Балалардың психикасының дамуында кездесетін дағдарыстың тууы және ерекшеліктері

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың мақсаты. Балалар психологиясындағы дағдарысты қарастыруға
себін тигізетін үш түрлі көзқарас бар. Біріншіден, бұл дағдарыс баланың
өтпелі кезеніне байланысты.
Өйткені бала психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылымдар мен саналы
ерекшеліктер пайда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын пайда
болуын оның жақын арадағы даму аймяғына қатысгы қасиеттерді өзгеру
заңдылығымен ұштасты түрде іздестіру керек болады.
Балалар психологиясындағы дағдарысты тек теориялық схемамен
қарастыруга болмайды. Біз іс жүзіндегі тиісті материалдарды талдаудан баста
уымыз керек, мұндай материалдарды түсіктіруде ұсынылған теорияға сүйену
қажет. Балалар психологиясындағы дағдарыстың мән-жайын ашып көрсету үшін
балаңың дамуьшдағы сыртқы және ішкі жағдайларды қарастыру қажет. Бұл
мәселенін түйінді жері бяланың үш жаста дағдарысқа ұшырау себептері нендей
жағдайларға байланысты болады және оның қалыпты жағдайдан ауытқуына әсер
етуші фактор қандай? деген мәселенің мәнін айқындап көрсетуді талап етеді.
Жұмыстың міндеті. Осы мәселенің мәнін ашып көрсетуде біріншіден,
дағдарыс баланың бойындағы мұндай жағымсыз қылықтарын оның тіл алмай,
қасарысуынан айыра білу қажет. Баланың жағымсыз қылықтары ересектердіц
қойған талаптары мен айткандарының бәріне қарсы шығады. Алайда баланың бір
нәрсені істеуге зауқы болмаса мұның бәрі жағымсыз қылықтары мен қарсылық
керсетуін (мысалы, ол ойнап жүргеңде оған жатып ұйықта десе, ол бірден
тесегіне жатып ұйықтамайды), мұның бәрін дағдарыс кезенінің көріністері деп
санауға болмайды. Бала барынша өзінің ойындағысын істегісі келеді. Бірақ
оған тыйым салынады. Бұл жайттардың бәрін қисық-қынырлық қылық, жағымсыз
мінез деуге болмайды. Осыкдай жағдайда баланың ересектер талабына қарсы
әрекеті оның өзі ұнатқан іспен шғылданғысы келетінін көрсетеді.
Бұл кезенді кейде мектеп жасына дейінгі кезең деп те атайды. Бұл
кезеңде баланың айналасындағы болып жатқан жағдайларға кызығушылығы артады.
Бұл не? деген сұрактарға жауап іздейді. Ми көлемі артып, дами түседі. Анық
сөйлейді. Бұл кезеңде бала үшін әр түрлі ойынның маңызы зор. Ойын арқылы
денесі өседі, көңіл күйі қалыптасады. Әсіресе, кимыл-өрекеті қажет ететін
ойындар арқылы каңқасы мен бұлшыкеттері дұрыс жетіле түседі.
Дағдарыс жасы туралы буржуазиялық теорияға қарсы болудың да қажеті жоқ
сияқты. Өйткені баланың даму процесін түйіні мол шырмаулы мәселе екен деп
санау да артық. Бұл жерде дамуды тек ішкі табиғи процесс деп түсіну де
дұрыс емес. Жалпы алғанда ішкі дамуды биологиялык даму деп санасак, онда
бүл ішкі секреция бездерінің өзгеруі болып шығады. Міне осы заңдылыққа
сәйкес дағдарыс жасын мен ішкі даму жасы деп атамаған болар едім. Алайда,
мен ішкі даму процесін баланың жеке басы мен ортаның бірлігі нәтижесінде
оның дамуына ықпал етуші жағдайлар деп тұжырым жасар едім. Өйткені бала
дамуындағы бұрынғы сапалар мен оның жасы өскен сайын жаңа қадамдар жасауына
тірек болып, елеулі өзгерістерге ұшырап отыратындығын көрсетеді. Егер
дамудың ішкі процесін дұрыс түсініп, оның себептерін анықтайтындай деңгейге
көтерілсе, онда баланың дағдарысқа ұшырауы туралы теорияларға қарсы болудың
да қажеті бола қоймайды.
Мен баланың дамуына әсер етіп отыратын ортаның ықпалын қозғаушы күш
деп санайтын болсам, онда ортаның әр түрлі жас кезеңдерінде дағдарысқа
ұшырау себептері оның ішкі дүниесінің өсіп-жетілуіне сәйкес жаңа сапалардың
жасалуы деп санаймын. Өйткені баланың жасына қарай тіршілік ортасына
әсерленуі түрлі сипатта болады. Бұл шындықты бекерлеуге біздің ешқандай
құқымыз жоқ. Бала дамуында жана сапаларды игеріп, сатымен жоғары өрлеген
сияқты болып отырады.
Баланың қажеттілігі мен ниеттілектерінің өсіп, олардың жасы өскен
сайын түрлі мазмұн сапаларды игеруі жалпы психикалық дамудың қайта құрылып,
тіршілік жағдайына лайықты өзгеріл отыруы деп түсінген дұрыс. Баланың дамуы
оның іс-әрекетіне орай жаңа сапаларға ие болады, егер сананы баланың өз
ортасына қатынасы десек, соған орай оның саңасы да жақа мазмұнға ие бола
бермек.
Бұл кезең түрлі жастағы дағдарыстан бұрын зерттелген. Бірақ оның пайда
болу себебі мен мәніне жете зейін аударылмаған. Осы орада сәбидің қаз-қаз
басып жүруі туралы жоғары даму заңдлықтарының жеке кезеңдеріндегі сапалы
өзгерістер жайын да сөз қозғап отырмыз. Сәби бірден тәй-тәй басып жүріп
кете алмайды, дегенмен, бірен-сараң болса да ондай балалар бар. Бірден жүрш
кететін сәбиді мұқият зертгеу нәтижелері оның бойында әлі де анықтала
қоймаған жасырын ерекшеліктері бола-болатындығын көрсетеді. Алайда құпия
сыр сәби жүре бастағаннан жоғалатынын байқаймыз. Сәби тым жас кезінде-ақ
жүре алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңісікте өз бойын билей алмайды.
Сәбидың бойындары мұндай қасиет оның алғашқы дағдарысының мәнін анық
байқатады.

1 Бала психологиясының мәселелері

1.1 Сәби өміріндегі алғашқы дағдарыс.

Сәби өмірінің алғашқы жылындағы дағдарыс тәжірибе күзінде мазмұны
жағынан өте қарапайым деп саналған.
Дағдарыстың екінші көрінісі бала тілінін шығуына байланысты. Сәбидің
тілі шығып, бірден сөйлеп кету процесі ұзақ мерзімге созылады, дегенмен
бірден сөйлеп кеткен сәбилер болғаны кейбір деректерден мәлім. Сәбидің үш
айға дейін тілі шықпайды, бұл сол тілі шығудың жасырын кезеңі деп аталады,
Ал үшінші жайт – бала бойындағы аффект пен ерік ерекшеліктерінін көрінісі.
Э.Кречмер мұны гипобликалық қимыл-қозғалыс деп атады. Мұның мәні дағдарысқа
байланысты сәбидің’ алғашқы қарсыласуы, от басындағы тәрбиенің өктемдігіне
сәбидің қарсылық көрсетуі, Кречмердің бұл көріністерді гапобликлық деп
атауының себебі ондай қимыл-қозғалыстар ерікті әрекеттер мен аффектінің
бірігіп кету салдарынан оларды бірінен-бірін ажырату қиын.
Дағдарыс жасында сәбидің мұңдай қимыл-әрекеттер жасауына дұрыс тәрбие
бермейтін семьяларда пайда болып, олар шиеленісе түседі. Ал оның соңы
тәрбиесі қиын балаға әкеп соқтырады. Әдетте сәбиге бір нәрсені бермей қойса
немесе оның тілегін түсінбесе, ол ашу-ызаға құрт ерік беріп, еденге жат
қалып аунап үздіксіз жылайды. Егер жүретін болса, қозғалуда бас тартып,
еденді аяғымен тепікілейді. Осы кезде ол ешқандай есінен танарлық, езуінен
сілекей ағып, серейіп қаларлықтай белгілері байқалмайды. Бұл тек баланың
бойындағы мен-мендік мінез көрінісі, кежірлік белгісі. Тілегінің орындалмай
қалғанын көрсеткен қарсылығы мен наразылығы. Мұндай көрініс сөбидің
нәрестелік шарындағы аяқ-қолын тарбаңдату бейнелерін ғана елестетеді.
Міне, сәбилік кезеңнің алғашқы дағдарысындағы үш түрлі негізгі сәттері
осындай қылықтарынан айқын байқалады.
Енді біз сәбидің тілінің шығуына байланысты дағдарыс түрін қарастырып
көрейік. Менің тілдің шығу сәтіне орай бидің дағдарыска ұшырау себебін
таңдап алуым – бұл мәселе ең, алдымен баланың ұғым-түсінігіне және оның
әлеуметтік ортамен қарым-қатынасына байланысты болуы. Сәбидің тілінің шығуы
жайында біріне-бір қарама-қарсы және бірін-бірі жоққа шығаратын екі түрлі
көзқарас және үш түрлі теория бар. Оның біріншісі – құрамдык (ассоциация)
негізге тіректелген тілдің бірте-бірте шыруы. Кейбір жағдайда бұл теорияны
семіп қатып қалған деуге болады. Өйткені онымен күресу – аруақпен күресумен
бірдей. Бұл теорияның тарихи мәні ғана бар. Өйткені ескіні білмей жаңаны
жасай алмайсың. Осы теорияға сүйенген зөрттеушілердің бірсыпырасы осы күнге
дейін бала тілінің дамуы туралы ілімді тежеп отыр, ал ондай қателіктерді
жоймай бұл мэселені дұрыс шешу мүмкін емес.
Құрамдық теорияның түсінігі бойынша сөз бен оның мағынасы арасындағы
байланыс – екі мүше арасындағы байланыс. Сәби бір затты, мәселен, сағатты
көреді. С-а-ғ-а-т деген дыбыс жиынтығын естиді, осы екеуінің арасында
балада лгілі байланыс пайда болады, бүл байланыс баланың сағат ген сөзді
естіген соң, онда дыбыс пен зат арасындағы байланыс пайда болады.
Г.Эббингауздың бір шәкірті сөздің мәнін адам пальтоны көргенде оның иесін
еске түсіргені сияқты, байланыстың пайда болуы деп бейнелеп түсіндіреді.
Біз қалпақты көргенде оның кімдікі екенін білеміз және қалпақ иесін еске
түсінреміз.
Біріншіден, сөз мағынасы мен сөз арасындағы қатынас кейбір жағдайда
қарапайым және оңай ғана болып көрінеді. Екіншіден, баланың тілін одан әрі
дамытып отыру үшін нәрселер арасындағы құрамдық тәуелділіктің болатындығын
аңғартып, оларды одан әрі қарай нақтылай түсіп өрістету қажет. Бұл
тәуелділік бірнеше байланыста болуы мүмкін. Ал дамудың келесі сатысында
әлдебір жаңа- нәрсенің пайда болу процесін түсіндіретін болсақ, онда 4
құрамдық байланыс сөздің өзіндік :ынасын аша түседі. Осы көзқарас бойынша
бала тілінің дамуы оның сөздік қорының дамуына ықпал етіп, оның құрамдық
байланысын да байытып, оны нақтылай түсуіне жетелеп отырады. Бұл ретте
Эббингауздың жоғарыда айтылған шәкіртінің пікірін растап, бала сөзінің
мағынасы біржола нақты қалыптасатынын көрсетеді. Бұл жайт сөз мағынасы бала
үшін үзақ мерзім бойы өзгеріссіз қалып қояды да ол дамымайды. Соның
салдарынан баланың сөзі өзгеріссіз қалуы мүмкін. Осы орайда бала тілінің
шығуы туралы мәселе де өз шешімін тапқандай. Өйткені, бір жағынан алғанда
сөздерді атау олардың дыбысталуы арасында байланыс үнемі сақталады
саналады.
Құрылымдық көзқарас тозығы жеткен ескі теория және сынаудың өзі де
әурешілік сияқты. Дегенмен, сөздің мағынасы біржола пайда болып, ол тұрақты
келеді деген түсінік сәби тілің дамуындағы бірден-бір байлық деген ұғымның
сақталып қалуына негіз болды. Менің ойынша, бала тіліне қатысты дұрыс
теорияны осы пікірден бастау керек сияқты. Құрылым теория—-қолдаған
зертгеушілер сөз мағынасын дамыту жағына жете мән бермеді. Олар құрылым
теориясына сенгенімен, бірақ оны психологаялық жағынан сөздік белгінін
пиада болу механизміз дұрыс түсіндіре алмады. Бұдан соң осы мәселеге
қатысты теорияның тарихи дамуына сәйкес В.Штерн бастаған екінші тобы пайда
болды.
Штерн теориясына сәйкес алғашқы сөз бала дамуындағы негізгі қадам. Ол
дыбыс пен заттың арасындағы құрылымды байланыс негізгі түйін емес дейді.
Өйткені мұндай құрылымды байланыс жануарларда да бар (мысалы, өзіңіз атаған
затқа итке көз сальш оған қарауды үйретуге болады) дейді. Сәбидің, – дей;
Штерн, – біріншіден өз өзмірінде ғаламат жаңалық ашатыны оның қандай да
заттың болмасын өз атауы бар екенін, немес (осы заңның екінші ұғымы)
сәбидің белгі мен маңызы арасындағы байланысты ашатыны, яғни, тілдің
символдық қызметін білуі кез келген затты белгі, символ арқылы көрсетуге
болады.
Бұл көзқарас із жүзіндегі зерттеуде өте жемісті болып, ол кұрылымдык
теория аша алмаған фактілерді ашты. Ол тілді дамытуда құрылымдык байланыс
бірте-бірте қалыптасады бірақ жаңалық ашқаннан кейін бала сөздігінің
секірмелі болып өсуі пайда болады дейді. Штерн атап көрсеткен екінші бір
жайт сәбидің сөздік қорын қарқынды даму кезеңіне аяқ басу хайуанаттардың
адам сөзін түсінуді үйреніп, онан аталмаған зат атын сұрап біліуі мүмкін
емес. Ал балаға, – дейді Штерн, – қанша сөз берілсе, сонша сөзді біліп алу
тән, яғни ол әрбір затты атауы болуға тиіс екендігін жақсы түсінеді. Штерн
баланың ашқан жаңалығы сәбидің алғашқы жалпы түсінігі деп аталу тиіс дейді.
;
Адамзатқа тән үшінші нышаннын мәні – сәбиде ат туралы бастапқы
сұрактар пайда болады, яғни сөздік қорын өсіру үшін сәби кез келген затты
Бұл нс? деп сұрай береді. Осы аталған нышандардың үш түрі де балалық
шактың ер кезеңіне тән. Сонымен ІІІтерн айтқан жаңалық пікір мен оның
теориясының мәні кандай?
Біріншіден, жоғарыда аталған үш түрлі нышанның бе де сәби тілінің даму
негізін құрайды және баланың дамуындағы сөйлеуінің шығу мәнін ашып
көрсетеді. Оның алғашқы сөйлем құрауының мәнін ашып көрсетіп, белгі мен
мағына арасында-байланыстың құрылымдық сипатын бекерлейді. Үшіншіден тілдің
дамуындағы болып отырған өзгерістер өте шапшаң болып отыратындығын
көрсетеді. Алайда онын теориясында аталған жайтты қате түсіндіруі оның
өзіне қарсы шығады. Бұл түсінігімді Штерннің өзіне айтқаным бар. Ол ттпті
осы теория негізденгеннен бергі уакытта, яғни Бала тілі деген кітабы
жазьшғаннан бері өзінің кейбір ойларының мазалап жүргендігін айтты және
ондай келіспеушілік жайлы өзге сыншылдар да айтқанын есхе алды. Штерн өз
теориясын анықтаумен айналысуда, бірақ ол мен келіспеген бағьпта емес,
басқа бағытта өзгертпекші, ол туралы кейінірек сөз етермін. Бұл тергеу ізін
Штерннің соңғы жұмыстарыңан кездестіреміз.
Штерн теориясына қарсы пікір айту үшін, менің ойымша мағынасы терең
фактілерді келтіре отырып, оларды дұрыс шешудің жөн- жосығын анықтап алу
керек сияқты.
Біріншіден, 1 жастағы немесе туғанына 1 жыл 3 ай толған сәби
соншалықты ақыл-ойының дамуы және белгі мен мағына байланысы туралы осындай
жаңалықты ащуы, оның кез келген заттың атауы бар деген ғаламат қорытынды
жасауға қабілетті теоретик болуы жөніндегі алғашқы жалпы түсінік жасауы
ақылға сыйымсыз. Штерннің дәлелі – тілдің мәні деген сөз. Ересектер үшін
тілдің мағынасы кез келген заттың өз аты бар екендігінде. Бір жарым жастағы
сәби тіл мағынасын ашады деу қиын. Бұл тіпті сіріңке қорабын аша алмайтьш
сәбидің интеллектуалдық ақыл-ойының даму жәрежесімен қиыспайды, ол сәбидің
біріктіру ойлау қабілетіне қайшы келеді. Штерн мұндай келіспеуішлік
пікірлерді дұрыс мойындайды.
Екішіден, тәжірибелік зертгеу нәтижелеріне қарағанда бір жарым жастағы
сәби тілінін мағыналық табиғатын ашпақ түгіл, мектеп оқушысының өзі сөздің
не екенін толық түсіне алмайды, зат пен сөз арасындағы байланыс дегеннін не
екені миына кіріп шықпайды, ал әсіресе мәдени даму жағынан артта қалған
көптеген ересек адамдар демі біткенше мұны түсінбей кетеді.
Ж.Пиаженің, А.Валлонның және басқалардың зерттеулері көрсеткеңдей,
балада кейде мектеп жасында да тілдің шарттылығын түсіне алмау, заттың атын
оның тұрақты қасиеті (атрибугі) ретінде түсіне аларлық бағыты болады.
Мысалы, егер сіз 3 жастағы баладан сиыр неге сиыр деп аталады деп сұрасаңыз
ол сізге: *Өйткені оның мүйізі бар немесе Өйткені ол сүт береді деп
жауап қайтарады, яғни бала атау себебі туралы сұрауға бұл жай ғана ат,
адамдар осындай шартты белгіні ойлап тапқан деп ешқашан айтпайды. Ол
әрқашан атауды сол зат қасиетінен іздейді: қант тәтті, сондықтан қант деп
аталады, немесе ол аппақ болған соң қант деп аталады; сиыр сүт бергендіктен
сиыр деп аталады, бұзау әлі кішкентай болғандықтан және сүт бермейтіндіктен
бұзау деп аталады дейді.
Мектеп жасына дейінгі балалар арасьшда, сұрақ-жауап жүргізіледі.
Бірқатар заттар талдап алынып, бұл заттар неге бұлай аталады (дыбыс белгісі
бойынша, шартты түрде және т.б.) деп сұрақ қойылды.
Заттардың осылайша аталуын олардың қасиеттеріне сай келеді деп
санайды. Сәбилік кезеңде бала үнемі заттардың қасиеттеріне сүйенеді. Мұның
өзі Валлоннын сәби кейін де бұл шарттылықты түсінбейді, ал сөз жөнінде
заттың ажырамас қасиетін сол заттың қасиеттерінің бірі ретіндегі түсінігін
ойында сақтап қалады деген тұңғыш рет тың пікір айтты.
Гумбольдтік тіл туралы күлдіргі әңгімелерінде орыс солдатынын судың
түрлі тілде әрқилы аталатыны жөнінде терең ойға шомып, судың атауы тек
біздің тілде ғана дұрыс аталады, ал басқалардың бәрі суды дұрыс атамайды
деп қасарысады. Гумбольдтің бұл әнгімесіңде түйінді мәселе етіп қойып
отыруының мәні заттың аты сол нәрсенін өзімен тығыз байланысты екендігін
білдіреді.
Осы бағытта жүргізілген тәжірибе жұмыстары сәбилік кезендегі баланың
сөздің сырын ұрынуда мұндай жаңалық аша алмайтын-дығын растайды. Штерн
теориясының олқылығы жөнінде мынадай жайтты атап өткен жөн: сәби заттың
атын ешуақытга сұрамайды, бірақ оның не үшін қолданылатыны немесе оның
мағынасы туралы сұрайды.
Осының бәрі бізді Штерн көзқарасын қабылдамауға мәжбүр етеді. Оның
көзқарасы қазіргі кезде психологияда қолданылмайды деуге де болады. Бізде
сол көзқарастардан өзгеше бірқатар жаңа пікірлер бар. Енді соларға қысқаша
тоқталып өтейін.
Бюлер көзқарасы Штерннің қас пен көздің арасында аштым деп жүрген
жаңалығы микроскопиялық қозғалыс, ол күннен күнге ұлғайып, бірнеше айға
созылады, яғни бұл жаңалықты молекулдық құрылым деп көрсетуді көздейді.
Бюлер теориясы Вена мектептеріндегі мылқау балаларға жүргізілген байқау
нәтижелеріне негізделеді.
А.Валлон көзқарасы. Сәбилік кезенде бала шын мәніңде жаңалық ашады.
Бұл кездейсоқ нәрсе ме, жоқ па – ол басқа мәселе. Бала ұрығындағы мұңдай
кёремет қасиетті Валлон да теріске шығармайды. Оның айтуынша сәбидің
жаңалық ашуы кездейсоқ емес, ол кез келген заттын аты болады деген ережені
ашуға қабілеті жетпейді, бірақ ол тек заттпен шұғылдану тәсілін ойнау
әрекетіңде ғана ашады. Егер сәби кейбір заттың қақпағын ашуға болатынын
білсе, мысалы, сіз оған қорап қақпағын ашып көрсетсеңіз, ол барлық заттың,
тіпті қақпағы жоқ заттың да қақпағын ашуға тырысады. Валлонның ойынша
тілдің даму. Тарихының бүкіл негізгі сәбидің затты атай алу мүмкіндігі
болатынын аңғаруы. Бұл затпен шүғылданудың жаңаша қызметі. Сөйтіп сәби бір
затқа қатысты жаңалық ашқан соң бұл қызметін басқа да заттарға қолдана
бастайды. Валлонның ұғындыруынша сәби логикалық пайымдау және белгі мен
мағына арасындағы байланысты танудан бұрын затпен ойнаудың жаңа тәсілін,
олар-мен айналысудың тын. әдісін ашьш біледі.
К.Коффка көзқарасы бүкіл құрылымдық психология тұрғысынан алғанда,
сәбидің бұл алғашқы жаңалығы құрылымдык әрекет түрінде көрінеді. Сәби зат
пен оны атау жөнінде өзіңдік құрылымды ашады. Мұның өзі жеміс қашықта
жатқандай, тек қана оның таяқтың көмегі болмаса алынбайтын жағдайдары
маймылдың әрекеті сияқты болып көрінетін жаңалық. Осы бағытта Коффка мен
Валлон теориясы бірігіп кеткен сияқты.
Бюлер, Коффка, Валлон теориялары Штерн теориясын қарағанда фактілерге
тіректелгея. Өйткені олар Штерн теориясының олқылығы мен кемістігін байқап,
оны сынау арқылы өсіп отыр. Бірақ олардың бәрінде құрылымдык теориядан
ауысқан Штерн қателігі бар. Бұлардың бәрі де: сәби заттың құрылымын онымен
шұғылдану әдісін ашады, бұл сөздердің мағынасы өзгермейді және олар
дамымайды деген болжамға келеді.
Сонымен бұл теориялардың бәрі Штерн теориясының интеллектуалдығы –
жұмсартқанымен оның бастапқы идеалистік тезисіне қарсы шығады да, тіл
туралы түсінікті тілдің құбылыстан шығарып тастайды. Сөйтіп олар біз баяғы
тілдің шығуы жайындағы Штерн теориясының қателігі маңынан ұзап шыға
алмайды. Себебі, олар негізінен сәби сөзінің пайда болуы мен дамуының
өзгермейтіндігін қуаттайды. Енді тілдің шыруы туралы қазіргі ілімді қысқаша
ғана атап өтіп, сол арқылы сәбидің алғашқы дағдарысының негізгі себебін
анықтайык.

1.2 Баланың дербестік тілінің шығуы

Фактілерден бастайын. Бала тілінің шыруын мұқият бақылаған адам
окулықтарда бұл мәселе өте аз жарияланғандығын аңғарады. Бала тілінін
дамуындағы бұл маңызда кезең. Біз бала тілінің дамуындағы осы кезеңді
атадық. Тілі шықпаған нәресте әлеуметтік ортада үлкендермен тіл табысу
сияқты аса қажеттіліктің мән-жайын ашып көрсетуді мақсат өттік. Нәресте
өзінің нәзіктігіне сәйкес басқалардың көмегімен әрекет етуге мәжбүр. Өзге
адамдардың көмегімен әрекет ету -сәби қызметінің негізгі түрі. Бұл кезеңде
баланың былдырлап қана жүретін тілсіз кезеңінен тілді меңгеретін кезеңге
өту кезі қалайша шешілетінін түсінуімізге көмектеседі. Дамудың тілсіз!
‘кезеңінен тіл шыққан кезеңге өтуі баланың дербестік арқылы жүзеге асады.
Бұл қандай кезең? Сұрақка дұрыс қайталу үшін бұл мәселенің тарихын
түсіндіре кету орынды сияқты. Баланың дербестік тілін алғаш рет сипаттап,
оның маңызын бағалаған атақты ғалым Ч.Дариин (1809-1882). Ол сәби дамуымен
тікелей айналыспаса да, өзінің тамаша байқағыштық қабілеті арқасында
немересінің дамуын қадағалап, онын өзіне тән ерскше тілде сөйлейтінің
аңғарған. Ол ерекшілік мынадай: сәби қолданатын сөздердін дыбыстық құрамы
біздің сөздеріміздің дыбыстық құрамынан ерекше. Бұл тіл артикуляциялық,
фонетикалық жағынан біздін сөйлсу тілімізден бөлек. Олардың айтқан сөздері
біздің сөздеріміздің үзіктері сияқты болып келеді. Бұлар – сыртқы, дыбыстау
түрі бойынша біздік сөздерден айырмашылығы бар. Кейде олар біздің
сөздерімізге еліктесе, кейде күрт өзгсріп, біздердің бұзып айтатын
сөздерімізге ұқсайды.
Сонымен, баланың, дербестік тілін, сәби тілінің жалпы даму
ерекшелігіндегі екі түрлі қасиетті аңғардық. Бірінші ерекшелік – тілдің
дыбыстық құрылымы, екіншісі – бала тілінің ұғымдық жағы.Осыдан баланың
дербестік тілінін үшінші ерекшелігі келіп шығады, оны Дарвин былай
бағалайды, егер тілдің өзінің дыбыстық және ұғымдык жағынан біздің
тілімізден айырмашылығы болса, онда осы тілдің көмегімен қатынас жасаудың
да өзіндік айырмашылығы болуға тиіс. Сәби сөздерінің мағынасын оның
маңындары жақын адамдары ғана түсінуі мүмкін. Бұған Дарвиннің немересімен
жүргізген бақылауы дәлел. Сөйтіп баланың қатынас жасау мүмкіншілігі өзіндік
сипатта болатындығын көрсетеді. Неміс авторлары бала сөйлеуіндегі мұндай
сипатта жақтырмай, оны асыраушының не күтушінің тілі деп атады. Оның мәнісі
бұл тілді тек сәбиді тәрбиелеуші адамдар ғана түсінеді деген сөз. Ересектер
баланың сөйлеуіне ыңғайлануға тырысып, кәдімгі сөзді қалпынан бұзып
сөйлеуге жол береді және ол сәбиге солай ықпал етеді. Егер күтуші ауырады
деген сөздіқ орынан ау-а десе, біз баламен тілдескен ересектердің тілді
бұзып сөйлегенін байқаймыз. Ересектер балаға қатысты біз әрқашанда мынадай
қателікке жол береміз: бала кішкентай болғаңдықтан бізге бала үшін
заттардың бәрі шашн болып көрінуге тиіс сияқты Сондықтан жас сәбилерге көк
тіреген биік үйді нұсқап үйшік немесе ірі жылқыны көрсетіп мынау
құлыншақ дейді. Дұрысында балаға әрбір нәрсенің өз аты мен түр-сипатын
атап үйреткен дұрыс болмақ. Ал бұзып сөйлеу біздің өмірімізде кең орын
алған, бірақ баланың бүкіл дәрбестік тілі ғой деп санап, асыраушы мен
күтушінің тілді бұрмалал сөйлеуі пайдалы емес. Бала ересектердің йлеуімен
сәйкес келмейтін ‘сөз жұрнақтары мен мағына жұрнақтарын біздің айтуымызбен
дыбыстарды айқын игеруден бұрын меңгереді.
Біз бала сөзінің мағынасын оның нақтылы жағдаймен ұшырасқан кезінде
ғана түсінеміз. Егер сәбидің уа дегені түймені,’мені, сүтті, судағы
үйректі, бақыр тиынды білдірсе, ал енді ол бақта серуендеп жүргенде уа
дей айқайласа, онда біз оның мені көлшікке ертіп бар дегенін түсінеміз.
Егер ол бөлмеде жүргенде уа десе, онда оның түймемен ойнағысы келгені.Бұл
жағдайда бала нақтылы нәрсемен қарым-қатынаста болады. Ол затпен тікелей
кездескенде ғана сөз қолдануы мүмкін. Егер зат оның көз алдында болса, онда
оның сөзі де бізге түсінікті болады.Біз баламен түсінісіудің өте қиын
екеніне көзіміз жетіп отыр. Менің ойымша аса қажетті болжамның бірі –
сәбидің барлық әдеттен тыс көріністері өзара түсінісу қиындығынан келіп
шығатынын дәлелдейтін болжам.
Яғни біз, баланың дербестік тілін үшінші ерекшелігі деп таптық, онда
қарым-қатынас туралы айтылады, бірақ ол басқа түрдегі, өзге сипаттағы қарым-
қатынас екендігіне көзіміз жетеді. Сайып келгенде баланың дербестігін
тіліндегі ерекшеліктердің ішінен олардың сөйлеу тлі грамматикалық нор.мадан
ауытқығандығын байқаймыз. Балалардың сөйлеу ерекшелігінде маңызды мәселенің
бірі болып саналатын олардың сөйлем құрауы тілдің синтаксистік және
этимологиялық заңдарына байланысты түрде дамып отыратындығы мәлім. Алайда
сәбилік кезеңде баланың сөйлеуінде мұндай заңдылықтар жайында сөз қозғау
асыра сілтеу болар еді. Сәбилердің сөйлеу ерекшеліктерінің кейбір жақтары
біздерді ашу-ыза қысқанда аффектік жағдайға ұшыраған кездегі жүйесіз, үзіп-
жұлқып айтқан сөздеріміз сияқты болады.
Баланың дербестік тілі оның өз тілі, өзіңдік сөйлеу ерекшелігі. Бала
әрбір сөзді атау үшін оның буынын, не өзініі дыбыстап атауы арқылы
өзгелерге ойын білдіріп отырады.Кез келген баланын қалыпты дамуын да біз
дербестік тілдің үш түрлі сипатын байқаймыз. Біріншісі дербестік тілдегі
бала сөзінің атаулары мен дыбысталу ерекшеліктері ересек адамардың сөйлеуі
мен дауыстап айтуынан өзгеше сипатга болады. Осы жөнінде зерттеушілердің
баланың дербестік сөйлеуінде өрнектік сөз болмай, свздердің түбірі не сол
түбірлердін буынын тау арқылы ойын білдіреді деуі шындық.
Бірінші ерекшелік. Дербестік тілдің мәні біздін сөздеріміздің мәніне
дәл келе бермейді.Үшіншісі – бала өз сөздерімен қатар ересек адамдардың да
сөздерін түсіне алады, яғни тілі шыққанған дейін де бірқатар сөздердін
мәнін түсінеді. Ол біз айтатын тұр, отыр, нан, сүт, ыстық және басқа
сөздерді түсінеді, мұның өзі баланың өзінше сөйлеу ерекшелігіне кедергі
жасамайды. Сондықтан Г.И.Идельбергер және басқалар баланың дербестік тілі
біздің тілімізбен қатар немесе белгілі бір байланысты жағдайда өмір сүреді
деген пікірді қолдайды.Сонғы ерекшелік. Баланың дербестік тілі мен оның
мағынасы сәбидің өзінің белсене қатысуымен қалыптасады.
Әрбір сәбидің дамуындаш дербестік тіл шындык фактор. Бұл жайт сәбилік
кезеңдегі дағдарыс деп саналады. Алайда сәби алдағы даму кезеңдерінде
сөйлеу әрекеттерін ересек адамдарға еліктеу нәтижесінде қалыпты жағдайға
түсіп, мұңдай дағдарыс кезеңді женетін болады.
Кейбір авторлар баланың дербестік тілі жайындағы теорияны қатал сынап,
бұл тілді тек сәбидің өзі ғана жасайды дейді. Мысалы, В.Элиасберг бала
өзгелерді өзінің тілінде сөйлеуге мәжбұр етті дейді. Бұл сәбидің өзінің
тілі деп санау қате болар еді. Кейбір ретге бұл дұрыс та сияқты. Мысалы,
К.Штумфтың аласы 5 жасында оған айтылған сөздерді жете түсінбесе де, басқа
тілде сөйлескісі келді. Алайда бұл тілді әдеттен тыс ерекше не төтенше
жағдай деп қарауға болмайды. Өйткені сәби үнемі өзін қоршаған адамдармен
қарым-қатынаста болып, оларға еліктейді.
Баланың дербестік тілінің кейбір ерекшеліктерімен танысып, баланың
бірқалыпты және оңдағы кемістіктің пайда болу себетерін анықтаған
фактілерді баяндауға кірісейік. Баланың дербестік тілде сөйлеу сатысындағы
екінші жылғы өмірінен ірнеше мысалдар келтірейік.
Бұл жағдай баланың дербес тілінің негізгі қасиет Дербестік тілдегі
сөздердің мәлімдеу және атау қызметі бар бірақ таңбалық қызметі жоқ. Олар
жоқ заттың орнын таңбамен білдіру мүмкіндігін әлі игере қойған жоқ. Бірақ
көрген кезде оның кейбір жақтарын не бөлшектерін көрсетіп, сол бөлшектерге
ат беруі мүмкін. Сондықтан сәби дербестік тілді көмегімен өзі көрген заттар
туралы ғана сөйлейді, ал көз алдында жоқ заттар жөнінде сөйлеуі тіл
дамуының алдағы кезеңдерінде пайда болады.
Баланың өзіндік тілінің әдеттегі сөйлеу тілінен тағы бір ерекшелігі –
сөздердің жеке мағыналары арасындағы қатынас. Баланың сөздерді жекелеген
сөздердің мағыналык қатынастары белгілі жүйемен дамытып отырудың маңызы
ерекше, тәжірибелік-дефекгология институтының (ЭДИ) тіл клиникасындағы бір
кезде үстел, орыңдық, шкаф деген сөздерді білетін, бірақ мебелі деген сөзді
білмейтін сәби болды, Мебель сөзі үстел, шкаф деген сөздердін жинақы
мағынасы. Бұл ұғым. Баланын дербестік тілінің жоғары сатыға көтеріліп,
топтастыра алмау себебі оның жекелеген сөздердің мағыналары арасындағы
жалпы ерешелікті аңғарып біле алмауы.
Жалпылық қатынас дегенмізі не? Біз мебель мен орындық деген сөздердің
мағыналық қатынасын жалпылап қатынас деп атаймыз. Оның біреуі жалпы ұғым,
екіншісі – жалқы ұғым. Үстел мен орындық арасындағы қатынас бір-біріне
бағынышты емес, бұл қатьшас біртекті қатар ұғымдар, баланың дербестік
тілінде жалпылық және даралық қатынас болмайды. Сәбидің сөздігінен мынаны
көреміз: Оның тілінде біріне-бірі қатысты не жалпы сөздерден емес, өзара
катар жатқан тек сөздерден құралады. -
Сіз дербестік тілдің кез келген сөздігінен алып көріңіз де мебель мен
үстел, орындық; гүл мен райхан сияқты қатынаста біріне-бірі бағыныңқы
немесе даралық пен жалпылық қатынаста тұратын сөздерді таба алмайсыз.
Өйткені сәбилердін сөйлеу ерекшелігі мен сөэдерді қолдануы дербестік
сипатта болуымен қатар, әрбір зат пен басқа нәрселерді нақты атаумен
шектеліп, ойлауындағы пайымдау (абстракциялау) әрекеттері жетіспей жатады.
Бұл сәби тілінің дамуындағы психологиялық және табиғи заңдылық. Баланың
дербестік тіліндегі сөз мағынасы тұрақсыз. Ол жағдайдын өзгеруіне сәйкес
құбылмалы болып отырады.
Ерекше даму кезінен бір мысал келтірейік. Клиникада бір сәби
зерттелді. Ол сәби жасыл дегенді ашық түс ретінде, ал көк дегенді күңгірт
түс ретінде қолданады. Егер сіз сәбиге екі парақты: ашық сары және күңгірт
сары түсті парақты берсеніз, олардың алғашқысы жасыл деп , ал екіншісі көк
деп аталады. Ал егер сіз сәбиге сол күңгірт сары парақты қойсаңыз, онда
енді сары түс жасыл деген атқа, коңыр түс – көк деген атқа ие болады. Бір
түстің өзі оның жаныңда жатқан түске байланысты түрліше аталады. Сәби ашык
пен күнгіртті ажыратады, ал нақты түстің қасиетін ол біле бермейді.
Салыстырмалы түрдегі неғұрлым ашық, неғұрлым күңгірт деген түстер бар.
Сөздің мағынасының заттық тұрақтылығы жоқ.
Мен мұндай сұрақтарға былай деп жауап берер едім; ішкі табиғат –
баланың дербестік тілінің мәні – біздікі болуы да, болмауы да мүмкін,
сөздік қатынас пен сөзсіз қатынас арасында өтпелі құрьшым ретіндегі оның
барлық ерекшелігі де осында. Оның біздікі болуы қалай және одан не
туындайды? Оның біздің тіліміз екендігіне дау жок, сондықтан бұған
тоқталмаса да болады. Ал оның біздікі емес екендігін айтудың маңызы
әлдеқайда зор. Менің ойымша, ол сөздің дыбысталу жақынан да, мағынасы
жағынан да біздің сөзге ұқсамай-тындықтан ғана біздікі болмай отырған жоқ,
сонымен қатар оның менің терең ұғыну тұрғысынан да ол біздікі болмай
шығады: оның құрылымы біздің тілге қарағанда мүлдем басқаша, өйткені онда
ешқашан тұрақты мағына болған емес. Енді дәл осыған ұқсас мысал келтіріп
көрейік. Кёлер тәжірибесіндегі маймылдардың мінез-құлқын алайық. Кейбір
жағдайда хайуан жәшікті немесе таяқты құрал ретінде пайдаланады. Сырттай
қарағанда мұңдай әрекет адамның ақылды әрекетіне ұқсайды. Соның нәтижесінде
шимпанзенің таяқты пайдалану әрекеті мен қимылы адам әрекетімен бірдей деп,
келер қорытынды жасауына себеп болды.
Бұл жайтты сынаушылар былай дейді: егер маймыл тұғыр ретінде
пайдаланған жәшікке біреу келіп отырса болды, жәшік маймылдың қаруы болудан
қалады, ол жататын немесе отыратын зат болып қана қалады. Ал бұл жағдайда
маймыл аланда аласүрып жүреді де, жеміске секіріп жетуге тырысады, сосын
шаршайды да, ол басқа маймыл жатқан жәшікке отырады, сөйтіп терін сүртеді.
Бұдан шығатын қорытынды, ол жәшікті көреді, бірақ маймыл оны осы жағдайда
қажетті құрал ретінде пайдалана алмайды. Нағыз кажет емес жағдайда өзінің
құрал ретіндегі қасиетін жоғалтқан зат құрал бола ала ма?
Қарапайым адам жер қазуға пайдалану үшін таяқты алдын ала
дайындайтындығын Кёлер өзі айтты. Оның үстіне бұл жағдайда маймылың
әрекетінде қандай да болсын жаналык бар деген сөз, бірақ ол карапайым
адамның қимьшына ұксамайды, құралды қолдануға итермелейтін бір нәрсенін,
оған жақын жерде болуына қарамастан, мұнда құралды пайдалану әрекеті жоқ.
Баланың дербес тілінде де осы сияқты бір жайт байқалады. Сөздерінін
ешқандай мағынасы жоқ, ал әрбір жаңа жағдайда өткендегіні қайталайтын болып
көрінген тілді көз алдынызға елестетіп көріңіз. Мен келтірілген мысалдағы
пу-фу өзі бір жағдайда йод құйылған бөтелкені, екінші жағдайда бөтелкенің
өзін білдіреді және тағы сол сияқты. Яғни, мұндай сөз тұрақты мағынасы бар
сөзге ұксамайды. Мұнда белгі деген мүлдем жоқ. Баланың дербес тіліндегі
сөздерді қабылдағанда олар азды-көпті болса да тұрақты мағына пайда болған
кезеңдегі сөздерге ұқсамайды. Мұнда сөздің өзі көп мағынаны білдіретін
сияқты және сол сөздер екінші жағынан қарағанда ешнәрсені де білдірмейді.
Кез келген белгінің бастауы нені білдіреді? Н.Я.Марр теориясының
әрқилы қағидалар мен аңызына және даулы жайттарына қарамастан, маған оның
бір қағидасы даусыз болып көрінеді. Ол адам тіліндегі бастапқы сөз, оньщ
алғашқы мағынасы көп нәрсені білдіреді, не өте көптеген заттарды қамтиды.
Сондай-ақ, баланың алғашқы сөзі де санқилы мағынаны білдіреді. Бірақ ол
кандай сөз? Мынау немесе анау сиякты бала сөздері кез келген затка тән.
Біз осы атауда нағыз сөз деп айта аламыз ба? Айта алмаймыз, бұл сөздің
өзіңдік қана ашық қызметі бар; келе-келе адам белгіні білдіретін сөздер
туындайды. Алайда әзірше ол бәрін білдіретін сөз, ол дауыстык сілтеме
ишараты арқылы барлық кезде сақталады, өйткені адамның әр-бір сөзі белгілі
бір затты нұсқайды.
Бала тілінін дербестігіне қатысты мәселенің сыры мен астары қабат-
қабат екендігіне көзіміз жетеді. Оның дербестік тілінің дамуында өтпелі
кезеңіне тән ерекшеліктері барын анықтап, әлі де тілі жетіле қоймаған
балада ұзак мерзім бойы сақталып қалатынын көрсетеді. Ондай балалар
қатарына ақыл ойы кеміс сөйлей алмайтын мылқауларды жатқызуға болады. Бірақ
олардың дербестік тілі, біздің ойымызша, символ-белі) сипатында болып
көрінеді. Мысалы, тілі анық шықпаған бал бөтелке деудің орнына пу-фу
дейді. Сол пу-фу сөзі бірнеше түсінікті білдіруі мүмкін.
Сәби үшін тіл оның санасында белгілі таңба ретіндеіі түсінік сипатында
қалыптаса қоймайды. Сондықтан бұл жайттың Штерн жаңалығынан айырмашылығы
ұшан-теңіз. Алайда бал тілінің бастапқы сатысы алдағы өтпелі кезеңдерде
елеуд өзгерістерге ұшырап отыратындығын бекерлеуге болмайды. Осы тұрғыдан
алғанда біз бала тілінің дамуындағы дербестік немес басқаша сөйлеу
кезеңдеріндегі ғана емес, сондай-ақ оның ода әрі даму кезеңдерінде бірқатар
секірмелі өзгерістерге ұшыра отыратындығын көреміз.
Бала тілінің шығуы мен қалыптасу кезеңдерін түсініп оның дамуын
неғұрлым тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді. Мұның өзі тілдің дамуын
дұрыс бағдарлап, теориялық жағынаі тұжырымдауға көмектеседі және осы
мәселеге қатысті буржуазиялық көзқарастардың кемшіліктерін ашып көрсету
ұшін қолайлы жағдай тудырады.
Біздер бала дамуындағы жаңа құрылымдарды – оның жүруі мен еңбектеу
әрекетін және басқа қасиеттерін де естен шығармауымыз керек.Мен осы бағытта
алға қойған мақсатыма жету үшін баланың дағдарыс кезеңі оның организміндегі
болатын елеулі өзгерістердің мән-жайын ашып көрсетіп, оларды қай бағытта
іздестіріп көру керектігін атап айтуды жөн деп санаймын. Бұл мәселедегі
түйін баланың бойындағы қалыптасатын жаңа құрылым жасына қатысты-ау деп
ойлаймын.
Баланың жеке басының даму сатылары оның өмір сүретін ортасымен қарым-
қатынасында өрістеп отыратындығын ескеретін болсақ, онда сәбидің, дамуы
оның танымының тарихымен байланысты екенін айқын аңғарамыз. Егер мен бұл
сұраққа үстірт жауап бергім келсе, онда К.Маркстің сана дегеніміз қоршаған
ортамен қарым-қатынас деген белгілі сөзін қолданар едім. Шын мәнінде
адамның жеке басынын ортамен қарым-қатынасы оның санасының сипатын
білдірумен қатар адамның жас даму ерекшеліктеріне орай бұл мәселенің сырын
ашып көрсетіп, шындыққа бір табан болса да заңды түрде жақындауды
білдіреді. Ал мұндай жайттың мәні ерекше. Өйткені сананын сырын ашып беруде
қазіргі ғылыми түсініктерде орашолақтық айқын байқалады. Тілдің санамен
тығыз байланысты болатынына күмән келтіре алмаймыз. Мен бұл жерде сөйлеудің
санамен байланысты екенін ерекше атап көрсетіп, мәселені тек сөйлеуге әкеп
тірегім келмейді. Бұл мәселенің мазмұнын талдауда мен жоғарыдан төмен және
төменнен жоғары қарай өрлеп отыру арқылы зерттеу қажеттігіне баса көңіл
аударғым келеді. Көркемдеп айтқаңда мен бұл драманың өрі басты, әрі екінші
актері болуға тиіспін. Маған бала санасының өзгеруі мен оның сөйлеуінің
дамуын теориялық жағынан із-дестіру – бұл мәселенің өзегі.
Бала жасының дамуын теориялық жағынан пайымдау сәбидің жеке басының
тұтас өзгеруі деп саналуға тиіс, яғни ондай өзгерістердің бір себеп болса,
басқалары белгілі жағдайлардың әсерінен даму ерекшеліктері деп қарауға
тиіс.
Дегенмен сананың баланың сөйлеуді меңгеруде қандай орын алатындығын
түсіндіру қиын. Әдетте сана мен сөйлеудің өзара байланысты болатындығы
жайында сөз болып, адамнын хайуаннан айырмашылығы осы дыбысты тілінде деген
түсінікпен ғана шектеліп келді. Баланың әлеуметтік ортаға қатынасын оның
тілінің шығуы мен жүруінің ролі сияқты қызмет атқарады деп санадды. Мұндай
пікір аса бағалы бола қоймады. Маған белгілі зерттеулердің бір де бірінде
баланың бойында пайда болатын жаңа құрылымдар өзара қаңдай қатынаста болады
деген сұрақтың мән-жайын ашып бере алмайды.
Біз генетикалық тұрғыдан дағдарыс жасындағы сәбидің бойында нендей
ерекшеліктер пайда болады және олардың өзге құрылымдардан айырмашылығы
қандай деген мәселені кезінде сөз еткен едік. Баланың бойында пайда болған
жаңа құрылымдар дағдарыс кезеңіндегі ерекшеліктерге іріткі сала ала ма?
деген сұрақты анықтау керек болады. Бұл сұраққа біздер мақұлдаушы жауап
береміз. Дағдарыс кезіңде бала бойында жаңа сапалар пайда болмаса, онда
жалпы даму да болмас еді.
Алайда сәбидің дағдарыс жасында жаңа сапаларды игеруі өткінші сипатта
болады. Бірақ дағдарыс жасында игерілген сапалар оның кейінгі даму
кезеңінде із қалдырмайды. Ал бір қалыпқа түсіп тұрақты даму кезеңінде
игерілетін сапалар баланың бойыңда тұрақты қасиеті болып қала береді.
Бірқалыпты даму жасында бала жүруді, сөйлеуді, жазуды және т.б. әрекеттерді
үйренеді. Өткінші жасында сәби дербестік тілді меңгереді. Бірақ сөйлеудің
бұл түрі оның өмір бойында сақталатын болса, онда баланың дамуы бірқалыпты
болмағаны.
Біз баланың дербестік сөйлеуінен онын алғашқы жылғ дағдарысына тән
алуан түрлі ерекшеліктерін байқаймыз. Мұндай ерекшеліктер бала сейлеуіндегі
дағдарыс кезеңінің басталуы мен аяқталуына дейінгі мерзімге созылады,
Баланың қалыпты сөйлеуіне орай оның дербестік тілі осы дағдарыс
кезеңімен тұтас болғандықтан енді ол өзгеше сипатқа ие болады. Осындай
өзгерістер бала ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.