Рим құқығынан кешен
1. Рим құқығынан дәріс
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
1. Рим құқығынан дәріс
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
1 такырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы. Рим құқығының ұғымы және негізгі белгілері.
Ежелгі Рим мемлекеті алғашқыда бір ғана қаланың шеңберінде орналасқан мемлекет болып құралыпты. Ал империя кезеңінде Рим мемлекеті өте көлемді болып, Еуропа, Таяу Азия, Солтүстік Африка елдерін қосып алған. Алайда Рим заңгер ғалымдары сол мемлекеттің құқықтық тарихын жазып қалтырмапты. Тиісті мәліметтерді зерттеушілер әдебиет бастауларынан алған.
Солардың бірінші тобы – ежелгі жазушылардың шығармалары: Тит Ливий, Галикарнастыќ Дионисий, Плутарх, Полибий, Тацит, Цицерон, Гораций және т.б. Екінші топты әртүрлі жазбалары ќалған таќтайшалар, колонналар, папирустар және т.б. құраған.
Рим құқығының тарихын нағыз ғылыми зерттеу тек XIX ғасырдан басталыпты. Бұл зерттеуде алғашқы жол салған неміс ғалымы Б.Г. Нибур болыпты. 1811-1812 жылы оның «Рим тарихы» атты бірінші кітабі шығыпты. Ал 1816 жылы Нибур Италияның Верона қаласындағы шіркеудің кітапханасында әйгілі Гайдың "Inslitutionеs" (Институциялар) толық шығармасын тауып алғанда, рим құқығы тарихы сан алуан жағынан сипаттама алды. Нибурдан кейін Рим құқығын зертеуге А. Швенглер, Т. Момзен, Э. Пайс, Эд. Мейер және басқа ғалымдар зор үлес ќосты. Ресей ғалымдарынан өз үлестерін қосқан Покровский И.А., Новицкий И.Б., Черниловский З.М.
Рим құқығының қалыптасуы мен әрі қарай дамуын тұтастай алып ќарағанда 3 дәуірге бөлуге болады:
1 дәуір – рим құқығының құрылуы мен дамуы. Ежелгі Рим мемлекетінің қалыптасуымен байланысты (антикалық мәдениетімен қоса) (б.э.д. VIIІ – б.э. V ғғ.)
ІІ дәуір – тарихи дәстүрге байланысты рим құқығының басқа елдермен тығыз байланыста дамуы: саяси жағынан, заң тәжірибесінен, ағарту ісі мен заң ғылымы жағынан (б.э.д. 509-27 жылдары);
Ш дәуір – империялыќ дәуір, ол өз кезегінен екі тарихи кезеңге бөліңеді: принципат (б.э.д. 27 ж. – б.э. 193 ж.) және доминат (б.э. 193-476 жылдары). Дәлірек айтқанда, бұл дәуір Рим империясының ақырына дейін созылды. Ол дәуірді Юстиниан императорының кезеңімен аяқталды деп санауға болады.
Мұндағы рим құқығының пайда болуы мен дамуын зерттеушілер екінші кезеңге байланыстырады. Бұл кезеңді кейде классикалық рим құқығы кезеңі деп те атайды.
“Рим құқығы” термині құл иеленушілік қауымда құрылған Ол Рим мемлекетінің, яғни антикалық Римнің құқығын білдіреді. Рим құқығының жүйесі сондай-ақ бұл мемлекеттің тарихи дамуы тұтастай алғанда көбінесе шет мемлекеттер құқығының тарихы курсында оқытылады.
Рим азаматтық құқығының оқыту пәні – мүліктік құқықтың маңызды институттары болып табылады (оған отбасылық қатынастар да жатады).
Рим құқығының негізгі институттарына мына төмендегілер кіреді: меншік құқығы; шарттар мен міндеттемелер; отбасылық құқықтық қатынастар; мұрагерлік мәселесі, сондай-аќ жеке құқықтарды талап арқылы қорғау мәселелері және тағы басқа маңызды мәселелер.
Рим құқығының пәні ретінде Ежелгі құлиеленушілік Рим мемлекетінде қалыптасқан құқықтық жүйе, оның қайнар-көздері, салалары, институттары сияқты элементтері қарастырылған. Яғни, Рим құқығы тайпалардың одағынан ќала мемлекет болып құрылып империяның құлауына дейінгі кезеңдегі уақытта қандай қайнар көздерден бастау алады, қандай сала, институттардан тұрады және негізгі ережелерінің сипаты Рим құқығының зерттеу пәні болып табылады.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
Рим құқығы да басқа құқықтық жүйелер сияқты ішкі және сыртқы құрылымынан тұратын өзіндік жүйесіне ие. Рим құқығының жүйесі бір уақытта қалыптаспаған. Ежелгі Рим мемлекетінің әрбір даму кезеңі бұл процеске өз үлесін қосып отырған. Рим құқығының жүйесі ұзақ уақытқа созылған заңи тәжірибенің нәтижесі болғандықтан ќазіргі құқықтық жүйелерде бар міндетті белгі – салалық оған тән емес. Басқа сөзбен айтқанда, Рим құқығы салаларға бөлінбейді. Ол келесі құрамдас бөліктерден тұрады:
Жариялы құқық (jus publicium) - биліктік қатынастарды реттейтін, тараптар үшін міндетті нормалардан тұратын және жағдайлары жеке тұлғалардың келісімімен өзгертіле алмайтын Рим құқығының бөлігі.
Жеке құқық (jus privatum) – мүліктік қатынастарды реттейтін, тараптардың теңдігіне негізделетін және жағдайлары міндеттемелерге қатысушылардың келісімімен өзгертіле алатын Рим құқығының бөлігі.
Рим құқығында бұл екі бөліктің шекарасы нақты анықталмаған. Сол кездегі анықтамаға сай жариялы құқық Рим мемлекетінің жағдайын қарастырады, ал жеке құқық жеке тұлғалардың мүдделерін реттейді.
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
1 такырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы. Рим құқығының ұғымы және негізгі белгілері.
Ежелгі Рим мемлекеті алғашқыда бір ғана қаланың шеңберінде орналасқан мемлекет болып құралыпты. Ал империя кезеңінде Рим мемлекеті өте көлемді болып, Еуропа, Таяу Азия, Солтүстік Африка елдерін қосып алған. Алайда Рим заңгер ғалымдары сол мемлекеттің құқықтық тарихын жазып қалтырмапты. Тиісті мәліметтерді зерттеушілер әдебиет бастауларынан алған.
Солардың бірінші тобы – ежелгі жазушылардың шығармалары: Тит Ливий, Галикарнастыќ Дионисий, Плутарх, Полибий, Тацит, Цицерон, Гораций және т.б. Екінші топты әртүрлі жазбалары ќалған таќтайшалар, колонналар, папирустар және т.б. құраған.
Рим құқығының тарихын нағыз ғылыми зерттеу тек XIX ғасырдан басталыпты. Бұл зерттеуде алғашқы жол салған неміс ғалымы Б.Г. Нибур болыпты. 1811-1812 жылы оның «Рим тарихы» атты бірінші кітабі шығыпты. Ал 1816 жылы Нибур Италияның Верона қаласындағы шіркеудің кітапханасында әйгілі Гайдың "Inslitutionеs" (Институциялар) толық шығармасын тауып алғанда, рим құқығы тарихы сан алуан жағынан сипаттама алды. Нибурдан кейін Рим құқығын зертеуге А. Швенглер, Т. Момзен, Э. Пайс, Эд. Мейер және басқа ғалымдар зор үлес ќосты. Ресей ғалымдарынан өз үлестерін қосқан Покровский И.А., Новицкий И.Б., Черниловский З.М.
Рим құқығының қалыптасуы мен әрі қарай дамуын тұтастай алып ќарағанда 3 дәуірге бөлуге болады:
1 дәуір – рим құқығының құрылуы мен дамуы. Ежелгі Рим мемлекетінің қалыптасуымен байланысты (антикалық мәдениетімен қоса) (б.э.д. VIIІ – б.э. V ғғ.)
ІІ дәуір – тарихи дәстүрге байланысты рим құқығының басқа елдермен тығыз байланыста дамуы: саяси жағынан, заң тәжірибесінен, ағарту ісі мен заң ғылымы жағынан (б.э.д. 509-27 жылдары);
Ш дәуір – империялыќ дәуір, ол өз кезегінен екі тарихи кезеңге бөліңеді: принципат (б.э.д. 27 ж. – б.э. 193 ж.) және доминат (б.э. 193-476 жылдары). Дәлірек айтқанда, бұл дәуір Рим империясының ақырына дейін созылды. Ол дәуірді Юстиниан императорының кезеңімен аяқталды деп санауға болады.
Мұндағы рим құқығының пайда болуы мен дамуын зерттеушілер екінші кезеңге байланыстырады. Бұл кезеңді кейде классикалық рим құқығы кезеңі деп те атайды.
“Рим құқығы” термині құл иеленушілік қауымда құрылған Ол Рим мемлекетінің, яғни антикалық Римнің құқығын білдіреді. Рим құқығының жүйесі сондай-ақ бұл мемлекеттің тарихи дамуы тұтастай алғанда көбінесе шет мемлекеттер құқығының тарихы курсында оқытылады.
Рим азаматтық құқығының оқыту пәні – мүліктік құқықтың маңызды институттары болып табылады (оған отбасылық қатынастар да жатады).
Рим құқығының негізгі институттарына мына төмендегілер кіреді: меншік құқығы; шарттар мен міндеттемелер; отбасылық құқықтық қатынастар; мұрагерлік мәселесі, сондай-аќ жеке құқықтарды талап арқылы қорғау мәселелері және тағы басқа маңызды мәселелер.
Рим құқығының пәні ретінде Ежелгі құлиеленушілік Рим мемлекетінде қалыптасқан құқықтық жүйе, оның қайнар-көздері, салалары, институттары сияқты элементтері қарастырылған. Яғни, Рим құқығы тайпалардың одағынан ќала мемлекет болып құрылып империяның құлауына дейінгі кезеңдегі уақытта қандай қайнар көздерден бастау алады, қандай сала, институттардан тұрады және негізгі ережелерінің сипаты Рим құқығының зерттеу пәні болып табылады.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
Рим құқығы да басқа құқықтық жүйелер сияқты ішкі және сыртқы құрылымынан тұратын өзіндік жүйесіне ие. Рим құқығының жүйесі бір уақытта қалыптаспаған. Ежелгі Рим мемлекетінің әрбір даму кезеңі бұл процеске өз үлесін қосып отырған. Рим құқығының жүйесі ұзақ уақытқа созылған заңи тәжірибенің нәтижесі болғандықтан ќазіргі құқықтық жүйелерде бар міндетті белгі – салалық оған тән емес. Басқа сөзбен айтқанда, Рим құқығы салаларға бөлінбейді. Ол келесі құрамдас бөліктерден тұрады:
Жариялы құқық (jus publicium) - биліктік қатынастарды реттейтін, тараптар үшін міндетті нормалардан тұратын және жағдайлары жеке тұлғалардың келісімімен өзгертіле алмайтын Рим құқығының бөлігі.
Жеке құқық (jus privatum) – мүліктік қатынастарды реттейтін, тараптардың теңдігіне негізделетін және жағдайлары міндеттемелерге қатысушылардың келісімімен өзгертіле алатын Рим құқығының бөлігі.
Рим құқығында бұл екі бөліктің шекарасы нақты анықталмаған. Сол кездегі анықтамаға сай жариялы құқық Рим мемлекетінің жағдайын қарастырады, ал жеке құқық жеке тұлғалардың мүдделерін реттейді.
Ұсынылатын әдебиеттердің тізімі:
- Новицкий И.Б. Римское право. Гуманитарное знание. М.,1994.
- Чезаре Санфилиппо Курс римского частного права. М., Издательство «Бек», 2002
- Черниловский З.М. Римское частное право. Элементарный курс. М., Новый юрист. 1997.
- Хутыз М.Х. Римское частное право. М., Былина. 1995.
- Римское частное право. Учебник под ред. Новицкого И.Б. и Перетерского И.С. М., Юристъ. 1997.
- Хвостов В.М. Система римского право. Учебник. М., Спарк. 1996.
- Иво Пухан, Марьяна Поленак-Акимовская. Римское право. Учебник для вузов. М., Зерцало. 1999 г.
- Дождев Д.В. Римское частное право. Учебник для вузов. М., Норма-Инфра-М. 1996.
- Милан Бартошек. Римское право. Понятие, термины, определения. М., Юридическая литература. 1989.
- Дигесты Юстиниана. Отв. Ред. Е.А. Скриплев. М., Наука, 1996.
- Косарев А.И. Римское частное право. Учебник. М., Юнити, 1998.
- Памятники римского права:
- Законы 12 таблиц
- Институции Гая
- Дигесты Юстиниана. М., Зерцало, 1997.
- Памятники римского права: Юлий Павел, Пять книг сентенций к сыну, Фрагменты Домиция Ульпиана / Отв. редактор и составитель Кофанов П.Л. М., Зерцало. 1998.
- Иоффе О.С. Из истории цивилистической мысли (Юриспруденция Древнего Рима). Гражданское законодательство РК: статьи, комментарии, практика. Вып. 8. Под ред. А.Г. Диденко. Алматы, 1999.
- Новицкий И.Б. Римское право. Гуманитарное знание. М.,1994.
- Чезаре Санфилиппо Курс римского частного права. М., Издательство «Бек», 2002
- Черниловский З.М. Римское частное право. Элементарный курс. М., Новый юрист. 1997.
- Хутыз М.Х. Римское частное право. М., Былина. 1995.
- Римское частное право. Учебник под ред. Новицкого И.Б. и Перетерского И.С. М., Юристъ. 1997.
- Хвостов В.М. Система римского право. Учебник. М., Спарк. 1996.
- Иво Пухан, Марьяна Поленак-Акимовская. Римское право. Учебник для вузов. М., Зерцало. 1999 г.
- Дождев Д.В. Римское частное право. Учебник для вузов. М., Норма-Инфра-М. 1996.
- Милан Бартошек. Римское право. Понятие, термины, определения. М., Юридическая литература. 1989.
- Дигесты Юстиниана. Отв. Ред. Е.А. Скриплев. М., Наука, 1996.
- Косарев А.И. Римское частное право. Учебник. М., Юнити, 1998.
- Памятники римского права:
- Законы 12 таблиц
- Институции Гая
- Дигесты Юстиниана. М., Зерцало, 1997.
- Памятники римского права: Юлий Павел, Пять книг сентенций к сыну, Фрагменты Домиция Ульпиана / Отв. редактор и составитель Кофанов П.Л. М., Зерцало. 1998.
- Иоффе О.С. Из истории цивилистической мысли (Юриспруденция Древнего Рима). Гражданское законодательство РК: статьи, комментарии, практика. Вып. 8. Под ред. А.Г. Диденко. Алматы, 1999.
1. Рим құқығынан дәріс
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік
нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
1 такырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
Рим құқығының ұғымы және негізгі белгілері.
Ежелгі Рим мемлекеті алғашқыда бір ғана қаланың шеңберінде орналасқан
мемлекет болып құралыпты. Ал империя кезеңінде Рим мемлекеті өте көлемді
болып, Еуропа, Таяу Азия, Солтүстік Африка елдерін қосып алған. Алайда Рим
заңгер ғалымдары сол мемлекеттің құқықтық тарихын жазып қалтырмапты. Тиісті
мәліметтерді зерттеушілер әдебиет бастауларынан алған.
Солардың бірінші тобы – ежелгі жазушылардың шығармалары: Тит Ливий,
Галикарнастыќ Дионисий, Плутарх, Полибий, Тацит, Цицерон, Гораций және т.б.
Екінші топты әртүрлі жазбалары ќалған таќтайшалар, колонналар, папирустар
және т.б. құраған.
Рим құқығының тарихын нағыз ғылыми зерттеу тек XIX ғасырдан басталыпты.
Бұл зерттеуде алғашқы жол салған неміс ғалымы Б.Г. Нибур болыпты. 1811-1812
жылы оның Рим тарихы атты бірінші кітабі шығыпты. Ал 1816 жылы Нибур
Италияның Верона қаласындағы шіркеудің кітапханасында әйгілі Гайдың
"Inslitutionеs" (Институциялар) толық шығармасын тауып алғанда, рим құқығы
тарихы сан алуан жағынан сипаттама алды. Нибурдан кейін Рим құқығын
зертеуге А. Швенглер, Т. Момзен, Э. Пайс, Эд. Мейер және басқа ғалымдар зор
үлес ќосты. Ресей ғалымдарынан өз үлестерін қосқан Покровский И.А.,
Новицкий И.Б., Черниловский З.М.
Рим құқығының қалыптасуы мен әрі қарай дамуын тұтастай алып ќарағанда 3
дәуірге бөлуге болады:
1 дәуір – рим құқығының құрылуы мен дамуы. Ежелгі Рим мемлекетінің
қалыптасуымен байланысты (антикалық мәдениетімен қоса) (б.э.д. VIIІ – б.э.
V ғғ.)
ІІ дәуір – тарихи дәстүрге байланысты рим құқығының басқа елдермен
тығыз байланыста дамуы: саяси жағынан, заң тәжірибесінен, ағарту ісі мен
заң ғылымы жағынан (б.э.д. 509-27 жылдары);
Ш дәуір – империялыќ дәуір, ол өз кезегінен екі тарихи кезеңге
бөліңеді: принципат (б.э.д. 27 ж. – б.э. 193 ж.) және доминат (б.э. 193-476
жылдары). Дәлірек айтқанда, бұл дәуір Рим империясының ақырына дейін
созылды. Ол дәуірді Юстиниан императорының кезеңімен аяқталды деп санауға
болады.
Мұндағы рим құқығының пайда болуы мен дамуын зерттеушілер екінші
кезеңге байланыстырады. Бұл кезеңді кейде классикалық рим құқығы кезеңі деп
те атайды.
“Рим құқығы” термині құл иеленушілік қауымда құрылған Ол Рим
мемлекетінің, яғни антикалық Римнің құқығын білдіреді. Рим құқығының жүйесі
сондай-ақ бұл мемлекеттің тарихи дамуы тұтастай алғанда көбінесе шет
мемлекеттер құқығының тарихы курсында оқытылады.
Рим азаматтық құқығының оқыту пәні – мүліктік құқықтың маңызды
институттары болып табылады (оған отбасылық қатынастар да жатады).
Рим құқығының негізгі институттарына мына төмендегілер кіреді: меншік
құқығы; шарттар мен міндеттемелер; отбасылық құқықтық қатынастар;
мұрагерлік мәселесі, сондай-аќ жеке құқықтарды талап арқылы қорғау
мәселелері және тағы басқа маңызды мәселелер.
Рим құқығының пәні ретінде Ежелгі құлиеленушілік Рим мемлекетінде
қалыптасқан құқықтық жүйе, оның қайнар-көздері, салалары, институттары
сияқты элементтері қарастырылған. Яғни, Рим құқығы тайпалардың одағынан
ќала мемлекет болып құрылып империяның құлауына дейінгі кезеңдегі уақытта
қандай қайнар көздерден бастау алады, қандай сала, институттардан тұрады
және негізгі ережелерінің сипаты Рим құқығының зерттеу пәні болып табылады.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
Рим құқығы да басқа құқықтық жүйелер сияқты ішкі және сыртқы
құрылымынан тұратын өзіндік жүйесіне ие. Рим құқығының жүйесі бір уақытта
қалыптаспаған. Ежелгі Рим мемлекетінің әрбір даму кезеңі бұл процеске өз
үлесін қосып отырған. Рим құқығының жүйесі ұзақ уақытқа созылған заңи
тәжірибенің нәтижесі болғандықтан ќазіргі құқықтық жүйелерде бар міндетті
белгі – салалық оған тән емес. Басқа сөзбен айтқанда, Рим құқығы салаларға
бөлінбейді. Ол келесі құрамдас бөліктерден тұрады:
Жариялы құқық (jus publicium) - биліктік қатынастарды реттейтін,
тараптар үшін міндетті нормалардан тұратын және жағдайлары жеке тұлғалардың
келісімімен өзгертіле алмайтын Рим құқығының бөлігі.
Жеке құқық (jus privatum) – мүліктік қатынастарды реттейтін,
тараптардың теңдігіне негізделетін және жағдайлары міндеттемелерге
қатысушылардың келісімімен өзгертіле алатын Рим құқығының бөлігі.
Рим құқығында бұл екі бөліктің шекарасы нақты анықталмаған. Сол кездегі
анықтамаға сай жариялы құқық Рим мемлекетінің жағдайын қарастырады, ал жеке
құқық жеке тұлғалардың мүдделерін реттейді.
Ерте рим жеке құқығы квирит тайпаларының атымен квириттік деп аталды.
Бұл жүйе кейіннен цивильдік құқық деп аталды және ол қатаң ұлттық сипатқа
ие болды. Тар мағынадағы цивильдік құқық деп, заңдармен бекітілген жеке
құқықтың тар ұлттық жүйесі танылды. Цивильдік құқықпен қатар преторлық
құқық жүйесі қалыптасты. Құлиеленушілер таптардың- жер иеленушілер мен
өңдеушілердің өсуі таптық қайшылықтардың өсуіне әкеліп соқты. Рим емес
азаматтардың арасындағы қатынастарды құқықтық реттеу қажеттілігі туды. Бұл
арнайы лауазым иесі - претордың арнайы актіні қабылдауы арқылы жүзеге
асырылды. Осы актілердің жиынтығы преторлық құқықты құрады.
Цивильдік құқық тек рим азаматтарына қолданылды. Кейіннен шаруашылық
қатынастардың өркендеуіне байланысты басқа рим емес азаматтармен пайда
болған қатынастарды құқықтық реттеу халық құқығы арқылы жүзеге асырылды
және аталған құқық рим емес басқа барлық азаматтардың құқықтарын ќорғады.
Бұл құқық жүйесі әртүрлі ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық тауар
айналымының қағидаларынан және жалпы нормалардан қалыптасты. Халық
құқығының мазмұны әмбебап құқықтық жүйесінің - рим классикалық құқығының
пайда болуына негіз болды. Бұл жүйенің тауар өндірісінің және тауар
айналымының дамуына қосқан үлесі зор.
Рим жеке құқығы өзінің дамуында классикалыққа дейінгі кезеңнен,
классикалық кезеңге және кейіннен абсолюттік монархия кезеңінен өтті.
Бірінші кезеңде рим құқығы патриархальдық қоғамдық қатынастарды реттеуге
қызмет етті. Классикалық кезеңде рим жеке құқығы тауар – ақша қатынастарын
реттеуге қызмет етті. Абсолюттік монархия кезеңінде жеке құқық нормаларын
кодификациялау және жүйелеу жүргізілді.
Юстиниан кодификациясы. Кодификация (сұрыптау) – қоғамдық
қатынастардың айтарлыќтай ауќымды саласын реттеуші және әдеттегі құқықтың
белгілі бір саласын, ќосалќы саласын ќұрайтын ќолданыстағы күллі ќалыпты
материалды терең де жан-жақты талдау және ќайта ќарау негізінде жүзеге
асырылатын белгіні айтады.
Нормативті материалдардың көбеюі және оның сан алуандығы Рим құқығын
кодификациялауды қажет етті. Алғашқы ресми кодификация 5 ғ. бірінші
жартысында император Феодосийдің тұсында жасалды. Нәтижесінде 16 кітаптан
тұратын Феодосий кодексі пайда болды.
6 ғ. бірінші жартысында император Юстинианның тұсында жаңа кодификация
жүргізілді. Негізгі маќсаты рим құқығын жаңа мемлекетке өтуіне сай
жетілдіру болып табылған. Рим құқы ескірген нормалардан көптеген
институттар пайда болып, өзгертіліп, толықтырылған.
Юстиниан жинағының негізгі бөлігін бірнеше комиссиядан құрылған
беделді заңгерлер ќұрастырған (529-534 жж.). Осының нәтижесінде жарыќ
көрген Юстиниан жинағы 4 ауќымды бөліктен тұрды, біраќ алғашќыда Юстиниан
жарлығы 3 бөліктен тұрды:
Императордың конституцияларынан тұратын кодексі;
2. Римнің 39 заңгерінің шығармалар жинағы – дигестілер немесе грекше
Пандекттер;
Рим құқығы бойынша оқулықтар – институциялар.
Кейін 4-ші бөлік болып Новеллалар қосылды. Новеллалар – Императордың
конституцияларынан тұратын, 534-556 жылдары шыққан жаңа заңдар жинағы.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
Рим құқығына тек мемлекет әсері ғана емес, мәдениеттің де дамуы
себебін тигізді. Мәдениет саласының қалыптасуы арқасында сауда саттықта
қарқын алды, сол кездің өзінде-ақ құқықтық міндеттемелер сатып алушы мен
сатушы, борышќор, шарт, міндеттемелер сияқты құқықтық элементтер көріне
бастады.
Рим империясының құлауымен рим құқығы да өз әрекетін тоқтатты, алайда
“ќайта өрлеу” кезеңінде Европаның феодалды елдері Рим құқығының үлгілі
өнегесін зер салып, оны құқық жүйелерінің негізіне айналдырды. Ќазіргі
кездегі романо-германдық құқықтық жүйесін ұстанатын елдердің құқықтық
жүйелері Рим құқықғынан нәр алады. Бұл ќұбылысты құқықтанушы ғалымдар Рим
құқығының рецепциясы деп атайды.
Осыдан екі мың жыл бұрын негізі ќаланып дамыған ол әлі күнге дейін
өзектігін жоғалтпай ќазіргі құқықтық жүйелердегі институттар ретінде өмірін
жалғастыруда. Ғалымдардың арасында мынандай ќанатты сөз кең тараған: Рим
әлемді үш рет бағындарған. Бірінші рет – Римді әлемнің орталығына
айналдырған мыңдаған легиондары арқылы, екінші рет – Римде іргесін көтеріп,
кең дамыған христиан діні арќасында және сол уақыт үшін озыќ, әрі дамыған
құқығымен әлемді үшінші рет бағындырды.
Өзінің мәні мен маңызына байланысты Рим құқығы ќазіргі заңгерге өте
керекті нәрсе болып тұр. Оны оќып түсіну заң тәжірибесінде де, дәл айтќанда
заң шығару жұмысымен айналысушыларға да маңызды.
2 тақырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЌАЙНАР КӨЗДЕРІ
1. Құқықтық ќайнар көздерінің түсінігі және рим құқығындағы ќайнар
көздердің жалпы сипаттамасы
Рим құқығына байланысты көптеген елдерде “ќайнар көз” ұғымын
бірнеше мағынада түсіндіреді, олар:
1) құқық нормаларының мазмұны ретінде;
2) құқық нормаларының ќұрылу (ќалыптасу) тәсілі мен нысаны ретінде;
3) құқықты тану ретінде.
Құқық ќайнар көзінің мазмұны ќоғам өмірінің материалдыќ жағдайы болып
есептеледі.
Заң оќулыќтарында “құқықтың ќайнар көзі” дегенде мына сауалдардан
бастау табатындығын көрсетеді, ол: ќай құқық нормасынан, қандай бағытпен
және қандай жолдармен ќалыптасады.
Рим құқығының ќайнар көзі дегеніміз – Ежелгі Рим мемлекетіндегі құқық
нормаларының көрініс табу, бекіту нысандары. Рим құқығында ќайнар көздің
мынадай түрлері кездеседі:
1) Әдеттік құқық (әдет-ғұрып); 2) Заңдар “Жазбаша құқық”; 3)
Магистраттыќ құқық; 4) Заңгерлердің іс-әрекеті; 5) Мемлекет басшысының
(императордың) ќаулылары.
2. Рим құқығының ќайнар көздерінің жекеленген түрлері
І. Әдеттегі құқық – тәжірибеде кездесетін нормалар, яғни бұл адамдардың
жүріс-тұрыстарынң ережелері. Адамдар арасындағы қоғамдық ќарым-қатынастарды
реттеуде әдет-ғұрып мінез-құлыќтың неғұрлым көне әрі ќуатты нормативі болып
табылады. Көне Рим дәуіріндегі әдет-ғұрыптардың нормалары мен институттары
түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек ќана мемлекеттік билігі бар ќоғамның
мүддесіне сай заң нормасына айналған. Яғни заңды күші бар саяси өкімет жол
берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық әдет-ғұрыпќа айналған. Әдетте олар
арнайы еш жерде тіркелмеген. Олардың көбінің түп-тамыры сонау көне заманға
кетеді, ұрпаќтан ұрпаќќа ауысќан. Әдет-ғұрып құқығы дегеніміз – Ежелгі
Римде көп реттік ќолдану мен мемлекет тарапынан танылып, ќамтамасыз
етілуінен ќалыптасќан мінез-құлыќтың жазылмаған ережелері. Ќарапайым әдет-
ғұрып оны мемлекет ресми танып, оған жалпыға міндеттілік күшке ие ќылдыруы
нәтижесінде құқықтық әдет-ғұрыпќа айналады. Римдегі әдет-ғұрып құқығының ең
ежелгі, әрі ең белгілі тарихи ескерткіші болып Он екі кесте заңдары (б.э.д.
V ғ.) саналады.
ІІ. Заңдар. Рим мемлекетінің дамуы құқықтық мәдениеттің де
тиісті деңгейдегі дамуын талап етті. Жаңа пайда болып жатќан қоғамдық
қатынастар оларды реттейтін жаңа тиімді әрі нақты құқықтық нысандарды талап
етті. Әдет-ғұрып құқығының орнын “жазылған құқық” – заң - басты. Рим
құқығының мәдениетінде негізгі құқық ќайнар көзі ретінде заң ќарастырылды.
Заңның заң екендігін білдіру үшін ол арнайы органнан шығуы тиіс болды және
оны халыќ орындауға міндетті болатын. Заңдарға ќаулылар жатты, олардың
өзіне тән мазмұндары мен тәртіптері көзделетін.
Республикалыќ кезеңде заңдарды демократиялыќ орган – халыќ жиналысы
ќабылдады. Мұндай заңдарды leges деп атады. Принципат кезеңінде заң шығару
құқығын аристократияның органы – Сенат иеленді. Сенатта сенатконсульт деп
аталатын заңдар шығарылды. Ал абсолютті монархия орнаған кезеңде заң болып
император шығарған үкімдер ғана танылды.
Сондыќтан рим құқығының жеке ќайнар көзі ретінде кейбір зерттеушілер
мемлекет басшысының ќаулысын келтіреді. Мемлекеттік-саяси мәдениеттің
тұраќтануына байланысты, монарх өзінің билігін көрсету үшін түрлі ќаулылар
шығара бастады. Императордың өкімдерін конституциялар деп атады. Олардың
төрт түрі болды:
1) Эдикт немесе жарлыќ – бұған барлық нормалар тұтастай реттелінген
(жеке және жариялы сала).
2) Мандат – мемлекет қызметкерлеріне жүктелген ќаулы, көбінесе жеке
немесе ќылмыстыќ құқық салаларына арналған.
3) Рескрипт – жеке тұлғалардың сауалдарына императордың жіберген
жауабы.
4) Декрет – нақты даулы істер бойынша императордың шешімі.
ІІІ. Магистраттыќ құқық (магистраттар эдикттері). Рим мемлекетінің
саяси дәстүрінде ежелгі кездерде әкімшілік функцияна атќаратын арнайы
мамандар болған жоқ. “Эдикт” деген термин магистраттың ауызша хабарлауы
дегенді білдіреді. Ал магистраттың өзі Рим мемлекетінде – мемлекет
қызметшісін білдірген. Магистраттың эдиктісі – магистраттың лауазымына
кірісу кезінде шығаратын бағдарлама сипатындағы арнайы актісі. Бұл
бағдарламада магистраттар өз қызметін қандай ќағидаларға сүйеніп, қандай
ќұндылыќтарды саќтай отырып жүзеге асыратындығы көрсетіледі. Бастапќы кезде
эдиктілер магистрат қызметі уақытында ғана заңи күшке ие болды, кейін
оларды жойып, өзгертіп толыќтыруға шек ќойылды. Эдиктілер: а) тұраќты; б)
белгісіз мерзімге жасалған деп бөлінді. Тұраќты эдиктіде барлық
уәкілеттілігі кезінде міндетті болатын ережелерді ќамтыды. Ал, екінші түрі
белгілі бір тұлғаға ќатысты немесе казустыќ жағдайға ќатысты болды.
Сот істерімен шұғылданатын преторлардың эдиктілері ерекше маңызға ие
болды. Бұлардың негізінде Рим құқығының жаңа ќұрамдас бөлігі – претор
құқығының негізі ќаланды.
ІV. Заңгерлердің қызметі (іс-әрекеттері). Заңгерлікпен айналысу Ежелгі
Римде ең көрнекті қызмет болып есептелетін. Білімді заңгер сол заманның
өзінде құқық жағынан кеңестер беріп, сот мәжілістерінде ќатысып, ғылым мен
білім саласында да еңбек етіп жүрген. Әйгілі римдік заңгерлердің оқұлыќтары
(институциялары) рим құқығының ќалыптасуына өте зор әсер етті. Рим
құқығының ќайнар-көзі ретінде заңгерлердің қызметі ерекше сипатќа ие
болады. Ежелгі кезеңдерде діни қызметкерлер ғана заңи қызметтерді атќара
алды. Олар ғана заңға талќылау бере алды. Уақыт өте заңгершілікке зайырлы
тұлғалар да араласа бастады. Рим заңгерлерінің қызметі үш бағытта жүзеге
асырылды:
1. Заңи кеңес беру (respondere).
2. Жазбаша ќұжаттарды жасап, оларды рәсімдеу (covere).
3. Тараптардың процессуалды әрекеттерін басқару (agere).
Заңгерлердің еңбектері екі топќа бөлінді:
1. Заңнамаларға және претор эдиктілеріне түсіндірме беру – дигестілер.
2. Рим құқығы бойынша оќулыќтар – институциялар.
Принципат кезеңінде Павел, Ульпиан, Гай және Помпоний сияќты
заңгерлердің еңбектері міндетті күшке ие болды.
Заңгерлердің қызметі адамгершілік, адалдыќ ќағидаларына, яғни табиғи
құқық элементтеріне негізделді. 426 ж. арнайы заң ќабылданды. Бұл заң
бойынша тек бес заңгердің пікірі соттар үшін міндетті болды. Олар -
Папиниан, Гай, Павел, Ульпиан, Модестин. Егер әртүрлі пікір болатын болса,
Папинианның пікірі басымдылыќќа ие болды.
3 тақырып. Римдегі азаматтық істер жүргізу
1. Алғашқы сот процесінің тәртібі және түрлері. Легисакциондыќ
процесстің ерекшеліктері. Манципация. Жеке құқықтағы талаптың ұғымы және
түрлері
Тұлғалардың жеке құқықтарын бұзылудан қорғаудың соттан тыс нысанына
негізінен өзін-өзін қорғау жатты, яғни, тұлғаның бұзылып жатќан немесе
бұзылғалы жатќан өз құқықтарын өз күшімен, өз әрекетімен қорғау. Тұлғаның
әрекеті өзін-өзін қорғау болып табылу үшін бірнеше талаптарға сай болуы
тиіс:
1. Құқықбұзушылыќ зорлыќ-зомбылыќ сипатындағы әрекеттермен ұштаса отырып
жасалса;
2. Өзін-өзі қорғау нақты құқықтарды қорғауға бағытталуы тиіс;
3. Өзін-өзі қорғау әрекеттері жәбірленуші тұлғаның өзімен ғана жасалса;
4. Өзін-өзі қорғау құқықбұзушылыќ орын алған сәтте жасалса;
5. Өзін-өзі қорғау нақты құқықбұзушылыќќа ќарсы бағытталуы тиіс.
Рим мемлекетінің дамуымен, тараптардың арасында теңдіктің болмауына
байланысты дауды шешетін арнайы орган - сот пайда болды. Тарихи даму
нәтижесінде сот өндірісі пайда болды және оның ең алғашќы нысаны
легисакциондыќ сот өндірісі болды. Ол жеке талаптар бойынша пайда болған
дауларды ќарады. Ежелгі Римде өзінің құқықтары бұзылған тұлғалар әділеттік
талаптары бойынша талап-арыз беру негізінде (талап ќою) ќорғайтындығын
тәртіпке айналдырды. Сол замандардан бастап құқығы бұзылған әрбір Рим
азаматы өзінің бұзылған немесе даулы ќұќын, болмаса заңды мүддесін қорғауды
сұрап, сотќа жүгіне алды. Жеке құқықтарға байланысты сот процессі азаматтық
процесс деп атала бастады. Сол кездің өзінде-аќ талаптың өзі заң тұрғысынан
материалдыќ және процессуалдыќ болып екіге бөлінді. Олардың біріншісінің
мәні талапкердің нақтылы фактімен заң негізінде талабы ќанағаттандырылуы
болса, ал екіншісінің мәні – сотќа оның шешімін шығару маќсатында
жолданудың заңды немесе заңсыз екендігінде болған.
Сонымен бірге, азаматтық процесстің дамуына байланысты жеке сот ісін
жүргізуде дәлелдеуді қажет етпейтін айќын аќиќаттар –презумциялар
ќалыптасты:
• Істі жүргізетін судьяның беделі даусыз болды. Істі ќарау барысында
талапкер де, жауапкер де судьяға бағынуға тиіс болды;
• Істі ќарау барысында тек ғана шындыќќа жанасатын фактілер ќаралды және
уақытты үнемді пайдалану ќағидасы орын алды;
• Іс бойынша шешім әділ болу керек;
• Іс бойынша ќабылданған шешімдегі талапты өтеу мөлшері талап-арызда
көрсетілген сомадан аса алмаған;
• Судья өз шешімдерін тек заңға сәйкес шығаруы тиіс;
• Іс бойынша ќабылданған шешім аќиќат деп ќабылданған.
Сот өндірісінің ең алғашќы нысаны легисакциондыќ сот өндірісі болды.
Легисакциондыќ терминінің өзі - заң сөздерімен бірдей, байланысты болу
дегенді білдіреді. Сот ісін жүргізудің аталмыш түріне келесі белгілер тән
болды:
1. Сот отырысында тараптардың тікелей ќатысуы көзделген;
2. Жауапкердің процеске келуі талапкерге жүктелген;
3. Процесс екі сатыдан тұрды:
- Jus – бұл сатыда шешімді шығаруға дайындыќ жүргізілді, яғни, сот
отырысы болатын уақыт, орын, оған ќатысатын тұлғалар аныќталды. In iure
деп аталған бірінші сатыда тараптар дау туған затпен магистратќа келген.
Арнайы таяќша – виндиктаны даулы затќа тигізіп, немесе даулы затќа ќолын
салып, арнайы ќатаң бекітілген сөйлемдерді (формулаларды) айтќан. Кімде-кім
сөздер мен фразаларды айтудан жаңылысатын болса, сол жеңілген болып
есептеледі. Егерде тараптардың екеуі де ќателеспейтін болса, аќшалай кепіл
салатын. Кейіннен сот істі ќарағаннан кейін жеңілген тараптың кепілі
ќазынаға аударылады да, жеңген тарап өзінің аќшалай кепілін ќайтарып
алатын. Осымен бірінші саты аяќталатын, претор істі мәні бойынша ќарау үшін
судьяны тағайындайтын.
- Judicium – екінші сатыда судья істің барлық мән-жайларын
тексеріп, шешім шығарған. In iudicio деп аталған екінші сатысында претор
тағайындаған судья істі мәні бойынша ќарап шешім шығарған. Аталмыш
процесске сәйкес шешім түпкілікті және шағымдануға жатпаған.
Процесске ќатаң формализм тән болды, яғни, барлық процессуалды
әрекеттер ќатаң бекітілген нысандарда жүзеге асырылды.
Ежелгі Рим мемлекетінің даму кезеңдеріне сәйкес тиісті азаматтық процес
түрлері тән болды. Рим мемлекетінің республикалыќ кезеңінде легисакциялыќ
процесс болды, ал принципат кезеңінде формулярлы процесс орын алды, және
абсолютті монархия дәуірінде экстраординарлы процесс ќалыптасты.
2. Формулярдық процесс. Формуланың ќұрамы. Экстраординарлыќ процесс.
Адамзаттың дамуы сот процесінің одан сайын дамып, оңайлануына әкеліп
соќты. Легисаќциялыќ процестің орнына формулярлы процесс келді. Ол да
легисакциялыќ процесстей екі сатыдан тұрды. Бірінші сатыда талаппен
танысќан претор талап-арыз ќанағаттандырылуға жататын жағдайларды көрсеткен
арнайы ќағазын талапкер арқылы судьяға жіберген. Бұл ќағаз формула деп
аталды және судья үшін міндетті болды. Екінші саты тараптардың
дәлелдемелерін ұсынумен басталды. Процесс ауызша болды және дәлелдемелер
еркін бағаланды. Судья претордың формулада берген ќортынысымен байланысты
болды және ол ќолдау тапќан жағдайда талапты ќанағаттандыруы тиіс болды.
Формула келесі бөліктерден тұрды:
1. Кіріспе - судьяны тағайындау
2. Интенция – талап мазмұны
3. Кондемнация – интенция шындыќќа сәйкес болып шыќќан жағдайдағы жеке
талапты ќанағаттандыруды айту, судьяға процессуальдыќ шешімнің
варианттары.
4. Эксцепция – жауапкер наразылығы. Бұл жауапкердің сұрауы бойынша
бірінші сатыда ұсынылады және интенциядан кейін орналасады.
5. Прескрипция – талапкер өзіне тиістінің жартысын ғана талап еткенде
ғана енгізетін бөлік. Әдетте прескрипция интенцияның алдында
орналасады және ол кейбір жағдайларды аныќтаған кезде дау пәнін
шектейтін ќарама-ќайшы жағдайды білдіреді. (соңғы екеуі - қосымша
бөліктер)
Формулярлы процесс бойынша сот шешімі күшіне бірден енетін және
түпкілікті деп саналатын, шағымдануға жатпайтын.
Классикалыќ республикалыќ кезеңде көптеген істер судьяға жіберілмей
магистраттың өзімен ќарастырылды. Азаматтық іс жүргізудің бұл түрі
экстраординарлыќ процесс деп аталды. Бұл процесс бір ғана бөліктен тұрды,
басынан аяғына дейін бір тұлғамен ғана жүргізілді. Сонымен бірге аталмыш
процесс жазбаша нысанда жүргізілді және оған тек ќана тараптар ќатысатын
болды. Шешім ғана жарияланды және оған шағымдану мүмкіндігі берілетін
болды. Мұндай тәртіп басқа сот процесстерін бірте-бірте ығыстырып шығарды.
Талап-арыз түсінігі мен түрлері.
Дигестілерде талап-арызға мынандай аныќтама берілген: “Талап-арыз
дегеніміз – тұлғаның өзіне тиісті құқықтардың ќорғалуын заңи талап ету
мүмкіндігі”. Талап-арыздардың нақты түрлері преторлардің эдиктілерінде
көрсетілген.
Талаптар өздерінің құқықтық бағытына қарай: жеке және заттық болып
бөлінген. Жеке талап өзінің мағынасы көрсетіп тұрғандай арнайы тұлғаға
бағытталса, ал заттық болса белгілі бір мүлікке негізделген. Егер ќарама -
ќарсы тарап қандай да болмасын затты беруге міндетті болса, немесе қандай
бір әрекетті жасауға не ұсынуға міндетті болса, ол жеке талап болып
саналатын. Егер біз зат біздікі деп дау туғызған болсаќ, заттық талап орын
алады[1]. Мысалы пайдалану құқығы, мал айдап өту құқығы, су жүргізу
құқығы, немесе көршімізден белгілі бір биіктіктен аспайтындай ќұрылыс салу
т.б.
Талаптар ерекшеліктеріне қарай: аныќталған және аныќталынбаған болып
бөлінген. Оның біріншісі құқықты бұзған аныќ тұлғаға (жауапкерге)
бағытталса, екіншісі кез келген күдікті адамдарға ќарсы ќойылатын.
Талаптар мазмұндарына қарай күрделі және жай болып келген. Жай талап
бойынша жалғыз ғана міндет, мысалы затты ќайтару болып келсе, күрделіде
затты ќайтарумен ќоса айыппұл төлеуді және тағы басқа міндеттер атќаруды
көздеген.
Жауапкер тұлғасына байланысты талап-арыздар екіге бөлінді:
1. Заттай талаптар – нақты тұлғаның заттай құқықтарын кез-келген тұлғадан
қорғау тәсілі.
2. Жеке талаптар – тұлғаның міндеттемелік құқықтарын нақты тұлғаның
бұзуынан қорғау.
Талап-арызға негіз болған құқықќа сәйкес олар екі топќа ажыратылған:
1. Цивилді талаптарды ќарағанда судья келісімшарт ережелерімен шектелген
болатын.
2. Преторлыќ талаптарды ќарағанда судья тек ғана әділеттілікті есепке
алды.
Ќолданылу жағдайларына сай талап-арыздар бес топќа біріктірілді:
1. Ұќсастыќ бойынша талап - нақты мәселені шешетін нақты норма болмаған
ұќсас жағдайларды ќарастыратын талап-арыз. Аналогия.
2. Фикциялы талап – заңда көзделмеген қатынастарды қорғау маќсатында
преторлар ќолданатын тәсіл. Мұндай жағдайда претор судьяға кейбір жоқ
жағдайларды бар деп есептеу жөнінде жазба жазатын.
3. Кондикциялар – пайда болу негіздері көрсетілмеген, жалпы талаптар,
кешенді құқықтарды ќалпына келтіруге байланысты абстрактілі талап-
арыздар. Мысалы, затты ќайтару және ол үшін айып төлеу.
4. Персекуторлыќ талап-арыз – белгілі бір ќұндылыќты ќайтарып алу туралы
талап-арыз.
5. Айыппұлдыќ талап-арыз – айыппұл төлету немесе шығын орнын өндіріп алу
туралы талап-арыз.
6. Арбитрарлыќ талаптар бойынша судья өз ќалауы бойынша залалдың мөлшерін
аныќтады.
Талаптыќ қорғаудан басқа рим құқығында бұзылған құқықтарды қорғаудың
басқа әдістері орын алды. Мұндай қорғау претордың билігіне берілді.
Преторлыќ қорғаудың негізгі ќұралдары: интердикт, реституция, иеленуге
енгізу. Интердикт – бұл претордың азаматтардың қандай да болмасын
құқықтарын бұзатын әрекетті тез арады тоқтату туралы бұйрығы. Интердикт
берілген тұлға тез арада сол бұйрыќты орындауы міндетті болды. Интердиктіні
орындамаған жағдайда претор санкция ќолданатын, мысалы айып төлеу.
Интердиктінің бірнеше түрлері болды. Олар: а) иеленуді ќалпына келтіру
туралы; б) затты беру туралы; в) күштеуге тиым салу туралы; г) иелену
интердиктісі.
Реституция – бұрынғы ќалпына ќайта келтіру. Бұл тәсіл пайда болған
дауға жалпы нормаларды ќолдану заңды емес деп таныған жағдайда
ќолданылатын. Реституцияны ќолдану үшін мына талаптар орындалуы қажет:
залалдың болуы; реституция негізі; мезгілінде өтіну.
Реституцияны ќолдану мерзімі залал болған кезден бастап бір жыл.
Иеленуге енгізу преторлыќ құқық бойынша мұрагер деп танылған
тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін ќолданылды.
Талаптың ескіруі (талап ќою көнелігі) – бұзылған құқықты қорғау
маќсатында соттар үшін император заңдарымен белгіленген мерзімдер. Рим
құқығы бұл жөнінде арнайы жағдайлармен реттей ќойған жоқ, соның өзінде
ескіру мерзімдері заңдарда реттелінгендіктері кездескен. Алғашќы рет Рим
мемлекетінде талаптың жалпы ескіру мерзімі 30 жыл болып 5-ші ғасырда ғана
бекітілген. Талап-арыздың ескілік мерзімі (көнелігі) дегеніміз – тұлғаның
белгілі бір құқық объектісіне байланысты талап-арыз беру мүмкіндігі
жойылатын мерзім.
4 сұраќ. Рим құқығындағы ќылмыстыќ сот өндірісі.
Рим заңи мәдениетінде ќалыптасќан ќылмыстыќ юстицияның өзіндік
ерекшеліктері болды. Оның ең бастысы - ќылмыстыќ сот өндірісі тәртібінде
тек ғана жариялы құқықпен реттелетін істер ғана ќаралды, ал өзінің қоғамдық
ќаіптілігі жоғары жеке меншік мүлікті ұрлау, денеге зақым келтіру сияќты
жеке құқық объектісі болып табылатын істер азаматтық сот өндірісінде
ќаралды. Соған ќарамастан Рим құқығында ќылмыстыќ істер ќарау жөніндегі бір
ортаќ нысан ќалыптаспаған. Тарихи өрбіген белгілі-бір жағдайларға сәйкес
Ежелгі Римдегі болған ќылмыстыќ сот өндіріс нысандарын бес топќа
біріктіруге болады:
1. Таза магистраттыќ жариялы процесс – тұлғалардың ерекше
категорияларын айыптау істері бойынша куриялы магистрат қарайтын
ќылмыстыќ сот тәртібі. Мысалы римдік әскери қызметкерлерді немесе
римдік азаматтығы бар әйелдерді айыптау істері аталмыш тәртіпте
ќарастырылған.Сонымен бірге, шетелдік азаматтар мен құлдарға ќатысты
істер осы нысанда ќарастырылған. Бұл нысанның арнайы тәртібі
ќалыптаспаған, айыпталушының өзін-өзі қорғауы жүзеге асырылған.
2. Магистраттыќ-комициялыќ процесс - апелляциялыќ саты ретінде халыќ
жиналысының ќатысуымен жоғарғы магистрат жүргізген ќылмыстыќ сот
тәртібі. Бұл нысанда жасалған ќылмысы үшін өлім жазасы ќарастырылған
істер ќарастырылған. Сот өндірісінің аталмыш тәртібі келесі міндетті
процессуалды сатылардан тұрған:
a) Сотќа шақыру
b) Істің мән-жайын аныќтау
c) Магистраттың үкім шығаруы
d) Үкімді бекіту үшін ќауым сотына жүгіну, кейін ќауым жиналысының бұл
функциясы монархќа ауысты.
3. Алќалы отырушылар процесі – магистраттың басшылығымен арнайы алќа
отырушылары жүргізетін сот өндірісінің тәртібі. Бұл тәртіп бойынша
лауазымды тұлғалар жасайтын және ауыр ќылмыстар ќаралды. Аталмыш
процесс ќылмыс болған жерде жүзеге асырылды және сот жазаның түрін
ғана тағайындады, ал алќалы отырушылар кінә фактісін аныќтады.
4. Муниципалды процесс – провинциялардағы Рим азаматтары мен провинция
тұрғындарын айыптау істері бойынша магистраттың ќауымдыќ сот
органдарының үкімін бекіту жөніндегі сот өндірісі.
Жоғарыда көрсетілген ќылмыстыќ сот өндірісі нысандарына ортаќ белгілер
болды. Барлық ќылмыстыќ істер бойынша жеке айыптау міндетті болды, яғни,
жеке тұлға басқа тұлғаға ќатысты айып айтуы тиіс болды.
Римде ќалыптасќан ќылмыстыќ процесте танылған дәлелдемелердің саны
салыстырмалы шектелген болды. Заңды дәлелдеме ретінде келесілер
ќарастырылды:
Куәләр айғағы – дәлелдемелердің басты түрі. Айғаќты тек Римнің ер жынысты
азаматтары, ал ерекше жағдайда ғана әйелдер, балалар, шетелдіктер мен
құлдар берді. Төмен кететін туыстардың жоғары кететіндеріне ќатысты және
керісінше, еркіндікке жіберілген құлдың өзінің бұрынғы ќожайынына ќарсы
куәгер болуына шек ќойылған.
Айыптаушының үйін тінту барысынлда жиналған заттай айғаќтар. Тінту
процессуалды әрекет ретінде арнайы заңда бекітілген тәртіпте ғана жүзеге
асырылуы тиіс еді.
Ќұжаттар – егер олар ресми сипатќа ие болғанда ғана дәлелдемелік күшке ие
болып, сотпен ќарастырылды.
Рим құқығында құқықбұзушылыќтарды олардың жасалу саласына қарай екі
топќа бөліп ќарастырған:
Crimen – жариялы тәртіпке ќол сұғатын, ќылмыстыќ жаза көзделген
құқықбұзушылыќ.
Delictum – жеке мүліктік сипаттағы құқықтарды бұзу.
Ежелгі Римде жоғарыдағы екі түрдің біріншісі ғана ќылмыс ретінде
ќарастырылды. Оған келесі ќасиеттер тән:
Ќылмыс – ќатаң жекелендірілген іс-әрекет. Топ болып ќылмыс жасау түсінігі
болмаған. Топтың әрбір мүшесі өзі жасаған ќылмыс үшін жеке жауап берді.
Ќылмыс болып тек ғана белсенді әрекет табылды. Әрекетсіздікпен жасалған
ќылмыстар болмады.
Рим құқығында кейбір ќылмыс ќұрамдары бойынша арнайы субъектілер
ќарастырылған. Мысалы әскери ќылмыстардың субъектісі ретінде тек ғана
әскери қызметкерлер танылды.
Ќылмыстыќ ќол сұғушылыќ жүзеге асырылатын объектілерді негізге
ала отырып олардың маңызына қарай келесідецй топтарын ажыратуға болған:
Жалпы ќауымдастыќќа ќарсы ќылмыстар (әскери сатќындыќ, жауға ќаланы беру,
ќоршаудағы ќаланы өртеу, әскери қызметтен бас тарту).
Христиан дініне ќарсы ќылмыстар (діннен безу, шіркеуде ұрлыќ жасау). Бұл
ќылмыстар заңдарда емес, шіркеу жарғыларында бекітілген және тек христиан
діні ќалыптасќаннан кейін ғана бекітілген.
Адам өлтіру және оған теңестірілген ќылмыстар – ќылмыс конструкциясын толыќ
көрсететін ауыр ќылмыстар.
Азаматтарға ќатысты билікті шектен тыс ќолдану - өзінің өкілеттіктерін
пайдаланып тұлғаға немесе оның мүлкіне ќастыќ жасау әрекеттері. Аталмыш
ќылмыстардың ќұрамында арнайы субъектілер – лауазымды тұлғалар ќаралған.
Жалған жасау және өтірік айту (жалған аќша жасау және судьяның заңды
бұрмалап түсіндіруі).
Жыныстыќ ќылмыстар (зинақорлыќ, инцест, тыйым салынған некелер, екі әйел
алу, әйелдерді ұрлау және жеңгетайлыќ).
Ќорќытып алу (пара алу, лауазымды тұлғаның салыќ жинау кезінде зорлыќ-
зомбылыќ көрсетуі).
Меншікке ќарсы ќылмыстар (түнде жасалса және көп мөлшерде жасалса).
Тұлғаға ќол сұғу (тұлғаға қандай да бір зиян келтіруге ұмтылу).
Мүлікке зиян келтіру – қоғамдық меншіктегі ғимараттарға зиян келтіру іс-
әрекеті.
Сайлау ќарсаңындағы сайлаушылардың дауысын сатып алу. Арнайы субъект –
сайлауға ќатысатын Рим азаматы.
Шаруашылыќ тәртіпке ќарсы ќылмыстар. Экономикалыќ монополияны шектен тыс
пайдалану және сауда бостандығын кері сипатта ќолдану.
Жазаның түсінігі, ќағидалары. Жаза түрлері
Бастапќы кезеңде жаза poena (пеня) деген терминмен аталды. Ол дегеніміз
- ќауымның, ќоғамдастыќтың ќылмыскерден тазаруы. Арнайы ќылмыстыќ құқықтың
дамуымен жазаның нақты аныќтамасы ќалыптасты.
Жаза өзінің мазмұны мен маќсатына сәйкес құқықтық сипатќа ие болуы керек,
яғни, заңдарда көзделуі тиіс.
Өзінің әлеуметтік-құқықтық маќсатына сай жаза алдын-алу, жолын кесу
мазмұнына ие болуы қажет. Жаза ќылмысты болдырмауға бағытталуы тиіс.
Өзінің заңи негізделуіне қарай жаза жасалған ќылмысќа сәйкес болуы тиіс.
Тақырып бойынша сұраќтар:
0. Римнің азаматтық процессінің негізгі белгілері мен түрлерін атаңыз. Рим
сот өндірісінің кемшіліктерін атаңыз.
0. Интердиктіні жоқќа шығаруға бола ма?
0. Кім судья бола алатын? Римде ќалай судья болатын?
0. Судьялардың шығарған шешімдері үшін жауапкершілік ќарастырылған ба?
0. Цицеронның сөздерінде сот әділдігі ќалай көрсетілген?
4 тақырып. Рим жеке құқығындағы тұлғалар. ОТБАСЫЛЫЌ ҚАТЫНАСТАР
1 сұраќ. Құқық ќабілеттілік және әрекет ќабілеттілік. Жеке тұлғалар
Рим құқығында тұлға ретінде екі жиынтыќтан ќұрылған құқық
ќабілеттілігіне ие субъектілер танылды. Бірінші жағдайда тұлға адам
белгілеріне тән болуы керек болса, екінші жағдайда азаматтық құқықќа ие
бола алатын субъект болуы тиіс болды.
Құқық ќабілеттілігі – ол тұлғаның құқықќа ие болып, мiндет атќару
ќабiлетi, ќазіргі кезде барлық азаматтарға бiрдей деп танылады.
Әрекет ќабiлеттiлiгi – ол адамның өз әрекеттерiмен азаматтық құқықтарға
ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзi үшiн азаматтық мiндеттер жасап,
оларды орындауға ќабiлеттiлiгi. Ќазіргі уақытта толыќ әрекет ќабілеттілік
кәмелетке толғанда, яғни он сегiз жасќа толғаннан кейiн пайда болады. Ал
Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ұғымдар жаңадан ќалыптасып келе, жоғары сатыда
реттелуге жеткен. Адамдыќ ерекшелігіне бірнеше жағдайлар әсер еткен:
еркіндігі мен еркін еместігі, азаматтық жағдайы, римдік отбасыдағы жағдайы,
тағы басқалар. Мұндай мәртебелердің болмаған жағдайында адам азаматтық
құқықта субъект ретінде ќарастырылмады. Толыќ субъект ретінде еркін адам
(тәуелсіз), әрекет ќабілеттілікке ие болып 25 жасынан танылды. Мұндай
тұлғалар бірнеше элементтерден ќұрылған құқық ќабілетіне ие болды:
4. Некеге тұру - jus conubii;
5. Мәмілелер жасау - jus commercii;
6. Мұра ќалдыру немесе мұрагер болу - testamentifactio;
7. Талапкер болу.
Әйелдер, рим азаматтары бола тұра, толыќ құқық ќабілеттілікке ие
бола алмады. Ерлердің жартылай әрекет ќабілеттілігі 14 жасынан басталатын,
ал ќыз балалардың жартылай әрекет ќабілеттілігі 12 жастан басталатын. Яғни,
осы жастан бастап олар некеге тұра алатын және өздеріне пайда әкелетін
мәміле жасай алатын. Ал мүлікті иеліктен шығару тұралы мәмілелерді олар 25
жасќа толғанша тек ќана ќорғаншысының келісімімен жасай алатын.
Рим құқығы тек ерікті азаматтардың құқықќабілеттілігін таныды. Біраќ
кез келген ерікті азаматты құқықќабілетті деп танымайтын. Ерте кезде толыќ
құқықќабілеттілік тек рим азаматтарында танылды.
Рим азаматтығын алудың негізгі тәсілі - баланың дүниеге келуі болды.
Рим некесінде дүниеге келген бала әкесінің жағдайын ќабылдады. Ал, некеде
тұрмаған әйелден дүниеге келген бала шешесінің жағдайын ќабылдады. Сонымен
қатар рим азаматтығы құлдыќтан босату арқылы, бала асырап алу арқылы,
жекелеген тұлғаларға, ќауымға, провинцияларға ерекше акт арқылы рим
азаматтығын беру арқылы алынатын.
Құқықќабілеттілік жария құқық аясында мыналарды ќамтыды: тұраќты
әскерде қызмет ету құқығы, халыќ жиналыстарына ќатысу және сайлау құқығы;
магистрде лауазым алу. Өзінің құқықтық жағдайына байланысты рим азаматтары
ерікті туылғандар және рим азаматымен құлдыќтан босатылғандар деп бөлінді.
Және де еркін рим азаматтары өз кезегінен, еркіндігіне ќарамастан,
өздерінің отбасына түгел бағынатын. Отбасындағы барлық мүліктік құқықтар
тек ќана отағасына берілетін. Оның балалары, әйелі құлдармен қатар еш
мүлікті меншігіне ала алмаған. Ќалыңдыќќа берілген жасау да отағасының
мүлкі деп саналатын.
Тұлғаның құқықтық жағдайының шектелуінің ерекше жағдайы - арынан
айырылу болды. Арынан айырылу жағдайы ќылмыс үшін сотталған жағдайда;
некеге ќатысты құқықтықнормаларды бұзған жағдайда; ұят істермен айналысќан
жағдайда орын алды. Рим азаматтығы еркіндігін жоғалтумен байланысты жойылып
отырды.
Еркін рим азаматы деп танылу үшін адам келесі үш статусќа (жағдайға) ие
болу керек болатын:
1 – еркіндік жағдайы - status libertatis;
2 – азаматтық жағдайы - status civitatis;
3 – отбасылыќ жағдайы - status familiae.
Осыған байланысты: еркін рим азаматтары, латиндар, перегриндер,
колондар, құлдар, еркіндікке жіберілгендер, отбасы иелері және оның
ќоластындағылар ажыратылатын.
Тұлғалардың еркіндік мәртебесіне қарай құқықтық категориялары Рим
құқығы бойынша 3 топќа бөлінді:
3. еркіндіктегілер;
4. құлдар;
5. еркіндікке жіберілгендер;
Мұндағы құлдар ќоғамның ең төменгі сатысын көрсетті. Олардың құқықтары
мойындалмады, өз еркімен олар құқықтық қатынастар жасай алмады. Құлдарды
субъект ретінде емес, объект (зат) ретінде ќарастырды.
Құлдыќтың пайда болу көздері төмендегідей болды:
Құл-анадан дүниеге келу;
Құл ата-анадан туу;
Тұтќынға түсу;
Құлдарды сауда-саттыќќа салу;
Ќылмыс жасағаны үшін өлім жазасына кесу немесе кен орындарына жұмысќа
жіберуге жазалану.
Еркіндікке жіберілгендер, яғни бұрынғы құлдардың, құқықтары толыќ
болған жоқ. Олар мемлекет қызметімен айналыса алмады. Құлдарды арнайы
әдіспен еркіндікке жіберу мanumissio деп аталатын.
Егер құл, тек преторлық құқыққа тиесілі қожайыннан латын еркіндігін
алса, онда ол квириттік құқықќа сол қожайынның ерігін (еркін) қажет етеді.
Немесе, құл квириттік және преторлыќ құқықќа тиесілі ќожайыннан латын
еркіндігін алса, сол еркіндікке жіберген қожайынының азаматтығын ала
алатын, яғни латын болатын және квирит құқығына ие бола алатын. (Гаи
Институциясы).
Принципат кезінен бастап құлдыќтан босатудың басқа да жағдайлары болды.
Мысалы, ќожайынын өлтірген адамды тапќан құл, 20 жыл ерікті адам секілді
жүрген құл құлдыќтан босатылатын. Біраќ lex Aelia Sentia заңы құлдарды
босатудың келесідей талаптарын орнатты:
- 30 жасќа толмаған құлды босату немесе 20 жасќа толмаған ќожайын құлды
босататын болса, ерекше комиссияның алдын ала тексеруі қажет болды;
- таңбаланған құлдар босатылғаннан кейін перегриндар қатарына жататын.
Егер де құлды босатудың салдарынан несие берушіге немесе патронға зиян
тигізілетін болса, құлдыќтан босатудың еш мәні жоқ деп саналатын. Яғни,
Элия Сенция заңы еркіндікті жоқќа шығарды деп айтуға болатын.
Егер бостандыќќа жіберу сот арқылы жүргізілетін болса және бостандыќќа
жіберудің заңды негізі кеңес алдында дәлелденген болса, жиырмаға толмаған
ќожайын құлды еркіндікке жібере алатын. Және осыған тағы бір негіз ретінде
әкесін, шешесін, өзге тұған туысын немесе тәрбиелеушісін бостандыќќа жіберу
болған.
Когнициондыќ процесстің енгізілуімен қатар құлдар әдеттегі сотќа талап
беру құқығының болмауына байланысты чиновниктерге өтініш жасай алатын.
Ежелгі Римде рим азаматтарымен бірге арнайы категорияға кіретін
азаматтар өмір сүрді, оларды: латиндер мен перегриндер деп атады. Латиндер
– ол Рим ќаласы орналасќан Лациум деген облыстың (аймаќтың) атауынан аталып
кеткен ежелгі итальяндыќтар. Олардың жария құқықтары рим халыќ
жиналыстарына ќатысу және дауыс беру еді. Олардың мүліктік дауларын рим
соттары ќарады. Латындар jus conibiі және jus commercii құқығына ие болды.
Латындардың құқықтық жағдайы дүниеге келумен, мемлекеттік өкіметтің
актісімен латын азаматтығын беру арқылы аныќталады. Рим азаматтарының
ерікті түрде латын азаматтығына көшуі жер алу маќсатында, латын азаматының
құлдыќтан босатуы арқылы жүзеге асырылды. Латындардың рим легиондарында
қызмет ету құқығы болды.
Латындар рим азаматтығын арнайы актілер арқылы ала алатын. Гайдың
институцияларында, егер латын бұрыныраќ өлсе, жастағы баласының рим азаматы
екенін анасы да ќорғай алатын деп көрсеткен. Кейіннен император Троян
латындарға, егер ол Римде диірменді үш жыл бойы ұстаса және күн сайын 100
мер нан шығарса, квириттік құқықты беру керек деп ќаулы ќабылдады.
Перегриндер деп Ерте Римнің аумағындағы шет мемлекеттердің тұлғаларын,
шет елдіктерді атайтын. Олар құл, кедей болмаса да, алғашќыда квириттерден,
яғни римнің еркін азаматтарынан төмен саналатын. Империя кезінде рим
колонияларының тұрғындары да перегриндер санына ќосылды. Бастапќы кезде
перегриндардың мүлде құқықтары болған жоқ, біраќ сауда айналымының дамуына
байланысты преторлыќ құқықпен ќорғалды. Б.э. 212 жылы император Каракалла
оларға рим азаматтығын сыйға береді. Осы жылдан бастап рим азаматтары мен
перегриндердің құқықќабілеттіліктері бірдей болды.
2 сұраќ. Заңды тұлғалар
Құқықтық қатынастың субъектісі ретінде жеке тұлға, индивид ќатысып
келген, яғни бұлар тек жеке құқықта ғана емес, жариялы-құқықтық саласында
да көрінген. Жеке тұлғадан басқа сол Ежелгі Рим заманының өзінде заңды
тұлғалардың болғанын да байќауға болады.
Заңды тұлға алғашќы көріністерін – жеке тұлғалардың біріккендіктерінен,
қоғамдық мекемелер ќұрылуынан, ќауымдастыќтың пайда болуынан байќатты.
Өзінің мәртебесі жағынан заңды тұлға 3 негізгі түрге бөлінеді:
мемлекет;
ќауымдастыќ;
қоғамдық бірлестіктер, мекемелер.
Мемлекет алғашќыда саяси биліктің жүргізуші, жариялы-құқықтық қатынасќа
түсуші субъект ретінде ќатысты.
Ќауымдастыќ (муниципиялар) – бұған жақын кез келген рудан шыќќан ќоғам
бірлестіктері кірді (абыз алќалары, діни бірлестіктері, ќолөнершілер мен
саудагерлер цехтары, т.б. ќауымдастыќтар).
Мекемелер (шіркеулер, ќорлар, емханалар) билік көрсетуші тараптар
арнайы актымен таныған жағдайда ғана заңды тұлға ретінде мүліктік қатынасќа
түсе алатын субъект болып есептеледі. Біраќта олар шіркеу билігіне бағынды.
Ұйымның және корпорацияның құқықќабілеттілігі.
Корпорация (заңды тұлға) Рим құқығы бойынша ұйым болып есептелу үшін
кем дегенде толыќ құқықќабілетке ие 3 рим азаматтарымен ќұрылу қажет
болған. Бірлестіктер заңға ќайшы болмау керек болды, оны ќұру үшін
императордың немесе сенатусконсульттің рұќсаты қажет болған. Ішкі ұйымы
жағынан мұндай корпорациялардың жеке жарғылары болуы тиісті болды. Жоғарғы
органы болып – мүшелердің біріккен жиыны болған.
Римдік заңды тұлға әрекет ќабілеттілігіне ие болмады. Әртүрлі заңды
тұлға атынан әрекеттерді заңды өкілдер атќарды. Корпорация атынан тек олар
ғана мүдделерін ќорғап, талап арыз беріп, мәмілелер жасап отырған.
Корпорация бірлестігінің тоќтатылуы мынадай себептерден болды:
6. Мүшелігінен кетуі;
7. Әрекет етуіне сот немесе мемлекеттің тыйым салуы;
8. Ќұрылу алдында ќойған маќсаттарына жетуі немесе мерзімінің бітуі;
9. Мүшелердің көпшілігі дауыспен шешім шығарып тарќауы.
Заңды тұлғалардың ішінде ќазыналар ерекше мәртебе ие болды.
Бастапќы кезден мемлекеттік ќазына императордың мүлкі есебінде саналды
және жеке құқық нормаларымен реттелді.
3. Агнаттыќ және когнаттыќ туыстық. Отағасының билігі.
Ежелгі рим ќоғамының негізгі ќұрамы болып отбасы саналатын — familia.
Рим отбасына мүшелік тек ќана еркін рим азаматтарына тән болатын. Осы рим
отбасына ќатыстығы, еркіндік ќабілетімен ќоса, азаматтардың құқықтық
жағдайын, яғни құқық субъектісі болуын, белгілейтін.
Алғашќыда Рим мемлекетінде familia деп құлдарымен бірге тұратын отбасы
ќұрамы аталатын. Патерфамилиас деп толыќ отағасының билігіндегі отбасы
ќұрамы аталды. Отағасынан басқалар тәуелділер болды. Мұндай отбасы
агнаттыќ туыстық негізінде ќұралатын. Мәселен, біреудің ќызы күйеуге шыќќан
соң өзінің төркінінің туысы емес, күйеуінің және оның әкесінің толыќ
билігіне кіретін. Сондыќтан рим құқығында отбасы мүшелері екі топќа
бөлінетін: personae sui juris - өз құқығындағы тұлға, және personae alieni
juris - өзгенің құқығындағы тұлға. Рersona sui juris ретінде тек бір тұлға
— paterfamilias болатын. Рaterfamilias қайтыс болғанда отбасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
2. Рим құқығы пәнінің мазмұнын игеруге арналған әдістемелік
нұсқаулар
3. Рим құқығы пәнінен тест сқрақтары
4. Рим құқығы пәнінен тыңдаушылардың өзіндік жұмыстарына тапсырмалар
5. Рим құқығы пәнінен Глоссарий (сөздік)
1 такырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ БЕЛГІЛЕРІ
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
1. Рим құқығының Ежелгі Рим мемлекетінің тарихи құрамына байланыстығы.
Рим құқығының ұғымы және негізгі белгілері.
Ежелгі Рим мемлекеті алғашқыда бір ғана қаланың шеңберінде орналасқан
мемлекет болып құралыпты. Ал империя кезеңінде Рим мемлекеті өте көлемді
болып, Еуропа, Таяу Азия, Солтүстік Африка елдерін қосып алған. Алайда Рим
заңгер ғалымдары сол мемлекеттің құқықтық тарихын жазып қалтырмапты. Тиісті
мәліметтерді зерттеушілер әдебиет бастауларынан алған.
Солардың бірінші тобы – ежелгі жазушылардың шығармалары: Тит Ливий,
Галикарнастыќ Дионисий, Плутарх, Полибий, Тацит, Цицерон, Гораций және т.б.
Екінші топты әртүрлі жазбалары ќалған таќтайшалар, колонналар, папирустар
және т.б. құраған.
Рим құқығының тарихын нағыз ғылыми зерттеу тек XIX ғасырдан басталыпты.
Бұл зерттеуде алғашқы жол салған неміс ғалымы Б.Г. Нибур болыпты. 1811-1812
жылы оның Рим тарихы атты бірінші кітабі шығыпты. Ал 1816 жылы Нибур
Италияның Верона қаласындағы шіркеудің кітапханасында әйгілі Гайдың
"Inslitutionеs" (Институциялар) толық шығармасын тауып алғанда, рим құқығы
тарихы сан алуан жағынан сипаттама алды. Нибурдан кейін Рим құқығын
зертеуге А. Швенглер, Т. Момзен, Э. Пайс, Эд. Мейер және басқа ғалымдар зор
үлес ќосты. Ресей ғалымдарынан өз үлестерін қосқан Покровский И.А.,
Новицкий И.Б., Черниловский З.М.
Рим құқығының қалыптасуы мен әрі қарай дамуын тұтастай алып ќарағанда 3
дәуірге бөлуге болады:
1 дәуір – рим құқығының құрылуы мен дамуы. Ежелгі Рим мемлекетінің
қалыптасуымен байланысты (антикалық мәдениетімен қоса) (б.э.д. VIIІ – б.э.
V ғғ.)
ІІ дәуір – тарихи дәстүрге байланысты рим құқығының басқа елдермен
тығыз байланыста дамуы: саяси жағынан, заң тәжірибесінен, ағарту ісі мен
заң ғылымы жағынан (б.э.д. 509-27 жылдары);
Ш дәуір – империялыќ дәуір, ол өз кезегінен екі тарихи кезеңге
бөліңеді: принципат (б.э.д. 27 ж. – б.э. 193 ж.) және доминат (б.э. 193-476
жылдары). Дәлірек айтқанда, бұл дәуір Рим империясының ақырына дейін
созылды. Ол дәуірді Юстиниан императорының кезеңімен аяқталды деп санауға
болады.
Мұндағы рим құқығының пайда болуы мен дамуын зерттеушілер екінші
кезеңге байланыстырады. Бұл кезеңді кейде классикалық рим құқығы кезеңі деп
те атайды.
“Рим құқығы” термині құл иеленушілік қауымда құрылған Ол Рим
мемлекетінің, яғни антикалық Римнің құқығын білдіреді. Рим құқығының жүйесі
сондай-ақ бұл мемлекеттің тарихи дамуы тұтастай алғанда көбінесе шет
мемлекеттер құқығының тарихы курсында оқытылады.
Рим азаматтық құқығының оқыту пәні – мүліктік құқықтың маңызды
институттары болып табылады (оған отбасылық қатынастар да жатады).
Рим құқығының негізгі институттарына мына төмендегілер кіреді: меншік
құқығы; шарттар мен міндеттемелер; отбасылық құқықтық қатынастар;
мұрагерлік мәселесі, сондай-аќ жеке құқықтарды талап арқылы қорғау
мәселелері және тағы басқа маңызды мәселелер.
Рим құқығының пәні ретінде Ежелгі құлиеленушілік Рим мемлекетінде
қалыптасқан құқықтық жүйе, оның қайнар-көздері, салалары, институттары
сияқты элементтері қарастырылған. Яғни, Рим құқығы тайпалардың одағынан
ќала мемлекет болып құрылып империяның құлауына дейінгі кезеңдегі уақытта
қандай қайнар көздерден бастау алады, қандай сала, институттардан тұрады
және негізгі ережелерінің сипаты Рим құқығының зерттеу пәні болып табылады.
2. Ius civile, ius gentium, ius praetorium, ius privatum.
Рим құқығы да басқа құқықтық жүйелер сияқты ішкі және сыртқы
құрылымынан тұратын өзіндік жүйесіне ие. Рим құқығының жүйесі бір уақытта
қалыптаспаған. Ежелгі Рим мемлекетінің әрбір даму кезеңі бұл процеске өз
үлесін қосып отырған. Рим құқығының жүйесі ұзақ уақытқа созылған заңи
тәжірибенің нәтижесі болғандықтан ќазіргі құқықтық жүйелерде бар міндетті
белгі – салалық оған тән емес. Басқа сөзбен айтқанда, Рим құқығы салаларға
бөлінбейді. Ол келесі құрамдас бөліктерден тұрады:
Жариялы құқық (jus publicium) - биліктік қатынастарды реттейтін,
тараптар үшін міндетті нормалардан тұратын және жағдайлары жеке тұлғалардың
келісімімен өзгертіле алмайтын Рим құқығының бөлігі.
Жеке құқық (jus privatum) – мүліктік қатынастарды реттейтін,
тараптардың теңдігіне негізделетін және жағдайлары міндеттемелерге
қатысушылардың келісімімен өзгертіле алатын Рим құқығының бөлігі.
Рим құқығында бұл екі бөліктің шекарасы нақты анықталмаған. Сол кездегі
анықтамаға сай жариялы құқық Рим мемлекетінің жағдайын қарастырады, ал жеке
құқық жеке тұлғалардың мүдделерін реттейді.
Ерте рим жеке құқығы квирит тайпаларының атымен квириттік деп аталды.
Бұл жүйе кейіннен цивильдік құқық деп аталды және ол қатаң ұлттық сипатқа
ие болды. Тар мағынадағы цивильдік құқық деп, заңдармен бекітілген жеке
құқықтың тар ұлттық жүйесі танылды. Цивильдік құқықпен қатар преторлық
құқық жүйесі қалыптасты. Құлиеленушілер таптардың- жер иеленушілер мен
өңдеушілердің өсуі таптық қайшылықтардың өсуіне әкеліп соқты. Рим емес
азаматтардың арасындағы қатынастарды құқықтық реттеу қажеттілігі туды. Бұл
арнайы лауазым иесі - претордың арнайы актіні қабылдауы арқылы жүзеге
асырылды. Осы актілердің жиынтығы преторлық құқықты құрады.
Цивильдік құқық тек рим азаматтарына қолданылды. Кейіннен шаруашылық
қатынастардың өркендеуіне байланысты басқа рим емес азаматтармен пайда
болған қатынастарды құқықтық реттеу халық құқығы арқылы жүзеге асырылды
және аталған құқық рим емес басқа барлық азаматтардың құқықтарын ќорғады.
Бұл құқық жүйесі әртүрлі ұлттың өкілдері қатысқан халықаралық тауар
айналымының қағидаларынан және жалпы нормалардан қалыптасты. Халық
құқығының мазмұны әмбебап құқықтық жүйесінің - рим классикалық құқығының
пайда болуына негіз болды. Бұл жүйенің тауар өндірісінің және тауар
айналымының дамуына қосқан үлесі зор.
Рим жеке құқығы өзінің дамуында классикалыққа дейінгі кезеңнен,
классикалық кезеңге және кейіннен абсолюттік монархия кезеңінен өтті.
Бірінші кезеңде рим құқығы патриархальдық қоғамдық қатынастарды реттеуге
қызмет етті. Классикалық кезеңде рим жеке құқығы тауар – ақша қатынастарын
реттеуге қызмет етті. Абсолюттік монархия кезеңінде жеке құқық нормаларын
кодификациялау және жүйелеу жүргізілді.
Юстиниан кодификациясы. Кодификация (сұрыптау) – қоғамдық
қатынастардың айтарлыќтай ауќымды саласын реттеуші және әдеттегі құқықтың
белгілі бір саласын, ќосалќы саласын ќұрайтын ќолданыстағы күллі ќалыпты
материалды терең де жан-жақты талдау және ќайта ќарау негізінде жүзеге
асырылатын белгіні айтады.
Нормативті материалдардың көбеюі және оның сан алуандығы Рим құқығын
кодификациялауды қажет етті. Алғашқы ресми кодификация 5 ғ. бірінші
жартысында император Феодосийдің тұсында жасалды. Нәтижесінде 16 кітаптан
тұратын Феодосий кодексі пайда болды.
6 ғ. бірінші жартысында император Юстинианның тұсында жаңа кодификация
жүргізілді. Негізгі маќсаты рим құқығын жаңа мемлекетке өтуіне сай
жетілдіру болып табылған. Рим құқы ескірген нормалардан көптеген
институттар пайда болып, өзгертіліп, толықтырылған.
Юстиниан жинағының негізгі бөлігін бірнеше комиссиядан құрылған
беделді заңгерлер ќұрастырған (529-534 жж.). Осының нәтижесінде жарыќ
көрген Юстиниан жинағы 4 ауќымды бөліктен тұрды, біраќ алғашќыда Юстиниан
жарлығы 3 бөліктен тұрды:
Императордың конституцияларынан тұратын кодексі;
2. Римнің 39 заңгерінің шығармалар жинағы – дигестілер немесе грекше
Пандекттер;
Рим құқығы бойынша оқулықтар – институциялар.
Кейін 4-ші бөлік болып Новеллалар қосылды. Новеллалар – Императордың
конституцияларынан тұратын, 534-556 жылдары шыққан жаңа заңдар жинағы.
3. Рим құқығының рецепциясы және оның маңызы
Рим құқығына тек мемлекет әсері ғана емес, мәдениеттің де дамуы
себебін тигізді. Мәдениет саласының қалыптасуы арқасында сауда саттықта
қарқын алды, сол кездің өзінде-ақ құқықтық міндеттемелер сатып алушы мен
сатушы, борышќор, шарт, міндеттемелер сияқты құқықтық элементтер көріне
бастады.
Рим империясының құлауымен рим құқығы да өз әрекетін тоқтатты, алайда
“ќайта өрлеу” кезеңінде Европаның феодалды елдері Рим құқығының үлгілі
өнегесін зер салып, оны құқық жүйелерінің негізіне айналдырды. Ќазіргі
кездегі романо-германдық құқықтық жүйесін ұстанатын елдердің құқықтық
жүйелері Рим құқықғынан нәр алады. Бұл ќұбылысты құқықтанушы ғалымдар Рим
құқығының рецепциясы деп атайды.
Осыдан екі мың жыл бұрын негізі ќаланып дамыған ол әлі күнге дейін
өзектігін жоғалтпай ќазіргі құқықтық жүйелердегі институттар ретінде өмірін
жалғастыруда. Ғалымдардың арасында мынандай ќанатты сөз кең тараған: Рим
әлемді үш рет бағындарған. Бірінші рет – Римді әлемнің орталығына
айналдырған мыңдаған легиондары арқылы, екінші рет – Римде іргесін көтеріп,
кең дамыған христиан діні арќасында және сол уақыт үшін озыќ, әрі дамыған
құқығымен әлемді үшінші рет бағындырды.
Өзінің мәні мен маңызына байланысты Рим құқығы ќазіргі заңгерге өте
керекті нәрсе болып тұр. Оны оќып түсіну заң тәжірибесінде де, дәл айтќанда
заң шығару жұмысымен айналысушыларға да маңызды.
2 тақырып. РИМ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ЌАЙНАР КӨЗДЕРІ
1. Құқықтық ќайнар көздерінің түсінігі және рим құқығындағы ќайнар
көздердің жалпы сипаттамасы
Рим құқығына байланысты көптеген елдерде “ќайнар көз” ұғымын
бірнеше мағынада түсіндіреді, олар:
1) құқық нормаларының мазмұны ретінде;
2) құқық нормаларының ќұрылу (ќалыптасу) тәсілі мен нысаны ретінде;
3) құқықты тану ретінде.
Құқық ќайнар көзінің мазмұны ќоғам өмірінің материалдыќ жағдайы болып
есептеледі.
Заң оќулыќтарында “құқықтың ќайнар көзі” дегенде мына сауалдардан
бастау табатындығын көрсетеді, ол: ќай құқық нормасынан, қандай бағытпен
және қандай жолдармен ќалыптасады.
Рим құқығының ќайнар көзі дегеніміз – Ежелгі Рим мемлекетіндегі құқық
нормаларының көрініс табу, бекіту нысандары. Рим құқығында ќайнар көздің
мынадай түрлері кездеседі:
1) Әдеттік құқық (әдет-ғұрып); 2) Заңдар “Жазбаша құқық”; 3)
Магистраттыќ құқық; 4) Заңгерлердің іс-әрекеті; 5) Мемлекет басшысының
(императордың) ќаулылары.
2. Рим құқығының ќайнар көздерінің жекеленген түрлері
І. Әдеттегі құқық – тәжірибеде кездесетін нормалар, яғни бұл адамдардың
жүріс-тұрыстарынң ережелері. Адамдар арасындағы қоғамдық ќарым-қатынастарды
реттеуде әдет-ғұрып мінез-құлыќтың неғұрлым көне әрі ќуатты нормативі болып
табылады. Көне Рим дәуіріндегі әдет-ғұрыптардың нормалары мен институттары
түгелдей заң нормасынан аспаған. Тек ќана мемлекеттік билігі бар ќоғамның
мүддесіне сай заң нормасына айналған. Яғни заңды күші бар саяси өкімет жол
берген әдет-ғұрыптар ғана құқықтық әдет-ғұрыпќа айналған. Әдетте олар
арнайы еш жерде тіркелмеген. Олардың көбінің түп-тамыры сонау көне заманға
кетеді, ұрпаќтан ұрпаќќа ауысќан. Әдет-ғұрып құқығы дегеніміз – Ежелгі
Римде көп реттік ќолдану мен мемлекет тарапынан танылып, ќамтамасыз
етілуінен ќалыптасќан мінез-құлыќтың жазылмаған ережелері. Ќарапайым әдет-
ғұрып оны мемлекет ресми танып, оған жалпыға міндеттілік күшке ие ќылдыруы
нәтижесінде құқықтық әдет-ғұрыпќа айналады. Римдегі әдет-ғұрып құқығының ең
ежелгі, әрі ең белгілі тарихи ескерткіші болып Он екі кесте заңдары (б.э.д.
V ғ.) саналады.
ІІ. Заңдар. Рим мемлекетінің дамуы құқықтық мәдениеттің де
тиісті деңгейдегі дамуын талап етті. Жаңа пайда болып жатќан қоғамдық
қатынастар оларды реттейтін жаңа тиімді әрі нақты құқықтық нысандарды талап
етті. Әдет-ғұрып құқығының орнын “жазылған құқық” – заң - басты. Рим
құқығының мәдениетінде негізгі құқық ќайнар көзі ретінде заң ќарастырылды.
Заңның заң екендігін білдіру үшін ол арнайы органнан шығуы тиіс болды және
оны халыќ орындауға міндетті болатын. Заңдарға ќаулылар жатты, олардың
өзіне тән мазмұндары мен тәртіптері көзделетін.
Республикалыќ кезеңде заңдарды демократиялыќ орган – халыќ жиналысы
ќабылдады. Мұндай заңдарды leges деп атады. Принципат кезеңінде заң шығару
құқығын аристократияның органы – Сенат иеленді. Сенатта сенатконсульт деп
аталатын заңдар шығарылды. Ал абсолютті монархия орнаған кезеңде заң болып
император шығарған үкімдер ғана танылды.
Сондыќтан рим құқығының жеке ќайнар көзі ретінде кейбір зерттеушілер
мемлекет басшысының ќаулысын келтіреді. Мемлекеттік-саяси мәдениеттің
тұраќтануына байланысты, монарх өзінің билігін көрсету үшін түрлі ќаулылар
шығара бастады. Императордың өкімдерін конституциялар деп атады. Олардың
төрт түрі болды:
1) Эдикт немесе жарлыќ – бұған барлық нормалар тұтастай реттелінген
(жеке және жариялы сала).
2) Мандат – мемлекет қызметкерлеріне жүктелген ќаулы, көбінесе жеке
немесе ќылмыстыќ құқық салаларына арналған.
3) Рескрипт – жеке тұлғалардың сауалдарына императордың жіберген
жауабы.
4) Декрет – нақты даулы істер бойынша императордың шешімі.
ІІІ. Магистраттыќ құқық (магистраттар эдикттері). Рим мемлекетінің
саяси дәстүрінде ежелгі кездерде әкімшілік функцияна атќаратын арнайы
мамандар болған жоқ. “Эдикт” деген термин магистраттың ауызша хабарлауы
дегенді білдіреді. Ал магистраттың өзі Рим мемлекетінде – мемлекет
қызметшісін білдірген. Магистраттың эдиктісі – магистраттың лауазымына
кірісу кезінде шығаратын бағдарлама сипатындағы арнайы актісі. Бұл
бағдарламада магистраттар өз қызметін қандай ќағидаларға сүйеніп, қандай
ќұндылыќтарды саќтай отырып жүзеге асыратындығы көрсетіледі. Бастапќы кезде
эдиктілер магистрат қызметі уақытында ғана заңи күшке ие болды, кейін
оларды жойып, өзгертіп толыќтыруға шек ќойылды. Эдиктілер: а) тұраќты; б)
белгісіз мерзімге жасалған деп бөлінді. Тұраќты эдиктіде барлық
уәкілеттілігі кезінде міндетті болатын ережелерді ќамтыды. Ал, екінші түрі
белгілі бір тұлғаға ќатысты немесе казустыќ жағдайға ќатысты болды.
Сот істерімен шұғылданатын преторлардың эдиктілері ерекше маңызға ие
болды. Бұлардың негізінде Рим құқығының жаңа ќұрамдас бөлігі – претор
құқығының негізі ќаланды.
ІV. Заңгерлердің қызметі (іс-әрекеттері). Заңгерлікпен айналысу Ежелгі
Римде ең көрнекті қызмет болып есептелетін. Білімді заңгер сол заманның
өзінде құқық жағынан кеңестер беріп, сот мәжілістерінде ќатысып, ғылым мен
білім саласында да еңбек етіп жүрген. Әйгілі римдік заңгерлердің оқұлыќтары
(институциялары) рим құқығының ќалыптасуына өте зор әсер етті. Рим
құқығының ќайнар-көзі ретінде заңгерлердің қызметі ерекше сипатќа ие
болады. Ежелгі кезеңдерде діни қызметкерлер ғана заңи қызметтерді атќара
алды. Олар ғана заңға талќылау бере алды. Уақыт өте заңгершілікке зайырлы
тұлғалар да араласа бастады. Рим заңгерлерінің қызметі үш бағытта жүзеге
асырылды:
1. Заңи кеңес беру (respondere).
2. Жазбаша ќұжаттарды жасап, оларды рәсімдеу (covere).
3. Тараптардың процессуалды әрекеттерін басқару (agere).
Заңгерлердің еңбектері екі топќа бөлінді:
1. Заңнамаларға және претор эдиктілеріне түсіндірме беру – дигестілер.
2. Рим құқығы бойынша оќулыќтар – институциялар.
Принципат кезеңінде Павел, Ульпиан, Гай және Помпоний сияќты
заңгерлердің еңбектері міндетті күшке ие болды.
Заңгерлердің қызметі адамгершілік, адалдыќ ќағидаларына, яғни табиғи
құқық элементтеріне негізделді. 426 ж. арнайы заң ќабылданды. Бұл заң
бойынша тек бес заңгердің пікірі соттар үшін міндетті болды. Олар -
Папиниан, Гай, Павел, Ульпиан, Модестин. Егер әртүрлі пікір болатын болса,
Папинианның пікірі басымдылыќќа ие болды.
3 тақырып. Римдегі азаматтық істер жүргізу
1. Алғашқы сот процесінің тәртібі және түрлері. Легисакциондыќ
процесстің ерекшеліктері. Манципация. Жеке құқықтағы талаптың ұғымы және
түрлері
Тұлғалардың жеке құқықтарын бұзылудан қорғаудың соттан тыс нысанына
негізінен өзін-өзін қорғау жатты, яғни, тұлғаның бұзылып жатќан немесе
бұзылғалы жатќан өз құқықтарын өз күшімен, өз әрекетімен қорғау. Тұлғаның
әрекеті өзін-өзін қорғау болып табылу үшін бірнеше талаптарға сай болуы
тиіс:
1. Құқықбұзушылыќ зорлыќ-зомбылыќ сипатындағы әрекеттермен ұштаса отырып
жасалса;
2. Өзін-өзі қорғау нақты құқықтарды қорғауға бағытталуы тиіс;
3. Өзін-өзі қорғау әрекеттері жәбірленуші тұлғаның өзімен ғана жасалса;
4. Өзін-өзі қорғау құқықбұзушылыќ орын алған сәтте жасалса;
5. Өзін-өзі қорғау нақты құқықбұзушылыќќа ќарсы бағытталуы тиіс.
Рим мемлекетінің дамуымен, тараптардың арасында теңдіктің болмауына
байланысты дауды шешетін арнайы орган - сот пайда болды. Тарихи даму
нәтижесінде сот өндірісі пайда болды және оның ең алғашќы нысаны
легисакциондыќ сот өндірісі болды. Ол жеке талаптар бойынша пайда болған
дауларды ќарады. Ежелгі Римде өзінің құқықтары бұзылған тұлғалар әділеттік
талаптары бойынша талап-арыз беру негізінде (талап ќою) ќорғайтындығын
тәртіпке айналдырды. Сол замандардан бастап құқығы бұзылған әрбір Рим
азаматы өзінің бұзылған немесе даулы ќұќын, болмаса заңды мүддесін қорғауды
сұрап, сотќа жүгіне алды. Жеке құқықтарға байланысты сот процессі азаматтық
процесс деп атала бастады. Сол кездің өзінде-аќ талаптың өзі заң тұрғысынан
материалдыќ және процессуалдыќ болып екіге бөлінді. Олардың біріншісінің
мәні талапкердің нақтылы фактімен заң негізінде талабы ќанағаттандырылуы
болса, ал екіншісінің мәні – сотќа оның шешімін шығару маќсатында
жолданудың заңды немесе заңсыз екендігінде болған.
Сонымен бірге, азаматтық процесстің дамуына байланысты жеке сот ісін
жүргізуде дәлелдеуді қажет етпейтін айќын аќиќаттар –презумциялар
ќалыптасты:
• Істі жүргізетін судьяның беделі даусыз болды. Істі ќарау барысында
талапкер де, жауапкер де судьяға бағынуға тиіс болды;
• Істі ќарау барысында тек ғана шындыќќа жанасатын фактілер ќаралды және
уақытты үнемді пайдалану ќағидасы орын алды;
• Іс бойынша шешім әділ болу керек;
• Іс бойынша ќабылданған шешімдегі талапты өтеу мөлшері талап-арызда
көрсетілген сомадан аса алмаған;
• Судья өз шешімдерін тек заңға сәйкес шығаруы тиіс;
• Іс бойынша ќабылданған шешім аќиќат деп ќабылданған.
Сот өндірісінің ең алғашќы нысаны легисакциондыќ сот өндірісі болды.
Легисакциондыќ терминінің өзі - заң сөздерімен бірдей, байланысты болу
дегенді білдіреді. Сот ісін жүргізудің аталмыш түріне келесі белгілер тән
болды:
1. Сот отырысында тараптардың тікелей ќатысуы көзделген;
2. Жауапкердің процеске келуі талапкерге жүктелген;
3. Процесс екі сатыдан тұрды:
- Jus – бұл сатыда шешімді шығаруға дайындыќ жүргізілді, яғни, сот
отырысы болатын уақыт, орын, оған ќатысатын тұлғалар аныќталды. In iure
деп аталған бірінші сатыда тараптар дау туған затпен магистратќа келген.
Арнайы таяќша – виндиктаны даулы затќа тигізіп, немесе даулы затќа ќолын
салып, арнайы ќатаң бекітілген сөйлемдерді (формулаларды) айтќан. Кімде-кім
сөздер мен фразаларды айтудан жаңылысатын болса, сол жеңілген болып
есептеледі. Егерде тараптардың екеуі де ќателеспейтін болса, аќшалай кепіл
салатын. Кейіннен сот істі ќарағаннан кейін жеңілген тараптың кепілі
ќазынаға аударылады да, жеңген тарап өзінің аќшалай кепілін ќайтарып
алатын. Осымен бірінші саты аяќталатын, претор істі мәні бойынша ќарау үшін
судьяны тағайындайтын.
- Judicium – екінші сатыда судья істің барлық мән-жайларын
тексеріп, шешім шығарған. In iudicio деп аталған екінші сатысында претор
тағайындаған судья істі мәні бойынша ќарап шешім шығарған. Аталмыш
процесске сәйкес шешім түпкілікті және шағымдануға жатпаған.
Процесске ќатаң формализм тән болды, яғни, барлық процессуалды
әрекеттер ќатаң бекітілген нысандарда жүзеге асырылды.
Ежелгі Рим мемлекетінің даму кезеңдеріне сәйкес тиісті азаматтық процес
түрлері тән болды. Рим мемлекетінің республикалыќ кезеңінде легисакциялыќ
процесс болды, ал принципат кезеңінде формулярлы процесс орын алды, және
абсолютті монархия дәуірінде экстраординарлы процесс ќалыптасты.
2. Формулярдық процесс. Формуланың ќұрамы. Экстраординарлыќ процесс.
Адамзаттың дамуы сот процесінің одан сайын дамып, оңайлануына әкеліп
соќты. Легисаќциялыќ процестің орнына формулярлы процесс келді. Ол да
легисакциялыќ процесстей екі сатыдан тұрды. Бірінші сатыда талаппен
танысќан претор талап-арыз ќанағаттандырылуға жататын жағдайларды көрсеткен
арнайы ќағазын талапкер арқылы судьяға жіберген. Бұл ќағаз формула деп
аталды және судья үшін міндетті болды. Екінші саты тараптардың
дәлелдемелерін ұсынумен басталды. Процесс ауызша болды және дәлелдемелер
еркін бағаланды. Судья претордың формулада берген ќортынысымен байланысты
болды және ол ќолдау тапќан жағдайда талапты ќанағаттандыруы тиіс болды.
Формула келесі бөліктерден тұрды:
1. Кіріспе - судьяны тағайындау
2. Интенция – талап мазмұны
3. Кондемнация – интенция шындыќќа сәйкес болып шыќќан жағдайдағы жеке
талапты ќанағаттандыруды айту, судьяға процессуальдыќ шешімнің
варианттары.
4. Эксцепция – жауапкер наразылығы. Бұл жауапкердің сұрауы бойынша
бірінші сатыда ұсынылады және интенциядан кейін орналасады.
5. Прескрипция – талапкер өзіне тиістінің жартысын ғана талап еткенде
ғана енгізетін бөлік. Әдетте прескрипция интенцияның алдында
орналасады және ол кейбір жағдайларды аныќтаған кезде дау пәнін
шектейтін ќарама-ќайшы жағдайды білдіреді. (соңғы екеуі - қосымша
бөліктер)
Формулярлы процесс бойынша сот шешімі күшіне бірден енетін және
түпкілікті деп саналатын, шағымдануға жатпайтын.
Классикалыќ республикалыќ кезеңде көптеген істер судьяға жіберілмей
магистраттың өзімен ќарастырылды. Азаматтық іс жүргізудің бұл түрі
экстраординарлыќ процесс деп аталды. Бұл процесс бір ғана бөліктен тұрды,
басынан аяғына дейін бір тұлғамен ғана жүргізілді. Сонымен бірге аталмыш
процесс жазбаша нысанда жүргізілді және оған тек ќана тараптар ќатысатын
болды. Шешім ғана жарияланды және оған шағымдану мүмкіндігі берілетін
болды. Мұндай тәртіп басқа сот процесстерін бірте-бірте ығыстырып шығарды.
Талап-арыз түсінігі мен түрлері.
Дигестілерде талап-арызға мынандай аныќтама берілген: “Талап-арыз
дегеніміз – тұлғаның өзіне тиісті құқықтардың ќорғалуын заңи талап ету
мүмкіндігі”. Талап-арыздардың нақты түрлері преторлардің эдиктілерінде
көрсетілген.
Талаптар өздерінің құқықтық бағытына қарай: жеке және заттық болып
бөлінген. Жеке талап өзінің мағынасы көрсетіп тұрғандай арнайы тұлғаға
бағытталса, ал заттық болса белгілі бір мүлікке негізделген. Егер ќарама -
ќарсы тарап қандай да болмасын затты беруге міндетті болса, немесе қандай
бір әрекетті жасауға не ұсынуға міндетті болса, ол жеке талап болып
саналатын. Егер біз зат біздікі деп дау туғызған болсаќ, заттық талап орын
алады[1]. Мысалы пайдалану құқығы, мал айдап өту құқығы, су жүргізу
құқығы, немесе көршімізден белгілі бір биіктіктен аспайтындай ќұрылыс салу
т.б.
Талаптар ерекшеліктеріне қарай: аныќталған және аныќталынбаған болып
бөлінген. Оның біріншісі құқықты бұзған аныќ тұлғаға (жауапкерге)
бағытталса, екіншісі кез келген күдікті адамдарға ќарсы ќойылатын.
Талаптар мазмұндарына қарай күрделі және жай болып келген. Жай талап
бойынша жалғыз ғана міндет, мысалы затты ќайтару болып келсе, күрделіде
затты ќайтарумен ќоса айыппұл төлеуді және тағы басқа міндеттер атќаруды
көздеген.
Жауапкер тұлғасына байланысты талап-арыздар екіге бөлінді:
1. Заттай талаптар – нақты тұлғаның заттай құқықтарын кез-келген тұлғадан
қорғау тәсілі.
2. Жеке талаптар – тұлғаның міндеттемелік құқықтарын нақты тұлғаның
бұзуынан қорғау.
Талап-арызға негіз болған құқықќа сәйкес олар екі топќа ажыратылған:
1. Цивилді талаптарды ќарағанда судья келісімшарт ережелерімен шектелген
болатын.
2. Преторлыќ талаптарды ќарағанда судья тек ғана әділеттілікті есепке
алды.
Ќолданылу жағдайларына сай талап-арыздар бес топќа біріктірілді:
1. Ұќсастыќ бойынша талап - нақты мәселені шешетін нақты норма болмаған
ұќсас жағдайларды ќарастыратын талап-арыз. Аналогия.
2. Фикциялы талап – заңда көзделмеген қатынастарды қорғау маќсатында
преторлар ќолданатын тәсіл. Мұндай жағдайда претор судьяға кейбір жоқ
жағдайларды бар деп есептеу жөнінде жазба жазатын.
3. Кондикциялар – пайда болу негіздері көрсетілмеген, жалпы талаптар,
кешенді құқықтарды ќалпына келтіруге байланысты абстрактілі талап-
арыздар. Мысалы, затты ќайтару және ол үшін айып төлеу.
4. Персекуторлыќ талап-арыз – белгілі бір ќұндылыќты ќайтарып алу туралы
талап-арыз.
5. Айыппұлдыќ талап-арыз – айыппұл төлету немесе шығын орнын өндіріп алу
туралы талап-арыз.
6. Арбитрарлыќ талаптар бойынша судья өз ќалауы бойынша залалдың мөлшерін
аныќтады.
Талаптыќ қорғаудан басқа рим құқығында бұзылған құқықтарды қорғаудың
басқа әдістері орын алды. Мұндай қорғау претордың билігіне берілді.
Преторлыќ қорғаудың негізгі ќұралдары: интердикт, реституция, иеленуге
енгізу. Интердикт – бұл претордың азаматтардың қандай да болмасын
құқықтарын бұзатын әрекетті тез арады тоқтату туралы бұйрығы. Интердикт
берілген тұлға тез арада сол бұйрыќты орындауы міндетті болды. Интердиктіні
орындамаған жағдайда претор санкция ќолданатын, мысалы айып төлеу.
Интердиктінің бірнеше түрлері болды. Олар: а) иеленуді ќалпына келтіру
туралы; б) затты беру туралы; в) күштеуге тиым салу туралы; г) иелену
интердиктісі.
Реституция – бұрынғы ќалпына ќайта келтіру. Бұл тәсіл пайда болған
дауға жалпы нормаларды ќолдану заңды емес деп таныған жағдайда
ќолданылатын. Реституцияны ќолдану үшін мына талаптар орындалуы қажет:
залалдың болуы; реституция негізі; мезгілінде өтіну.
Реституцияны ќолдану мерзімі залал болған кезден бастап бір жыл.
Иеленуге енгізу преторлыќ құқық бойынша мұрагер деп танылған
тұлғалардың құқықтарын қорғау үшін ќолданылды.
Талаптың ескіруі (талап ќою көнелігі) – бұзылған құқықты қорғау
маќсатында соттар үшін император заңдарымен белгіленген мерзімдер. Рим
құқығы бұл жөнінде арнайы жағдайлармен реттей ќойған жоқ, соның өзінде
ескіру мерзімдері заңдарда реттелінгендіктері кездескен. Алғашќы рет Рим
мемлекетінде талаптың жалпы ескіру мерзімі 30 жыл болып 5-ші ғасырда ғана
бекітілген. Талап-арыздың ескілік мерзімі (көнелігі) дегеніміз – тұлғаның
белгілі бір құқық объектісіне байланысты талап-арыз беру мүмкіндігі
жойылатын мерзім.
4 сұраќ. Рим құқығындағы ќылмыстыќ сот өндірісі.
Рим заңи мәдениетінде ќалыптасќан ќылмыстыќ юстицияның өзіндік
ерекшеліктері болды. Оның ең бастысы - ќылмыстыќ сот өндірісі тәртібінде
тек ғана жариялы құқықпен реттелетін істер ғана ќаралды, ал өзінің қоғамдық
ќаіптілігі жоғары жеке меншік мүлікті ұрлау, денеге зақым келтіру сияќты
жеке құқық объектісі болып табылатын істер азаматтық сот өндірісінде
ќаралды. Соған ќарамастан Рим құқығында ќылмыстыќ істер ќарау жөніндегі бір
ортаќ нысан ќалыптаспаған. Тарихи өрбіген белгілі-бір жағдайларға сәйкес
Ежелгі Римдегі болған ќылмыстыќ сот өндіріс нысандарын бес топќа
біріктіруге болады:
1. Таза магистраттыќ жариялы процесс – тұлғалардың ерекше
категорияларын айыптау істері бойынша куриялы магистрат қарайтын
ќылмыстыќ сот тәртібі. Мысалы римдік әскери қызметкерлерді немесе
римдік азаматтығы бар әйелдерді айыптау істері аталмыш тәртіпте
ќарастырылған.Сонымен бірге, шетелдік азаматтар мен құлдарға ќатысты
істер осы нысанда ќарастырылған. Бұл нысанның арнайы тәртібі
ќалыптаспаған, айыпталушының өзін-өзі қорғауы жүзеге асырылған.
2. Магистраттыќ-комициялыќ процесс - апелляциялыќ саты ретінде халыќ
жиналысының ќатысуымен жоғарғы магистрат жүргізген ќылмыстыќ сот
тәртібі. Бұл нысанда жасалған ќылмысы үшін өлім жазасы ќарастырылған
істер ќарастырылған. Сот өндірісінің аталмыш тәртібі келесі міндетті
процессуалды сатылардан тұрған:
a) Сотќа шақыру
b) Істің мән-жайын аныќтау
c) Магистраттың үкім шығаруы
d) Үкімді бекіту үшін ќауым сотына жүгіну, кейін ќауым жиналысының бұл
функциясы монархќа ауысты.
3. Алќалы отырушылар процесі – магистраттың басшылығымен арнайы алќа
отырушылары жүргізетін сот өндірісінің тәртібі. Бұл тәртіп бойынша
лауазымды тұлғалар жасайтын және ауыр ќылмыстар ќаралды. Аталмыш
процесс ќылмыс болған жерде жүзеге асырылды және сот жазаның түрін
ғана тағайындады, ал алќалы отырушылар кінә фактісін аныќтады.
4. Муниципалды процесс – провинциялардағы Рим азаматтары мен провинция
тұрғындарын айыптау істері бойынша магистраттың ќауымдыќ сот
органдарының үкімін бекіту жөніндегі сот өндірісі.
Жоғарыда көрсетілген ќылмыстыќ сот өндірісі нысандарына ортаќ белгілер
болды. Барлық ќылмыстыќ істер бойынша жеке айыптау міндетті болды, яғни,
жеке тұлға басқа тұлғаға ќатысты айып айтуы тиіс болды.
Римде ќалыптасќан ќылмыстыќ процесте танылған дәлелдемелердің саны
салыстырмалы шектелген болды. Заңды дәлелдеме ретінде келесілер
ќарастырылды:
Куәләр айғағы – дәлелдемелердің басты түрі. Айғаќты тек Римнің ер жынысты
азаматтары, ал ерекше жағдайда ғана әйелдер, балалар, шетелдіктер мен
құлдар берді. Төмен кететін туыстардың жоғары кететіндеріне ќатысты және
керісінше, еркіндікке жіберілген құлдың өзінің бұрынғы ќожайынына ќарсы
куәгер болуына шек ќойылған.
Айыптаушының үйін тінту барысынлда жиналған заттай айғаќтар. Тінту
процессуалды әрекет ретінде арнайы заңда бекітілген тәртіпте ғана жүзеге
асырылуы тиіс еді.
Ќұжаттар – егер олар ресми сипатќа ие болғанда ғана дәлелдемелік күшке ие
болып, сотпен ќарастырылды.
Рим құқығында құқықбұзушылыќтарды олардың жасалу саласына қарай екі
топќа бөліп ќарастырған:
Crimen – жариялы тәртіпке ќол сұғатын, ќылмыстыќ жаза көзделген
құқықбұзушылыќ.
Delictum – жеке мүліктік сипаттағы құқықтарды бұзу.
Ежелгі Римде жоғарыдағы екі түрдің біріншісі ғана ќылмыс ретінде
ќарастырылды. Оған келесі ќасиеттер тән:
Ќылмыс – ќатаң жекелендірілген іс-әрекет. Топ болып ќылмыс жасау түсінігі
болмаған. Топтың әрбір мүшесі өзі жасаған ќылмыс үшін жеке жауап берді.
Ќылмыс болып тек ғана белсенді әрекет табылды. Әрекетсіздікпен жасалған
ќылмыстар болмады.
Рим құқығында кейбір ќылмыс ќұрамдары бойынша арнайы субъектілер
ќарастырылған. Мысалы әскери ќылмыстардың субъектісі ретінде тек ғана
әскери қызметкерлер танылды.
Ќылмыстыќ ќол сұғушылыќ жүзеге асырылатын объектілерді негізге
ала отырып олардың маңызына қарай келесідецй топтарын ажыратуға болған:
Жалпы ќауымдастыќќа ќарсы ќылмыстар (әскери сатќындыќ, жауға ќаланы беру,
ќоршаудағы ќаланы өртеу, әскери қызметтен бас тарту).
Христиан дініне ќарсы ќылмыстар (діннен безу, шіркеуде ұрлыќ жасау). Бұл
ќылмыстар заңдарда емес, шіркеу жарғыларында бекітілген және тек христиан
діні ќалыптасќаннан кейін ғана бекітілген.
Адам өлтіру және оған теңестірілген ќылмыстар – ќылмыс конструкциясын толыќ
көрсететін ауыр ќылмыстар.
Азаматтарға ќатысты билікті шектен тыс ќолдану - өзінің өкілеттіктерін
пайдаланып тұлғаға немесе оның мүлкіне ќастыќ жасау әрекеттері. Аталмыш
ќылмыстардың ќұрамында арнайы субъектілер – лауазымды тұлғалар ќаралған.
Жалған жасау және өтірік айту (жалған аќша жасау және судьяның заңды
бұрмалап түсіндіруі).
Жыныстыќ ќылмыстар (зинақорлыќ, инцест, тыйым салынған некелер, екі әйел
алу, әйелдерді ұрлау және жеңгетайлыќ).
Ќорќытып алу (пара алу, лауазымды тұлғаның салыќ жинау кезінде зорлыќ-
зомбылыќ көрсетуі).
Меншікке ќарсы ќылмыстар (түнде жасалса және көп мөлшерде жасалса).
Тұлғаға ќол сұғу (тұлғаға қандай да бір зиян келтіруге ұмтылу).
Мүлікке зиян келтіру – қоғамдық меншіктегі ғимараттарға зиян келтіру іс-
әрекеті.
Сайлау ќарсаңындағы сайлаушылардың дауысын сатып алу. Арнайы субъект –
сайлауға ќатысатын Рим азаматы.
Шаруашылыќ тәртіпке ќарсы ќылмыстар. Экономикалыќ монополияны шектен тыс
пайдалану және сауда бостандығын кері сипатта ќолдану.
Жазаның түсінігі, ќағидалары. Жаза түрлері
Бастапќы кезеңде жаза poena (пеня) деген терминмен аталды. Ол дегеніміз
- ќауымның, ќоғамдастыќтың ќылмыскерден тазаруы. Арнайы ќылмыстыќ құқықтың
дамуымен жазаның нақты аныќтамасы ќалыптасты.
Жаза өзінің мазмұны мен маќсатына сәйкес құқықтық сипатќа ие болуы керек,
яғни, заңдарда көзделуі тиіс.
Өзінің әлеуметтік-құқықтық маќсатына сай жаза алдын-алу, жолын кесу
мазмұнына ие болуы қажет. Жаза ќылмысты болдырмауға бағытталуы тиіс.
Өзінің заңи негізделуіне қарай жаза жасалған ќылмысќа сәйкес болуы тиіс.
Тақырып бойынша сұраќтар:
0. Римнің азаматтық процессінің негізгі белгілері мен түрлерін атаңыз. Рим
сот өндірісінің кемшіліктерін атаңыз.
0. Интердиктіні жоқќа шығаруға бола ма?
0. Кім судья бола алатын? Римде ќалай судья болатын?
0. Судьялардың шығарған шешімдері үшін жауапкершілік ќарастырылған ба?
0. Цицеронның сөздерінде сот әділдігі ќалай көрсетілген?
4 тақырып. Рим жеке құқығындағы тұлғалар. ОТБАСЫЛЫЌ ҚАТЫНАСТАР
1 сұраќ. Құқық ќабілеттілік және әрекет ќабілеттілік. Жеке тұлғалар
Рим құқығында тұлға ретінде екі жиынтыќтан ќұрылған құқық
ќабілеттілігіне ие субъектілер танылды. Бірінші жағдайда тұлға адам
белгілеріне тән болуы керек болса, екінші жағдайда азаматтық құқықќа ие
бола алатын субъект болуы тиіс болды.
Құқық ќабілеттілігі – ол тұлғаның құқықќа ие болып, мiндет атќару
ќабiлетi, ќазіргі кезде барлық азаматтарға бiрдей деп танылады.
Әрекет ќабiлеттiлiгi – ол адамның өз әрекеттерiмен азаматтық құқықтарға
ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзi үшiн азаматтық мiндеттер жасап,
оларды орындауға ќабiлеттiлiгi. Ќазіргі уақытта толыќ әрекет ќабілеттілік
кәмелетке толғанда, яғни он сегiз жасќа толғаннан кейiн пайда болады. Ал
Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ұғымдар жаңадан ќалыптасып келе, жоғары сатыда
реттелуге жеткен. Адамдыќ ерекшелігіне бірнеше жағдайлар әсер еткен:
еркіндігі мен еркін еместігі, азаматтық жағдайы, римдік отбасыдағы жағдайы,
тағы басқалар. Мұндай мәртебелердің болмаған жағдайында адам азаматтық
құқықта субъект ретінде ќарастырылмады. Толыќ субъект ретінде еркін адам
(тәуелсіз), әрекет ќабілеттілікке ие болып 25 жасынан танылды. Мұндай
тұлғалар бірнеше элементтерден ќұрылған құқық ќабілетіне ие болды:
4. Некеге тұру - jus conubii;
5. Мәмілелер жасау - jus commercii;
6. Мұра ќалдыру немесе мұрагер болу - testamentifactio;
7. Талапкер болу.
Әйелдер, рим азаматтары бола тұра, толыќ құқық ќабілеттілікке ие
бола алмады. Ерлердің жартылай әрекет ќабілеттілігі 14 жасынан басталатын,
ал ќыз балалардың жартылай әрекет ќабілеттілігі 12 жастан басталатын. Яғни,
осы жастан бастап олар некеге тұра алатын және өздеріне пайда әкелетін
мәміле жасай алатын. Ал мүлікті иеліктен шығару тұралы мәмілелерді олар 25
жасќа толғанша тек ќана ќорғаншысының келісімімен жасай алатын.
Рим құқығы тек ерікті азаматтардың құқықќабілеттілігін таныды. Біраќ
кез келген ерікті азаматты құқықќабілетті деп танымайтын. Ерте кезде толыќ
құқықќабілеттілік тек рим азаматтарында танылды.
Рим азаматтығын алудың негізгі тәсілі - баланың дүниеге келуі болды.
Рим некесінде дүниеге келген бала әкесінің жағдайын ќабылдады. Ал, некеде
тұрмаған әйелден дүниеге келген бала шешесінің жағдайын ќабылдады. Сонымен
қатар рим азаматтығы құлдыќтан босату арқылы, бала асырап алу арқылы,
жекелеген тұлғаларға, ќауымға, провинцияларға ерекше акт арқылы рим
азаматтығын беру арқылы алынатын.
Құқықќабілеттілік жария құқық аясында мыналарды ќамтыды: тұраќты
әскерде қызмет ету құқығы, халыќ жиналыстарына ќатысу және сайлау құқығы;
магистрде лауазым алу. Өзінің құқықтық жағдайына байланысты рим азаматтары
ерікті туылғандар және рим азаматымен құлдыќтан босатылғандар деп бөлінді.
Және де еркін рим азаматтары өз кезегінен, еркіндігіне ќарамастан,
өздерінің отбасына түгел бағынатын. Отбасындағы барлық мүліктік құқықтар
тек ќана отағасына берілетін. Оның балалары, әйелі құлдармен қатар еш
мүлікті меншігіне ала алмаған. Ќалыңдыќќа берілген жасау да отағасының
мүлкі деп саналатын.
Тұлғаның құқықтық жағдайының шектелуінің ерекше жағдайы - арынан
айырылу болды. Арынан айырылу жағдайы ќылмыс үшін сотталған жағдайда;
некеге ќатысты құқықтықнормаларды бұзған жағдайда; ұят істермен айналысќан
жағдайда орын алды. Рим азаматтығы еркіндігін жоғалтумен байланысты жойылып
отырды.
Еркін рим азаматы деп танылу үшін адам келесі үш статусќа (жағдайға) ие
болу керек болатын:
1 – еркіндік жағдайы - status libertatis;
2 – азаматтық жағдайы - status civitatis;
3 – отбасылыќ жағдайы - status familiae.
Осыған байланысты: еркін рим азаматтары, латиндар, перегриндер,
колондар, құлдар, еркіндікке жіберілгендер, отбасы иелері және оның
ќоластындағылар ажыратылатын.
Тұлғалардың еркіндік мәртебесіне қарай құқықтық категориялары Рим
құқығы бойынша 3 топќа бөлінді:
3. еркіндіктегілер;
4. құлдар;
5. еркіндікке жіберілгендер;
Мұндағы құлдар ќоғамның ең төменгі сатысын көрсетті. Олардың құқықтары
мойындалмады, өз еркімен олар құқықтық қатынастар жасай алмады. Құлдарды
субъект ретінде емес, объект (зат) ретінде ќарастырды.
Құлдыќтың пайда болу көздері төмендегідей болды:
Құл-анадан дүниеге келу;
Құл ата-анадан туу;
Тұтќынға түсу;
Құлдарды сауда-саттыќќа салу;
Ќылмыс жасағаны үшін өлім жазасына кесу немесе кен орындарына жұмысќа
жіберуге жазалану.
Еркіндікке жіберілгендер, яғни бұрынғы құлдардың, құқықтары толыќ
болған жоқ. Олар мемлекет қызметімен айналыса алмады. Құлдарды арнайы
әдіспен еркіндікке жіберу мanumissio деп аталатын.
Егер құл, тек преторлық құқыққа тиесілі қожайыннан латын еркіндігін
алса, онда ол квириттік құқықќа сол қожайынның ерігін (еркін) қажет етеді.
Немесе, құл квириттік және преторлыќ құқықќа тиесілі ќожайыннан латын
еркіндігін алса, сол еркіндікке жіберген қожайынының азаматтығын ала
алатын, яғни латын болатын және квирит құқығына ие бола алатын. (Гаи
Институциясы).
Принципат кезінен бастап құлдыќтан босатудың басқа да жағдайлары болды.
Мысалы, ќожайынын өлтірген адамды тапќан құл, 20 жыл ерікті адам секілді
жүрген құл құлдыќтан босатылатын. Біраќ lex Aelia Sentia заңы құлдарды
босатудың келесідей талаптарын орнатты:
- 30 жасќа толмаған құлды босату немесе 20 жасќа толмаған ќожайын құлды
босататын болса, ерекше комиссияның алдын ала тексеруі қажет болды;
- таңбаланған құлдар босатылғаннан кейін перегриндар қатарына жататын.
Егер де құлды босатудың салдарынан несие берушіге немесе патронға зиян
тигізілетін болса, құлдыќтан босатудың еш мәні жоқ деп саналатын. Яғни,
Элия Сенция заңы еркіндікті жоқќа шығарды деп айтуға болатын.
Егер бостандыќќа жіберу сот арқылы жүргізілетін болса және бостандыќќа
жіберудің заңды негізі кеңес алдында дәлелденген болса, жиырмаға толмаған
ќожайын құлды еркіндікке жібере алатын. Және осыған тағы бір негіз ретінде
әкесін, шешесін, өзге тұған туысын немесе тәрбиелеушісін бостандыќќа жіберу
болған.
Когнициондыќ процесстің енгізілуімен қатар құлдар әдеттегі сотќа талап
беру құқығының болмауына байланысты чиновниктерге өтініш жасай алатын.
Ежелгі Римде рим азаматтарымен бірге арнайы категорияға кіретін
азаматтар өмір сүрді, оларды: латиндер мен перегриндер деп атады. Латиндер
– ол Рим ќаласы орналасќан Лациум деген облыстың (аймаќтың) атауынан аталып
кеткен ежелгі итальяндыќтар. Олардың жария құқықтары рим халыќ
жиналыстарына ќатысу және дауыс беру еді. Олардың мүліктік дауларын рим
соттары ќарады. Латындар jus conibiі және jus commercii құқығына ие болды.
Латындардың құқықтық жағдайы дүниеге келумен, мемлекеттік өкіметтің
актісімен латын азаматтығын беру арқылы аныќталады. Рим азаматтарының
ерікті түрде латын азаматтығына көшуі жер алу маќсатында, латын азаматының
құлдыќтан босатуы арқылы жүзеге асырылды. Латындардың рим легиондарында
қызмет ету құқығы болды.
Латындар рим азаматтығын арнайы актілер арқылы ала алатын. Гайдың
институцияларында, егер латын бұрыныраќ өлсе, жастағы баласының рим азаматы
екенін анасы да ќорғай алатын деп көрсеткен. Кейіннен император Троян
латындарға, егер ол Римде диірменді үш жыл бойы ұстаса және күн сайын 100
мер нан шығарса, квириттік құқықты беру керек деп ќаулы ќабылдады.
Перегриндер деп Ерте Римнің аумағындағы шет мемлекеттердің тұлғаларын,
шет елдіктерді атайтын. Олар құл, кедей болмаса да, алғашќыда квириттерден,
яғни римнің еркін азаматтарынан төмен саналатын. Империя кезінде рим
колонияларының тұрғындары да перегриндер санына ќосылды. Бастапќы кезде
перегриндардың мүлде құқықтары болған жоқ, біраќ сауда айналымының дамуына
байланысты преторлыќ құқықпен ќорғалды. Б.э. 212 жылы император Каракалла
оларға рим азаматтығын сыйға береді. Осы жылдан бастап рим азаматтары мен
перегриндердің құқықќабілеттіліктері бірдей болды.
2 сұраќ. Заңды тұлғалар
Құқықтық қатынастың субъектісі ретінде жеке тұлға, индивид ќатысып
келген, яғни бұлар тек жеке құқықта ғана емес, жариялы-құқықтық саласында
да көрінген. Жеке тұлғадан басқа сол Ежелгі Рим заманының өзінде заңды
тұлғалардың болғанын да байќауға болады.
Заңды тұлға алғашќы көріністерін – жеке тұлғалардың біріккендіктерінен,
қоғамдық мекемелер ќұрылуынан, ќауымдастыќтың пайда болуынан байќатты.
Өзінің мәртебесі жағынан заңды тұлға 3 негізгі түрге бөлінеді:
мемлекет;
ќауымдастыќ;
қоғамдық бірлестіктер, мекемелер.
Мемлекет алғашќыда саяси биліктің жүргізуші, жариялы-құқықтық қатынасќа
түсуші субъект ретінде ќатысты.
Ќауымдастыќ (муниципиялар) – бұған жақын кез келген рудан шыќќан ќоғам
бірлестіктері кірді (абыз алќалары, діни бірлестіктері, ќолөнершілер мен
саудагерлер цехтары, т.б. ќауымдастыќтар).
Мекемелер (шіркеулер, ќорлар, емханалар) билік көрсетуші тараптар
арнайы актымен таныған жағдайда ғана заңды тұлға ретінде мүліктік қатынасќа
түсе алатын субъект болып есептеледі. Біраќта олар шіркеу билігіне бағынды.
Ұйымның және корпорацияның құқықќабілеттілігі.
Корпорация (заңды тұлға) Рим құқығы бойынша ұйым болып есептелу үшін
кем дегенде толыќ құқықќабілетке ие 3 рим азаматтарымен ќұрылу қажет
болған. Бірлестіктер заңға ќайшы болмау керек болды, оны ќұру үшін
императордың немесе сенатусконсульттің рұќсаты қажет болған. Ішкі ұйымы
жағынан мұндай корпорациялардың жеке жарғылары болуы тиісті болды. Жоғарғы
органы болып – мүшелердің біріккен жиыны болған.
Римдік заңды тұлға әрекет ќабілеттілігіне ие болмады. Әртүрлі заңды
тұлға атынан әрекеттерді заңды өкілдер атќарды. Корпорация атынан тек олар
ғана мүдделерін ќорғап, талап арыз беріп, мәмілелер жасап отырған.
Корпорация бірлестігінің тоќтатылуы мынадай себептерден болды:
6. Мүшелігінен кетуі;
7. Әрекет етуіне сот немесе мемлекеттің тыйым салуы;
8. Ќұрылу алдында ќойған маќсаттарына жетуі немесе мерзімінің бітуі;
9. Мүшелердің көпшілігі дауыспен шешім шығарып тарќауы.
Заңды тұлғалардың ішінде ќазыналар ерекше мәртебе ие болды.
Бастапќы кезден мемлекеттік ќазына императордың мүлкі есебінде саналды
және жеке құқық нормаларымен реттелді.
3. Агнаттыќ және когнаттыќ туыстық. Отағасының билігі.
Ежелгі рим ќоғамының негізгі ќұрамы болып отбасы саналатын — familia.
Рим отбасына мүшелік тек ќана еркін рим азаматтарына тән болатын. Осы рим
отбасына ќатыстығы, еркіндік ќабілетімен ќоса, азаматтардың құқықтық
жағдайын, яғни құқық субъектісі болуын, белгілейтін.
Алғашќыда Рим мемлекетінде familia деп құлдарымен бірге тұратын отбасы
ќұрамы аталатын. Патерфамилиас деп толыќ отағасының билігіндегі отбасы
ќұрамы аталды. Отағасынан басқалар тәуелділер болды. Мұндай отбасы
агнаттыќ туыстық негізінде ќұралатын. Мәселен, біреудің ќызы күйеуге шыќќан
соң өзінің төркінінің туысы емес, күйеуінің және оның әкесінің толыќ
билігіне кіретін. Сондыќтан рим құқығында отбасы мүшелері екі топќа
бөлінетін: personae sui juris - өз құқығындағы тұлға, және personae alieni
juris - өзгенің құқығындағы тұлға. Рersona sui juris ретінде тек бір тұлға
— paterfamilias болатын. Рaterfamilias қайтыс болғанда отбасының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz