңгейлерінің қарастырылуы.
Қоғамдық өндірістік қатынастар жүйесіндегі адамның ролі біржақты, тұрақты емес, ол қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымының ерекшеліктеріне байланысты және жалпы тарихи заңдылықтарға сәйкес дамып отырады [8].
Адамның барлық мүмкіндіктері және қабілеттерімен (табиғи, интеллектуалды, әлеуметтік) бірге өндіріс субъектісі ретінде талдануы И.С.Маслованың, О.В.Скаржинскийдің, А.Я.Котлярдың еңбектерінде зерделенген. Олардың пікірлері келесі мазмұнға саяды, яғни: еңбек әлеуеті - бұл қоғамның нақты даму кезеңіндегі адамның еңбек ету мүмкіндіктерінің жиынтығы, жеке және адами фактордың бейнелену формасы, еңбектің мүмкін боларлық ең жоғарғы шегі. Біздің түсінігімізде еңбек әлеуеті - жеке адамның, қызметкерлердің және еңбекке қабілетті халықтың түрлі топтарының еңбек ету қабілеттерінің жиынтық сипаттамасы, сонымен қатар, қоғамдық-пайдалы қызметке қатысуына қарай жалпы қоғамның да қызмет ету қабілетінің жиынтық сипаттамасы болып табылады.
Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі үдерісін зерттеудің негізгі әдіснамалық қағидаларын бөліп көрсетейік.
Ең алдымен, бұл үдерістің жалпыға ортақтығы мен объективті қажеттілігін ескеру қажет. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі кез-келген қоғамның шаруашылық жүргізу әдістері, экономикалық жүйе модельдері мен экономикалық даму деңгейлеріне қарамастан материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру үдерісін жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады. Мұнда жүйелілік қағидасының маңызы аса зор. Жұмыс күшінің өсіп-өнуін өндіру, бөлу, айырбас сатыларының әрқайсысында жеке қарастыру керек. Бұл сатыларды біртұтас жүйе шеңберінде зерттеу қазіргі кезеңдегі еңбек ресурстарының өсіп-өну ерекшеліктерін анықтап, оларды жеке талдауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, жұмыс күшінің өсіп-өнуінің түрлі деңгейлердегі субъективті жақтарын да бағаламауға болмайды. Өсіп-өну үдерісіне әсер етуші субъектілер ретінде белгілі бір демографиялық және көші-қон саясатын жасақтап, іске асырушы мемлекет және оның органдары, еңбек ресурстарының қайта бөлінуі мен қолданылуына әсер ететін, қызметкердің еңбек әлеуетіне арнайы талаптар белгілейтін кәсіпорындар мен бірлестіктер (фирмалар, ауылшаруашылық кәсіпорындары және т.б.) және басқа да шаруашылық субъектілерін жатқызуға болады. Олар тек еңбекке деген қабілеттің ұдайы өндірісіне қажетті материалдық және рухани игіліктердің саны мен сапасын анықтап қоймайды, сондай-ақ, халықтың табиғи өсім (кему) деңгейіне, яғни келешек еңбек ресурстарының саны мен сапасына да тікелей әсерін тигізеді.
Біздің ойымызша, еңбек ресурстарының өсіп-өну үдерісін екі негізде қарастыруға болады. Бір жағынан, өз күш-қайратын, дағдылары мен қабілетін шығындаған адам келесі еңбек функцияларын орындау үшін оны қайта қалпына келтіру керек. Сонымен бірге, ол өз біліктілігін үнемі арттырып, мамандықтың жаңа қырларын меңгеріп отыруы тиіс, яғни өзінің еңбек әлеуетінің сапасын үздіксіз арттыруы қажет.
Екінші жағынан, еңбек ресурстарының өсіп-өну мәселесі өндіріске жаңа қызметкерлерді, қоғамдық өндірісті онан әрі дамыту үшін қажетті біліктілігі бар келешек ұрпақ өкілдерін тартумен тікелей байланысты.
Капиталдың шоғырлануы кезінде, өндірістің автоматтандырылуы жағдайында жұмыспен қамтылғандар саны азайып келеді, алайда, еңбек әлеуетінің сапасына қатысты талаптар: кәсіби дайындық, біліміне, ақыл-ой және ағза денсаулығына, арта түсуде. Кәсіпорындар мен салалар арасында еңбек ресурстарының қайта бөлінуі жүргізілуде.
Жоғарыда аталғандарды саралай отырып, біз өз көзқарасымызды білдіреміз, яғни: Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі дегеніміз - адамның табиғи және рухани күш-қуатының, еңбек ету мен кәсіпкерлік қызметке деген қабілеттерінің қалыптасуы, түрлі экономикалық және әлеуметтік өзгерістер арқылы еңбек ресурстарының қайта бөлінуі, сонымен қатар, жаңа қызметкерлерді даярлау және еңбекке тарту болып табылады.
Аталған анықтама бойынша өсіп-өну үдерісін оның әртүрлі даму сатылары бойынша қарастырайық (1-сурет).
Еңбек ресурстарының қалыптасуы
Еңбек ресурстарының қайта бөлінуі
Еңбек ресурстарының қолданылуы
Сурет 1 - Еңбек ресурстарының өсіп-өну сатылары [9]
Еңбек ресурстарының қалыптасуы - бұл өсіп-өнудің бірінші сатысы. Оның негізінде елдің экономикалық даму деңгейі, урбанизация деңгейі, нақты халықтың дәстүрлері мен дүниетанымымен байланысты ұлттық ерекшеліктер, тұрмыс жағдайы сияқты түрлі факторлар арқылы анықталатын халықтың табиғи қозғалысы жатыр.
Біздің пікірімізше, қоғам даму өзінің сатысы бойынша жоғарылаған сайын, оған табыс және білім деңгейі, жұмыспен қамтылу деңгейі сияқты әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері арта түседі.
Рыноктық қатынастар мамандарды дайындау мен қайта даярлау, олардың дағдыларын жан-жақты жетілдіру, еңбек әлеуетінің сапасын жақсартуда жаңа бағыттарды талап етеді. Мұндай жағдайда өсіп-өнудің екінші сатысы болып саналатын - еңбек ресурстарының қайта бөлінуі аса маңызды сипатқа ие болады.
Біздің ойымызша, еңбек ресурстарының қайта бөлінуі - бұл қоғамдық өндірістегі қызметкерлердің қайта бөліну үдерісі, қызметкердің жұмыс орны немесе саласын ауыстыруы, өз ақылы мен қабілетін жүзеге асыруы. Еңбек ресурстарының қайта бөлінуі өзінің сипаты мен ұйымдасу тәсілдеріне қарай бірнеше формада жүзеге асуы мүмкін.
Аталмыш үдерістің жекелеген кәсіпорын және сала, аймақ деңгейіндегі объективті қажеттілігі К.Маркс жасақтаған ауыспалы еңбек заңының мазмұнында талданған. Ірі өнеркәсіп қоғам ішіндегі еңбек бөлінісінде төңкеріс жасайды және де әрқашан жұмысшылар массасын өңдірістің бір саласынан екінші саласына қарай лақтырады, - деп жазады К.Маркс. Мұндай үдерістің қозғаушы күші қоғамның, оның жекелеген мүшелерінің, әлеуметтік топтардың, шаруашылық субъектілерінің экономикалық қажеттіліктері мен мүдделері болып табылады.
Еңбек ресурстарының қайта бөліске түсуі сұраныс пен ұсыныс заңдарына бағынатын еңбек рыногының қызмет етуі арқылы іске асырылады.
Экономикалық дамудың тиімділігі тек қана еңбек ресурстарының ұтымды қайта бөлінуіне ғана байланысты емес, сонымен бірге, олардың қолданылуы мен еңбек әлеуетінің барынша жүзеге асырылуына да байланысты. Еңбек ресурстарының қолданылуы - олардың өсіп-өну үдерісінің құрамдас бөлігі. Еңбек ресурстарының ұтымды пайдаланылуы бірқатар факторларға байланысты: экономикалық, әлеуметтік, материалды-техникалық, психологиялық және т.б. Тиімділік көрсеткіші еңбек өнімділігінің деңгейі және нәтижесі ретінде шығарылған өнім көлемінің көбеюімен анықталады.
Өз ісін ашу, фермерлік шаруашылықтарды ұйымдастыру және т.б. жағдайлар қызметкердің өз еңбек әлеуетінің сапасын арттыруға ынталандырады, біліктілігін көтеруге, бәсекеге қабілетті жаңа өндірістерді құруға ықпал етеді. Рыноктық механизмдер кәсіпқойлықтың артуын және әрбір қызметкердің еңбек әлеуетін толық жүзеге асыруын, еңбек рыногындағы бәсекелестіктің өсуін ынталандырады [10].
Дегенмен, біздің ойымызша, тек рыноктық механизм ғана еңбек ресурстарының өсіп-өнуін барлық сатыларда тиімді реттеп отырады деп айтуға болмайды. Ұдайы өндіріс үдерісі субъект ретінде еңбек ресурстарын қалыптастыруды, бөлуді және қайта бөлуді, қолдануды реттеуде мемлекет пен оның ұйымдарының белсенді ролін қарастырады. Оның мәнісі - халықтың табиғи қозғалысына: туудың артуы, өлімнің азаюы, өмір сүру жасының ұзаруы сияқты еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің негізі болып табылатын биологиялық үдерістерге әсер ете алатын саналы демографиялық саясат жүргізуде.
Біздің пікірімізше, демографиялық саясаттың тиімді формасы - мақсатты-бағдарламалы бағыт, яғни әлеуметтік-экономикалық қайшылықтарды шешу үшін мемлекет мүддесі мен аймақ, ұжым, отбасы және жеке тұлға мүдделерін үйлестіре отырып, халық санын ұлғайтуға арналған кешенді бағдарламалар жасақтау.
Мұндай бағдарламалар материалдық игіліктерді өндіру мен еңбек ресурстарының өсіп-өнуі арасындағы екі жақты өзара кері байланысты жүзеге асыра отырып, әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларының құрамдас бөлімі болуы тиіс. Әсіресе, білім беру саласында, қазіргі заманғы экономика талаптарына сай еңбек ресурстарын дайындау және қайта даярлау ісінде, сонымен бірге, еңбек ресурстарын қолдану тиімділігін арттыруға, қоғамның еңбек әлеуетінің толық іске асырылуына ықпал ететін тетіктерді жасақтауда мемлекеттің ролі аса зор екендігі мәлім.
Еңбек ресурстарының аймақтық-салалық құрылымы келесі шарттармен анықталады:
аймақтың шаруашылық кешенінің аймақтық-салалық құрылымымен;
жұмыс орындарының аймақтық-салалық үйлесімділігімен;
еңбекке қабілетті тұрғындардың кәсіби және біліктілік дайындық дәрежесімен;
аймақтың еңбекке қабілетті тұрғындарының демографиялық параметрлерімен.
Мұндай өзара байланысты жайттар кез-келген аймақтық құрылымның еңбек ресурстарының демографиялық-экономикалық негізін құрайды. Ал олардың жиынтығы аймақтың еңбек әлеуетін қалыптастырады.
Қоғамдық өндірістік жүйенің құрамдас элементтерінің бірі ретінде еңбек ресурстары өсіп-өнудің барлық кезекті сатыларынан өтеді.
Осыған орай, еңбек ресурстарының өсіп-өну үдерісінің басты мәселелерін шешу үшін:
еңбек ресурстарының экономика салалары бойынша аймақтық аспектіде бөлінуінің қалыптасу теңдігін зерттеу;
жұмыс күшінің сапалық құрамының өндіріс деңгейі мен құрылымына сәйкес келу дәрежесін анықтау;
еңбек ресурстарының пайдаланылу тиімділігін анықтау және өсіп-өнудің нақты осы сатысының аймақтық ерекшеліктерін айқындау;
білікті кадрлар даярлаудың және жастардың жұмысқа орналасуының қалыптасқан жүйесіне талдау жүргізу;
еңбек ресурстарының жұмыспен қамтамасыз етудегі өзекті мәселелерді зерттеу;
еңбек ресурстарының аймақтық және салалық бөлінісін тиімді етуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру;
- жұмыспен қамту және үй шаруашылығын жүргізетін адамдардың сапалық келбетіне әсер етуші экономикалық және әлеуметтік факторларды анықтау қажеттілігі айқындалады [11].
Отандық ғылыми әдебиеттерде еңбек ресурстарының өсіп-өну көрсеткіштерінің нақты жүйесі жасақталмағандығын айта кеткен жөн. Осы орайда, еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің жекелеген элементтерін сипаттаудың бірқатар көрсеткіштері бар екендігін ескеру қажет. Алайда, олардың өзара байланысты құрылымы әлі де толық қалыптаспаған.
Сонымен бірге, рыноктық қатынастардың қалыптасуы мен ғылыми-техникалық прогрестің дамуы бұрынғы бар көрсеткіштерді жаңаша мазмұндағы көрсеткіштермен толықтыру қажеттілігін айқындап отыр.
Осындай жағдайдан туындаған мәселелер мен еліміздегі еңбек ресурстарының өсіп-өнуін онан әрі зерттеу қажеттілігіне байланысты аталған көрсеткіштер жүйесін екі бөлімде қарастыруды ұсынамыз:
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің нақты көрсеткіштері;
2. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуіне әсер етуші факторлар көрсеткіштері.
Енді оларға тоқталып өтейік.
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің нақты көрсеткіштері:
сандық көрсеткіштер: халықтың жыныс бойынша бөліну саны; жұмыспен қамтылған халық саны (жалпы қоғамдағы, саладағы, аймақтағы, кәсіпорындағы); еңбекке жарамды жастағы халықтың ішіндегі жұмыспен қамтылғандар саны; толық емес жұмыс күні бойынша еңбек ететіндер саны; жоғарғы табысты тұрғындардың 10%-ы мен төменгі табысты тұрғындардың 10%-ы арақатынасы түріндегі децильді коэффицент;
сапалық көрсеткіштер: еңбек ресурстарының білім деңгейі бойынша құрылымы мен саны; еңбек ресурстарының кәсіби-біліктілік деңгейі бойынша құрылымы мен саны; жұмыспен қамтылғандардың қызмет түрі бойынша құрылым мен саны; орындайтын қызметіне білім деңгейі, мамандығы және біліктілігі бойынша сәйкестігі; еңбек ресурстарының жалпы және мамандығы бойынша жұмыс өтілінің құрылымы мен мерзімі.
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуіне әсер етуші факторлар көрсеткіштері:
демографиялық факторлар: барлық тұрғындар саны; халықтың жалпы өсімі; туылғандар мен қайтыс болғандар саны; халықтың табиғи өсімі; туудың жас ерекшеліктері бойынша коэффициенттері; әйелдермен еркектердің өмір сүру жасының ұзақтығы; жанұялар саны мен көлемі; некелесу мен ажырасу сандары және олардың коэффициенттері;
денсаулық сақтау көрсеткіштері: 10 000 тұрғынға шаққандағы барлық сала бойынша дәрігерлердің саны, 10 000 тұрғынға шаққандағы орта буынды медициналық қызметкерлер саны; аурухана және амбулаторлық-емханалық мекемелер саны; 100 тұрғынға шаққандағы уақытша жұмысқа жарамсыздық жағдайларының саны, 10 000 тұрғынға шаққандағы жұқпалы, жүрек-қан тамырлары және т.б. аурулардың тіркелу саны; еңбекті қорғауға бөлінетін шығындар; мемлекеттік бюджеттің денсаулық сақтауға бөлген шығындары;
тұрғындар табысының көрсеткіштері: ұлттық табыс, оның ішінде жан басына шаққандағы деңгейі; тұрғындардың номиналды және нақты ақшалай табыстары (жан басына шаққандағы); тұрғындардың ақшалай табыстарының құрылымы (жалдамалы қызметкерлердің жалақысы, әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік трансферттер, меншіктен түсетін табыстар, кәсіпкерлік қызмет табыстары және т.б); Джинни индексі; ақшалай табыстардың аймақтық дифференцияциясы, ең төменгі күн көріс деңгейінен төмен табысты тұрғындар саны; жалақының салааралық теңсіздігі; жалақының аймақтық теңсіздігі; жалақының сатып алу қабілеті;
өндіріс деңгейі мен кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлері бойынша көрсеткіштер: жалпы ішкі өнім (жан басына шаққандағы); жалпы ішкі өнімнің құрылымы; негізгі өндірісітік қорлар;
инвестициялық қызмет пен ғылыми-техникалық прогрес көрсеткіштері: негізгі капиталға салынған жалпы инвестиция көлемі; өндіріс саласына инвестиция көлемі; қызмет көрсету саласына инвестиция көлемі (оның ішінде білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және т.б.); ғылымға инвестиция көлемі; өндіріс орындарының техникалық деңгейін анықтаушы көрсеткіштер; ғылыми мекемелер саны; ғылыми қызметкерлер саны; ғылыми-өндірістік бірлестіктер саны; жоғарғы тиімділікті жаңалықтардың өндірісте қолданылуы; жаңа техника мен технологияны ендірудің экономикалық тиімділік көрсеткіштері (ендіруге жұмсалған нақты шығындар, табыстың өсімі, шығындардың қайтарылу мерзімі және т.б.);
еңбек ресурстарының өсіп-өнуін, даярлау мен қайта даярлауын қамтамасыз ететін көрсеткіштер жүйесі: мектепке дейінгі мекемелер саны; орта білім беретін мектептер саны; орта арнаулы және жоғарғы білім беретін оқу орындарының саны; орта мектептердегі оқушылар саны; 1000 адамға шаққандағы жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарындағы студенттер саны; 1000 адамға шаққандағы жоғарғы мен орта арнаулы оқу орындарын бітіруші түлектер саны; кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда қызметкерлердің дайындығы мен біліктілігін арттыру көрсеткіштері;
еңбек ресурстарын қолдану көрсеткіштері: еңбек өнімділігінің орташа жылдық көрсеткіштері; аймақтық және салалық бөлініс бойынша еңбек өнімділігі мен жалақының өсімі; жұмыс уақытының күнтізбелік қорының қолданылуы, әкімшілік шешімі бойынша мәжбүрлі демалыстағы қызметкерлер саны; әкімшілік демалыстарға байланысты пайдаланылмаған жұмыс уақытының 1 қызметкерге шаққандағы мөлшері; бос жұмыс орындары мен ұсынылатын қызмет орындарының арақатынасы.
Көрсеткіштердің мұндай жүйесі туралы жалпылама айтқанда, олардың статистика мен динамикада да қатар қолданылатындығын естен шығармаған жөн. Бұл көрсеткіштердің абсолютті өлшемдері және олардың үлесін қолдану еңбек ресурстарының іс жүзіндегі деңгейін талдауға және бағалауға мүмкіндік береді, ал көрсеткіштер индекстері арқылы бұл үдерістің уақыт өзгерісіне қарай даму үрдістері мен қарқынын анықтауға мүмкіндік туады [12].
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуіне орай көптеген түсініктердің жаңаша сипаттағы мазмұны да қалыптаса бастады. Атап айтқанда, шет елдік ғылымда жұмыс күшінің немесе еңбек ресурстарының өсіп-өнуі деген ұғым жоқ. Оған балама ретінде адами капитал түсінігі сәйкес келеді. Сондықтан, еңбек ресурстарының өсіп-өнуін дамыту теориялары туралы айтқанда, ең алдымен, ХХ ғасырдың 50-60-жылдарында қалыптаса бастаған адами капитал теориясына сүйенеміз. Бұл теорияның авторлары ретінде Т.Шульц, Г.Беккер, Г.Джонсон, Дж.Минцер, М.Блауг және т.б. ерекше атап өтуіміз қажет [13].
Сонымен бірге, адами капитал теориясы тұрақты емес, ол үнемі дамып және жетілдіріліп отырады. Осы теорияның негізінде рыноктық экономикадағы адам жөніндегі барлық ілімдер қалыптасады.
Р.Макконелл және С.Л.Брю адами капитал инвестицияларын үшке бөледi:
1) бiлiмге шығындар - жалпы және арнаулы, ресми және бейресми бiлiм, жұмыс орнында т.б.
2) денсаулық сақтау шығындарының маңызы зор. Жақсы денсаулық ауру профилактикасы, диеталық тамақтану және тұрмыс жағдайын жақсартуға шығындар салдары - жұмысшылар өмiрiн ұзарту.
3) жұмылдыру шығындары - жұмыскерлерге өнiмдiлiгi төмен жерлерден өнiмдiлiгi жоғары орындарға көшуге көмектеседi.
Өндiрiске бiлiм беру және даярлау адамның бiлiм деңгейiн жоғарылатады. Денсаулық сақтау, ауру және өлiмдi азайтып, қызмет iстеу мерзiмiн ұзартады. Көші-қон және ақпарат iздеу жұмыс күшiнiң жалақысы жоғары аудандарға ауысуына ықпал етедi. Балаларды тәрбиелеу және бағып-күту келесi ұрпақта адами капиталдың жаңғыртуын қамтамасыз етедi.
Адам қабiлетiн қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын инвестициялардың маңызы зор. Адам сонымен бiрге өзiнiң тамаққа, киiмге, тұрғын үйге қажетiн қанағаттандыруы тиiс, бұлар да қаражат талап етедi. Сонымен, адам бүкiл өмiрiнде сан-алуан шығындар жұмсайды, оларды негізгі екi түрге бөлуге болады: бiрiншiсi - адамның физиологиялық қажетiн қамтамасыз ететiн таза шығындар (тамақ, киiм, тұрғын үй, көлiк қызметтерi т.б.). Мұнда адамның өзiнiң қабiлетi өзгерiссiз қалады. Екiншi - адамның дене және ой қабiлетiн қалыптастыру және жетiлдiрумен байланысты. Бұл адамның бiлiмiне, денсаулығына және мәдениетiне жұмсалатын шығындар.
Адами капитал теориясы еңбек ресурстарына салымның жоғары тиiмдiлiгiнен туындайды. Оның қалыптасуы өзара қарама-қайшылықты үдерістен тұрады. Бір жағынан, қызметкер қосымша табыс түрiнде дереу қайтарым беретiн және келешекте жалақысының өсуiн қамтамасыз ететiн бiлiм арасында таңдау жасайды; мұнда саналы есептілік басым. Екiншiден, адами капиталдың елеулi бөлiгi еңбек үдерісі барысында тәжiрибе жинақтау жолымен қалыптасады. Кәсiби белсендiлiктi әрдайым алдын-ала анықтау мүмкiн емес. Бұл адами капиталға инвестиция салу тиiмдiлiгiн есептеудi қиындатады.
Адами капитал инвестициялары - бұл қызметкердің бiлiктiлiгiн, қабiлетiн, демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еңбек ресурстарын басқару мемлекеттің қандай жүйе бойынша дамып келе жатқандығына қарамастан, оның шешуші қызметі болып табылады. Әрине, бұл Қазақстанға да қатысты мәселе. Сондықтан мамандарды басқарудағы әдістемелік жолдарды білген жөн. Дамыған елдерде бұл мәселені зерттеуге үлкен көңіл бөлінеді.
Экономиканың өндірістік салалары халық шаруашылығының аса маңызды өнім өндіретін өрістері болып саналады. Қазіргі нарықтық экономика және қаржы-экономика дағдарысынан кейінгі кезеңде бұл өндіріс шаруашылықтарының дамуы мемлекеттің экономикасының жаһанданып, оның көтерілуіне үлкен әсерін тигізеді. Сондықтан да, шаруашылық салаларындағы еңбек ресурстарын басқару, оны ретке келтіру, нарық жағдайына бейімдеу өзекті мәселелердің негізгілерінің бірі болып есептелінеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жүргізіліп жатқан өндірістердегі реформалар шаруашылық салаларының дамуына айтарлықтай әсерін тигізсе де, бұл кешендерде өндірістің өнімділігі дүниежүзіндегі экономикасы дамыған мемлекеттерге қарағанда әлде қайда төмен. Ол, әсіресе, экономиканың аса маңызды саласы ауыл шаруашылығында, бірнеше есеге төмен екендігін Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2010 жылғы 29-шы қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында айрықша тоқталды.
Осыны ескере отырып, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев: Жаңа 10 жылдық - жаңа экономикалық өрлеу Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты бағдарламасында 2020 стратегиялық даму жоспарын ұсынды. Елбасы бұл Жолдауында - жедел индустрияландыру және инфрақұрылымды дамыту есебінен экономиканы тұрақты өсуіне қол жеткізу - деген мәселені атап өтті.
Осы мәселелерді іске асырудағы факторлардың бірі, еңбек ресурстарын басқару мен оны тиімді пайдалану, өндіріс шаруашылықтарында өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Атап айтқанда, өндірістік шаруашылықтардың өнімін көбейту арқылы мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету және ең алдымен өнім өндіруші еңбеккерлерге қатысты еңбек ресурстарын тиімді басқару. Сондықтан да, барлық өңірдегі өндірістік салаларында еңбек ресурстарының құрылымын, демографиялық жағдайын анықтай отырып, оларды тиімді пайдалану деңгейіне байланысты ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу зерттеу тақырыбының өзектілігін анықтай түсті.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Түбегейлі экономикалық реформалар жүргізудің табысты нәтижелері еңбек ресурстарының жағдайынан, олардың сапалық сипаттамаларынан: білім деңгейінен, жеке түлғаның табиғи, интелектуалдық және әлеуметтік қасиеттерін тиімді жүзеге асырумен тікелей байланысты.
Еңбек ресурстарының дамуының маңызды факторларының бірі болып тұрғындар көші-қоны табылады. Макроэкономикалық деңгейде көші-қон еңбек рыногының қызмет етуінің маңызды шарттарының бірі. Оның ауқымы мен бағыттары кәсіпорындар мен салалардың сандық тұрғыдағы еңбек жарамдылығымен ғана емес, сонымен бірге, жеке қызметтердің әлеуметтік сапасымен де байланысты.
Өндіріс шаруашылықтарында еңбек ресурстарын реттеуде тиімді заңнамалық жолмен ұйымдастыру мен әлеуметтік-экономикалық механизмдерін, мемлекет тұрғындарының жұмыспен қамтылуын анықтау, бүгінгі күн талабына сай - негізгі мәселелердің бірі болып отыр және зерттеу тақырыбының өзектілігін айқындайды.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - еліміздегі еңбек ресурстарының даму үдерісін талдау, оларды тиімді басқаруды қалыптастыру және қазіргі даму барысына талдау жүргізу, еңбек ресурстарын жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Жұмыстың міндеттері: Алға қойған мақсатқа сәйкес төмендегідей міндеттерді шешу қажеттігі туады.
oo еңбек ресурстары, жұмысшы күші, еңбек ресурстарының дамуы сияқты зерттелетін мәселенің түсініктемелік аппаратын нақтылау;
oo еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің әдіснамалық негіздерін талдау;
oo еңбек ресурстарының даму динамикасының кезеңдегі ерекшеліктері, ағымдағы бағыттардың теориялық негіздерін айқындау, еңбек ресурстарының сандық және сапалық белгілерін талдау;
oo Қазақстан Республикасында еңбек ресурстарын пайдаланудың аймақтар бойынша қазіргі жағдайдағы ерекшеліктеріне баға беру;
oo Қазақстандағы еңбек ресурстарының дамуының бүгінгі жағдайын бағалау;
oo еңбек ресурстарын жетілдіру жолдарына ұсыныстар жасақтау.
Зерттеу пәні - еңбек ресурстарының даму үдерісінде қалыптасатын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жиынтығы.
Зерттеу нысаны - Қазақстан Республикасындағы еңбек ресурстары.
Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізін отандық және шет елдік экономикалық ғылыми мектептердің макроэкономика теориясы және еңбек қатынастары саласындағы ғылыми зерттеулері қалайды. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы қаулылары, заңдары, Ел басының әр жылдағы Қазақстан халқына Жолдаулары және басқа да ресми деректер пайдаланылады.
Негізгі теориялық тұжырымдарды анықтауда логикалық және тарихи тұтастық қағидасы, салыстырмалы экономикалық талдау әдістері, статистика және тағы басқа әдістер қолданылды. Мұнымен бірге зерттеудің әдіснамалық негізін сараптамалық бағалау, динамика және болжау өлшемінің статистикалық әдістері және зерттеу нәтижелерін графика тәсілдері құрады.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Еңбек ресурстары жағдайында еңбек ресурстарының әлеуетін көтерудегі аймақтардың ұйымдастырушылық басқару механизмдерін жетілдіру мен кадрларды кәсіби дайындау қажеттілігі ғылыми - тәжірибелік тұрғыдан нақтыланып, мемлекеттік қолдау іс-шараларын ұсыну негізінде тұжырымдалды.
Жұмыстың практикалық қажеттілігі. Дипломдық жұмыстың негізгі құрылымы үш мақсатқа бағытталған және қисыны жағынан келесі мәселелерді шешуге негізделген: өңірдегі шаруашылық салаларда еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, өндірістерде еңбек ресурстарын басқару тетіктерін реттеу, экономикалық-ұйымдастыру басқару жағдайларын жетілдіру.
Алынған теориялық талдаулар, ұсынылған тәсілдер негізделген ғылыми ұсыныстар мен нәтижелер еңбек ресурстарын басқару механизмін жетілдіру бағдарламаларын және еңбек нарығының даму үрдісінен талдау барысында, нақты сектор дамуының кешенді, мақсатты бағдарламаларын әзірлеу және жүзеге асыру барысында қолданылуы мүмкін. Автор әзірлеп ұсынған негізгі теориялық қағидалары жоғарғы оқу орындарында Еңбек нарығы, Еңбекті нормалау, Экономиканы мемлекеттік реттеу пәндерін оқыту барысында пайдаланылады.
Ақпарат көздері ретінде Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі агенттігінің, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, басқа да министрліктер мен ведомствалардың мәліметтері мен ресми құжаттары, еңбек ресурстарын мемлекеттік реттеуге қатысты ақпараттық материалдар қолданылады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы еңбек ресурстарына анықтама беріліп, құрамы талданып, еңбек ресурстарын басқару тәсілдері көрсетіледі.
Екінші бөлімде Қазақстандағы еңбек ресурстарының кезеңдегі ерекшеліктеріне, аймақтар бойынша даму динамикасына талдау жасалынады.
Дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде еліміздегі еңбек ресурстарының дамуын жетілдіру жолдары ұсынылады.
1 ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Еңбек ресурстарының мәні, мазмұны қалыптасу тетіктері
Еңбек нарығы - жұмыс күшіне сұраныс, оған қажеттіліктің болуы, екінші жағынан - жұмыс күшін ұсынуды тұтынуды қанағаттандыратын мүмкіндігі бар араласатын қарама-қарсы келетін сала (Лившиц).
Еңбек нарығы - бұл тек қана жұмыс күшін сату және сатып алу емес, ол сандық және сапалық жағынан да, еңбек ресурстары мен жұмыс орындарының арасындағы теңдестік проблемаларын шешеді. Негізгі проблемалар - салалар мен кәсіптік біліктіліктің теңдестірілмеуінде.
Еңбек нарығы-бұл тауар болып табылатын еңбек ресурстарының нарығы бұлардың тепе-теңдік бағасы мен саны, оларға сұраныс пен ұсыныстың бір-біріне әсер етуімен белгіленеді. Кәсіпкерлер мен еңбекке қабілетті адамдар нарықтың агенттері, еңбек нарығында өзара қатынаста болады. Сондықтан еңбек нарығы сұраныс пен ұсыныс механизмі арқылы экономикалық агенттердің арасындағы бәсекелестіктің нәтижесінде жұмыспен қамтудың белгілі көлемі және еңбек төлемі дәрежесі орнайтын экономикалық орта немесе болмыс болып табылады. Еңбек нарығының қызметтері қоғам өміріндегі еңбектің рөлімен белгіленеді, еңбек табыстың және жақсы хал-жағдайдың өте маңызды өндірістік ресурс болып табылады. Осыған сәйкес еңбек нарығы басты екі қызмет атқарады. Әлуметтік функцияға адамдардың табыстары мен жақсы тұрмыс халының әдеттегідей дәрежесінің қамтамасыз етілуі және жұмыскерлердің өндірістік қабілетінің тиісті дәрежеде ұдайы өндіруінің қамтамасыз етілуіжатады. Еңбек нарығының экономикалық функциясына еңбекке рационалды тарту, оны бөлу, реттеу және пайдалану жатады. Еңбек нарығы бірсыпыра ынталандыру функцияларын атқарады, олар бәсекелестік қабілеттің күшеюіне, тиімділігі жоғары еңбекке ынтаның өсуінге, квалификацияның жоғарлауына, мамандықты ауыстыруға т.б. мүмкіндік тудырады.
Еңбек нарығында бірнеше ерекшеліктер болады. Осында құратын элементтерге жұмысшы күшін иемденетін адамдар жатады. Бұларға психофизиялогиялық, әлуметтік, мәдени, діни, саяси және т.б. адамдық қасиеттер тән болады. Осы ерекшеліктер адамдардың мүдделеріне, мотивацияларына, еңбекке белсенділік дәрежесіне елеулі әсер етеді және еңбек нарығына, оның болмысына ықпал етеді. Өндірістік ресурстардың барлық түрлерінен еңбектің басты айырмашылығы еңбек адамның тіршілік әрекеттерінің формасы, оның өмірлік мақсаттары мен мүдделерін жүзеге асыру формасы. Еңбектің бағасы - ресурс бағасының жабайы бір түрі ғана емес, ол тірішілік дәрежесінің, әлуметтік мәртебенің, жұмыскердің, және оның отбасының аман-есендігінің бағасы, құны болып табылады [1].
Жұмысшы күші және Еңбек ресурстары экономикалық категория. Алайда, осы күнге дейін бұл ұғымдарды біріңғай қарап, бір ғана түсінік ретінде пайдалану орын алған. Негізгі себеп - осы экономикалық категориялардың күрделілігі мен ерекшелігі әлі де болса жете зерттелмеуінде. Бұлар әр түрлі ұғым.
К.Маркс жұмысшы күшінің қоғамдық өндіргіш күшінің бірінші және ең басты элементі екендігін ерекше атап көрсеткен. Жұмысшы күші қатыспайынша қандай да бір материалдық және рухани игіліктерді жасалынып, қоғамды алға дамыту мүмкін емес. К.Маркс жұмысшы күші қоғамдық күштің элементі ретінде қандай да бір тарихи кезеңінде пайда болмағандығын ескертеді. Керісінше, қоғам дамуының барлық сатысына барлық экономикалық формацияларға тән құбылыс.
Енді бір жерде К.Маркс жұмысшы күшінің ерекше экономикалық формасы бар екендігін айтады. Ол демократияда тауар күйінде көзге ұшырайды, ал тарихи құбылыс ретінде жұмысшы күшінің өзі емес, оның қоғамдық-экономикалық формасы екендігін дәлелдейді. Сонымен жұмысшы күші әрбір жеке әлеуметтік - экономикалық қоғамда белгілі бір формаға ие болады. Міне, осы форма экономикалық категория бола алады. Қорыта айтқанда жұмысшы күші мен оның әлеуметтік - экономикалық формасы түсінігі өте тығыз байланыста болғанымен, бір ғана түсінік емес. Белгілі бір нақтылы қоғамда жұмысшы күші өндіріс құралдарымен ұштастырылып, материалдық және рухани игіліктерді өндіруге объективті мүмкіндік тудырады. Сөйтіп осы жағдайда жұмысшы күші өзінің әлеуметтік немесе экономикалық формасына ие болады. Ол қоғамдық қатынастың сипатын айқын көрсете алады, өндіргіш күштің элементіне айналады. Осы процестің жиынтығын беретін түсінікі - жұмысшы күшінің әлеуметтік - экономикалық формасы деп атаймыз. Бұл барлық қоғамда өздеріне тән мазмұнға ие болатын жалпылама экономикалық категория [2].
Жұмыс күші дегеніміз адамның физикалық және ой қабілеті, осы қабілетін ол материалдық және рухани игіліктерді өндіруде пайдаланады. Жұмыс күшінің нақтылы еңбекке қажет қабілеттері бағаланады, белгілі кәсіп жасауға жұмсалынған жұмыс істеу қабілеттері өмірге, тіршілікке қажет заттарға айырбасталынады.
Енді Еңбек ресурстары категориясының мазмұнын ашайық. Еңбек ресурсы деген ұғымды жиырмасыншы жылдары алғаш пайдаланған академик С.Г.Струмилин. Кезінде белгілі себептермен ұмыт болған бұл түсінік жетпісінші жылдың басында экономикалық категория ретінде зерттеле бастады. Бұл кезде экономистер жұмысшы күшінің ұдайы өндірісіндегі бұрын белгісіз болып келген экономикалық құбылыстардың бетін ашты, халықтар проблемасын жақсы түсіне білуге біршама қол жетті. Қазір еңбек ресурстарының ұдайы өндірісі жаңа типтегі бағытқа ие болды. Бұл еңбек ресурсын экономикалық категория ретінде қайта қарауды қажет етеді. Алайда, еңбек ресурстары жөнінде біркелкі түсінік жоқ. Бір топ зерттеушілер жұмысшы күші мен еңбек ресурстары түсінігін біріктіріп қарайды, қайсыбірі - бұларды қарама - қарсы қояды, енді бірі - еңбек ресурстары мен еңбекке қабілетті адамдар түсінігін шатастырады [2].
Жұмысшы күші - еңбекке қабілеттілік адамның игіліктерді өндіретін қасиеті. Адам - еңбек ресурстарының негізгі элементі, яғни сандық бейнесі. Еңбек ресурстары - жұмысшы күшін, еңбекке қабіліеттілікті қосатын еңбекшілердің жйынтығы. Сонымен еңбекке қабілетті адамдардың қоғамдық өндірісте жұмыс істейтін және резервте тұрған бөліктері еңбек ресурстары түсінігін береді. Еңбек ресурсты нақтылы қоғамдық қарым-қатынасты бейнелейді. Демек, әрбір қоғамдағы еңбек ресурстарын өндіру, бөлу және пайдалану процесін жан-жақты көрсетеді.
Еңбек ресурстары дегеніміз - халықтың белсенді бөлігі, қоғамның еңбекке қабілетті мүшелері, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды факторы. Оған жататындар:
1. Экономикалық белсенді халық - жұмыс күші, халықтық тауарлар мен қызметтер өндіру үшін жұмыс күшін ұсынуды қамтамасыз ететін бөлігі. Оған халық шаруашылығында жұмыс істейтіндер және жұмыссыздар жатады.
2. Экономикалық белсенді емес халық - халықтың дәл осы уақытта қоғамдық өндірісте жұмыс істемейтін еңбекке жарамды бөлігі.
Жұмыссыздық деп- халықтың жеке және қоғамдық қажеттерін қанағаттандыратын және кіріс әкелетін қоғамдық-пайдалы іс-әрекеті түсініледі.
Жұмыссыздықты сипаттайтын негізгі көрсеткіштер: жұмыссыздық деңгейі, жұмыссыздықтың табиғи деңгейі, жұмыспен қамту қызметі органдарында тіркелген, материалдық көмек тағайындалған жұмыссыздардың саны.
Экономикалық тұрғыдан белсенді халықты жұмыспен қамтылған немесе жұмыссыз 15 пен 72 жас аралығындағы тұлғалар құрайды. Осылайша, экономикалық белсенді халық жұмыс істеушілер мен жұмыссыздар жиынтығы ретінде анықталады [3].
Еңбек ресурстарына қандай жастағы адамдар жатады, жоғары және төменгі жас аралықтары қандай? Біздің елімізде еңбек ресурстарына келіп қосылудың төменгі жас шегі экономикалық және әлеуметтік дамуға байланысты өзгерісте болды. Ол бірінші бесжылдықта - 14 жас, екінші бесжылдықтың алдында - 16, сұрапыл Ұлы Отан соғысы және соғыстан кейінгі кезеңде - 14 жас болды. Ал қазіргі кезде - 16 жас. Бұндай жас шегі АҚШ-та - 16, Жапонияда - 15, ГРД-де, Швеция мен Италияда - 14 жас.
Еңбек ресуртарының жоғары жасына да шек қойылады. Біздің елімізде әйелдер үшін мұндай жас шегі - 58, еркектер үшін - 63 . АҚШ-та - 62 және 65 жас. Кейбір капиталистік мемлекеттерде әйелдер және еркектер үшін бірдей жас мөлшері белгіленген. Ирландия мен Норвегияда - 70, ГРД-де - 65 жас.
Еңбек ресурстарының жас жағынан осылай шектелуі нақтылы қоғамдық құрылысытың сипатына және даму кезеңдеріндегі саяси және әлеуметтік - экономикалық міндеттерге тікелей байланысты. Елімізде жүзеге асып жатқан консепция төменгі және жоғарғы жас шегіне тың көзқарасты, жаңаша ойлауды ұсынды. Бұл жерде жастардың жан - жақты физиологиялық, әлеуметтік, азаматтық өсуі ерте басталып, ал жоғарғы жас шегіндегі адамдардың әлі де болса тың, қартаю шегіне жетпегендігін ескеру қажет. Олай болса жоғарғы жас шегін ұзарту жөнінде айтқымыз келеді. Бұған адамдардың өз ниетттері мен пікірлері және объективті жағдайлар куә бола алады.
Елімізде осы айтылған жас мөлшеріндегі адамдардан басқа, пенсия жасындағы және 16 жастан төмен жас өспірімдер қоғамдық ұйымдасқан еңбек процесінде жұмыс істесе олар еңбек ресурстары қатарына жатады. Ал, жұмыс істемейтіндері І және ІІ топтағы еңбек және соғыс мүгедектері, әскери міндетін өтеп жүрген жастар, көп балалы аналар еңбек ресурстары түсінігіне кірмейді. Үй және үй маңындағы қосалқы шаруашылықтарда ғана жұмыс істейтін адамдар жөнінде де осыны айтуға болады. Сонымен еліміздегі халық құрамы үш топқа бөлінеді. Біріншісі, сәбилер дүниеге келген күннен бастап 16 жасқа дейінгілер. Бұл еңбекке әлі араласа қоймағандар. Екінші топ 16-25 және 25-54 арасындағы еңбек жасындағылар. Үшіншісі 65 жастан асқан - яғни зейнеткерлер. Аталған топтар өзгермелі шама. Бұған қоса 16 жасқа дейінгілердің халық шаруашылығында жұмыс істейтіндердің саны өте аз. Жұмысқа рұқсат етілген жастар күніне төрт сағат жұмыс істейді, оларға 30 күн демалыс беріледі, денсаулығына зиян келтіретін жұмыс түрін істеуге тиым салынады [4]. Сөз болып отырған экономикалық категорияларды дұрыс түсіну үшін Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі түсінігіне тоқталған жөн. Қоғамдық игіліктерді шығаруды өндіріс процесі деп атаймыз. Өндіріс процесі адамдардың өмір сүріп, қоғамды дамыту үшін әрдайым тоқтаусыз, қайталанып отыруы шарт. Өндірістің тоқтаусыз әрдайым қайталанып отыруын ұдайы өндіріс, - деп атайды. Оның үш түрі бар: материалдық игіліктерді шығару, қоғамдық қарым-қатынас және жұмысшы күшінің ұдайы өндірістері.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісі жоспарлы түрде еңбек ресурстарын өндіру, бөлу және пайдалану түсініктерін қамтиды. Оның сипаты және даму заңдылықтары нақтылы қоғамдық қарым-қатынасқа байланысты әр түрлі болып келеді.
Жұмысшы күшінің ұдайы өндірісінің экономикалық мазмұнына нені жатқызуға болады. Бұл жөнінде әртүрлі тіпті қарама қайшы пікірлер бар. Бір топ экономистер бұл процестің экономикалық мазмұнынан еңбек ресурстарын халық шаруашылық саласы және территория бойынша бөлуді, ал екінші бір топатағылар оларды пайдалану процесін алып тастауды ұсынады. Сөйтіп жұмысшы күшінің ұдайы өндіріс процесінің экономикалық мазмұнын едәуір кемітеді [5].
Еңбек ресурстарының ұдайы өндірісінің келесі баспалдағы олардың экономикалық заңдарын білу. Демек, еңбек ресурстарының күрделі мәселелері экономикалық заңдарды дұрыс пайдалану арқылы жүзеге асады. Іс жүзінде еңбек ресурстарын жоспарлы түрде дамытып отырудың пайдасы зор. Еңбек ресурстарының қоғамдық қажетті мөлшерін, жаңа халық шаруашылық саласын немесе жаңадан іске қосылған кәсіпорындарды жұмысшы күшімен қаматамасыз ету, кадрлардың кәсіптік құрамы мен мамандық дәрежесін ғылыми-техникалық прогрестің талабына сай реттеп отыру, келешекте халық санының өсуін және оның құрамындағы сан алуан өзгерістердің алдын ала біліп отыру және т.б. жоспарлы түрде даму заңын дұрыс пайдалануға тікелей байланысты. Айтылғанға қоса сөз болып отырған экономикалық заң еңбек ресурстары ұдайы өндірісін жоспарлы түрде ретке келтіріп отырады. Атап айтқанда, өндірістен босап қалғандарын басқалармен алмастыру, даярлау және өндіріске жаңа адамдарды әкеліп қосу, кадрлардың мамандық дәрежесін көтеру, қажетті кадрлармен қамтамасыз ету, олардың нақтылы өзгеріп отырған жағдайларға байланысты халық шаруашылық салалары, территория мен экономикалық аудандар сұранысы бойынша белгілі пропорцияда өте тиімді бөлу, қайта бөлу.
Еңбек ресурстарының табиғи негізі - халық. Ол саяси, әлеуметтік-экономикалық, ұлттық, құқықтық, отбасылық және т.б. қарым-қатынаста болады. Демек, халықтың дамуын және құрамындағы өзгерістерді қоғамдық қатынастан жеке дара бөліп алуға болмайды.
Біріншіден, халық барлық игіліктерді өндіруші және пайдаланушы, екіншіден - өмірді жалғастырушы ретінде қаралуға тиіс. Сонымен халықтың еңбек ресурстарының табиғи негізі ретінде қарап, оның дамуына және құрамына талдау жасау керек. Халық құрамына - олардың территориялық қоныстануы және тығыздығы, мекені, табы мен ұлты, отбасы жағдайы, жынысы мен жасы және т.б. құрылымы жатады.
Халықтың дамуына әсер ететін жағдайлар мен факторлар көп. Негізгілері: қоғамдық формациялардың сипаты, саясат, білім мен медицина, әлеуметтік және экономикалық даму дәрежесі, мемлекет жүргізіп отырған әлеуметтік саясат, қоршаған табиғат пен ауа-райы жағдайлары.
Еңбек ресурстарын қалыптастырып және дамытудың негізгі жағдайларының бірі - отбасы.
Еңбек ресурсының қалыптасу және өсу қарқыны халықтың табиғи өсіміне тікелей байланысты. Осы күрделі демографиялық процесс үш көрсеткіштен тұрады. Олар: дүниеге келуші сәбилер, өлім және табиғи өсім дәрежесі. Көрсеткіштер қоғамдық қарым-қатынастың сипатына байланысты.
Жоғарыда айтылған жағдайлар еңбек ресурстарын тиімді пайдалану, адам фактрының ролі мен беделін дұрыс бағалауды қажет етеді. Еңбек ресурстары аса күрделі, көп қырлы проблема. Сондықтан комплексті зерттеуді қажет етеді. Еңбек ресурсы экономикасы - қоғамдық - экономикалық ғылым саласының құрамдас бөлігі. Қоғамдық өндірісті ұйымдастырып, материалдық және рухани байлықты өндіріп, қоғамдық дамытудың алғы шарты - еңбек құралдары мен жұмыс күші [6].
Еңбек ресурстарын пайдаланудың тиімділігін арттыруда әлеуметтік факторлардың күші үлкен дәрежеге ие болады. Еңбекті ұйымдастыруда моральдық факторлар мен коллектив ахуалы, әлеуметтік әділеттілік, демократияның жаңа қыры жөнінде де осыны айтуға болады.
2.2 Еңбек ресурстарының құрылымы және өсіп-өнуін зерттеудің әдіснамалық негіздері
Қазақстанның Еңбек Кодексінде: Еңбек ресурстары - халықтың белсенді бөлігі, қоғамның еңбекке қабілетті мүшелері, елдің экономикалық және әлеуметтік дамуының маңызды факторы деп анықтама берілген. Еңбек ресурстарының ресми бекітілген шегі (ерлерде 16-дан 63 жасқа дейін, әйелдерде 16-дан 58 жас аралығы) олардың санын анықтауға мүмкіндік береді. Экономикалық категория ретінде жұмыс күші иелерінің биологиялық формасы емес, олардың әлеуметтік-экономикалық құрылымы мен осы құрылымның қалыптасу, бөлу және қолдану үдерістерінде пайда болатын қоғамдық-экономикалық қатынастары қарастырылады.
Еңбек ресурстарын жетілдіру жүйесі, іс жүзінде, еңбек ресурстары категориясының мазмұнын, оның құрылымын талдауды және басқа да категориялармен арақатынасын анықтауды талап етеді. Экономикалық категория ретінде жұмыс күшінің еңбек ресурстары және еңбек әлеуеті түсініктері арқылы бейнеленетін сандық және сапалық белгілері бар. Сондықтан елдің еңбек ресурстарының өсіп-өнуі тұрғындар мен еңбек әлеуетінің өсіп-өну мәселелерімен қатар кешенді түрде зерттеледі.
Аймақтың еңбек әлеуеті - ғылыми-техникалық прогрестің бағыттарына сәйкес жалпы білімділік және кәсіби-біліктілік дайындыққа ие еңбекке қабілетті халықтың аумақтық жиынтығы [7].
Қоғамдық өндіріске қатыспайтын, бірақ тұрғындардың еңбекке қабілетті және еңбек әлеуетінің бір бөлігін құрайтын (оқушылар, әскери қызметшілер, үй шаруашылығындағы әйелдер) қоғамның еңбек қоры болып саналады. Өндірістің технологиялық деңгейі мен жұмыс орындарының техникалық шектері жоғары болған сайын елдің еңбек әлеуетінің сапалық сипаттамалары жоғары және еңбек өнімділігі жоғары болады.
Еңбек ресурстары өндіргіш күштерді аймақтық орналастыру факторларының бірі. Өндіргіш күштерді ұтымды орналастыру - жұмыс орны мен адамдардың тұру орындарының сәйкестігін қажет етеді, яғни еңбек ресурстарының саны мен сапасы арасындағы теңсіздікті жою. Сондықтан материалдық өндірісті тиімді орналастыру есебі: нақты еңбек ресурстарын қолдану мен материалдық өндіріс пен әлеуметтік инфрақұрылым салаларында қызмет етуге басқа аймақтардан тұрғындар тартуға қатысты шығындарды ескереді.
Өзінің тар мағынасында өсіп-өну адамның еңбек қабілеті мен оның табиғи және рухани шығармашылық әлеуетінің қалыптасуы, орнығуы және онан әрі дамуын білдіреді. Екінші жағынан, аталмыш ұғым адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынастың қалыптасу жүйесін ғана емес, сонымен қатар, адам-қызметкердің өзін-өзі дамытуын жүзеге асыратын қоғамдағы барлық қатынастардың жиынтығын да қамтиды. Яғни, қоғамдық өндіріс жүйесіндегі адамның ролі келесі құрылымдар арқылы анықталады:
жұмыс күшінің өсіп-өнуі қоғамның, жеке, өндірістің адами факторының негізгі өндіргіш күші;
жұмыс күшінің қызмет атқаруының қоғамдық-экономикалық формасы, яғни адамның өндірістік қатынастар субъектісі ретінде қарастырылуы;
адамның өзін-өзі жүзеге асыруындағы әлеуметтік мүмкіндіктерін анықтаушы және қоғам мен жеке қатынастарын сипаттаушы әлеуметтік шарттардың ұдайы өндірілу жүйесі;
ұдайы өндірістің ізгіліктендірілуі, адамның қызметкер және жеке тұлға ретінде даму деңгейлерінің қарастырылуы.
Қоғамдық өндірістік қатынастар жүйесіндегі адамның ролі біржақты, тұрақты емес, ол қоғамның саяси-әлеуметтік құрылымының ерекшеліктеріне байланысты және жалпы тарихи заңдылықтарға сәйкес дамып отырады [8].
Адамның барлық мүмкіндіктері және қабілеттерімен (табиғи, интеллектуалды, әлеуметтік) бірге өндіріс субъектісі ретінде талдануы И.С.Маслованың, О.В.Скаржинскийдің, А.Я.Котлярдың еңбектерінде зерделенген. Олардың пікірлері келесі мазмұнға саяды, яғни: еңбек әлеуеті - бұл қоғамның нақты даму кезеңіндегі адамның еңбек ету мүмкіндіктерінің жиынтығы, жеке және адами фактордың бейнелену формасы, еңбектің мүмкін боларлық ең жоғарғы шегі. Біздің түсінігімізде еңбек әлеуеті - жеке адамның, қызметкерлердің және еңбекке қабілетті халықтың түрлі топтарының еңбек ету қабілеттерінің жиынтық сипаттамасы, сонымен қатар, қоғамдық-пайдалы қызметке қатысуына қарай жалпы қоғамның да қызмет ету қабілетінің жиынтық сипаттамасы болып табылады.
Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі үдерісін зерттеудің негізгі әдіснамалық қағидаларын бөліп көрсетейік.
Ең алдымен, бұл үдерістің жалпыға ортақтығы мен объективті қажеттілігін ескеру қажет. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі кез-келген қоғамның шаруашылық жүргізу әдістері, экономикалық жүйе модельдері мен экономикалық даму деңгейлеріне қарамастан материалдық игіліктер мен қызметтерді өндіру үдерісін жүзеге асырудың маңызды шарты болып табылады. Мұнда жүйелілік қағидасының маңызы аса зор. Жұмыс күшінің өсіп-өнуін өндіру, бөлу, айырбас сатыларының әрқайсысында жеке қарастыру керек. Бұл сатыларды біртұтас жүйе шеңберінде зерттеу қазіргі кезеңдегі еңбек ресурстарының өсіп-өну ерекшеліктерін анықтап, оларды жеке талдауға мүмкіндік береді.
Сонымен бірге, жұмыс күшінің өсіп-өнуінің түрлі деңгейлердегі субъективті жақтарын да бағаламауға болмайды. Өсіп-өну үдерісіне әсер етуші субъектілер ретінде белгілі бір демографиялық және көші-қон саясатын жасақтап, іске асырушы мемлекет және оның органдары, еңбек ресурстарының қайта бөлінуі мен қолданылуына әсер ететін, қызметкердің еңбек әлеуетіне арнайы талаптар белгілейтін кәсіпорындар мен бірлестіктер (фирмалар, ауылшаруашылық кәсіпорындары және т.б.) және басқа да шаруашылық субъектілерін жатқызуға болады. Олар тек еңбекке деген қабілеттің ұдайы өндірісіне қажетті материалдық және рухани игіліктердің саны мен сапасын анықтап қоймайды, сондай-ақ, халықтың табиғи өсім (кему) деңгейіне, яғни келешек еңбек ресурстарының саны мен сапасына да тікелей әсерін тигізеді.
Біздің ойымызша, еңбек ресурстарының өсіп-өну үдерісін екі негізде қарастыруға болады. Бір жағынан, өз күш-қайратын, дағдылары мен қабілетін шығындаған адам келесі еңбек функцияларын орындау үшін оны қайта қалпына келтіру керек. Сонымен бірге, ол өз біліктілігін үнемі арттырып, мамандықтың жаңа қырларын меңгеріп отыруы тиіс, яғни өзінің еңбек әлеуетінің сапасын үздіксіз арттыруы қажет.
Екінші жағынан, еңбек ресурстарының өсіп-өну мәселесі өндіріске жаңа қызметкерлерді, қоғамдық өндірісті онан әрі дамыту үшін қажетті біліктілігі бар келешек ұрпақ өкілдерін тартумен тікелей байланысты.
Капиталдың шоғырлануы кезінде, өндірістің автоматтандырылуы жағдайында жұмыспен қамтылғандар саны азайып келеді, алайда, еңбек әлеуетінің сапасына қатысты талаптар: кәсіби дайындық, біліміне, ақыл-ой және ағза денсаулығына, арта түсуде. Кәсіпорындар мен салалар арасында еңбек ресурстарының қайта бөлінуі жүргізілуде.
Жоғарыда аталғандарды саралай отырып, біз өз көзқарасымызды білдіреміз, яғни: Еңбек ресурстарының өсіп-өнуі дегеніміз - адамның табиғи және рухани күш-қуатының, еңбек ету мен кәсіпкерлік қызметке деген қабілеттерінің қалыптасуы, түрлі экономикалық және әлеуметтік өзгерістер арқылы еңбек ресурстарының қайта бөлінуі, сонымен қатар, жаңа қызметкерлерді даярлау және еңбекке тарту болып табылады.
Аталған анықтама бойынша өсіп-өну үдерісін оның әртүрлі даму сатылары бойынша қарастырайық (1-сурет).
Еңбек ресурстарының қалыптасуы
Еңбек ресурстарының қайта бөлінуі
Еңбек ресурстарының қолданылуы
Сурет 1 - Еңбек ресурстарының өсіп-өну сатылары [9]
Еңбек ресурстарының қалыптасуы - бұл өсіп-өнудің бірінші сатысы. Оның негізінде елдің экономикалық даму деңгейі, урбанизация деңгейі, нақты халықтың дәстүрлері мен дүниетанымымен байланысты ұлттық ерекшеліктер, тұрмыс жағдайы сияқты түрлі факторлар арқылы анықталатын халықтың табиғи қозғалысы жатыр.
Біздің пікірімізше, қоғам даму өзінің сатысы бойынша жоғарылаған сайын, оған табыс және білім деңгейі, жұмыспен қамтылу деңгейі сияқты әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсері арта түседі.
Рыноктық қатынастар мамандарды дайындау мен қайта даярлау, олардың дағдыларын жан-жақты жетілдіру, еңбек әлеуетінің сапасын жақсартуда жаңа бағыттарды талап етеді. Мұндай жағдайда өсіп-өнудің екінші сатысы болып саналатын - еңбек ресурстарының қайта бөлінуі аса маңызды сипатқа ие болады.
Біздің ойымызша, еңбек ресурстарының қайта бөлінуі - бұл қоғамдық өндірістегі қызметкерлердің қайта бөліну үдерісі, қызметкердің жұмыс орны немесе саласын ауыстыруы, өз ақылы мен қабілетін жүзеге асыруы. Еңбек ресурстарының қайта бөлінуі өзінің сипаты мен ұйымдасу тәсілдеріне қарай бірнеше формада жүзеге асуы мүмкін.
Аталмыш үдерістің жекелеген кәсіпорын және сала, аймақ деңгейіндегі объективті қажеттілігі К.Маркс жасақтаған ауыспалы еңбек заңының мазмұнында талданған. Ірі өнеркәсіп қоғам ішіндегі еңбек бөлінісінде төңкеріс жасайды және де әрқашан жұмысшылар массасын өңдірістің бір саласынан екінші саласына қарай лақтырады, - деп жазады К.Маркс. Мұндай үдерістің қозғаушы күші қоғамның, оның жекелеген мүшелерінің, әлеуметтік топтардың, шаруашылық субъектілерінің экономикалық қажеттіліктері мен мүдделері болып табылады.
Еңбек ресурстарының қайта бөліске түсуі сұраныс пен ұсыныс заңдарына бағынатын еңбек рыногының қызмет етуі арқылы іске асырылады.
Экономикалық дамудың тиімділігі тек қана еңбек ресурстарының ұтымды қайта бөлінуіне ғана байланысты емес, сонымен бірге, олардың қолданылуы мен еңбек әлеуетінің барынша жүзеге асырылуына да байланысты. Еңбек ресурстарының қолданылуы - олардың өсіп-өну үдерісінің құрамдас бөлігі. Еңбек ресурстарының ұтымды пайдаланылуы бірқатар факторларға байланысты: экономикалық, әлеуметтік, материалды-техникалық, психологиялық және т.б. Тиімділік көрсеткіші еңбек өнімділігінің деңгейі және нәтижесі ретінде шығарылған өнім көлемінің көбеюімен анықталады.
Өз ісін ашу, фермерлік шаруашылықтарды ұйымдастыру және т.б. жағдайлар қызметкердің өз еңбек әлеуетінің сапасын арттыруға ынталандырады, біліктілігін көтеруге, бәсекеге қабілетті жаңа өндірістерді құруға ықпал етеді. Рыноктық механизмдер кәсіпқойлықтың артуын және әрбір қызметкердің еңбек әлеуетін толық жүзеге асыруын, еңбек рыногындағы бәсекелестіктің өсуін ынталандырады [10].
Дегенмен, біздің ойымызша, тек рыноктық механизм ғана еңбек ресурстарының өсіп-өнуін барлық сатыларда тиімді реттеп отырады деп айтуға болмайды. Ұдайы өндіріс үдерісі субъект ретінде еңбек ресурстарын қалыптастыруды, бөлуді және қайта бөлуді, қолдануды реттеуде мемлекет пен оның ұйымдарының белсенді ролін қарастырады. Оның мәнісі - халықтың табиғи қозғалысына: туудың артуы, өлімнің азаюы, өмір сүру жасының ұзаруы сияқты еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің негізі болып табылатын биологиялық үдерістерге әсер ете алатын саналы демографиялық саясат жүргізуде.
Біздің пікірімізше, демографиялық саясаттың тиімді формасы - мақсатты-бағдарламалы бағыт, яғни әлеуметтік-экономикалық қайшылықтарды шешу үшін мемлекет мүддесі мен аймақ, ұжым, отбасы және жеке тұлға мүдделерін үйлестіре отырып, халық санын ұлғайтуға арналған кешенді бағдарламалар жасақтау.
Мұндай бағдарламалар материалдық игіліктерді өндіру мен еңбек ресурстарының өсіп-өнуі арасындағы екі жақты өзара кері байланысты жүзеге асыра отырып, әлеуметтік-экономикалық даму бағдарламаларының құрамдас бөлімі болуы тиіс. Әсіресе, білім беру саласында, қазіргі заманғы экономика талаптарына сай еңбек ресурстарын дайындау және қайта даярлау ісінде, сонымен бірге, еңбек ресурстарын қолдану тиімділігін арттыруға, қоғамның еңбек әлеуетінің толық іске асырылуына ықпал ететін тетіктерді жасақтауда мемлекеттің ролі аса зор екендігі мәлім.
Еңбек ресурстарының аймақтық-салалық құрылымы келесі шарттармен анықталады:
аймақтың шаруашылық кешенінің аймақтық-салалық құрылымымен;
жұмыс орындарының аймақтық-салалық үйлесімділігімен;
еңбекке қабілетті тұрғындардың кәсіби және біліктілік дайындық дәрежесімен;
аймақтың еңбекке қабілетті тұрғындарының демографиялық параметрлерімен.
Мұндай өзара байланысты жайттар кез-келген аймақтық құрылымның еңбек ресурстарының демографиялық-экономикалық негізін құрайды. Ал олардың жиынтығы аймақтың еңбек әлеуетін қалыптастырады.
Қоғамдық өндірістік жүйенің құрамдас элементтерінің бірі ретінде еңбек ресурстары өсіп-өнудің барлық кезекті сатыларынан өтеді.
Осыған орай, еңбек ресурстарының өсіп-өну үдерісінің басты мәселелерін шешу үшін:
еңбек ресурстарының экономика салалары бойынша аймақтық аспектіде бөлінуінің қалыптасу теңдігін зерттеу;
жұмыс күшінің сапалық құрамының өндіріс деңгейі мен құрылымына сәйкес келу дәрежесін анықтау;
еңбек ресурстарының пайдаланылу тиімділігін анықтау және өсіп-өнудің нақты осы сатысының аймақтық ерекшеліктерін айқындау;
білікті кадрлар даярлаудың және жастардың жұмысқа орналасуының қалыптасқан жүйесіне талдау жүргізу;
еңбек ресурстарының жұмыспен қамтамасыз етудегі өзекті мәселелерді зерттеу;
еңбек ресурстарының аймақтық және салалық бөлінісін тиімді етуге бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру;
- жұмыспен қамту және үй шаруашылығын жүргізетін адамдардың сапалық келбетіне әсер етуші экономикалық және әлеуметтік факторларды анықтау қажеттілігі айқындалады [11].
Отандық ғылыми әдебиеттерде еңбек ресурстарының өсіп-өну көрсеткіштерінің нақты жүйесі жасақталмағандығын айта кеткен жөн. Осы орайда, еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің жекелеген элементтерін сипаттаудың бірқатар көрсеткіштері бар екендігін ескеру қажет. Алайда, олардың өзара байланысты құрылымы әлі де толық қалыптаспаған.
Сонымен бірге, рыноктық қатынастардың қалыптасуы мен ғылыми-техникалық прогрестің дамуы бұрынғы бар көрсеткіштерді жаңаша мазмұндағы көрсеткіштермен толықтыру қажеттілігін айқындап отыр.
Осындай жағдайдан туындаған мәселелер мен еліміздегі еңбек ресурстарының өсіп-өнуін онан әрі зерттеу қажеттілігіне байланысты аталған көрсеткіштер жүйесін екі бөлімде қарастыруды ұсынамыз:
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің нақты көрсеткіштері;
2. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуіне әсер етуші факторлар көрсеткіштері.
Енді оларға тоқталып өтейік.
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуінің нақты көрсеткіштері:
сандық көрсеткіштер: халықтың жыныс бойынша бөліну саны; жұмыспен қамтылған халық саны (жалпы қоғамдағы, саладағы, аймақтағы, кәсіпорындағы); еңбекке жарамды жастағы халықтың ішіндегі жұмыспен қамтылғандар саны; толық емес жұмыс күні бойынша еңбек ететіндер саны; жоғарғы табысты тұрғындардың 10%-ы мен төменгі табысты тұрғындардың 10%-ы арақатынасы түріндегі децильді коэффицент;
сапалық көрсеткіштер: еңбек ресурстарының білім деңгейі бойынша құрылымы мен саны; еңбек ресурстарының кәсіби-біліктілік деңгейі бойынша құрылымы мен саны; жұмыспен қамтылғандардың қызмет түрі бойынша құрылым мен саны; орындайтын қызметіне білім деңгейі, мамандығы және біліктілігі бойынша сәйкестігі; еңбек ресурстарының жалпы және мамандығы бойынша жұмыс өтілінің құрылымы мен мерзімі.
1. Еңбек ресурстарының өсіп-өнуіне әсер етуші факторлар көрсеткіштері:
демографиялық факторлар: барлық тұрғындар саны; халықтың жалпы өсімі; туылғандар мен қайтыс болғандар саны; халықтың табиғи өсімі; туудың жас ерекшеліктері бойынша коэффициенттері; әйелдермен еркектердің өмір сүру жасының ұзақтығы; жанұялар саны мен көлемі; некелесу мен ажырасу сандары және олардың коэффициенттері;
денсаулық сақтау көрсеткіштері: 10 000 тұрғынға шаққандағы барлық сала бойынша дәрігерлердің саны, 10 000 тұрғынға шаққандағы орта буынды медициналық қызметкерлер саны; аурухана және амбулаторлық-емханалық мекемелер саны; 100 тұрғынға шаққандағы уақытша жұмысқа жарамсыздық жағдайларының саны, 10 000 тұрғынға шаққандағы жұқпалы, жүрек-қан тамырлары және т.б. аурулардың тіркелу саны; еңбекті қорғауға бөлінетін шығындар; мемлекеттік бюджеттің денсаулық сақтауға бөлген шығындары;
тұрғындар табысының көрсеткіштері: ұлттық табыс, оның ішінде жан басына шаққандағы деңгейі; тұрғындардың номиналды және нақты ақшалай табыстары (жан басына шаққандағы); тұрғындардың ақшалай табыстарының құрылымы (жалдамалы қызметкерлердің жалақысы, әлеуметтік төлемдер, әлеуметтік трансферттер, меншіктен түсетін табыстар, кәсіпкерлік қызмет табыстары және т.б); Джинни индексі; ақшалай табыстардың аймақтық дифференцияциясы, ең төменгі күн көріс деңгейінен төмен табысты тұрғындар саны; жалақының салааралық теңсіздігі; жалақының аймақтық теңсіздігі; жалақының сатып алу қабілеті;
өндіріс деңгейі мен кәсіпкерлік қызметтің басқа да түрлері бойынша көрсеткіштер: жалпы ішкі өнім (жан басына шаққандағы); жалпы ішкі өнімнің құрылымы; негізгі өндірісітік қорлар;
инвестициялық қызмет пен ғылыми-техникалық прогрес көрсеткіштері: негізгі капиталға салынған жалпы инвестиция көлемі; өндіріс саласына инвестиция көлемі; қызмет көрсету саласына инвестиция көлемі (оның ішінде білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет, спорт және т.б.); ғылымға инвестиция көлемі; өндіріс орындарының техникалық деңгейін анықтаушы көрсеткіштер; ғылыми мекемелер саны; ғылыми қызметкерлер саны; ғылыми-өндірістік бірлестіктер саны; жоғарғы тиімділікті жаңалықтардың өндірісте қолданылуы; жаңа техника мен технологияны ендірудің экономикалық тиімділік көрсеткіштері (ендіруге жұмсалған нақты шығындар, табыстың өсімі, шығындардың қайтарылу мерзімі және т.б.);
еңбек ресурстарының өсіп-өнуін, даярлау мен қайта даярлауын қамтамасыз ететін көрсеткіштер жүйесі: мектепке дейінгі мекемелер саны; орта білім беретін мектептер саны; орта арнаулы және жоғарғы білім беретін оқу орындарының саны; орта мектептердегі оқушылар саны; 1000 адамға шаққандағы жоғарғы және орта арнаулы оқу орындарындағы студенттер саны; 1000 адамға шаққандағы жоғарғы мен орта арнаулы оқу орындарын бітіруші түлектер саны; кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда қызметкерлердің дайындығы мен біліктілігін арттыру көрсеткіштері;
еңбек ресурстарын қолдану көрсеткіштері: еңбек өнімділігінің орташа жылдық көрсеткіштері; аймақтық және салалық бөлініс бойынша еңбек өнімділігі мен жалақының өсімі; жұмыс уақытының күнтізбелік қорының қолданылуы, әкімшілік шешімі бойынша мәжбүрлі демалыстағы қызметкерлер саны; әкімшілік демалыстарға байланысты пайдаланылмаған жұмыс уақытының 1 қызметкерге шаққандағы мөлшері; бос жұмыс орындары мен ұсынылатын қызмет орындарының арақатынасы.
Көрсеткіштердің мұндай жүйесі туралы жалпылама айтқанда, олардың статистика мен динамикада да қатар қолданылатындығын естен шығармаған жөн. Бұл көрсеткіштердің абсолютті өлшемдері және олардың үлесін қолдану еңбек ресурстарының іс жүзіндегі деңгейін талдауға және бағалауға мүмкіндік береді, ал көрсеткіштер индекстері арқылы бұл үдерістің уақыт өзгерісіне қарай даму үрдістері мен қарқынын анықтауға мүмкіндік туады [12].
Экономиканың рыноктық қатынастарға көшуіне орай көптеген түсініктердің жаңаша сипаттағы мазмұны да қалыптаса бастады. Атап айтқанда, шет елдік ғылымда жұмыс күшінің немесе еңбек ресурстарының өсіп-өнуі деген ұғым жоқ. Оған балама ретінде адами капитал түсінігі сәйкес келеді. Сондықтан, еңбек ресурстарының өсіп-өнуін дамыту теориялары туралы айтқанда, ең алдымен, ХХ ғасырдың 50-60-жылдарында қалыптаса бастаған адами капитал теориясына сүйенеміз. Бұл теорияның авторлары ретінде Т.Шульц, Г.Беккер, Г.Джонсон, Дж.Минцер, М.Блауг және т.б. ерекше атап өтуіміз қажет [13].
Сонымен бірге, адами капитал теориясы тұрақты емес, ол үнемі дамып және жетілдіріліп отырады. Осы теорияның негізінде рыноктық экономикадағы адам жөніндегі барлық ілімдер қалыптасады.
Р.Макконелл және С.Л.Брю адами капитал инвестицияларын үшке бөледi:
1) бiлiмге шығындар - жалпы және арнаулы, ресми және бейресми бiлiм, жұмыс орнында т.б.
2) денсаулық сақтау шығындарының маңызы зор. Жақсы денсаулық ауру профилактикасы, диеталық тамақтану және тұрмыс жағдайын жақсартуға шығындар салдары - жұмысшылар өмiрiн ұзарту.
3) жұмылдыру шығындары - жұмыскерлерге өнiмдiлiгi төмен жерлерден өнiмдiлiгi жоғары орындарға көшуге көмектеседi.
Өндiрiске бiлiм беру және даярлау адамның бiлiм деңгейiн жоғарылатады. Денсаулық сақтау, ауру және өлiмдi азайтып, қызмет iстеу мерзiмiн ұзартады. Көші-қон және ақпарат iздеу жұмыс күшiнiң жалақысы жоғары аудандарға ауысуына ықпал етедi. Балаларды тәрбиелеу және бағып-күту келесi ұрпақта адами капиталдың жаңғыртуын қамтамасыз етедi.
Адам қабiлетiн қалыптастыру мақсатында жүзеге асырылатын инвестициялардың маңызы зор. Адам сонымен бiрге өзiнiң тамаққа, киiмге, тұрғын үйге қажетiн қанағаттандыруы тиiс, бұлар да қаражат талап етедi. Сонымен, адам бүкiл өмiрiнде сан-алуан шығындар жұмсайды, оларды негізгі екi түрге бөлуге болады: бiрiншiсi - адамның физиологиялық қажетiн қамтамасыз ететiн таза шығындар (тамақ, киiм, тұрғын үй, көлiк қызметтерi т.б.). Мұнда адамның өзiнiң қабiлетi өзгерiссiз қалады. Екiншi - адамның дене және ой қабiлетiн қалыптастыру және жетiлдiрумен байланысты. Бұл адамның бiлiмiне, денсаулығына және мәдениетiне жұмсалатын шығындар.
Адами капитал теориясы еңбек ресурстарына салымның жоғары тиiмдiлiгiнен туындайды. Оның қалыптасуы өзара қарама-қайшылықты үдерістен тұрады. Бір жағынан, қызметкер қосымша табыс түрiнде дереу қайтарым беретiн және келешекте жалақысының өсуiн қамтамасыз ететiн бiлiм арасында таңдау жасайды; мұнда саналы есептілік басым. Екiншiден, адами капиталдың елеулi бөлiгi еңбек үдерісі барысында тәжiрибе жинақтау жолымен қалыптасады. Кәсiби белсендiлiктi әрдайым алдын-ала анықтау мүмкiн емес. Бұл адами капиталға инвестиция салу тиiмдiлiгiн есептеудi қиындатады.
Адами капитал инвестициялары - бұл қызметкердің бiлiктiлiгiн, қабiлетiн, демек, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz