Ұрлықты тергеу әрекеттерін жүргізу мәселелері
КІРІСПЕ
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық.құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап.жүргізу әрекеттері.
1.3 Қарау барысында қолданылатын ғылыми.техникалық құралдарды дайындау
ІІ ТАРАУ ҰРЛЫҚ БОЙЫНША ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
2.2 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді егжей.тегжейлі қарау
2.3 Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық.құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап.жүргізу әрекеттері.
1.3 Қарау барысында қолданылатын ғылыми.техникалық құралдарды дайындау
ІІ ТАРАУ ҰРЛЫҚ БОЙЫНША ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
2.2 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді егжей.тегжейлі қарау
2.3 Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Бөтен адамның мүлкін жасырын ұрлау (ұрлық, ҚР ҚК 175-бап ) Қазақстанда кең тараған қылмыс болып табылады.
Соңғы жылдардың практика материалдарын жинап, қорыту адамдардың топ болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы, ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды. Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ол екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына алаңдаушылығын туғызытын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне түрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық саласына қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген. Зорлық көрсету арқылы жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде. Қылмыс күн өткен сайын ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие боп барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада, саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық құқық бұзушылықтармен қьлмыс
қатысты виктимділігі өсті. Азаматтардың мүліктерімен меншік
Соңғы жылдардың практика материалдарын жинап, қорыту адамдардың топ болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы, ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды. Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ол екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына алаңдаушылығын туғызытын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне түрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық саласына қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген. Зорлық көрсету арқылы жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде. Қылмыс күн өткен сайын ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие боп барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада, саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық құқық бұзушылықтармен қьлмыс
қатысты виктимділігі өсті. Азаматтардың мүліктерімен меншік
Нормативтік актілер:
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995ж Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу Кодексі. Алматы, «Жеті жарғы», 1998ж Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы, 1997ж
Арнайы әдебиеттер:
1.А.Н. Васильев. Осмотр места происшествия. М:Изво Моск.
Ун-та, 1980.
2.Нұрғалиев Б.М., Арыстанбеков М.А., Шакенов А.О. Криминалистика.
Оку құралы. - Қарағанды, 2006.
3. Криминалистика. Учебник для вузов. Под ред Р.С. Белкина. - М., 1999.
4. Нұрғалиев Б.М., Шакенов А.О., Криминалистика. Оқу куралы. -
Қарағанды, 2001.
5. Гинзбург А.Я. Осмотр места происшествия. Освидетельствование.
Алматы 1998.
6. Облаков А.Ф, Темирбаев А.Т. Организация и тактика осмотра места
происшествия. Хабаровск 1992.
7. Леви А.А. Осмотр места проишествия : справ. следователя. Москва
юрид. лит. 1982.
8. Белкин Р.С. Криминалистика. - М., 1987. Т. 1.
9. Криминалистика. Учебник для вузов. Под ред В.Филипова - М., 1998.
10. Аверьянов Т.В., Белкин Р.С. криминалистическое обеспечение
деятелносьти криминальной милиции и органов предварительного
расследования. - М: Новый юрист, 1997.
12.Быховский И Е Осмотр места происшествия: Справ, следователя. - М:
Юрид.лш:,, 1997.
13.Арыстанбеков М.А., Шакенов А.О. Криминалистика. Оқу-әдістемелік
құрал. - Қарағанды, 2003.
14.БеджашевВ.И. Справочник следователя: Вып.З: Практическая
криминалистика : подготовка и назначение судебных экспертиз. М: Юрид.
лит., 1992.
15.Белкин Р.С. Репортаж из мастерской следователя: Рассказы о
криминалистике. - М: Норма, 1998.
16.Гинзбург А.Я. Справочник следователя. Алматы, 1998.
17.Герасимов В.Н., Драпкин Л.Я. Криминалистика: - М: Высш. шк., 1994г.
18.Криминалистическая тактика: / Под. Ред. В.П. Лаврова. - Караганда,
1999.
19.Степанов В.В Тактическая комбинации при производстве следственных
действий. - Саратов. Ун-та, 1991.
20.Исаев А.А., Шакенов А.О. Криминалистика және сот экспертологиясы
сұлба нысанында. Оқу құралы - Алматы, 2005.
21.Шакенов А.О. және басқалар. Криминалистика және сот сараптамасы
терминдерінің түсіндірме сөздігі. / Заң ғылымдарының докторы, профессор
М.Ч. Қоғамовтың бас редакциясында басылған. — Астана, 2003.
22.Баев О.Я. Расследованияе отдельных видов преступлений: Учеб. Пособие.
-Воронеж. Ун-та, 1986.
23.Белкин Р.С. Криминалистика: Краткая энциклопедия. - М: Болыыая
Россиская Энциклопедия, 1993.
24.Герасимов В.Н. Научно-технические средства в работе следователя. - М:
МГУ, 1985.
25.Гордон Э.С., Кравцев С.П. Осмотр места проишествия. - Ижевск, 1993.
26.Гусаков А.Н., Филощенко А.А. Следственная тактика: (в вопросах и
ответах), Свердловск: Изд-во Урал. Ун-та, 1991.
28.Пакирдинов М.А. К вопросу о процесуальной форме осмотра жилого
помещения, являющегося местом происшествия // Закон и время 2003 №2.
30.Рыжаков А.П. Следственные действия и иные способы собирания
доказательств: - Тула: Б. и., 1996.
31.Селиванов Н.А., Снетков В.А. Руководство для следователей. -М:
ИНФРА-М: ИПК, 1997.
32.Тихиджьян В.С. Справочник следователя. - Ростов н/Д.: Изд-во рост. Ун-
та, 1996.
Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995ж Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер жүргізу Кодексі. Алматы, «Жеті жарғы», 1998ж Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі. Алматы, 1997ж
Арнайы әдебиеттер:
1.А.Н. Васильев. Осмотр места происшествия. М:Изво Моск.
Ун-та, 1980.
2.Нұрғалиев Б.М., Арыстанбеков М.А., Шакенов А.О. Криминалистика.
Оку құралы. - Қарағанды, 2006.
3. Криминалистика. Учебник для вузов. Под ред Р.С. Белкина. - М., 1999.
4. Нұрғалиев Б.М., Шакенов А.О., Криминалистика. Оқу куралы. -
Қарағанды, 2001.
5. Гинзбург А.Я. Осмотр места происшествия. Освидетельствование.
Алматы 1998.
6. Облаков А.Ф, Темирбаев А.Т. Организация и тактика осмотра места
происшествия. Хабаровск 1992.
7. Леви А.А. Осмотр места проишествия : справ. следователя. Москва
юрид. лит. 1982.
8. Белкин Р.С. Криминалистика. - М., 1987. Т. 1.
9. Криминалистика. Учебник для вузов. Под ред В.Филипова - М., 1998.
10. Аверьянов Т.В., Белкин Р.С. криминалистическое обеспечение
деятелносьти криминальной милиции и органов предварительного
расследования. - М: Новый юрист, 1997.
12.Быховский И Е Осмотр места происшествия: Справ, следователя. - М:
Юрид.лш:,, 1997.
13.Арыстанбеков М.А., Шакенов А.О. Криминалистика. Оқу-әдістемелік
құрал. - Қарағанды, 2003.
14.БеджашевВ.И. Справочник следователя: Вып.З: Практическая
криминалистика : подготовка и назначение судебных экспертиз. М: Юрид.
лит., 1992.
15.Белкин Р.С. Репортаж из мастерской следователя: Рассказы о
криминалистике. - М: Норма, 1998.
16.Гинзбург А.Я. Справочник следователя. Алматы, 1998.
17.Герасимов В.Н., Драпкин Л.Я. Криминалистика: - М: Высш. шк., 1994г.
18.Криминалистическая тактика: / Под. Ред. В.П. Лаврова. - Караганда,
1999.
19.Степанов В.В Тактическая комбинации при производстве следственных
действий. - Саратов. Ун-та, 1991.
20.Исаев А.А., Шакенов А.О. Криминалистика және сот экспертологиясы
сұлба нысанында. Оқу құралы - Алматы, 2005.
21.Шакенов А.О. және басқалар. Криминалистика және сот сараптамасы
терминдерінің түсіндірме сөздігі. / Заң ғылымдарының докторы, профессор
М.Ч. Қоғамовтың бас редакциясында басылған. — Астана, 2003.
22.Баев О.Я. Расследованияе отдельных видов преступлений: Учеб. Пособие.
-Воронеж. Ун-та, 1986.
23.Белкин Р.С. Криминалистика: Краткая энциклопедия. - М: Болыыая
Россиская Энциклопедия, 1993.
24.Герасимов В.Н. Научно-технические средства в работе следователя. - М:
МГУ, 1985.
25.Гордон Э.С., Кравцев С.П. Осмотр места проишествия. - Ижевск, 1993.
26.Гусаков А.Н., Филощенко А.А. Следственная тактика: (в вопросах и
ответах), Свердловск: Изд-во Урал. Ун-та, 1991.
28.Пакирдинов М.А. К вопросу о процесуальной форме осмотра жилого
помещения, являющегося местом происшествия // Закон и время 2003 №2.
30.Рыжаков А.П. Следственные действия и иные способы собирания
доказательств: - Тула: Б. и., 1996.
31.Селиванов Н.А., Снетков В.А. Руководство для следователей. -М:
ИНФРА-М: ИПК, 1997.
32.Тихиджьян В.С. Справочник следователя. - Ростов н/Д.: Изд-во рост. Ун-
та, 1996.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 73 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР
ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап-жүргізу әрекеттері.
1.3 Қарау барысында қолданылатын ғылыми-техникалық құралдарды дайындау
ІІ ТАРАУ ҰРЛЫҚ БОЙЫНША ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
2.2 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді егжей-тегжейлі қарау
2.3 Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бөтен адамның мүлкін жасырын ұрлау (ұрлық, ҚР ҚК 175-бап ) Қазақстанда
кең тараған қылмыс болып табылады.
Соңғы жылдардың практика материалдарын жинап, қорыту адамдардың топ
болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы,
ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және
көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда
ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды.
Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның
тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі
саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ол
екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып
келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
алаңдаушылығын туғызытын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне
айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір
жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне
түрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық
саласына қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген. Зорлық көрсету арқылы
жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде. Қылмыс күн өткен сайын
ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие боп барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы
қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың
пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді
бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқық бұзушылықтармен қьлмыс
қатысты виктимділігі өсті. Азаматтардың мүліктерімен меншік
құқықтарының қозғалу деңгейі өте төмен болып отыр. Елдегі жүргізіліп
отырған өзгерістердің әлеуметтік мәртебелерінің тез өзгеруі әлеуметтік
қарама қайшылықтарды шешудің қылмыстық көш қолдану әрекеттерінің кеңінен
таралуына әкеліп отыр.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, жалақының
уақытылы төленбеуі, тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының әлсіздігі соның
салдары іспетті мүлікке қатысты қылмыстар жасауға дайын мүліксіз
элементтердің үлесінің артуы босқындардың болуы жекешелендірудің түсініксіз
үрдістері, жеке құрылыстар торабының кеңейуі, объектілерді қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға қажетті құралдардың жоқтығы -осының бәрі бөтен
біреудің мүлкін ұрлауға әкелетін себептердің бір бөлігі ғана. Қылмыстық
тактиканың дамуының алғашқы кезеңінде кеңестік криминалистика оқиға болған
жерді қарау деген ұғымды білмеді.Криминалистиканың алғашқы оқулықтарында
қылмыстық тактиканы баяндау қылмыс болған жерді қараудың мақсатын
анықтаумен шектелді. Оқиға болған жерді кез келген тұрғыдан қараудың
мақсаты қылмыскердің жеке басын анықтауға көмектесетін белгілерді, сол
жерде табылған заттар, іздер арқылы анықтау.
Кеңестік криминалистикада оқиға болған жерді қарау ұғымының пайда
болуы Якимов И.Н, Грамов В.И, Тарасов - Радионов, Винберг А.И сияқты
ғалымдардың атымен байланысты. Осылардың ішінде ең дұрыс анықтамасын
Винберг А.И келесі түрде берген болатын: Оқиға болған жерді қарау -қылмыс
іздерін меңгеру, анықтау үшін сонымен қоса болған оқиғаның жағдайларын
анықтау үшін оқиға механизімін меңгеруге бағытталған тергеулік әрекет.
Оқиға болған жерді қарау анықтамасының әркез өзгергеніне қарамастан ол
түсінік отандық криминалистикаға нық кірді.
Көптеген қылмыстық істер бойынша оқиға болғап жерді қарау алғашқы
тергеу бағытын анықтайтын тергеулік іс-әрекет болып табылады. ¥рлық, тонау,
кісі өлтіру, көлік апаты және т.б қылмыстар нәтижесінде қылмыскердің іс-
әрекетінен кейбір жағдайларда жапа шегушілердің іс-әрекетінен туындайтын
әртүрлі іздер қалады. Мұндай іздерге адамның қолы мен аяғының іздері, бұзу
құралдарының, суық қарулардың, қанның, шаштың және т.б. іздер жатады. Оқиға
болған жерде қылмыскер тастап кеткен әр түрлі қылмыс құралы, киімдер,
темекі тұқылдары, қағаз қалдықтары және т.б. болуы мүмкін. Мұндай іздер мен
заттар оларды ұтқыр пайдаланса қылмысты тергеу мен ашуда маңызды рөл ойнауы
мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау жеңіл деп шаруа ойлау қателік болар еді. Қарау
үрдісінде пайда болатын қиындықтар алдында әртүрлі қателіктер кетуі мүмкін.
Сонымен қоса шиеленіскен психологиялық атмосферада жұмыс істеуге дайын болу
керек, өйткені оқиға болған жерді жапа шегушінің мүрдесі, қайтыс болған
адамның туыстарының қайғысы мен көз жасы бәрі оқиға болған жерді қарау
едәуір қиындауы мүмкін. Кейде лас және жағымсыз жұмыстарды, мысалы қоқыс
контейнерлерін қарауға, бұзылып кеткен мүрделерді жерден қазып алуға, судан
шығаруға тура келеді[1,25].
Қылмысты ашудағы жұмыс деңгейін бағалай отыра, тергеушінің
кәсіпқойлығы, осы тергеу әрекетін жүргізуге септігін тигізетін анықтау
органы қызметкерлерінің де кәсіпқойлықтары нақты көрінбейді. Көптеген
тергеуі жедел уәкіл қызметкерлері қылмысты жасыру әдістерін аз біледі,
оларды болған жерді тауып алу мүмкіндігіне көңіл бөлмейді. Зерттеу
көрсеткендей зерттелген істер бойынша қылмыскерлердің 30% қылмыс орнында із
қалдырмаудың амалын жасағаны, ал 25,6% қылмыс қаруларын, іздерін жойып
отырған.
Тергеудің бастапқы кезеңінде қылмысты ашу жұмысын жақсартудың едәуір
резерві тергеу мен анықтау (жауап алу) қызметкерлерінің шебері артуын
қамтамасыз ету сонымен қоса ізді іздеп, таба білу болып табылады. Осыған
байланысты осы дипломдық жұмыстың мақсаты оқиға болған қарау тиімді және
нәтижелі жүргізуге қатысты практикалық ұсыныс ойлап табу.
Осы дипломдық жұмыста криминалистика жөніндегі оқулықтармен
қосатергеулік іс әрекеттерді жүргізу тактикасы, қылмыстың кейбір түрлерін
тергеу әдістемесі бойынша жұмыстар қолданылады. Терминдер мен ұғымдарды,
анықтауда атақты ғалым Р.С.Белкиннің криминалистік сөздіктері пайдаланылды.
Қолданылған әдебиеттер арасынан А.А. Левидің жалпы редакциясымен
жазылған Оқиға болған жерді қарау 1979 ж, 2-басылым 1982ж жұмысын атап
өтуге болады. Осы күнге дейін оқиға болған жерді қарауды жүргізу жөнінде
толық және кең қамтыған жұмыс жоқ деп айтуға болады. 90жылғы шыққан біраз
жұмыстардың көптеген бөліктері А.А. Левидің Оқиға болған жерді қарау
еңбегінен тікелей алынғандықтары байқалады.
О.Я. Баевтің Тергеу іс - әрекеттерінің тактикасы (1995ж ) деген
еңбегін атап өтуге де болады. О.Я. Баевтің жұмысы қарапайым тілде жазған,
сонымен қоса онда практикадан алынған мысалдар көп келтірілген. Көлем
жағынан шағын жұмыста О.Я. Баев оқиға болған тақырыбын жерді қарау
тақырыбын әжептәуір толық және кең қарастыра білген.
Ұрлықтармен байланысты қылмыстар жөніндегі оқиға болған жерді қарау-
едәуір кең тақырып, оны бір дипломдық жұмыстың шегінде толық қарастыру
мүмкін емес. Сондықтан келесі міндет жұмыстың шегінде қарастырып отырған
тақырыпты кеңірек қамту болды.
Және тілек ретінде айтар болсам оқиға болған жерді қарауда өзіне
елемеушілікті көтермейді, оны жүргізуге неғұрлым ықтиятты болсаңыз істі
одан әрі тергеуде кедергі аз болады.
Осы жұмыстың мақсаты осы саладағы өте маңызды мәселелерді қойып қарауға
деген талпыныс. Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық
практикалық аралық ұстанымын бір ізділікпен жүзеге асыру,
жасалатын ұрлықтардың сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас
қалыптастыруға, ашкөздік қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы
қылмысқа қарсы әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер
ететін басты факторларды даралауға мүмкіндік береді.
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР
ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабына сәйкес ұрлық,
яғни бөтен мүлікті жасырын ұрлау.
¥рлықтың объектісі болып меншік табылады. Қарастырылып отырған қылмыс
заты ретінде шын мәнінде нақты құндылығы бар материалдық дүние заттары
түріндегі бөтен мүліктер жүреді.
Ұрлықты сипаттайтын белгі - ұрлаудың жасырын тәсілі. Жасырын
ұрлауды саралау үшін мүлікті алу зат иесімен қатар, оны күзететін немесе
басқа да адамдарға белгісіз, көзге түспейтіндей болу керек. Аталмыш қылмыс
түрі аяқталды деп кінәлі затты шын мәнінде иемденген кезде емес, ол затты
алып білгенінше пайдалану мүмкіндігі болған мезеттен бастап саналады.
¥рлықтың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер қатарына кінә түрткі
(мотив) және қылмыс мақсатын жатқызуға болады. Субъективтік жағынан ұрлық
тікелей қасақаналықпен жасалынатын іс-әрекет.Ұрлықты жасай отырып, кінәлі
өз қимылдарының заңсыз екендігін және мүлікті жасырын иемденетіндігін
сезінеді. Ұрлықтың қозғамы болып пайдакүнемдік табылады.
Жәбірленуші және басқа адамдарға білдіртпей қимылдауына сенімді болған
кінәлі мен мүлікті жасырын қымқыру тәсілі - ұрлықты тонаудан және шабуыл
жасап тонаудан ажыратады. Заңсыз біреудің үй-жайына, бөлмесіне немесе басқа
да қоймасына кіре отырып ұрлық жасағаны үшін заңда ауырлататын жауаптылық
көрсетілген. Осымен ол алаяқтықтан немесе қорқытып алушылықтан ажыратылады.
Бөтен мүлікті ұрлауды тергеу әдістемесіндегі анықтауға жататын
жағдайлар:
ұрлық фактісі болды ма;
ұрлықты жасау тәсілі;
ұрлықтың жағдайы (уақыты, орны және т. б.);
ұрланған зат нақты кімдікі;
нақты не нәрсе ұрланды (заттарды және олардың белгілерін тыңғылықты түрде
суреттеу);
ұрланған заттың құны;
ұрлыққа катысқан барлық түлғалардың жеке басы;
егер ұрлық топпен жасалынған болса, онда әрбір топқа
қатысушының рөлі;
қылмыстан келген жалпы зиян мөлшері;
- ұрлық жасауға итермелеген жағдайлар.
Аталмыш қылмыс әртүрлі жерлерде жасалынады. Көбіне ұрлық жасалынатын
жерлерге дүкендер, қоймалар, басқа да құнды және бағалы заттар сақталынатын
әртүрлі орындар, азаматтардың пәтерлерінен және қора-аулаларынан, сондай-ақ
вокзалда, поезда қол жүктерін, адамдардың көп жиналған жерлерінде (базар,
автобус, жәрмеңке сияқты) қалтадан ұрлық жасау жатады.
Ұрлық затына ақша, әшекей заттар, күрделі тұрмыстық техника (телевизор,
үн және бейнетаспа, компьютерлер, көлік құралдары, қымбат ыдыстар,
коллекциялық заттар, иконалар, көне жазулар және антиквариат және
басқаларды жатқызуға болады.
Ұрлық жасаудың негізгі тәсілдері:
1) бөтен мүлікті үй-жайдан ұрлау:
- бұзу арқылы;
- бұзусыз;
2) сенімділікті пайдалану арқылы жасалынатын ұрлықтар:
- үй-жайға кіру арқылы;
- үй-жайға кірмей;
3) үй-жайға кірумен байланысты емес жасалынған ұрлықтар:
- қалтадан ұрлау (соның ішінде сумканы және қалтаны тілу арқылы
жасалынғандар);
- маскүнемдердің қалтасынан алып қою;
- чемодан, сумка, велосипед және заттарды
ұрлау;
вокзалдағы жүк сақтау автоматты камераларынан ұрлау;
автокөліктерден ұрлық жасау [2, 225].
Ұрылар үй-жайға құлыпты, есікті, терезені бұзу немесе қабырғаны
төбесін, еденін қирату арқылы енеді. Құлыптар қиратылады немесе желбезекті
кілт (отмычка) не таңдалған кілтпен ашылады. Есіктің өзін көсігінен ұрып
шығарады, есіктегі құлыптарды қылмыскерлер кесіп алады немесе жабу
механизімін теседі; терезелерді сындырады немесе кесіп алады (пластырь
көмегімен); кірпіштен жасалған қабырғаларды дөрекі балға (кувалда),
шлямбурмен жарып кіреді. Қалтаға түсу екі тәсілмен жасалынады: қандай да
бір затпен бүркемеленіп немесе ондай затсыз сығылысқан кезде.
Ұрылардың бүркемелеу заттары ретінде емшектегі баланы, гүлшоқтарын,
кішкентай иттерді, мысықтарды пайдаланғандығын тәжірибе байқауға
болады.Ұрлықтың жасалу тәсілін анықтау оны әшкерелеу үшін елеулі болып
келеді.
Тергеуді жоспарлау
Осындай санаттағы істер бойынша типтік болжамдардың үш түрі болады: а)
ұрлық шынында да болған; ә) ұрлық болмаған, арыз жасаушы арам ниетсіз
жаңылысқан (құлыпты бүзақылар сындырып, мүлікті үй иелеріне айтпай, олардың
туысқандары басқа жерге көшірген және т. б.); б) ұрлықты жасағансу.
Қылмыстық іс қозғауға кажетті және тергеудің алғашқы кезеңін жоспарлау
үшін керек түпнұсқалы мәліметтер мыналар жатады:
мемлекеттік, қоғамдық және басқа да жалпы мүлікті ұрлау жөнінде
лауазымнан, объект басшысынан немесе ұрлық фактісін тікелей тапқан тұлғадан
келіп түскен хабар. Арыз жасаушыдан жауап алу, оқиға болған жерді қарау,
куәлардан, соның ішінде объектіні күзеткен қызметкерлерден жауап алу
жоспарланады. Кінәлілерді және ұрланған мүлікті іздеу және анықтауға
қатысты жедел іздестірушілік шаралары да алдын-ала қарастырылады;
үй иесінің немесе басқа да тұлғалардың пәтерден ұрлық жасалғандығы туралы
арыз жасауы. Арыз жасаушыдан (жәбірленушіден) жауап алу, оқиға болған жерді
қарау, куәлардан жауап алу, қылмыс және қылмыскер іздерін сараптамалық
зерттеуден өткізу, іздеу салу шараларын жүргізу бойынша жоспар алдын-ала
қарастырылады;
сапар кезінде қол жүгі ұрланғандыгы жайлы жолаушыдан келіп түскен арыз.
Арыз жасаушыдан жауап алу, куәларды анықтау және олардан жауап алу, көлік
құралы қызметкерлерінен (жол серік автобус жүргізуші және басқалар) жауап
алу, іздеу салу шараларын іске асыру жоспарланады;
көлік құралы ұрланғандығы жайлы иесінен келіп түскен арыз. Ұрлықты анықтау
жағдайлары, ұрланған көлік құралының белгілерін туралы арызданушыдан жауап
алу, оқиға болған жерді қарау (тұрақ, гараж), куәгерлер мен куәлардан жауап
алу жоспарланады;
анықтаған сәттен бастап, қалтаға түсу жайлы арыз жасау.Ұрлық заты, оны
анықтау жағдайлары бойынша арыз берушіден жауап алу, кінәліге іздеу салу,
кейде жәбірленушінің өзінің қатысуымен;
анықтау органының ынтасымен (оперативтік деректер негізінде). Тергеу
жоспары жедел іздестірушілік шараларымен ұштастырылады;
қылмыскерді ұрлық үстінде немесе жасағаннан кейін бірден ұстау.
¥сталғаннан жауап алу, жеке басын және үй-жайын тінту жоспарланады.
Үй жайға ену сияқты біліктілік белгісінің және мұндай ұрлық үй- жайға
ену арқылы жасалумен байланысты азаматтардың жеке мүліктерін ұрлаудың
біліктілігінің басқа мәселелерінің пайда болу тарихын қысқаша қараймыз.
Басқа мемлекеттердің заңнамасының дамуының оң тәжірбиесін пайдалана
отыра заң шығарушы жоғарыда керсетілген біліктілік белгісін басқаша
қалыптастырады Біріншіден, үй - жайға ену түсінігі заңнамада қолданылып
жүрген (бұрынғы кеңестік республикалардың заңнамасымен салыстырғанда) үй -
жайға ену түсінігімен салыстырғанда кең ұғымды білдіреді. Екіншіден, осы
біліктілік белгісінің орны өте жақсы шешілген: ол өте қауіпті рецидивистпен
бір нормаға біріктірілмеген.
ҚР ҚК 175 - бабының бірінші тармағында ұрлық былай сипатталған: ұрлық
бұл бөтен біреудің мүлкін жасырын ұрлау.
Заң ұрлықты жасырын ұрлау деп анықтайды. Ұрлықтың қымқырудың басқа
нысандарынан басты ерекшелігі мүлікті алу және иелену әдісінде. Бұл ұрлық
туралы көпшілік қабылдаған анықтамаға дәлірек келетін жасырын әдіс ретінде
сипатталады.
¥рлау етістігі жасырын, тығым қимылдау дегенді білдіреді.
Жасырын ұрлық мүлік тиесілі меншік иесінің келісімінсіз, одан тасалау
арқылы мүлікті иемдену болып табылады.
Жай пәтер тонау немесе өндірістік ғимаратқа, кеңсеге, қоймаға заңға
қарсы кіру соған мысал бола алады. ¥рлық иесінің көзінше де жасала береді,
мысалы қалта тонау. ¥рлық жәбірленушіден оның дәрменсіздігін пайдалана
отырып немесе ес - түссіз жатқандығын пайдалана отырып мүлкін иелену боп
табылады.
Ұрлық бөтеп адамдардың көзінше де жасала береді, өйткені олар ұрының іс
- әрекетінің заңсыздығын аңғармауы да мүмкін. ¥ры мүліктерге өзі ие
екендігін көрсете білсе көпшілік сырт адамдар ешнәрсе сезбей қалады.
¥рлықты ашық түрде жасалатын тонаудан жекелеп алған дұрыс. Егер
қылмыскер ұрлықты құпия жасадым деп қате есептесе, яғни онда қылмыс
көпшіліктің көзінше жасалған, ал жәбірленуші бәрін көрсе, онда жасалған
әрекет оны пиғылына орай ұрлық ретінде қабылдану керек.
¥рлық зорлықсыз жасалған қылмысқа жатады. Сондықтан оның әрекетін
бақылау мүмкіндігінен күштеу арқылы айрылған (есінен танған, басқа бөлмеге
қамалған) тұлғаның мүлкін иеленуді көрсетілген зорлықтың сипатына орай
біліктеу (саралау) қажет.
Енді талан-тараждың не екенін қарастырайық. Жымқырудың астары ҚР ҚК
баптары бойынша бөтен біреудің мүлкінің осы мүлік иесіне зиян келтіріле
отырыла құқыққа карсы, қайтарымсыз ашкөздік мақсатпен алынуы түсіндіріледі.
Алу дегеніміз меншік иесінің немесе басқа заңды иесінің мүлігін кінәлі
тараптың іс жүзінде иеленуі.
Бөтен мүлікті өз кәдесіне жарату дегеніміз кінәлінің заңсыз алған
мүліктерді иеленіп, жұмсау болып табылады.
Қымқыраудың ең маңызды екі белгісін қарастырайық - бұл заңға қарсылық
пен қайтарымсыздық
Бөтен мүлікті алудың заңсыздығы мен өз пайдасына жаратуы, кінәлінің ол
мүліктерді иесінің немесе заңды қожайынының келісімінсіз іс жүзінде
иемденуі.
Мүлікті қымқырған адам оны иемденсе де, пайдаланса да өз меншігі сияқты
бәрібір зандық тұрғыдан меншік иесі боп табыла алмайды. Қымқыру, меншік
иесінің қымқырылған мүлікке деген құқығының жоғалғанын білдірмейді.
Заңдылығы субъектімен дауға түсіп жатқан мүлікті алу қымқырауды
қалыптастырмайды. Мұндай іс - әрекеттер мысалы өз бетімен басқару сияқты
басқа қылмыстар үшін жауапкершілікке тартқызуы мүмкін.
Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығын егерде кінәлі оны тегін иеленсе
орнына ештеңе бермесе ( мысалы тауардың бағасын заңсыз төмендету) сонда
байқауға болады.
Бөтен мүлікті алудың кайтарымсыздығы меншік иесіне немесе мүліктік
зиянның басқа иесіне тиетіндей қоғамдық қауіпті салдардың пайда болғаның
білдіреді.
Әрі қарай ұрлық ұғымына кіретін бөтен мүлік сөз тіркесін
қарастырамыз.
Қымқыруды жүзеге асырғанда бөтен мүлікті иемдену оны меншік иесінен
(немесе басқа біреудің күзетіндегі мүлік) алуды білдіреді. Егер мүлік
белгілі бір себептермен меншік иесінің қарамағынан шығып қалса ондай затты
иемдену қымқыру болып есептелмейді. Тауып алғанды немесе кінәліде кездейсоқ
болған мүлікті иелену кылмыс ретінде қарастырылмайды. Меншік иесінің
қарамағындағы деп тек қана арнайы қозғалатын, жасырылған мүлік қана емес,
оның шаруашылық аумағындағы уақытша қараусыз қалған меншік иесімен
жоғалтылмаған мүлік саналады.
Қымқыруды анықтаудағы басты түсініктердің бірі мүлік анықтамасы.
Меншікке қатысты қылмыстық мүліктік қылмыстар қатарына жатқызылуы тегіннен
тегін емес. Мүлік, қымқыру заты болып табылады, оны мүліктің қоғамдық
қатынастар объектісінен айыра білген жөн. Қымқыру заты әркез материалдық
әлемнің бөлшегі болып табылады, яғни заттық белгісіне ие. Идеялар,
көзқарастар, адам зердесінің көріністері мүліктік қылмыстағыдай қышқыру
заты болып табыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті қымқырылуы туралы
бейнелік мағынада ғана, мысалы авторлық құқықты бұзылуы сияқты айтуға
болады [3, 225].
Электр немесе жылу энергиялары (заттық белгісінің жоқтығынан қымқыру
заты болып табыла алмайды. Қымқыру заты болып өзінің шынайы жағдайына
байланысты табиғи байлықтар да бола алмайды.
ҚР ҚК 175-бабы ұрлықтың үш түрін қарастырады: қарапайым (негіз құрам,
175-бап, 1-тармақ), білікті (175-бап, 2-тармақ) және аса білікті (175-бап 3-
тармақ).
Ұрлықты сараптау көп жағдайда ұрлықтың бір түрін екінші түрінен
ерекшелендіретін белгілерді дұрыс түсінуге байланысты, ол өз кезегінде
ауырлататын мән-жайды дұрыс түсінуге әкеледі.
Ұрлықтың өлшемі - қылмыстың қоғамдық қаупінің дәрежесін анықтайтын
негізгі және жазалаудың өлшемі мен сипатына әсер ететін критерии.
Ірі өлшемдер — ұрлықты аса ауырлататын үш жағдайдың біреуі. ¥йымдасқан
топпен жасалған немесе бұрын екі немесе бірнеше рет ұрлық үшін сотталған
тұлға мен жасалған ұрлықпен қоса ірі көлемдегі ұрлық ауыр қылмысқа жатады.
Ірі көлем деп қылмыс жасалған сәтте ҚР заңнамасымен белгіленген төменгі
жалақыдан 500 рет жоғарғы мүлік құны мойындалады.
Сот-тергеу практикасы көрсеткендей білікті ұрлықтар ең кең таралғанда
жатады. Мұндай ұрлықтарға: алдын ала келісім бойынша топпен жасалған ұрлық,
азаматқа едәуір зиян тигізе отырып жасалған ұрлық, заңсыз ену арқылы
жасалған ұрлықтар жатады.
Ауырлатпайтын мән-жайы бар ұрлықтарға бір тұлғамен ірі емес көлемде
бірінші рет үй-жайға заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар немесе бұрын ұрлық
пен қорқытып-үркіту екі-үш рет сотталмаған тұлғамен жасалған ұрлықтар
жатады. Мұндай ұрлықтар орта ауырлықты қылмыстарға жатады.
¥рлықтар мемлекеттік, ұжымдық, жеке меншіктегі құқықтағы азаматтар мен
ұйымдардың мүлкіне қол сұғатын қылмыстың негізгі түрлерінің бірі болып
табылады. Өз сипатына сай ұрлықтар әр түрлі. Пәтерлерден, мемлекеттік
объектілерден, дүкендерден, қоймалардан ұрлау, көлік қүралдарын ұрлау,
қалтаға қол салу сияқты ұрлықтар бар. Аталғандардың ішінде пәтерлерден және
әр түрлі ұйымдардан ұрлау кеңінен таралған.
Көбінесе жасалған ұрлық туралы хабарлар азаматтарда немесе дүкен
директоры, үй басқармасы, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық басшылары сияқты
лауазымды тұлғалардан көп түседі. Көбінесе жасалған ұрлық туралы ақпарат
анықтау органдарына жедел қайнар көздерден белгілі болады. Бұл көбінесе
ұрлық аз сомаға жасалғанда немесе жәбірленушілер қылмыскерлердін ұсталуына
және ұрланған мүліктердің қайтарылуына сенім болмайды, сондықтан ұрлық
туралы олар айта қоймайды. Сауда ұйымдарында осындай қылмыстар жасалғанда
лауазымды түлғалар ұрлыққа байланысты тексерудің жүргізілуінен
қауіптенулері себепті тиісті жерге хабарлай қоймайды, өйткені мұндай
тексерістер артық тауарларды сату, тауарларды сұрыптау, ұрлық сияқты өз
былықтарын ашуы мүмкін.
¥рлықты тергеу мақсаты оқиға болған жерді тиянақты зерттеу, іс бойынша
заттық айғақ болатын іздер мен заттарды тауып жинау сияқты іс-әрекеттен
басталады. Оқиға болған жерге бармас бұрын жәбірленушіден қалыптасқан
ахуалды бұзбауды, ал лауазымды тұлғалардан ол жерді күзетудін шараларын
қамтамасыз етуді өтінеді.
Ұрлық болған жерге шығу жасалған қылмыс туралы хабар алынғаннан кейін
мүмкіндігінше тезірек болуы тиіс. Тергеуші жедел-тергеу тобына қылмыстық
іздеудің жедел кызметкерлерін, криминалист-маманды із кесуші қызмет иті бар
кинологты сол учаскенің учаскелік инспекторын қосады. Егер де сараптау-
криминалистік бөлімнің қарамағында қозғалмалы криминалистік лабораториялар
болса тіпті жақсы, олар ірі көлемдегі ұрлықтар жасалғанда маман-
криминалистерге аса қажет.
Оқиға болған жерге келген бетте ол жерден тез арада бөтен адамдар
кетіріледі және куәлерден жауап алынады, олардан кім бірінші ұрлықты
байқады, ахуалды қандай өзгерістер болды, кімде-кім қылмыскерді немесе
күмәнді адамда көрді дегендей ақпараттар алынады. Соңғы жағдайда жедел
қызметкерлердің күштерімен жаңа іздердің соңынан іздеу
ұйымдастырылады.
Оқиға болған жер туралы жалпы түсінік алынғаннан кейін және қараудың
шекарасын және бірізділігін анықтағаннан кейін тергеуші келесілерді
анықтайды: қылмыскер тұрғын жайға қалай енді, қандай заттарға сүйенді, қай
бағытта тығылды, көрінбей тығыла алды ма; оқиға болған жерде қандай іс
қалды және қылмыскер өзімен немесе өз киімімен не алып кете алды;
қылмыскердің кәсібін сездіретін оның сыртқы пішініне, жеке басына, қатысты
қандай да бір белгілер бар ма; қылмыскерлер қанша болды және ол ұрланған
құндылықтардың орны туралы белгілі болды ма. Қарау кез ғимаратқа немесе
қоймаға ену жерлері ерекше қаралады, өйткені ол жерлерде саусақ іздері,
бұзу құралдарының іздері, аяқкиім іздері қылмыскердің киім матасынан түсіп
қалған жіп сабақтары немесе ол түсіріп алған заттар табы мүмкін.
Азық-түлік дүкендерінде ұрлық болғанда шоколад кәмпиттері, сыр,
алмалар сияқты қылмыскерлер жеуі мүмкін азықтарда тістердің іздері қалды ма
екен соған назар аударылады.
Бөгеттерден өту кезінде қылмыскерлер кейде байқамай қолдарын зақымдап
алады және сол жерлерден қан дақтары табылуы мүмкін, сол арқылы қан тобы
анықталады. Осындай маңызға, майлы заттармен араласқан саусақтардың іздері
де оларды алып, биологиялық сараптамаға жіберіледі.
¥рлық жасағанда қылмыскерлер көбінесе киім ауыстырады және оқиға болған
жерді қарағанда олардың киімдерін тауып алуға болады. Қалдырып кеткен бас
киімде иесінің аты-жөні жазылуы мүмкін. Қылмыскерлер түсіріп алған бет
орамал, бас киім, қолғап сияқты заттар арнайы таза пакеттерге салынады,
кейін олар күмәндіні табу үшін қызметтік іздеу итін пайдаланғанда қажет.
Қарау кезінде ұрланған тауарлардың төлқұжатын, этикеткасын, мата үлгісін
алу ұйғарылады. Қалған балама тауарлар түрлі-түсті үлбірге түсіріледі Мұның
бәрі сосын іздеу жұмыстарын едәуір жеңілдетеді.
Ұрлық жасағанда көбінесе әртүрлі көлік құралдары қолданылады. Сондықтан
қарау міндетіне қаралып жатқан объектінің орналасқан жеріне жапсарлас жерді
де қарау енеді, ол жерде доңғалақ іздері, аяқ-киім іздері, темекі
тұқылдары, ұрланып, түсіп қалған немесе жеке заттар табылуы мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау хаттамасында үй-жайға ену жолдары, ахуал
табылған іздер және заттық айғақтар бәрі толық жазылады. Онда сонымен қоса
қандай заттық айғақтар алынды, оларды алу мен буып-түю әдістері
көрсетіледі. Суретке түсірілген объектілер тізіледі.
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап-жүргізу әрекеттері.
Тергеулік қарау – ол қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізуде маңызы бар
объектілерді (олардың белгілері, қасиеттері, жағдайы, өзара орналасуы)
тергеуші немесе анықтаушының тікелей көру, бекіту және зерттеуімен
айқындалатын процессуалдық іс-әрекет.
Тергеулік қарау объект ретінде оқиға болған жер және оқиға болған
орынға жатпай аулалар мен бөлмелер, сондай–ақ бөлек заттар, құжаттар,
адамдар, мәйіттер және жануарлар жүреді. Тергеулік қараудың мағынасына өте
зор, оның себебі қылмыстың жасалу жағдайын көрсететін көптеген қажетті
іздердің бөлігі осы әрекетті жүргізу барысында табылады және зерттеледі.
Тергеулік қараудьң мәні — тергеуші өзінің сезімдік қасиеттерінің көмегімен
дәлелдемелік маңызы бар деректердің бар болуына және сипатына көз
жеткізуде. Тергеулік қарау барысында криминалистиканың арнайы әдістері,
оның ішінде іздер мен басқа да заттық дәлелдемелермен жұмыс жасаудағы
техникалық-криминалистикалық әдістер кеңінен қолданылады. Қараудағы
объектілерді қабылдау нәтижелерін тергеу оқиғасымен байланыстыру мақсатында
танымдық өңдеуден өткізген дұрыс.
Қараудың тергеу барысындағы маңызы өте зор. Қарау барысында қылмыс және
қылмыскердің тергеуге қажет іздері мен басқа да заттай дәлелдемелердің
елеулі бөлігі табылып-зерттеледі. Қарау нәтижелері, әсіресе оқиға болған
жерді қарау тергеудің бағытын, қылмыс механизмін және қылмыскердің жеке
басын анықтауда көп көмек көрсетеді. Алайда криминалистика ғылымында және
тәжірибеде тергеулік қарау тактикасы жеткілікті түрде қарастырылса да,
тергеудің кейбір жағдайларында қарау мүмкінді толық бағаланбай жатады.
Осының нәтижесінде қарау үстіртін, асығыс немесе кейде немқұрайлы
жүргізіліп, қылмыс ашылмай қалуы мүмкін. Осыдан шығар қарауды сапалы түрде
жүргізуге тергеу қызметкерлері мен анықтама органдарының назары бірнеше
аударылғандығы.
Тергеулік қарау мақсаттары:
тергеудегі оқиға жағдайларын айқындау;
қылмыс іздерін және басқа да заттық дәлелдемелерді табу,
бекіту, алу және оларға баға беру;
болжамдар құру мақсатында түпнұсқалы ақпарат алу;
бой тасалаған қылмыскерге іздеу салуды ұйымдастыру үшін
мәліметтер табу;
қылмысты жасауға итермелеген жағдайлар туралы мәліметтер алу.
Тергеулік қарау кезінде криминалистиканың бақылау, өлшеу, суреттеу,
эксперимент, модельдеу тәрізді жалпы ғылыми әдістері кеңінен қолданылады.
Қарау тінтуден алдымен жүргізу мақсаттарымен ажыратылады. Қараудың
мақсаттары тінту мақсаттарынан кеңірек, ақырғысында тек іс үшін маңызы бар
заттар табылып-анықталады. Сонымен қатар тінту барысында зерттеуге тек
нақтылы адамдар иелігінде бар объектілер ғана ұшырайды. Құқықтық жағынан
осы екі әрекет оларды жүргізудің процессуалдық тәртібімен ажыратылады:
тінтудің мәжбүрлік сипаты болғандықтан, арнайы процессуалдық;
кепілдіктермен байланысты, ал қарау бұзылған құқықты шектеуге емес,
керісінше оны қайта қалпына келтіруге бағытталған.
Тергеу экспериментінен караудың айырмашылығы — қарау кезінде оқиғаның
өзі емес оның іздері, кескіні қабылданады, ал экспериментте — оқиға да
(эксперименталдық түрі), және оның нәтижесі де қарастырылады. Қарау кезінде
тергеуші тек материалдық іздермен, объектілермен ғана жұмыс жасаса,
экспериментпен материалдық іздер қалдырмайтын құбылыстар мен жағдайлар
анықталуы мүмкін
Тергеулік қарау қағидалары (принциптері):
заңдылық;
дер кезінделік;
шынайылық, толықтық және жан-жақтылық;
мақсаттылық;
ғылыми-техникалық құралдар мен маман көмегін пайдалану;
табылған және қараудағы объектілермен жұмыс жасауда
криминалистикалық ережелерді сақтау;
қарауды басқару тергеушінің жеке басына жүктеледі.
Қарау кезінде тергеуші заң талабын қатаң сақтау керек. Қарауға
қатысушылардың денсаулығы мен ар - ожданына зиян келтірілетін іс-қимылдар
орын алмау керек. Қажет кезде тергеуші карау нәтижесін жария етпейтіндей
шараларды іске асырады. Қараудың барысы мен нәтижелері заңға сәйкес
бекітіледі.
Қараудың дер кезінде өткізілуі, яғни қажеттілік пайда болысымен бірден
осы тергеу әрекетінің іске асырылуы. Мұндай тактикалық талап объектілердің
мейлінше сақталуына және қарау нәтижелері мен тиімділігін арттыруға
бағытталған. Оқиға болған жерді қарауды кейінгі қалдырылмайтын жағдайларда
заң қылмыстық істі қозғауға дейін жүргізілетін тергеу әрекеті ретінде
қарастырады.
Қараудың шынайылығы алдымен табылғандардың барлығын сол бетінде зерттеп-
бекітуде жатыр. Шынайылықпен қарау толымдылығы тығыз байланысты, яғни іс
үшін дәлелдемелік маңызы бар барлық деректерді айқындау, бекіту және
зерттеу. Аталмыш талапты іске асыру үшін қарау барысында дәлелдемелерді
жинап-зерттеуде ғылыми-техникалық әдіс-тәсілдерді шеберлікпен қолдану
қажет.
Қарау кезіндегі толымдылық пен жан-жақтылық кепілі ретінде тергеушінің
байқағыштығы мен шыдамдылығы жүреді. Әдістемелігі мен мақсаттылығы қарауды
дұрыс жоспарлап - ұйымдастырумен көзге түседі. Әдістемелік - нақты
жағдайға сәйкес қараудың ең тиімді тәсілдерін қолдану; мақсаттылық - іс-
қимылдардың нақты тәртібі.
Тергеулік қарау түрлері объектілер арқылы, жүргізу реті және көлеміне
қарай жіктеліп жатады.
Объектілер арқылы тергеулік қарау мыналарға бөлінеді:
оқиға болған жерді қарау;
мәйіттің сырт пішінін оқиға болған жерден табылғанда қарау;
құжаттарды қарау;
заттарды қарау;
жануарларды және олардың өліктерін қарау;
оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелерді карау;
көлік құралдарын қарау;
- куәләндіру (адам денесін қарау).
Жүргізу реті (уақыты) бойынша
алғашқы қарау;
қайталама қарау, яғни бұрын тергеулік қарауда болған әрбір
объектінің келесі қаралуы; бұл жерде объект үстіндегі табылған
іздердін барлығымен толық зерттеледі.
Көлемі бойынша:
негізгі қарау;
қосымша қарау — бұрын толық қаралған объектінің бөлек элементтерін қарау.
Оқиға болған жерді қарау тергеудегі оқиға жағдайларын анықтауға маңызы
бар қылмыс іздері мен басқа да мәліметтерді, сондай-ақ оқиға болған жердің
жағдайын мақсатты түрде тез арада қарастырып, зерттеп және бекітуге алуға
бағытталған кідіртпейтін тергеулік әрекет болып табылады.
Оқиға болған жерді қарау Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 221, 222, 223 - баптарына сәйкес жүргізіледі.
Оқиға болған жер және қылмыс болған орын деген екі түсінікті
ажырата білу керек.
Оқиға болған жер деп жасалған қылмыстың іздері табылған аула немесе
бөлме аумағын айтады. Мұнда ескеретін бір жай қылмыс, іздер табылған жерде,
және басқа да жерде жасалуы мүмкін.
Қылмыс болған орын деп тікелей қылмыс жасалған немесе қылмыстық нәтиже
пайда болған жерді айтады. Қылмыс іздері бұл жерден басқа жерде де табылуы
мүмкін.
Оқиға болған жер қылмыс болған орынмен сәйкес келуі мүмкін және сәйкес
келмеуі де мүмкін. Мысалы, кісіні пәтерде өлтіріп, оны бөлшектеп сойғаннан
кейін (қылмыс орны) мәйіт бөлшектері орман, көл және басқа да жерлерге
апарып тығылады. Әрбір мәйіт бөлшегі табылған орын оқиға болған жер ретінде
қарастырылады.
Оқиға болған жерді қарау барысында зерттеліп, бекітуге жататындар:
аула бедері (рельеф), оқиға болған жердің табиғи және жасанды шекарасы;
үй-жайдың, жанындағы қосымша құрлыстардың, олар баратын және келетін
жолдарының орналасуы және сипаты;
сол жердегі заттардың кеңістікте орналасуы, олардың бір-біріне қатысты
жағдайы және арақашықтығы;
заттардың мақсаттылық тұрғыдан орналасуы;
қылмыс және қылмыскердің іздері;
негативтік жағдайлар.
Негативтік деп қарау барысында пайда болған фактілері криминалистикалық
болжамдарға қарама-қайшы, кереғарлық жағдайлар, айтады.
Негативтік жағдайлардың екі тобын ажыратуға болады:
- нақты жағдайда қажетті іздер мен заттардың болмауы;
(мысалы, пышақ салынған мәйіт маңайында қан іздерінің болмауы)
- нақты жағдайларда бөгде заттардың оқиға болған жерден
табылуы, бұл жағдай үшін әдеттен тыс болуы.
Негативтік жағдайларды оқиға болған жерден табудың мағынасы өте зор.
Оның себебі мұндай жағдайларды талдау нәтижесінде қылмысты жасағансуды
(инсценировка), яғни тергеудің нақтылы бір нәтижесін қалайтын тұлғаның шын
мәнінде болған оқиғаға сәйкес келмейтін жағдайды қолдан жасауды әшкерелеуге
мүмкіндік туындайды.
Жасағансу мақсатына:
шын оқиға белгілерін жасыру үшін нақтылы жерде басқа қылмыстың
жасалғандығына сілтейтін жағдайды туғызу (мысалы) ұрлықты жасыру мақсатында
шабуыл жасап тонау жағдайын туғызу);
жасалған қылмысты жасыру үшін, қылмыстылық сипаты жоқ оқиғаны көрсету
(мысалы, кісі өлтіруді жасыру мақсатында өзін-өзі өлтіру немесе
абайсыздықтан өлуді жасағансу);
жат қылық, қамсыздық, салақтық және тағы басқа әрекеттер,
жасыру мақсатында қылмыстың жасалуын көрсету (мысалы: құжаттардың жоғалуын
жасыру үшін, олардың ұрлануын жасағансу);
қылмыс құрамының бөлек элементері туралы тергеуші
бояма өтірік жолға түсіру (мысалы, қылмысты басқа адаммен, басқа жерде және
басқа мақсатта жасағандығын көрсету).
Оқиға болған жерді қарау кезеңдері: 1) дайындық, 2) жұмыстық, 3) соңғы.
Оқиға болған жерді қараудың дайындық кезеңі: а) оқиға болған жерге
шығардың алдында; ә) оқиға болған жерге келісімен деп екі әрекеттен тұрады.
Оқиға болған жерге шығардың алдында жасалынатын дайындық әрекеттері:
қылмыстан келетін зардаптың алдын-алу немесе жеңілдету мақсатында қажетті
шараларымен қамтамасыз ету;
оқиға болған жерді күзету шараларын жасау;
оқиға туралы ақпарат білетін түлғалардың келуін қамтамасыз ету;
тергеулік-жедел іздестірушілік топ мүшелерінің құрамы туралы, сондай-ақ
маман мен куәгерлерді шақыру жайлы сұрақтар шешу;
қажетті ғылыми-техникалық құралдардың дайындығын
тексеру.
Тергеушінің оқиға болған жерге келісіммен іске асыратын дайындық
әрекеттері:
жәбірленушілерге қажетті медициналық көмек көрсету шараларын іске асыру;
оқиға болған жерді бөтен адамдардан босату;
оқиға болған жерде қандай өзгерістер болды, оның кім және
не үшін жасағандығы туралы мәлімет алу мақсатында куәлерден жауап
алу;
қарауға қатысушылар шеңберін, олардың міндеттерін, беретін нұсқаулар туралы
сұрақты біржолата шешу;
қылмыскерді ұстауға қатысты, қарау жағдайын жақсарту және тағы басқа
кідіртпейтін әрекеттерді іске асыру.
Оқиға болған жерді қарау жұмыстық кезеңі жалпы және егжей-тегжейлі
қарау сатыларынан тұрады.
1. Жалпы қарауға енетіндер:
- хабардар болу мақсатында оқиға болған жердің жалпы жағдайымен танысу;
- оқиға болған жерді зерттеу бағдарламасын анықтау (қарауды жүргізу
тәсілін, ретін, шеңберін және т. б. айқындау);
- оқиға болған жерді хабардарлық және шолушылық приемдарын қолдану
арқылы суретке түсіру.
2.Егжей-тегжейлі қарау барысында:
алдымен объектілер сол тұрған қалпында, содан соң қозғауға келетін әрбір
объект қаралады;
қылмыс іздерін табу шаралары іске асырылады;
қылмыс іздері алынады;
негативтік жағдайлар бекітіледі;
- тетіктік және егжей-тегжейлік приемдар қолдану арқылы фотоға
түсіріледі.
Тергеу тәжірибесіне оқиға болған жерді қараудың төрт негізгі тәсілі
мәлім:
шоғырлама (концентрикалық) тәсілі, яғни шиыршық бойынша оқиға болған жердің
шетінен ортасына қарай (мәйітке, сейфке немесе шартты нүктеге қарай);
эксцентрикалық тәсіл (қарапайым тілде шиыршықты тарқату тәсілі), яғни оқиға
болған жердің шартты түрдегі ортасынан шеткері қарай;
жаппай қарау (фронталдық) тәсілі, яғни аумақты бастапқы деп алынған бір
шекарадан келесі шекараға бір сызық бойымен карау;
тетіктік (узловой) тәсіл, яғни іске маңызы бар түпнұсқалы ақпараттар
шоғырланған бөлме, ауланың бөлек бөлшектерін қарау.
Қарау тәсілінен қарау әдістерін ажырата білген жөн. Олар:
- субъективтік әдіс - тергеуші қылмыскер жүрген жолмен
жүріп отырып қарайды, яғни таңдай отырып қарау;
- объективтік әдіс - қылмыскердің жолына қарамастан оқиға болған жер
толығымен қаралады (жаппай қарау).
Оқиға болған жерді қараудың соңғы кезеңі төмендегідей әрекеттерден
тұрады:
қарау хаттамасын, жоспар, сызба және сұлбалар құрастыру;
қажет болғанда мәйіт саусақтарының көшірмесін алу (дактилоскопировать ету)
және оны моргқа жіберу;
алынған объектілерді буып-түю;
қарауға қатысушылардың өтініштерін қарастыру және шешу;
толықтылық және нәтижелілік көзқарасына қарай істелінген
жұмысқа баға беру.
Оқиға болған жерді қарау кезіндегі болжамдар. Оқиға болған жерді қарау
нәтижелері әдетте, тергеулік болжамдар құруға қажетті материалдар жинауға
мүмкіндік беріп, тергеудің дұрыс бағытын анықтауда елеулі рөл атқарады.
Тергеуші қарауға кірісе отырып, орын алған оқиға туралы нақты ой
қалыптастыруды жетекке алады. Ондай ойлар ретінде әдетте типтік болжамдар
жүреді. Осылайша, мәйіт табылған ақпаратқа қатысты тергеуші кісі өлтіру,
өзін-өзі өлтіру немесе абайсыздықта өлу оқиғасы орын алды деп жорамалдауы
мүмкін, ал дүкен есігіндегі бекіту құралдарының сындырылғандығы жайлы
мәлімет түсу негізінде ұрлық жасалды деген немесе жасағансу әрекеті
болғандығын болжайды. Қарау барысында дәлелдемелердің жиналуына қарай
типтік болжамдар нақтыланып, болжамсыз қарау мақсатты тергеу әрекеті бола
алмайтын сияқты.
Оқиға болған жерді қарау кезінде қолданылатын техникалық-
криминалистикалық құралдар мен тәсілдер. Іздер мен басқа да заттық
дәлелдемелерді оқиға болған жерден табу, бекіту және алу үшін тергеуші
криминалистикалық техниканың әртүрлі құралдары мен тәсілдерін қолданады:
объектілерді ерекше жарық түсіру жағдайларында немесе көру қабілетін
тікелей өзгерте отырып қарау; нақты іздерді айқындау қасиетімен көзге
түсетін заттарды пайдалану; объектілерді әртүрлі оптикалық құралдар
көмегімен қарау. Іздер мен басқа да заттық дәлелдемелерді бекіту
тәсілдеріне фотоға түсіру, із-дерді өлшеу, оларды суреттеу, схемалық
суреттемесін салу, көшірмесін алу, із қалған объектімен бірге алу және т.
б. жатқызуға болады. Тергеушінің қарау кезінде қолданатын техникалық-
криминалистикалық құралдары әдетте, арнайы жинақтарға енеді: оперативтік
және тергеулік чемодандар, кейде аталмыш жинақтар оқиға болған жерге бару
үшін жабдықталған арнайы автокөліктер ішінде де болады.
Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту. Оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекеті сияқты, оның нәтижелері процессуалдық түрде рәсімделгенде
ғана, іс үшін маңызы болады. Істі зерттейтін прокурор, мәніне қарай
қарастыратын сот оқиға болған жерді қараудың толымдылығын, әдістемелілігін
және дер кезінделігін тек осы қарау өндірісін көрсететін процессуалдық
құжаттар арқылы ғана талдай алады. Оқиға болған жерді қарау хаттамасы қарау
нәтижелерін көрсететін негізгі процессуалдық құжат болып табылады.
Оқиға болған жерді қарауға дайындалу оқиға болған жерге жеткенше келесі
әрекеттерден тұрады:
1. Хабарлаушыдан (орган бойынша кезекшіден, әкімшілік өкілінен жапа
шегушіден нақты не болғанын, оның болған уақыты мен орнын, мүмкін салдарын
білу қажет. Полиция қызметкерлерінен және басқа лауазымдық тұлғалардан
оқиға болған жерде кім бар екенін, оқиға болған жерді тез арада
жету қажеттілігі бар ма. Бұл мәліметтер біраз ұйымдық мәселелерді шешу
үшін қажет.
2. Оқиға болған жерде жәбірленушілерге тез арада көмек көрсету
қажеттілігін білу, сонымен қоса оқиға болған жерді қоршаған учаскелерде
тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажет пе соны білу.
Анықтау органына оқиға болған жердің күзетін камтамасыз етуді және сол
жерге жеткенше қылмыс фактісін тапқан адамдар мен іздердің өшпеуін және
болған оқиғаның куәгерлерінің сол жерден кетпеуін қамтамасыз етуді
міндеттеу.
3. Жедел-тергеу тобын құру шаралары қабылданады. Жағдайды ескере отыра
оған маман-криминалист, сот дәрігері; қылмыстық іздеудің жедел қызметкері;
экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі бөлімнің жедел қызметкері; жол
полиция қызметкері; учаскелік инспектор; кинолог; құқық қорғау органдарының
басқа да қызметкерлері (прокурор) кіреді. Олардың кейбіреуі тергеуші
келгенше оқиға болған жерде болуы мүмкін.
Жедел-тергеу тобын қысқа мерзімде құру үшін оқиға болған жерді қарауға
қатысуға шақырылуы мүмкін адамдардың мекен жайлары мен телефондары,
тізімдері болуы шарт. Көптеген құқық органдарындағы орган бойынша кезекшіде
алдын ала дайындалған белгілі бір қылмыстар категориясы бойынша (ұрлық,
тонау, кісі өлтіру). Оқиға болған жерге баратын жедел-тергеу тобының аты-
жөні туралы тізімі болады. Бұл жедел-тергеу тобын құруды жеңілдетеді және
осы топқа тартылған адамдардың, қылмыстың осы түрін ашудағы тәжірибелері
қарау үрдісіне оң ықпал етеді.
4.Дайындық кезеңінің осы сәтіңде сырт куәгерлер шақырылады,оқиға болған
жерге келгенде оларды шақыру мүмкіндігі бола бермейді, (мысалы, қарауды
түнде жүргізгенде немесе орманда, адам жоқ жерлерде). Сонымен қоса тергеу
практикасында ондай оқиғалар болған, егер сырт куәгер ретінде оқиға болған
жерде адамдар тартылса кылмыскердің өзі де "қызметін" ұсынуы мүмкін. Мұның
кері әсері айдан анық: ол қараудың барлық нәтижелерін білумен қоймай, кейін
оқиға болған жерде өзі қылмыс арқылы қалдырған іздерді оқиға болған жерде
өзінің сырт куәгер ретінде болуымен түсіндіруі мүмкін, және мұндай
түсініктемені тергеушінің жоққа шығаруы оңай болмайды.
5. Аппаратура, құрал-жабдық, қосымша құралдар және басқа материалдар
және ақпарат көздерін, ақпарат тасушыларды анықтау, тіркеу үшін, осы
ақпаратты қылмыс процесінде осы ақпаратты қолдану ретінде түсіндірілетін
техника-криминалистік құралдарды дайындау.
Техника-криминалистік құралдар әртүрлі. Пайдалану мақсатына орай
төмендегідей бөлінеді:
а)іздеу мақсатында қолданылатын заттар;
б)обьектілерді тіркеу мен алу құралдары;
в)обьектілерді зерттеу кұралдары;
г)техника- криминалистік із жасау заттары[4, 15];
Оқиға болған жерді карау кезінде әртүрлі техника - криминалистік
құралдар қолданылады. Оқиға болған жерді қарауда іздеу құралдарынан
көрінбейтін, әлсіз көрінетін және микроскоптың обьектілерді: саусақ іздері,
киім талшықтары, шаң, шаш және тағы басқа сол сияқты іздеу, табу құралдары
кеңінен қолданылады.
Осы мақсатта жарық түсіргіші бар криминалистік арнайы үлкейткіш,
алюминий, графит ұнтақтары, қорғасын тотығы, сутегі арқылы қалыпқа
келтірілген темір кеңінен қолданылады. Түрлі - түсті материалдардағы (қағаз
ақшадағы, лоторея билеттеріндегі және тағы басқа сол сияқты) қол
саусақтарының ізін анықтау үшін арнайы "квант" ұнтағы пайдаланылады,
қағаздағы қол саусақтарының ізін анықтаудың жақсы заты йод қосымшасы болып
табылады, оған арнайы "кит" құралы қолданылады, сонымен қоса осы іздерді
бекіту үшін арнайы крахмал қағазы ойлап табылған.
Микрообьектілерді табу үшін үлкен ұлғайтқышы бар, ультрафиолетті жарық
түсіргіші бар ("УК-1", "ОЛД-41", "квадрат") кұралдар қолданылады.
Ультрафиолеттік сәулелер шашыраған қан дақтарын, талшықтарды зерттеуге
арналған. Атыстың іздерін (жанбай қалған үнтақтың, ыстың) , темір
үгінділерін сонымен қоса инфрақызыл сәулені жұтатын обьектілердің іздерін
іздеу "С- 70", Ворон- 3" құралдары арқылы жүргізіледі [5, 78].
Осы топқа металл объектілерін (уық және дәрімен ату қарулары; оқтар;
гилзалар, бұзу қарулары) іздеу құралдары да жатады. Олардың ішінде салмағы
35 кг дейін қара металдан жасалған объектілерді тауып ала алатын магнитті
іздеп-көтергіш кең тараған. Ғимараттар мен құрылғыларда жасырылған металл
объектілерін іздеуге және ашық жерде де іздеуге МИП немесе Ирис, ал
суда Ирис-П (40 м тереңдікке дейін) металліздегіш қолданылады. Киімнен,
қол жүгінен, төсек-орнынан, жиһаздан іздеуде-шағын көлемді электрлі Гамма
металліздеушісі пайдаланылады.
Іздеу мақсатында жұмсақ жиһаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР
ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап-жүргізу әрекеттері.
1.3 Қарау барысында қолданылатын ғылыми-техникалық құралдарды дайындау
ІІ ТАРАУ ҰРЛЫҚ БОЙЫНША ОҚИҒА БОЛҒАН ЖЕРДІ ҚАРАУДЫҢ ТАКТИКАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді жалпы шолып қарау
2.2 Ұрлық қылмыстары бойынша оқиға болған жерді егжей-тегжейлі қарау
2.3 Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Бөтен адамның мүлкін жасырын ұрлау (ұрлық, ҚР ҚК 175-бап ) Қазақстанда
кең тараған қылмыс болып табылады.
Соңғы жылдардың практика материалдарын жинап, қорыту адамдардың топ
болып ұрлық жасау көлемінің өскенін көрсетеді.
Қылмыстық топтардың конспиративтік дәрежесінің жоғарылығы,
ұрланғандарды өткізудің жолға қойылған жүйесі, әртүрлі техникалық және
көліктік құралдарды қолданулары оларды ерекшелендіреді.
Қылмыскерлер мен қылмыстық топтардың көбісі ұрлық объектісін таңдауда
ол туралы ақпарат жинайды, бақылау жүргізеді, арнайы құралдар дайындайды.
Қылмыс жасау үшін ыңғайлы уақытты белгілейді.
Бөтен адамның мүлкін ұрлаудағы зор үлес салмақ және бір оның
тенденциясы жағынан ішкі істер органдарының қызметінің әсіресе төменгі
саптағы әлсіз ұйымдық, құқықтық және техникалық қамтамасыз етілуіне, ол
екінші жағынан жыл сайын мыңдаған қылмыстық істердің тоқтатылуына алып
келуде.
Қылмыстың өсу қарқыны мен ауқымы оны әлеуметтік реформаларды іске
асыруға бөгет болатын, азаматтардың өз өмірлері мен әл-ауқаттарына
алаңдаушылығын туғызытын, өкімет пен басқару органдарына, жүргізіліп
отырған мемлекеттік саясатқа сенімді төмендететін басты факторлардың біріне
айналдырды. Қылмыс құрылымы мен динамикасындағы кері тенденциялар соңғы бір
жарым жылда ерекше байқалды, өйткені оның жалпы деңгейінің өсуіне
түрғындардың тұрмыс деңгейінің қатты төмендеуі және қоғамдық өмірдің барлық
саласына қылмыстың дендеп енуі септігін тигізген. Зорлық көрсету арқылы
жасалатын ауыр қылмыстар саны қарқындап өсуде. Қылмыс күн өткен сайын
ұйымшыл және кәсіпқой сипатқа ие боп барады.
Жасалған қылмыстардың қатыгездігі күшеюде және олардың салдары да
артуда, қылмыскерлердің әшкерелеуде өз өзін қорғау деңгейі өсуде, құқыққа
қарсы жауапкершілікке тұрғындардың көп бөлігі тартылуда. Қазіргі заманғы
қылмыстың жарқын бір тенденциясы ол қылмыстық құрылымдардың экономикада,
саясатта, мемлекеттік билік және басқару жүйесінде беку талпынысы болып
отыр. Халық шаруашылығы қызметінің пайдалы салаларымен ресурсқа бай
территорияларды иелену үшін болатын қатты бәсеке кезінде қылмыстық орта
ұйымдасады және қаруланады, өз қызметіне басқару аппаратын тартады және заң
шығару, атқару органдарына енеді.
Бұған едәуір дәрежеде капиталдың, қаржы және материалдық ресурстардың
пайда болуы мен қозғалысына мемлекет және бүкіл қоғам тарапынан тиімді
бақылаудың жоқтығы септігін тигізуде.
Азаматтардың көпшілік бөлігінің мемлекеттік мүлікті жекешелендіру
үрдісінен тыс қалуынан және қылмыстанған нарықтық қатынастар жағдайында
экономикалық мінез құлықтық амалдардың жоқтығынан тұрғындардың экономикалық
құқық бұзушылықтармен қьлмыс
қатысты виктимділігі өсті. Азаматтардың мүліктерімен меншік
құқықтарының қозғалу деңгейі өте төмен болып отыр. Елдегі жүргізіліп
отырған өзгерістердің әлеуметтік мәртебелерінің тез өзгеруі әлеуметтік
қарама қайшылықтарды шешудің қылмыстық көш қолдану әрекеттерінің кеңінен
таралуына әкеліп отыр.
Тұрғындардың өмір сүру деңгейінің төмендеуі, жұмыссыздық, жалақының
уақытылы төленбеуі, тұрғындардың әлеуметтік қорғалуының әлсіздігі соның
салдары іспетті мүлікке қатысты қылмыстар жасауға дайын мүліксіз
элементтердің үлесінің артуы босқындардың болуы жекешелендірудің түсініксіз
үрдістері, жеке құрылыстар торабының кеңейуі, объектілерді қылмыстық қол
сұғушылықтан қорғауға қажетті құралдардың жоқтығы -осының бәрі бөтен
біреудің мүлкін ұрлауға әкелетін себептердің бір бөлігі ғана. Қылмыстық
тактиканың дамуының алғашқы кезеңінде кеңестік криминалистика оқиға болған
жерді қарау деген ұғымды білмеді.Криминалистиканың алғашқы оқулықтарында
қылмыстық тактиканы баяндау қылмыс болған жерді қараудың мақсатын
анықтаумен шектелді. Оқиға болған жерді кез келген тұрғыдан қараудың
мақсаты қылмыскердің жеке басын анықтауға көмектесетін белгілерді, сол
жерде табылған заттар, іздер арқылы анықтау.
Кеңестік криминалистикада оқиға болған жерді қарау ұғымының пайда
болуы Якимов И.Н, Грамов В.И, Тарасов - Радионов, Винберг А.И сияқты
ғалымдардың атымен байланысты. Осылардың ішінде ең дұрыс анықтамасын
Винберг А.И келесі түрде берген болатын: Оқиға болған жерді қарау -қылмыс
іздерін меңгеру, анықтау үшін сонымен қоса болған оқиғаның жағдайларын
анықтау үшін оқиға механизімін меңгеруге бағытталған тергеулік әрекет.
Оқиға болған жерді қарау анықтамасының әркез өзгергеніне қарамастан ол
түсінік отандық криминалистикаға нық кірді.
Көптеген қылмыстық істер бойынша оқиға болғап жерді қарау алғашқы
тергеу бағытын анықтайтын тергеулік іс-әрекет болып табылады. ¥рлық, тонау,
кісі өлтіру, көлік апаты және т.б қылмыстар нәтижесінде қылмыскердің іс-
әрекетінен кейбір жағдайларда жапа шегушілердің іс-әрекетінен туындайтын
әртүрлі іздер қалады. Мұндай іздерге адамның қолы мен аяғының іздері, бұзу
құралдарының, суық қарулардың, қанның, шаштың және т.б. іздер жатады. Оқиға
болған жерде қылмыскер тастап кеткен әр түрлі қылмыс құралы, киімдер,
темекі тұқылдары, қағаз қалдықтары және т.б. болуы мүмкін. Мұндай іздер мен
заттар оларды ұтқыр пайдаланса қылмысты тергеу мен ашуда маңызды рөл ойнауы
мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау жеңіл деп шаруа ойлау қателік болар еді. Қарау
үрдісінде пайда болатын қиындықтар алдында әртүрлі қателіктер кетуі мүмкін.
Сонымен қоса шиеленіскен психологиялық атмосферада жұмыс істеуге дайын болу
керек, өйткені оқиға болған жерді жапа шегушінің мүрдесі, қайтыс болған
адамның туыстарының қайғысы мен көз жасы бәрі оқиға болған жерді қарау
едәуір қиындауы мүмкін. Кейде лас және жағымсыз жұмыстарды, мысалы қоқыс
контейнерлерін қарауға, бұзылып кеткен мүрделерді жерден қазып алуға, судан
шығаруға тура келеді[1,25].
Қылмысты ашудағы жұмыс деңгейін бағалай отыра, тергеушінің
кәсіпқойлығы, осы тергеу әрекетін жүргізуге септігін тигізетін анықтау
органы қызметкерлерінің де кәсіпқойлықтары нақты көрінбейді. Көптеген
тергеуі жедел уәкіл қызметкерлері қылмысты жасыру әдістерін аз біледі,
оларды болған жерді тауып алу мүмкіндігіне көңіл бөлмейді. Зерттеу
көрсеткендей зерттелген істер бойынша қылмыскерлердің 30% қылмыс орнында із
қалдырмаудың амалын жасағаны, ал 25,6% қылмыс қаруларын, іздерін жойып
отырған.
Тергеудің бастапқы кезеңінде қылмысты ашу жұмысын жақсартудың едәуір
резерві тергеу мен анықтау (жауап алу) қызметкерлерінің шебері артуын
қамтамасыз ету сонымен қоса ізді іздеп, таба білу болып табылады. Осыған
байланысты осы дипломдық жұмыстың мақсаты оқиға болған қарау тиімді және
нәтижелі жүргізуге қатысты практикалық ұсыныс ойлап табу.
Осы дипломдық жұмыста криминалистика жөніндегі оқулықтармен
қосатергеулік іс әрекеттерді жүргізу тактикасы, қылмыстың кейбір түрлерін
тергеу әдістемесі бойынша жұмыстар қолданылады. Терминдер мен ұғымдарды,
анықтауда атақты ғалым Р.С.Белкиннің криминалистік сөздіктері пайдаланылды.
Қолданылған әдебиеттер арасынан А.А. Левидің жалпы редакциясымен
жазылған Оқиға болған жерді қарау 1979 ж, 2-басылым 1982ж жұмысын атап
өтуге болады. Осы күнге дейін оқиға болған жерді қарауды жүргізу жөнінде
толық және кең қамтыған жұмыс жоқ деп айтуға болады. 90жылғы шыққан біраз
жұмыстардың көптеген бөліктері А.А. Левидің Оқиға болған жерді қарау
еңбегінен тікелей алынғандықтары байқалады.
О.Я. Баевтің Тергеу іс - әрекеттерінің тактикасы (1995ж ) деген
еңбегін атап өтуге де болады. О.Я. Баевтің жұмысы қарапайым тілде жазған,
сонымен қоса онда практикадан алынған мысалдар көп келтірілген. Көлем
жағынан шағын жұмыста О.Я. Баев оқиға болған тақырыбын жерді қарау
тақырыбын әжептәуір толық және кең қарастыра білген.
Ұрлықтармен байланысты қылмыстар жөніндегі оқиға болған жерді қарау-
едәуір кең тақырып, оны бір дипломдық жұмыстың шегінде толық қарастыру
мүмкін емес. Сондықтан келесі міндет жұмыстың шегінде қарастырып отырған
тақырыпты кеңірек қамту болды.
Және тілек ретінде айтар болсам оқиға болған жерді қарауда өзіне
елемеушілікті көтермейді, оны жүргізуге неғұрлым ықтиятты болсаңыз істі
одан әрі тергеуде кедергі аз болады.
Осы жұмыстың мақсаты осы саладағы өте маңызды мәселелерді қойып қарауға
деген талпыныс. Теориялық білім мен құқықтық қолданушылық
практикалық аралық ұстанымын бір ізділікпен жүзеге асыру,
жасалатын ұрлықтардың сипаты мен құрылымы туралы шынайы көзқарас
қалыптастыруға, ашкөздік қылмыстың бүгінгі жағдайын талдауға, осы
қылмысқа қарсы әрекеттердің формасын қалыптастыру мен жүзеге асыруға әсер
ететін басты факторларды даралауға мүмкіндік береді.
І ТАРАУ ЖЕКЕ МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖӘНЕ
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ, ОСЫНДАЙ САНАТТАҒЫ ҚЫЛМЫСТАР БОЙЫНША КЕЙБІР
ТЕРГЕУ ӘРЕКЕТТЕРІН ЖҮРГІЗУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Ұрлықтың қылмыстық-құқықтық және криминалистикалық сипаттамасы
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 175-бабына сәйкес ұрлық,
яғни бөтен мүлікті жасырын ұрлау.
¥рлықтың объектісі болып меншік табылады. Қарастырылып отырған қылмыс
заты ретінде шын мәнінде нақты құндылығы бар материалдық дүние заттары
түріндегі бөтен мүліктер жүреді.
Ұрлықты сипаттайтын белгі - ұрлаудың жасырын тәсілі. Жасырын
ұрлауды саралау үшін мүлікті алу зат иесімен қатар, оны күзететін немесе
басқа да адамдарға белгісіз, көзге түспейтіндей болу керек. Аталмыш қылмыс
түрі аяқталды деп кінәлі затты шын мәнінде иемденген кезде емес, ол затты
алып білгенінше пайдалану мүмкіндігі болған мезеттен бастап саналады.
¥рлықтың субъективтік жағын сипаттайтын белгілер қатарына кінә түрткі
(мотив) және қылмыс мақсатын жатқызуға болады. Субъективтік жағынан ұрлық
тікелей қасақаналықпен жасалынатын іс-әрекет.Ұрлықты жасай отырып, кінәлі
өз қимылдарының заңсыз екендігін және мүлікті жасырын иемденетіндігін
сезінеді. Ұрлықтың қозғамы болып пайдакүнемдік табылады.
Жәбірленуші және басқа адамдарға білдіртпей қимылдауына сенімді болған
кінәлі мен мүлікті жасырын қымқыру тәсілі - ұрлықты тонаудан және шабуыл
жасап тонаудан ажыратады. Заңсыз біреудің үй-жайына, бөлмесіне немесе басқа
да қоймасына кіре отырып ұрлық жасағаны үшін заңда ауырлататын жауаптылық
көрсетілген. Осымен ол алаяқтықтан немесе қорқытып алушылықтан ажыратылады.
Бөтен мүлікті ұрлауды тергеу әдістемесіндегі анықтауға жататын
жағдайлар:
ұрлық фактісі болды ма;
ұрлықты жасау тәсілі;
ұрлықтың жағдайы (уақыты, орны және т. б.);
ұрланған зат нақты кімдікі;
нақты не нәрсе ұрланды (заттарды және олардың белгілерін тыңғылықты түрде
суреттеу);
ұрланған заттың құны;
ұрлыққа катысқан барлық түлғалардың жеке басы;
егер ұрлық топпен жасалынған болса, онда әрбір топқа
қатысушының рөлі;
қылмыстан келген жалпы зиян мөлшері;
- ұрлық жасауға итермелеген жағдайлар.
Аталмыш қылмыс әртүрлі жерлерде жасалынады. Көбіне ұрлық жасалынатын
жерлерге дүкендер, қоймалар, басқа да құнды және бағалы заттар сақталынатын
әртүрлі орындар, азаматтардың пәтерлерінен және қора-аулаларынан, сондай-ақ
вокзалда, поезда қол жүктерін, адамдардың көп жиналған жерлерінде (базар,
автобус, жәрмеңке сияқты) қалтадан ұрлық жасау жатады.
Ұрлық затына ақша, әшекей заттар, күрделі тұрмыстық техника (телевизор,
үн және бейнетаспа, компьютерлер, көлік құралдары, қымбат ыдыстар,
коллекциялық заттар, иконалар, көне жазулар және антиквариат және
басқаларды жатқызуға болады.
Ұрлық жасаудың негізгі тәсілдері:
1) бөтен мүлікті үй-жайдан ұрлау:
- бұзу арқылы;
- бұзусыз;
2) сенімділікті пайдалану арқылы жасалынатын ұрлықтар:
- үй-жайға кіру арқылы;
- үй-жайға кірмей;
3) үй-жайға кірумен байланысты емес жасалынған ұрлықтар:
- қалтадан ұрлау (соның ішінде сумканы және қалтаны тілу арқылы
жасалынғандар);
- маскүнемдердің қалтасынан алып қою;
- чемодан, сумка, велосипед және заттарды
ұрлау;
вокзалдағы жүк сақтау автоматты камераларынан ұрлау;
автокөліктерден ұрлық жасау [2, 225].
Ұрылар үй-жайға құлыпты, есікті, терезені бұзу немесе қабырғаны
төбесін, еденін қирату арқылы енеді. Құлыптар қиратылады немесе желбезекті
кілт (отмычка) не таңдалған кілтпен ашылады. Есіктің өзін көсігінен ұрып
шығарады, есіктегі құлыптарды қылмыскерлер кесіп алады немесе жабу
механизімін теседі; терезелерді сындырады немесе кесіп алады (пластырь
көмегімен); кірпіштен жасалған қабырғаларды дөрекі балға (кувалда),
шлямбурмен жарып кіреді. Қалтаға түсу екі тәсілмен жасалынады: қандай да
бір затпен бүркемеленіп немесе ондай затсыз сығылысқан кезде.
Ұрылардың бүркемелеу заттары ретінде емшектегі баланы, гүлшоқтарын,
кішкентай иттерді, мысықтарды пайдаланғандығын тәжірибе байқауға
болады.Ұрлықтың жасалу тәсілін анықтау оны әшкерелеу үшін елеулі болып
келеді.
Тергеуді жоспарлау
Осындай санаттағы істер бойынша типтік болжамдардың үш түрі болады: а)
ұрлық шынында да болған; ә) ұрлық болмаған, арыз жасаушы арам ниетсіз
жаңылысқан (құлыпты бүзақылар сындырып, мүлікті үй иелеріне айтпай, олардың
туысқандары басқа жерге көшірген және т. б.); б) ұрлықты жасағансу.
Қылмыстық іс қозғауға кажетті және тергеудің алғашқы кезеңін жоспарлау
үшін керек түпнұсқалы мәліметтер мыналар жатады:
мемлекеттік, қоғамдық және басқа да жалпы мүлікті ұрлау жөнінде
лауазымнан, объект басшысынан немесе ұрлық фактісін тікелей тапқан тұлғадан
келіп түскен хабар. Арыз жасаушыдан жауап алу, оқиға болған жерді қарау,
куәлардан, соның ішінде объектіні күзеткен қызметкерлерден жауап алу
жоспарланады. Кінәлілерді және ұрланған мүлікті іздеу және анықтауға
қатысты жедел іздестірушілік шаралары да алдын-ала қарастырылады;
үй иесінің немесе басқа да тұлғалардың пәтерден ұрлық жасалғандығы туралы
арыз жасауы. Арыз жасаушыдан (жәбірленушіден) жауап алу, оқиға болған жерді
қарау, куәлардан жауап алу, қылмыс және қылмыскер іздерін сараптамалық
зерттеуден өткізу, іздеу салу шараларын жүргізу бойынша жоспар алдын-ала
қарастырылады;
сапар кезінде қол жүгі ұрланғандыгы жайлы жолаушыдан келіп түскен арыз.
Арыз жасаушыдан жауап алу, куәларды анықтау және олардан жауап алу, көлік
құралы қызметкерлерінен (жол серік автобус жүргізуші және басқалар) жауап
алу, іздеу салу шараларын іске асыру жоспарланады;
көлік құралы ұрланғандығы жайлы иесінен келіп түскен арыз. Ұрлықты анықтау
жағдайлары, ұрланған көлік құралының белгілерін туралы арызданушыдан жауап
алу, оқиға болған жерді қарау (тұрақ, гараж), куәгерлер мен куәлардан жауап
алу жоспарланады;
анықтаған сәттен бастап, қалтаға түсу жайлы арыз жасау.Ұрлық заты, оны
анықтау жағдайлары бойынша арыз берушіден жауап алу, кінәліге іздеу салу,
кейде жәбірленушінің өзінің қатысуымен;
анықтау органының ынтасымен (оперативтік деректер негізінде). Тергеу
жоспары жедел іздестірушілік шараларымен ұштастырылады;
қылмыскерді ұрлық үстінде немесе жасағаннан кейін бірден ұстау.
¥сталғаннан жауап алу, жеке басын және үй-жайын тінту жоспарланады.
Үй жайға ену сияқты біліктілік белгісінің және мұндай ұрлық үй- жайға
ену арқылы жасалумен байланысты азаматтардың жеке мүліктерін ұрлаудың
біліктілігінің басқа мәселелерінің пайда болу тарихын қысқаша қараймыз.
Басқа мемлекеттердің заңнамасының дамуының оң тәжірбиесін пайдалана
отыра заң шығарушы жоғарыда керсетілген біліктілік белгісін басқаша
қалыптастырады Біріншіден, үй - жайға ену түсінігі заңнамада қолданылып
жүрген (бұрынғы кеңестік республикалардың заңнамасымен салыстырғанда) үй -
жайға ену түсінігімен салыстырғанда кең ұғымды білдіреді. Екіншіден, осы
біліктілік белгісінің орны өте жақсы шешілген: ол өте қауіпті рецидивистпен
бір нормаға біріктірілмеген.
ҚР ҚК 175 - бабының бірінші тармағында ұрлық былай сипатталған: ұрлық
бұл бөтен біреудің мүлкін жасырын ұрлау.
Заң ұрлықты жасырын ұрлау деп анықтайды. Ұрлықтың қымқырудың басқа
нысандарынан басты ерекшелігі мүлікті алу және иелену әдісінде. Бұл ұрлық
туралы көпшілік қабылдаған анықтамаға дәлірек келетін жасырын әдіс ретінде
сипатталады.
¥рлау етістігі жасырын, тығым қимылдау дегенді білдіреді.
Жасырын ұрлық мүлік тиесілі меншік иесінің келісімінсіз, одан тасалау
арқылы мүлікті иемдену болып табылады.
Жай пәтер тонау немесе өндірістік ғимаратқа, кеңсеге, қоймаға заңға
қарсы кіру соған мысал бола алады. ¥рлық иесінің көзінше де жасала береді,
мысалы қалта тонау. ¥рлық жәбірленушіден оның дәрменсіздігін пайдалана
отырып немесе ес - түссіз жатқандығын пайдалана отырып мүлкін иелену боп
табылады.
Ұрлық бөтеп адамдардың көзінше де жасала береді, өйткені олар ұрының іс
- әрекетінің заңсыздығын аңғармауы да мүмкін. ¥ры мүліктерге өзі ие
екендігін көрсете білсе көпшілік сырт адамдар ешнәрсе сезбей қалады.
¥рлықты ашық түрде жасалатын тонаудан жекелеп алған дұрыс. Егер
қылмыскер ұрлықты құпия жасадым деп қате есептесе, яғни онда қылмыс
көпшіліктің көзінше жасалған, ал жәбірленуші бәрін көрсе, онда жасалған
әрекет оны пиғылына орай ұрлық ретінде қабылдану керек.
¥рлық зорлықсыз жасалған қылмысқа жатады. Сондықтан оның әрекетін
бақылау мүмкіндігінен күштеу арқылы айрылған (есінен танған, басқа бөлмеге
қамалған) тұлғаның мүлкін иеленуді көрсетілген зорлықтың сипатына орай
біліктеу (саралау) қажет.
Енді талан-тараждың не екенін қарастырайық. Жымқырудың астары ҚР ҚК
баптары бойынша бөтен біреудің мүлкінің осы мүлік иесіне зиян келтіріле
отырыла құқыққа карсы, қайтарымсыз ашкөздік мақсатпен алынуы түсіндіріледі.
Алу дегеніміз меншік иесінің немесе басқа заңды иесінің мүлігін кінәлі
тараптың іс жүзінде иеленуі.
Бөтен мүлікті өз кәдесіне жарату дегеніміз кінәлінің заңсыз алған
мүліктерді иеленіп, жұмсау болып табылады.
Қымқыраудың ең маңызды екі белгісін қарастырайық - бұл заңға қарсылық
пен қайтарымсыздық
Бөтен мүлікті алудың заңсыздығы мен өз пайдасына жаратуы, кінәлінің ол
мүліктерді иесінің немесе заңды қожайынының келісімінсіз іс жүзінде
иемденуі.
Мүлікті қымқырған адам оны иемденсе де, пайдаланса да өз меншігі сияқты
бәрібір зандық тұрғыдан меншік иесі боп табыла алмайды. Қымқыру, меншік
иесінің қымқырылған мүлікке деген құқығының жоғалғанын білдірмейді.
Заңдылығы субъектімен дауға түсіп жатқан мүлікті алу қымқырауды
қалыптастырмайды. Мұндай іс - әрекеттер мысалы өз бетімен басқару сияқты
басқа қылмыстар үшін жауапкершілікке тартқызуы мүмкін.
Бөтен мүлікті алудың қайтарымсыздығын егерде кінәлі оны тегін иеленсе
орнына ештеңе бермесе ( мысалы тауардың бағасын заңсыз төмендету) сонда
байқауға болады.
Бөтен мүлікті алудың кайтарымсыздығы меншік иесіне немесе мүліктік
зиянның басқа иесіне тиетіндей қоғамдық қауіпті салдардың пайда болғаның
білдіреді.
Әрі қарай ұрлық ұғымына кіретін бөтен мүлік сөз тіркесін
қарастырамыз.
Қымқыруды жүзеге асырғанда бөтен мүлікті иемдену оны меншік иесінен
(немесе басқа біреудің күзетіндегі мүлік) алуды білдіреді. Егер мүлік
белгілі бір себептермен меншік иесінің қарамағынан шығып қалса ондай затты
иемдену қымқыру болып есептелмейді. Тауып алғанды немесе кінәліде кездейсоқ
болған мүлікті иелену кылмыс ретінде қарастырылмайды. Меншік иесінің
қарамағындағы деп тек қана арнайы қозғалатын, жасырылған мүлік қана емес,
оның шаруашылық аумағындағы уақытша қараусыз қалған меншік иесімен
жоғалтылмаған мүлік саналады.
Қымқыруды анықтаудағы басты түсініктердің бірі мүлік анықтамасы.
Меншікке қатысты қылмыстық мүліктік қылмыстар қатарына жатқызылуы тегіннен
тегін емес. Мүлік, қымқыру заты болып табылады, оны мүліктің қоғамдық
қатынастар объектісінен айыра білген жөн. Қымқыру заты әркез материалдық
әлемнің бөлшегі болып табылады, яғни заттық белгісіне ие. Идеялар,
көзқарастар, адам зердесінің көріністері мүліктік қылмыстағыдай қышқыру
заты болып табыла алмайды. Интеллектуалдық меншікті қымқырылуы туралы
бейнелік мағынада ғана, мысалы авторлық құқықты бұзылуы сияқты айтуға
болады [3, 225].
Электр немесе жылу энергиялары (заттық белгісінің жоқтығынан қымқыру
заты болып табыла алмайды. Қымқыру заты болып өзінің шынайы жағдайына
байланысты табиғи байлықтар да бола алмайды.
ҚР ҚК 175-бабы ұрлықтың үш түрін қарастырады: қарапайым (негіз құрам,
175-бап, 1-тармақ), білікті (175-бап, 2-тармақ) және аса білікті (175-бап 3-
тармақ).
Ұрлықты сараптау көп жағдайда ұрлықтың бір түрін екінші түрінен
ерекшелендіретін белгілерді дұрыс түсінуге байланысты, ол өз кезегінде
ауырлататын мән-жайды дұрыс түсінуге әкеледі.
Ұрлықтың өлшемі - қылмыстың қоғамдық қаупінің дәрежесін анықтайтын
негізгі және жазалаудың өлшемі мен сипатына әсер ететін критерии.
Ірі өлшемдер — ұрлықты аса ауырлататын үш жағдайдың біреуі. ¥йымдасқан
топпен жасалған немесе бұрын екі немесе бірнеше рет ұрлық үшін сотталған
тұлға мен жасалған ұрлықпен қоса ірі көлемдегі ұрлық ауыр қылмысқа жатады.
Ірі көлем деп қылмыс жасалған сәтте ҚР заңнамасымен белгіленген төменгі
жалақыдан 500 рет жоғарғы мүлік құны мойындалады.
Сот-тергеу практикасы көрсеткендей білікті ұрлықтар ең кең таралғанда
жатады. Мұндай ұрлықтарға: алдын ала келісім бойынша топпен жасалған ұрлық,
азаматқа едәуір зиян тигізе отырып жасалған ұрлық, заңсыз ену арқылы
жасалған ұрлықтар жатады.
Ауырлатпайтын мән-жайы бар ұрлықтарға бір тұлғамен ірі емес көлемде
бірінші рет үй-жайға заңсыз ену арқылы жасалған ұрлықтар немесе бұрын ұрлық
пен қорқытып-үркіту екі-үш рет сотталмаған тұлғамен жасалған ұрлықтар
жатады. Мұндай ұрлықтар орта ауырлықты қылмыстарға жатады.
¥рлықтар мемлекеттік, ұжымдық, жеке меншіктегі құқықтағы азаматтар мен
ұйымдардың мүлкіне қол сұғатын қылмыстың негізгі түрлерінің бірі болып
табылады. Өз сипатына сай ұрлықтар әр түрлі. Пәтерлерден, мемлекеттік
объектілерден, дүкендерден, қоймалардан ұрлау, көлік қүралдарын ұрлау,
қалтаға қол салу сияқты ұрлықтар бар. Аталғандардың ішінде пәтерлерден және
әр түрлі ұйымдардан ұрлау кеңінен таралған.
Көбінесе жасалған ұрлық туралы хабарлар азаматтарда немесе дүкен
директоры, үй басқармасы, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық басшылары сияқты
лауазымды тұлғалардан көп түседі. Көбінесе жасалған ұрлық туралы ақпарат
анықтау органдарына жедел қайнар көздерден белгілі болады. Бұл көбінесе
ұрлық аз сомаға жасалғанда немесе жәбірленушілер қылмыскерлердін ұсталуына
және ұрланған мүліктердің қайтарылуына сенім болмайды, сондықтан ұрлық
туралы олар айта қоймайды. Сауда ұйымдарында осындай қылмыстар жасалғанда
лауазымды түлғалар ұрлыққа байланысты тексерудің жүргізілуінен
қауіптенулері себепті тиісті жерге хабарлай қоймайды, өйткені мұндай
тексерістер артық тауарларды сату, тауарларды сұрыптау, ұрлық сияқты өз
былықтарын ашуы мүмкін.
¥рлықты тергеу мақсаты оқиға болған жерді тиянақты зерттеу, іс бойынша
заттық айғақ болатын іздер мен заттарды тауып жинау сияқты іс-әрекеттен
басталады. Оқиға болған жерге бармас бұрын жәбірленушіден қалыптасқан
ахуалды бұзбауды, ал лауазымды тұлғалардан ол жерді күзетудін шараларын
қамтамасыз етуді өтінеді.
Ұрлық болған жерге шығу жасалған қылмыс туралы хабар алынғаннан кейін
мүмкіндігінше тезірек болуы тиіс. Тергеуші жедел-тергеу тобына қылмыстық
іздеудің жедел кызметкерлерін, криминалист-маманды із кесуші қызмет иті бар
кинологты сол учаскенің учаскелік инспекторын қосады. Егер де сараптау-
криминалистік бөлімнің қарамағында қозғалмалы криминалистік лабораториялар
болса тіпті жақсы, олар ірі көлемдегі ұрлықтар жасалғанда маман-
криминалистерге аса қажет.
Оқиға болған жерге келген бетте ол жерден тез арада бөтен адамдар
кетіріледі және куәлерден жауап алынады, олардан кім бірінші ұрлықты
байқады, ахуалды қандай өзгерістер болды, кімде-кім қылмыскерді немесе
күмәнді адамда көрді дегендей ақпараттар алынады. Соңғы жағдайда жедел
қызметкерлердің күштерімен жаңа іздердің соңынан іздеу
ұйымдастырылады.
Оқиға болған жер туралы жалпы түсінік алынғаннан кейін және қараудың
шекарасын және бірізділігін анықтағаннан кейін тергеуші келесілерді
анықтайды: қылмыскер тұрғын жайға қалай енді, қандай заттарға сүйенді, қай
бағытта тығылды, көрінбей тығыла алды ма; оқиға болған жерде қандай іс
қалды және қылмыскер өзімен немесе өз киімімен не алып кете алды;
қылмыскердің кәсібін сездіретін оның сыртқы пішініне, жеке басына, қатысты
қандай да бір белгілер бар ма; қылмыскерлер қанша болды және ол ұрланған
құндылықтардың орны туралы белгілі болды ма. Қарау кез ғимаратқа немесе
қоймаға ену жерлері ерекше қаралады, өйткені ол жерлерде саусақ іздері,
бұзу құралдарының іздері, аяқкиім іздері қылмыскердің киім матасынан түсіп
қалған жіп сабақтары немесе ол түсіріп алған заттар табы мүмкін.
Азық-түлік дүкендерінде ұрлық болғанда шоколад кәмпиттері, сыр,
алмалар сияқты қылмыскерлер жеуі мүмкін азықтарда тістердің іздері қалды ма
екен соған назар аударылады.
Бөгеттерден өту кезінде қылмыскерлер кейде байқамай қолдарын зақымдап
алады және сол жерлерден қан дақтары табылуы мүмкін, сол арқылы қан тобы
анықталады. Осындай маңызға, майлы заттармен араласқан саусақтардың іздері
де оларды алып, биологиялық сараптамаға жіберіледі.
¥рлық жасағанда қылмыскерлер көбінесе киім ауыстырады және оқиға болған
жерді қарағанда олардың киімдерін тауып алуға болады. Қалдырып кеткен бас
киімде иесінің аты-жөні жазылуы мүмкін. Қылмыскерлер түсіріп алған бет
орамал, бас киім, қолғап сияқты заттар арнайы таза пакеттерге салынады,
кейін олар күмәндіні табу үшін қызметтік іздеу итін пайдаланғанда қажет.
Қарау кезінде ұрланған тауарлардың төлқұжатын, этикеткасын, мата үлгісін
алу ұйғарылады. Қалған балама тауарлар түрлі-түсті үлбірге түсіріледі Мұның
бәрі сосын іздеу жұмыстарын едәуір жеңілдетеді.
Ұрлық жасағанда көбінесе әртүрлі көлік құралдары қолданылады. Сондықтан
қарау міндетіне қаралып жатқан объектінің орналасқан жеріне жапсарлас жерді
де қарау енеді, ол жерде доңғалақ іздері, аяқ-киім іздері, темекі
тұқылдары, ұрланып, түсіп қалған немесе жеке заттар табылуы мүмкін.
Оқиға болған жерді қарау хаттамасында үй-жайға ену жолдары, ахуал
табылған іздер және заттық айғақтар бәрі толық жазылады. Онда сонымен қоса
қандай заттық айғақтар алынды, оларды алу мен буып-түю әдістері
көрсетіледі. Суретке түсірілген объектілер тізіледі.
1.2 Тергеу әрекеттерін дайындап-жүргізу әрекеттері.
Тергеулік қарау – ол қылмыстық іс бойынша тергеу жүргізуде маңызы бар
объектілерді (олардың белгілері, қасиеттері, жағдайы, өзара орналасуы)
тергеуші немесе анықтаушының тікелей көру, бекіту және зерттеуімен
айқындалатын процессуалдық іс-әрекет.
Тергеулік қарау объект ретінде оқиға болған жер және оқиға болған
орынға жатпай аулалар мен бөлмелер, сондай–ақ бөлек заттар, құжаттар,
адамдар, мәйіттер және жануарлар жүреді. Тергеулік қараудың мағынасына өте
зор, оның себебі қылмыстың жасалу жағдайын көрсететін көптеген қажетті
іздердің бөлігі осы әрекетті жүргізу барысында табылады және зерттеледі.
Тергеулік қараудьң мәні — тергеуші өзінің сезімдік қасиеттерінің көмегімен
дәлелдемелік маңызы бар деректердің бар болуына және сипатына көз
жеткізуде. Тергеулік қарау барысында криминалистиканың арнайы әдістері,
оның ішінде іздер мен басқа да заттық дәлелдемелермен жұмыс жасаудағы
техникалық-криминалистикалық әдістер кеңінен қолданылады. Қараудағы
объектілерді қабылдау нәтижелерін тергеу оқиғасымен байланыстыру мақсатында
танымдық өңдеуден өткізген дұрыс.
Қараудың тергеу барысындағы маңызы өте зор. Қарау барысында қылмыс және
қылмыскердің тергеуге қажет іздері мен басқа да заттай дәлелдемелердің
елеулі бөлігі табылып-зерттеледі. Қарау нәтижелері, әсіресе оқиға болған
жерді қарау тергеудің бағытын, қылмыс механизмін және қылмыскердің жеке
басын анықтауда көп көмек көрсетеді. Алайда криминалистика ғылымында және
тәжірибеде тергеулік қарау тактикасы жеткілікті түрде қарастырылса да,
тергеудің кейбір жағдайларында қарау мүмкінді толық бағаланбай жатады.
Осының нәтижесінде қарау үстіртін, асығыс немесе кейде немқұрайлы
жүргізіліп, қылмыс ашылмай қалуы мүмкін. Осыдан шығар қарауды сапалы түрде
жүргізуге тергеу қызметкерлері мен анықтама органдарының назары бірнеше
аударылғандығы.
Тергеулік қарау мақсаттары:
тергеудегі оқиға жағдайларын айқындау;
қылмыс іздерін және басқа да заттық дәлелдемелерді табу,
бекіту, алу және оларға баға беру;
болжамдар құру мақсатында түпнұсқалы ақпарат алу;
бой тасалаған қылмыскерге іздеу салуды ұйымдастыру үшін
мәліметтер табу;
қылмысты жасауға итермелеген жағдайлар туралы мәліметтер алу.
Тергеулік қарау кезінде криминалистиканың бақылау, өлшеу, суреттеу,
эксперимент, модельдеу тәрізді жалпы ғылыми әдістері кеңінен қолданылады.
Қарау тінтуден алдымен жүргізу мақсаттарымен ажыратылады. Қараудың
мақсаттары тінту мақсаттарынан кеңірек, ақырғысында тек іс үшін маңызы бар
заттар табылып-анықталады. Сонымен қатар тінту барысында зерттеуге тек
нақтылы адамдар иелігінде бар объектілер ғана ұшырайды. Құқықтық жағынан
осы екі әрекет оларды жүргізудің процессуалдық тәртібімен ажыратылады:
тінтудің мәжбүрлік сипаты болғандықтан, арнайы процессуалдық;
кепілдіктермен байланысты, ал қарау бұзылған құқықты шектеуге емес,
керісінше оны қайта қалпына келтіруге бағытталған.
Тергеу экспериментінен караудың айырмашылығы — қарау кезінде оқиғаның
өзі емес оның іздері, кескіні қабылданады, ал экспериментте — оқиға да
(эксперименталдық түрі), және оның нәтижесі де қарастырылады. Қарау кезінде
тергеуші тек материалдық іздермен, объектілермен ғана жұмыс жасаса,
экспериментпен материалдық іздер қалдырмайтын құбылыстар мен жағдайлар
анықталуы мүмкін
Тергеулік қарау қағидалары (принциптері):
заңдылық;
дер кезінделік;
шынайылық, толықтық және жан-жақтылық;
мақсаттылық;
ғылыми-техникалық құралдар мен маман көмегін пайдалану;
табылған және қараудағы объектілермен жұмыс жасауда
криминалистикалық ережелерді сақтау;
қарауды басқару тергеушінің жеке басына жүктеледі.
Қарау кезінде тергеуші заң талабын қатаң сақтау керек. Қарауға
қатысушылардың денсаулығы мен ар - ожданына зиян келтірілетін іс-қимылдар
орын алмау керек. Қажет кезде тергеуші карау нәтижесін жария етпейтіндей
шараларды іске асырады. Қараудың барысы мен нәтижелері заңға сәйкес
бекітіледі.
Қараудың дер кезінде өткізілуі, яғни қажеттілік пайда болысымен бірден
осы тергеу әрекетінің іске асырылуы. Мұндай тактикалық талап объектілердің
мейлінше сақталуына және қарау нәтижелері мен тиімділігін арттыруға
бағытталған. Оқиға болған жерді қарауды кейінгі қалдырылмайтын жағдайларда
заң қылмыстық істі қозғауға дейін жүргізілетін тергеу әрекеті ретінде
қарастырады.
Қараудың шынайылығы алдымен табылғандардың барлығын сол бетінде зерттеп-
бекітуде жатыр. Шынайылықпен қарау толымдылығы тығыз байланысты, яғни іс
үшін дәлелдемелік маңызы бар барлық деректерді айқындау, бекіту және
зерттеу. Аталмыш талапты іске асыру үшін қарау барысында дәлелдемелерді
жинап-зерттеуде ғылыми-техникалық әдіс-тәсілдерді шеберлікпен қолдану
қажет.
Қарау кезіндегі толымдылық пен жан-жақтылық кепілі ретінде тергеушінің
байқағыштығы мен шыдамдылығы жүреді. Әдістемелігі мен мақсаттылығы қарауды
дұрыс жоспарлап - ұйымдастырумен көзге түседі. Әдістемелік - нақты
жағдайға сәйкес қараудың ең тиімді тәсілдерін қолдану; мақсаттылық - іс-
қимылдардың нақты тәртібі.
Тергеулік қарау түрлері объектілер арқылы, жүргізу реті және көлеміне
қарай жіктеліп жатады.
Объектілер арқылы тергеулік қарау мыналарға бөлінеді:
оқиға болған жерді қарау;
мәйіттің сырт пішінін оқиға болған жерден табылғанда қарау;
құжаттарды қарау;
заттарды қарау;
жануарларды және олардың өліктерін қарау;
оқиға болған орынға жатпайтын аула мен бөлмелерді карау;
көлік құралдарын қарау;
- куәләндіру (адам денесін қарау).
Жүргізу реті (уақыты) бойынша
алғашқы қарау;
қайталама қарау, яғни бұрын тергеулік қарауда болған әрбір
объектінің келесі қаралуы; бұл жерде объект үстіндегі табылған
іздердін барлығымен толық зерттеледі.
Көлемі бойынша:
негізгі қарау;
қосымша қарау — бұрын толық қаралған объектінің бөлек элементтерін қарау.
Оқиға болған жерді қарау тергеудегі оқиға жағдайларын анықтауға маңызы
бар қылмыс іздері мен басқа да мәліметтерді, сондай-ақ оқиға болған жердің
жағдайын мақсатты түрде тез арада қарастырып, зерттеп және бекітуге алуға
бағытталған кідіртпейтін тергеулік әрекет болып табылады.
Оқиға болған жерді қарау Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу
кодексінің 221, 222, 223 - баптарына сәйкес жүргізіледі.
Оқиға болған жер және қылмыс болған орын деген екі түсінікті
ажырата білу керек.
Оқиға болған жер деп жасалған қылмыстың іздері табылған аула немесе
бөлме аумағын айтады. Мұнда ескеретін бір жай қылмыс, іздер табылған жерде,
және басқа да жерде жасалуы мүмкін.
Қылмыс болған орын деп тікелей қылмыс жасалған немесе қылмыстық нәтиже
пайда болған жерді айтады. Қылмыс іздері бұл жерден басқа жерде де табылуы
мүмкін.
Оқиға болған жер қылмыс болған орынмен сәйкес келуі мүмкін және сәйкес
келмеуі де мүмкін. Мысалы, кісіні пәтерде өлтіріп, оны бөлшектеп сойғаннан
кейін (қылмыс орны) мәйіт бөлшектері орман, көл және басқа да жерлерге
апарып тығылады. Әрбір мәйіт бөлшегі табылған орын оқиға болған жер ретінде
қарастырылады.
Оқиға болған жерді қарау барысында зерттеліп, бекітуге жататындар:
аула бедері (рельеф), оқиға болған жердің табиғи және жасанды шекарасы;
үй-жайдың, жанындағы қосымша құрлыстардың, олар баратын және келетін
жолдарының орналасуы және сипаты;
сол жердегі заттардың кеңістікте орналасуы, олардың бір-біріне қатысты
жағдайы және арақашықтығы;
заттардың мақсаттылық тұрғыдан орналасуы;
қылмыс және қылмыскердің іздері;
негативтік жағдайлар.
Негативтік деп қарау барысында пайда болған фактілері криминалистикалық
болжамдарға қарама-қайшы, кереғарлық жағдайлар, айтады.
Негативтік жағдайлардың екі тобын ажыратуға болады:
- нақты жағдайда қажетті іздер мен заттардың болмауы;
(мысалы, пышақ салынған мәйіт маңайында қан іздерінің болмауы)
- нақты жағдайларда бөгде заттардың оқиға болған жерден
табылуы, бұл жағдай үшін әдеттен тыс болуы.
Негативтік жағдайларды оқиға болған жерден табудың мағынасы өте зор.
Оның себебі мұндай жағдайларды талдау нәтижесінде қылмысты жасағансуды
(инсценировка), яғни тергеудің нақтылы бір нәтижесін қалайтын тұлғаның шын
мәнінде болған оқиғаға сәйкес келмейтін жағдайды қолдан жасауды әшкерелеуге
мүмкіндік туындайды.
Жасағансу мақсатына:
шын оқиға белгілерін жасыру үшін нақтылы жерде басқа қылмыстың
жасалғандығына сілтейтін жағдайды туғызу (мысалы) ұрлықты жасыру мақсатында
шабуыл жасап тонау жағдайын туғызу);
жасалған қылмысты жасыру үшін, қылмыстылық сипаты жоқ оқиғаны көрсету
(мысалы, кісі өлтіруді жасыру мақсатында өзін-өзі өлтіру немесе
абайсыздықтан өлуді жасағансу);
жат қылық, қамсыздық, салақтық және тағы басқа әрекеттер,
жасыру мақсатында қылмыстың жасалуын көрсету (мысалы: құжаттардың жоғалуын
жасыру үшін, олардың ұрлануын жасағансу);
қылмыс құрамының бөлек элементері туралы тергеуші
бояма өтірік жолға түсіру (мысалы, қылмысты басқа адаммен, басқа жерде және
басқа мақсатта жасағандығын көрсету).
Оқиға болған жерді қарау кезеңдері: 1) дайындық, 2) жұмыстық, 3) соңғы.
Оқиға болған жерді қараудың дайындық кезеңі: а) оқиға болған жерге
шығардың алдында; ә) оқиға болған жерге келісімен деп екі әрекеттен тұрады.
Оқиға болған жерге шығардың алдында жасалынатын дайындық әрекеттері:
қылмыстан келетін зардаптың алдын-алу немесе жеңілдету мақсатында қажетті
шараларымен қамтамасыз ету;
оқиға болған жерді күзету шараларын жасау;
оқиға туралы ақпарат білетін түлғалардың келуін қамтамасыз ету;
тергеулік-жедел іздестірушілік топ мүшелерінің құрамы туралы, сондай-ақ
маман мен куәгерлерді шақыру жайлы сұрақтар шешу;
қажетті ғылыми-техникалық құралдардың дайындығын
тексеру.
Тергеушінің оқиға болған жерге келісіммен іске асыратын дайындық
әрекеттері:
жәбірленушілерге қажетті медициналық көмек көрсету шараларын іске асыру;
оқиға болған жерді бөтен адамдардан босату;
оқиға болған жерде қандай өзгерістер болды, оның кім және
не үшін жасағандығы туралы мәлімет алу мақсатында куәлерден жауап
алу;
қарауға қатысушылар шеңберін, олардың міндеттерін, беретін нұсқаулар туралы
сұрақты біржолата шешу;
қылмыскерді ұстауға қатысты, қарау жағдайын жақсарту және тағы басқа
кідіртпейтін әрекеттерді іске асыру.
Оқиға болған жерді қарау жұмыстық кезеңі жалпы және егжей-тегжейлі
қарау сатыларынан тұрады.
1. Жалпы қарауға енетіндер:
- хабардар болу мақсатында оқиға болған жердің жалпы жағдайымен танысу;
- оқиға болған жерді зерттеу бағдарламасын анықтау (қарауды жүргізу
тәсілін, ретін, шеңберін және т. б. айқындау);
- оқиға болған жерді хабардарлық және шолушылық приемдарын қолдану
арқылы суретке түсіру.
2.Егжей-тегжейлі қарау барысында:
алдымен объектілер сол тұрған қалпында, содан соң қозғауға келетін әрбір
объект қаралады;
қылмыс іздерін табу шаралары іске асырылады;
қылмыс іздері алынады;
негативтік жағдайлар бекітіледі;
- тетіктік және егжей-тегжейлік приемдар қолдану арқылы фотоға
түсіріледі.
Тергеу тәжірибесіне оқиға болған жерді қараудың төрт негізгі тәсілі
мәлім:
шоғырлама (концентрикалық) тәсілі, яғни шиыршық бойынша оқиға болған жердің
шетінен ортасына қарай (мәйітке, сейфке немесе шартты нүктеге қарай);
эксцентрикалық тәсіл (қарапайым тілде шиыршықты тарқату тәсілі), яғни оқиға
болған жердің шартты түрдегі ортасынан шеткері қарай;
жаппай қарау (фронталдық) тәсілі, яғни аумақты бастапқы деп алынған бір
шекарадан келесі шекараға бір сызық бойымен карау;
тетіктік (узловой) тәсіл, яғни іске маңызы бар түпнұсқалы ақпараттар
шоғырланған бөлме, ауланың бөлек бөлшектерін қарау.
Қарау тәсілінен қарау әдістерін ажырата білген жөн. Олар:
- субъективтік әдіс - тергеуші қылмыскер жүрген жолмен
жүріп отырып қарайды, яғни таңдай отырып қарау;
- объективтік әдіс - қылмыскердің жолына қарамастан оқиға болған жер
толығымен қаралады (жаппай қарау).
Оқиға болған жерді қараудың соңғы кезеңі төмендегідей әрекеттерден
тұрады:
қарау хаттамасын, жоспар, сызба және сұлбалар құрастыру;
қажет болғанда мәйіт саусақтарының көшірмесін алу (дактилоскопировать ету)
және оны моргқа жіберу;
алынған объектілерді буып-түю;
қарауға қатысушылардың өтініштерін қарастыру және шешу;
толықтылық және нәтижелілік көзқарасына қарай істелінген
жұмысқа баға беру.
Оқиға болған жерді қарау кезіндегі болжамдар. Оқиға болған жерді қарау
нәтижелері әдетте, тергеулік болжамдар құруға қажетті материалдар жинауға
мүмкіндік беріп, тергеудің дұрыс бағытын анықтауда елеулі рөл атқарады.
Тергеуші қарауға кірісе отырып, орын алған оқиға туралы нақты ой
қалыптастыруды жетекке алады. Ондай ойлар ретінде әдетте типтік болжамдар
жүреді. Осылайша, мәйіт табылған ақпаратқа қатысты тергеуші кісі өлтіру,
өзін-өзі өлтіру немесе абайсыздықта өлу оқиғасы орын алды деп жорамалдауы
мүмкін, ал дүкен есігіндегі бекіту құралдарының сындырылғандығы жайлы
мәлімет түсу негізінде ұрлық жасалды деген немесе жасағансу әрекеті
болғандығын болжайды. Қарау барысында дәлелдемелердің жиналуына қарай
типтік болжамдар нақтыланып, болжамсыз қарау мақсатты тергеу әрекеті бола
алмайтын сияқты.
Оқиға болған жерді қарау кезінде қолданылатын техникалық-
криминалистикалық құралдар мен тәсілдер. Іздер мен басқа да заттық
дәлелдемелерді оқиға болған жерден табу, бекіту және алу үшін тергеуші
криминалистикалық техниканың әртүрлі құралдары мен тәсілдерін қолданады:
объектілерді ерекше жарық түсіру жағдайларында немесе көру қабілетін
тікелей өзгерте отырып қарау; нақты іздерді айқындау қасиетімен көзге
түсетін заттарды пайдалану; объектілерді әртүрлі оптикалық құралдар
көмегімен қарау. Іздер мен басқа да заттық дәлелдемелерді бекіту
тәсілдеріне фотоға түсіру, із-дерді өлшеу, оларды суреттеу, схемалық
суреттемесін салу, көшірмесін алу, із қалған объектімен бірге алу және т.
б. жатқызуға болады. Тергеушінің қарау кезінде қолданатын техникалық-
криминалистикалық құралдары әдетте, арнайы жинақтарға енеді: оперативтік
және тергеулік чемодандар, кейде аталмыш жинақтар оқиға болған жерге бару
үшін жабдықталған арнайы автокөліктер ішінде де болады.
Оқиға болған жерді қарау нәтижелерін бекіту. Оқиға болған жерді қарау
тергеу әрекеті сияқты, оның нәтижелері процессуалдық түрде рәсімделгенде
ғана, іс үшін маңызы болады. Істі зерттейтін прокурор, мәніне қарай
қарастыратын сот оқиға болған жерді қараудың толымдылығын, әдістемелілігін
және дер кезінделігін тек осы қарау өндірісін көрсететін процессуалдық
құжаттар арқылы ғана талдай алады. Оқиға болған жерді қарау хаттамасы қарау
нәтижелерін көрсететін негізгі процессуалдық құжат болып табылады.
Оқиға болған жерді қарауға дайындалу оқиға болған жерге жеткенше келесі
әрекеттерден тұрады:
1. Хабарлаушыдан (орган бойынша кезекшіден, әкімшілік өкілінен жапа
шегушіден нақты не болғанын, оның болған уақыты мен орнын, мүмкін салдарын
білу қажет. Полиция қызметкерлерінен және басқа лауазымдық тұлғалардан
оқиға болған жерде кім бар екенін, оқиға болған жерді тез арада
жету қажеттілігі бар ма. Бұл мәліметтер біраз ұйымдық мәселелерді шешу
үшін қажет.
2. Оқиға болған жерде жәбірленушілерге тез арада көмек көрсету
қажеттілігін білу, сонымен қоса оқиға болған жерді қоршаған учаскелерде
тәртіп пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажет пе соны білу.
Анықтау органына оқиға болған жердің күзетін камтамасыз етуді және сол
жерге жеткенше қылмыс фактісін тапқан адамдар мен іздердің өшпеуін және
болған оқиғаның куәгерлерінің сол жерден кетпеуін қамтамасыз етуді
міндеттеу.
3. Жедел-тергеу тобын құру шаралары қабылданады. Жағдайды ескере отыра
оған маман-криминалист, сот дәрігері; қылмыстық іздеудің жедел қызметкері;
экономикалық қылмыстармен күрес жөніндегі бөлімнің жедел қызметкері; жол
полиция қызметкері; учаскелік инспектор; кинолог; құқық қорғау органдарының
басқа да қызметкерлері (прокурор) кіреді. Олардың кейбіреуі тергеуші
келгенше оқиға болған жерде болуы мүмкін.
Жедел-тергеу тобын қысқа мерзімде құру үшін оқиға болған жерді қарауға
қатысуға шақырылуы мүмкін адамдардың мекен жайлары мен телефондары,
тізімдері болуы шарт. Көптеген құқық органдарындағы орган бойынша кезекшіде
алдын ала дайындалған белгілі бір қылмыстар категориясы бойынша (ұрлық,
тонау, кісі өлтіру). Оқиға болған жерге баратын жедел-тергеу тобының аты-
жөні туралы тізімі болады. Бұл жедел-тергеу тобын құруды жеңілдетеді және
осы топқа тартылған адамдардың, қылмыстың осы түрін ашудағы тәжірибелері
қарау үрдісіне оң ықпал етеді.
4.Дайындық кезеңінің осы сәтіңде сырт куәгерлер шақырылады,оқиға болған
жерге келгенде оларды шақыру мүмкіндігі бола бермейді, (мысалы, қарауды
түнде жүргізгенде немесе орманда, адам жоқ жерлерде). Сонымен қоса тергеу
практикасында ондай оқиғалар болған, егер сырт куәгер ретінде оқиға болған
жерде адамдар тартылса кылмыскердің өзі де "қызметін" ұсынуы мүмкін. Мұның
кері әсері айдан анық: ол қараудың барлық нәтижелерін білумен қоймай, кейін
оқиға болған жерде өзі қылмыс арқылы қалдырған іздерді оқиға болған жерде
өзінің сырт куәгер ретінде болуымен түсіндіруі мүмкін, және мұндай
түсініктемені тергеушінің жоққа шығаруы оңай болмайды.
5. Аппаратура, құрал-жабдық, қосымша құралдар және басқа материалдар
және ақпарат көздерін, ақпарат тасушыларды анықтау, тіркеу үшін, осы
ақпаратты қылмыс процесінде осы ақпаратты қолдану ретінде түсіндірілетін
техника-криминалистік құралдарды дайындау.
Техника-криминалистік құралдар әртүрлі. Пайдалану мақсатына орай
төмендегідей бөлінеді:
а)іздеу мақсатында қолданылатын заттар;
б)обьектілерді тіркеу мен алу құралдары;
в)обьектілерді зерттеу кұралдары;
г)техника- криминалистік із жасау заттары[4, 15];
Оқиға болған жерді карау кезінде әртүрлі техника - криминалистік
құралдар қолданылады. Оқиға болған жерді қарауда іздеу құралдарынан
көрінбейтін, әлсіз көрінетін және микроскоптың обьектілерді: саусақ іздері,
киім талшықтары, шаң, шаш және тағы басқа сол сияқты іздеу, табу құралдары
кеңінен қолданылады.
Осы мақсатта жарық түсіргіші бар криминалистік арнайы үлкейткіш,
алюминий, графит ұнтақтары, қорғасын тотығы, сутегі арқылы қалыпқа
келтірілген темір кеңінен қолданылады. Түрлі - түсті материалдардағы (қағаз
ақшадағы, лоторея билеттеріндегі және тағы басқа сол сияқты) қол
саусақтарының ізін анықтау үшін арнайы "квант" ұнтағы пайдаланылады,
қағаздағы қол саусақтарының ізін анықтаудың жақсы заты йод қосымшасы болып
табылады, оған арнайы "кит" құралы қолданылады, сонымен қоса осы іздерді
бекіту үшін арнайы крахмал қағазы ойлап табылған.
Микрообьектілерді табу үшін үлкен ұлғайтқышы бар, ультрафиолетті жарық
түсіргіші бар ("УК-1", "ОЛД-41", "квадрат") кұралдар қолданылады.
Ультрафиолеттік сәулелер шашыраған қан дақтарын, талшықтарды зерттеуге
арналған. Атыстың іздерін (жанбай қалған үнтақтың, ыстың) , темір
үгінділерін сонымен қоса инфрақызыл сәулені жұтатын обьектілердің іздерін
іздеу "С- 70", Ворон- 3" құралдары арқылы жүргізіледі [5, 78].
Осы топқа металл объектілерін (уық және дәрімен ату қарулары; оқтар;
гилзалар, бұзу қарулары) іздеу құралдары да жатады. Олардың ішінде салмағы
35 кг дейін қара металдан жасалған объектілерді тауып ала алатын магнитті
іздеп-көтергіш кең тараған. Ғимараттар мен құрылғыларда жасырылған металл
объектілерін іздеуге және ашық жерде де іздеуге МИП немесе Ирис, ал
суда Ирис-П (40 м тереңдікке дейін) металліздегіш қолданылады. Киімнен,
қол жүгінен, төсек-орнынан, жиһаздан іздеуде-шағын көлемді электрлі Гамма
металліздеушісі пайдаланылады.
Іздеу мақсатында жұмсақ жиһаздар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz