XVII-XIXғғ патша үкіметінің әкімшілік саяси реформалары.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
1.Қазақстандағы XIX ғ1822 . 1868 жж. әкімшілік.саяси реформалар. Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы
1.1 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғы» ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2 1867.1868 жж. әкімшілік.саяси реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
2. 1886.1891 жж. әкімшілік реформалар
2.1 1886 жылдың 2.маусымындағы Түркістан өлкесін басқару туралы
ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.16
2.2 1891 жылдың 25 наурызындағы Далалық облыстарды басқару туралы
ере.же ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.21
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.25
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2.4
1.Қазақстандағы XIX ғ1822 . 1868 жж. әкімшілік.саяси реформалар. Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы
1.1 1822 жылғы «Сібір қырғыздары туралы жарғы» ... ... ... ... ... ... ... ... .5.7
1.2 1867.1868 жж. әкімшілік.саяси реформалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8.13
2. 1886.1891 жж. әкімшілік реформалар
2.1 1886 жылдың 2.маусымындағы Түркістан өлкесін басқару туралы
ереже ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14.16
2.2 1891 жылдың 25 наурызындағы Далалық облыстарды басқару туралы
ере.же ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17.21
Қортынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22.23
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.25
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Мемлекетіміз бен қоғамымыз ұлы озгерістермен қиыншылықты бастан өткерді. Сонау қазақ халқының қиын қыстау заманында, көршілес жатқан шығысында Жоңғар мемлекеті, солтүстігінде Ресей , оңтүстігінде Бұхар, Хиуа, Қоқан мемлекеттерінің қыспағында болды. Қазақ халқының сол кездегі, яғни үш жүздің Ресей отарында болуы, көшпелі қазақ халқының шаруаларының өзінің туып өскен жерінен тыс қалғаны олардың ашу – ызасын тудырды. Осыған орай Ресей үкіметінің қазақ халқын басып, оларға өздерінің заңдарын жүргізе бастады. Олардың ең басты көздеген мақсаты Шыңғыс ұрпақтарын жойып, қазақ жерінде орыстандыру саясатын жүргізу еді. Соған орай көптеген ережелер шығып, халықтың наразылығын тудырып отырды. Олардың заңында әрбір жеке адамның басына бас салығы, үй салығын төлеуге міндетті болды. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды.
Тақырыптың тарихнамасы. 1822 жылы оған арналып «Сібір қырғыздары туралы устав» талдап жасалынды. «Устав» бойынша «Сібір қырғыздарының облысы» сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. 1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болған. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.
Тақырыптың деректік негізі. «Жарғы» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып , олардың құқықтарын шектеудің
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Мемлекетіміз бен қоғамымыз ұлы озгерістермен қиыншылықты бастан өткерді. Сонау қазақ халқының қиын қыстау заманында, көршілес жатқан шығысында Жоңғар мемлекеті, солтүстігінде Ресей , оңтүстігінде Бұхар, Хиуа, Қоқан мемлекеттерінің қыспағында болды. Қазақ халқының сол кездегі, яғни үш жүздің Ресей отарында болуы, көшпелі қазақ халқының шаруаларының өзінің туып өскен жерінен тыс қалғаны олардың ашу – ызасын тудырды. Осыған орай Ресей үкіметінің қазақ халқын басып, оларға өздерінің заңдарын жүргізе бастады. Олардың ең басты көздеген мақсаты Шыңғыс ұрпақтарын жойып, қазақ жерінде орыстандыру саясатын жүргізу еді. Соған орай көптеген ережелер шығып, халықтың наразылығын тудырып отырды. Олардың заңында әрбір жеке адамның басына бас салығы, үй салығын төлеуге міндетті болды. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды.
Тақырыптың тарихнамасы. 1822 жылы оған арналып «Сібір қырғыздары туралы устав» талдап жасалынды. «Устав» бойынша «Сібір қырғыздарының облысы» сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. 1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болған. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.
Тақырыптың деректік негізі. «Жарғы» билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып , олардың құқықтарын шектеудің
Пайдаланған әдебиеттер
1. Венюков М. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. СПб., 1873;Шахматов Г. Замечание о хлебопашестве киргиз-кайсаков Средней Орды //Земледельческий журнал, 1832, № 8.
2. Сейдалин Т. О развитии хлебопашества по бассейну реки Тургая //Записки Оренбургского отдела РГО. 1870, вып. 1;Алекторов А. Земледелие у киргизов //Оренбургский листок, 1888, № 50-52;ЧермакЛ. Оседлые киргизы-земледельцы на р. Чу//Записки Западно-Сибирского отдела РГО, кн. XVII. Омск, 1900.
3. Рязанов А. Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость киргизского народа1797-1838 гг. Оренбург, 1926; Восстание Исатая Тайманова. Ташкент, 1927.
4. Якунин А. Ф. Революция 1905—1907 гг. в национальных районах России. М., 1949.
5. Вопросы истории, 1951, № 4.
6. Кар.: Приймак Н. И. Советская историография первой русской революции 1905-1907 гг. (середина 30-х—60-е годы) // Советская историография классовой борьбы и революционного движения в России. Л., 1967, ч. 2, 39-6.
7. Казак ССР тарихы. А., 1957, 1-т., 481-515-6.
8. Асылбеков М. X. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции (1905—1907 гг.) А., 1965;СапаргалиевГ. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1907гг.), А., 1966;Турсунбаев А. Б. Казахский аул в трех революциях. А., 1967.
9. Бурмистрова Т. Ю. Ленинская политика пролетарского интернационализма в период образования РСДРП (1890-1903 гг.). М„ 1962, 5-6.
10. К социализму, минуя капитализм. М., 1974, 18-23-6.
11. Смирнова Р. Ф. Революционное движение трудящихся Семиречья в 1905-1907 гг. // Уч. зап. Казгосун-та. Сер. историч., 1962, т. 53, вып.9, 139-140-6.
12. Пахмурный П. М. Большевики Казахстана в революции 1905-1907 гг. А., 1976.
13. Сулейменов Б. С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 гг. А., 1977.
14. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш-Орды. М., 1935, Приложение № 1 Каркаралинская петиция, 94-96-6.
15. Грозный 1916 год. Сб. документов и материалов. А., 1998, том I, II; Козыбаев М. К. Казахстан на рубеже веков. А., 2000;Бисенбаев А. К. К вопросу об изучении национально-освободительных движений XIX - начала XX вв. в Казахстане // Казахстан в начале XX века. Сб. статей. А., 1993; Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., 1995; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. А., 1995; Казахстан в начале XX века: методология,
1. Венюков М. Опыт военного обозрения русских границ в Азии. СПб., 1873;Шахматов Г. Замечание о хлебопашестве киргиз-кайсаков Средней Орды //Земледельческий журнал, 1832, № 8.
2. Сейдалин Т. О развитии хлебопашества по бассейну реки Тургая //Записки Оренбургского отдела РГО. 1870, вып. 1;Алекторов А. Земледелие у киргизов //Оренбургский листок, 1888, № 50-52;ЧермакЛ. Оседлые киргизы-земледельцы на р. Чу//Записки Западно-Сибирского отдела РГО, кн. XVII. Омск, 1900.
3. Рязанов А. Ф. Сорок лет борьбы за национальную независимость киргизского народа1797-1838 гг. Оренбург, 1926; Восстание Исатая Тайманова. Ташкент, 1927.
4. Якунин А. Ф. Революция 1905—1907 гг. в национальных районах России. М., 1949.
5. Вопросы истории, 1951, № 4.
6. Кар.: Приймак Н. И. Советская историография первой русской революции 1905-1907 гг. (середина 30-х—60-е годы) // Советская историография классовой борьбы и революционного движения в России. Л., 1967, ч. 2, 39-6.
7. Казак ССР тарихы. А., 1957, 1-т., 481-515-6.
8. Асылбеков М. X. Железнодорожники Казахстана в первой русской революции (1905—1907 гг.) А., 1965;СапаргалиевГ. Карательная политика царизма в Казахстане (1905-1907гг.), А., 1966;Турсунбаев А. Б. Казахский аул в трех революциях. А., 1967.
9. Бурмистрова Т. Ю. Ленинская политика пролетарского интернационализма в период образования РСДРП (1890-1903 гг.). М„ 1962, 5-6.
10. К социализму, минуя капитализм. М., 1974, 18-23-6.
11. Смирнова Р. Ф. Революционное движение трудящихся Семиречья в 1905-1907 гг. // Уч. зап. Казгосун-та. Сер. историч., 1962, т. 53, вып.9, 139-140-6.
12. Пахмурный П. М. Большевики Казахстана в революции 1905-1907 гг. А., 1976.
13. Сулейменов Б. С. Революционное движение в Казахстане в 1905-1907 гг. А., 1977.
14. Брайнин С., Шафиро Ш. Очерки по истории Алаш-Орды. М., 1935, Приложение № 1 Каркаралинская петиция, 94-96-6.
15. Грозный 1916 год. Сб. документов и материалов. А., 1998, том I, II; Козыбаев М. К. Казахстан на рубеже веков. А., 2000;Бисенбаев А. К. К вопросу об изучении национально-освободительных движений XIX - начала XX вв. в Казахстане // Казахстан в начале XX века. Сб. статей. А., 1993; Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. А., 1995; Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы. А., 1995; Казахстан в начале XX века: методология,
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Мемлекетіміз бен қоғамымыз ұлы озгерістермен қиыншылықты бастан өткерді. Сонау қазақ халқының қиын қыстау заманында, көршілес жатқан шығысында Жоңғар мемлекеті, солтүстігінде Ресей , оңтүстігінде Бұхар, Хиуа, Қоқан мемлекеттерінің қыспағында болды. Қазақ халқының сол кездегі, яғни үш жүздің Ресей отарында болуы, көшпелі қазақ халқының шаруаларының өзінің туып өскен жерінен тыс қалғаны олардың ашу - ызасын тудырды. Осыған орай Ресей үкіметінің қазақ халқын басып, оларға өздерінің заңдарын жүргізе бастады. Олардың ең басты көздеген мақсаты Шыңғыс ұрпақтарын жойып, қазақ жерінде орыстандыру саясатын жүргізу еді. Соған орай көптеген ережелер шығып, халықтың наразылығын тудырып отырды. Олардың заңында әрбір жеке адамның басына бас салығы, үй салығын төлеуге міндетті болды. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды.
Тақырыптың тарихнамасы. 1822 жылы оған арналып Сібір қырғыздары туралы устав талдап жасалынды. Устав бойынша Сібір қырғыздарының облысы сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. 1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болған. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.
Тақырыптың деректік негізі. Жарғы билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып , олардың құқықтарын шектеудің негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.
Қазақ да - ласын басқару ту - ралы Ере - женің жо - басын да - яр - лау үшін Да - лалық ко - мис - сия құрды. Оның құра - мына Ішкі істер ми - нистрліктің және жергілікті ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтар - дың өкілдері кірді. Ре - сей Қазақстан - ды басқару - дың бұрынғы жүйесін түбірімен қай - та құру міндетін алға қой - ды. Ре - фор - ма - ны да - яр - лау кезінде қалың бұқара - ның көңіл күйі на - зарға алын - ба - ды. Ш. Уали - ханов Қазақстан - да ха - лықтың өзін-өзі басқару - ына негіздел - ген әкімшілік билік жүйесін енгізуді ұсын - ды. Сот ре - фор - ма - сы
жөніндегі жаз - ба - ларын - да ол қазақ халқы үшін әле - уметтік-эко - номи - калық жаңашыл - дықтар - ды аса маңыз - ды деп есеп - теді. Ре - фор - ма - ның негізінде Қазақстан аумағы үш ге - нерал-гу - бер - на - тор - лыққа: Түркістан, Орын - бор және Ба - тыс Сібір, әрбір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лық об - лыстарға бөлінді. Қазақстан - ның бүкіл аумағын - да 6 об - лыс құрыл - ды, олар - дың екеуі - Жетісу мен Сыр - да - рия об - лыста - ры Түркістан, Ақмо - ла және Се - мей об - лыста - ры Ба - тыс Сібір, ал Орын - бор мен Торғай об - лыста - ры Орын - бор ге - нерал - гу - бер - на - тор - лықта - рының құра - мына кірді. Әрбір об - лыс белгілі бір ша - мадағы уез - дерден тұрды.
Әкімшілік басқар - ма әске - ри си - пат - та бол - ды. Об - лыстар - дың ба - сын - да бар - лық әске - ри және аза - мат - тық билікті то - лығымен өз қол - да - рын - да шоғыр - ландырған әске - ри гу - бер - на - тор - лар тұрды.
Өлке шеңберінде генерал - губернаторға шексіз билік берілді. Басқару аппараты - кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық басқармаларымен қоса генерал - губернаторға бағынды, ал облыстық басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ өңіріндегі әрбір жеке дара адамдардың патша өкіметінің қыспағында болған сонау қиын қыстау кезеңін, бастан өткен қиыншылығын ашып көрсету курстық жұмысымның мақсаты болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті:
Мен курстық жұмысыма мынандай міндет қойдым:
1. Қазақ халқының, патша өкіметінің шығарған ережелеріндегі тәртіпті, талаптарды анықтау;
2. Қазақ халқының сол замандағы өмірі;
3. Генерал - губернаторлардың сол кездегі шексіз билігі:
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері: Тақырыптың хронологиялық шеңберіне келетін болсақ, патша үкіметінің әкімшілік саяси реформалары, XVII ғасырмен XIX ғасыр аралығын қамтиды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс негізінен кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден және де қосымша тұрады.
1. 1822 және 1824 жылғы Сібір және Орынбор қырғыздары туралы ереже. Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.
1.1 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы
1781 жылы Абылай өлгеннен кейін Орта жүзде оның үлкен баласы сұлтанУәли хан болып жарияланды. Уәли ханның қаталдығы оның қол астындағылардың наразылығын туғызды. 1795 жылы қазақтар патшаға оны тақтан алу жөнінде өтініш жасады. 1815 жылы Орта жүзде Уәлидің позициясын әлсіретуге тырысып, үкімет екінші ханды, Бөкейді тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан және 1819 жылы Уәли хан өлгеннен кейін Орта жүзде жаңа хандар бекітілмеді. Патша әкімшілігі хан өкіметін таратып, Сібір қырғыздары туралы уставқа сүйене отырып, басқарудың жаңа аппаратын құрды, бұл уставты 1822 жылы Россияның XIX ғасырда белгілі либералдық пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұл жұмысқа болашақ декабрист Солтүстік қоғамның мүшесі Г.С. Батеньков белсене қатысты. Оған М.М. Сперанский жергілікті статистика үшін материалдар әзірлеу мен жинауды тапсырған еді
Орта жүзде жаңа әкімшілік құрылым мен сайлау жүйесі енгізілді. Уставта денсаулық сақтау жөнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқанда қырдағы бекіністер гарнизонына қызмет көрсету үшін ауруханалар салу, көшпелі халық арасында шешекке қарсы егу жұмысын жүргізу белгіленді. Қазақтарға арналған балаларын жалпы негіздерде империяның оқу орындарына жіберуге құқық берілді . Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Реформа Қазақстанда сауда - экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғышарттар тұғызды. Жарғының негізінде қазақтарға өз тауарларын еш шектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берді [15].
1822 жылы Сібір екі бөлімге бас басқармасы Иркутскіде болатын Шығыс бөліміне (Сібірге) және орталығы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болған Батыс Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск және Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына қазақ даласының Орта жүз қоныстанған жерлері мен Ұлы жүз қоныстанған жерлерінің бір бөлігі кірді. Ол жер Сібір қырғыздарының облысы деп аталды да, 1822 жылы оған арналып Сібір қырғыздары туралы устав талдап жасалынды. Устав бойынша Сібір қырғыздарының облысы сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. Жаңа заңды іске асыру барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтақаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды [2].
Жарғы билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып ,
олардың құқықтарын шектеудің негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.
1822 жылғы Жарғы бойынша барлық сот істері үш категорияға бөлінді: а) қылмысты істер; б)даулы істер; в)басқару үстінен берілетін шағымдар жөніндегі істер. Қылмысты істер империясы жалпы заңдары негізінде округтік приказдарда қаралды. Қылмысты істерден өзгеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті қолданылып жүрген әдет-ғұрыптардың негізінде билер соты талқылады.
Орта жүздің әкімшілік құрылымы:
ОКРУГ
(15-20 болыс)
Басқарушысы- округтік приказ және аға сұлтан
БОЛЫС
(10-120 ауыл)
Басқарушысы-болыс сұлтаны
АУЫЛ
(50-70 шаңырақ)
Басқарушысы- ауыл старшыны
1822 жыл- Орта жүзде хандық билік жойылды.
Әкімшілік-саяси реформаның салдары:
-Қазақстанды басқаруды жеңілдетіп,өзара рулық қырқыстарға соққы берді.
-Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады.
-Ресми отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты.
-Хандық билікті жойды.
Қазақ мемлекеттігінің жүйесімен күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде хан билігінің жойылуына әкелетін россиялық басқарудың жаңа жүйесін енгізу әрекеттері болды [19].
Хандық билікті қолына сақтауға талпынғандардың бірі-Арынғазы (1785-1833 жж.). 1821 жылы ол Петербургке шақырылып, жолда ұсталып Калугаға айдалды; 1833 жылы қайтыс болды.
1822 жылы Орынбор генерал- губернаторы П.К. Эсеннің дайындаған жобаны 1824 жылы Азия департаменті комиссиясының мәжілісінде бекітілді. Бұл жоба Орынбор қазақтарын басқарудың Уставы деп аталады. Уставта Патша ағзам императордың нұсқауымен қырғыздар даласын басқарудың жаңа жобасы жасалынып, Кіші жүзде басқару Ішкі Орда ханы Жәңгірге жүктелсін және даланы үшке бөліп, әрбір бөлікті басқару үшін аға сұлтан тағайындалсын ,- делінген. 1825 жылы Кіші жүз үшке бөлінді:
Кіші жүздің әкімшілік құрылымы:
БӨЛІКТЕР
(батыс, орта, шығыс)
Басқарушысы- аға сұлтан
ДИСТАНЦИЯ (54)
Басқарушысы-ру шонжарлары
АУЫЛ
Басқарушысы-ауыл старшыны
Реформаның салдары:
-Орталық басқару нығайтылды.
- Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік алды.
1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болды.
1.2 1867 - 1868 жж. әкімшілік-са - яси ре - фор - ма - лар
1865 жы - лы үкімет Қазақ да - ласын басқару ту - ралы Ере - женің жо - басын да - яр - лау үшін Да - лалық ко - мис - сия құрды. Оның құра - мына Ішкі істер ми - нистрліктің және жергілікті ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтар - дың өкілдері кірді. Ре - сей Қазақстан - ды басқару - дың бұрынғы жүйесін түбірімен қай - та құру міндетін алға қой - ды. Ре - фор - ма - ны да - яр - лау кезінде қалың бұқара - ның көңіл күйі на - зарға алын - ба - ды. Ш. Уали - ханов Қазақстан - да ха - лықтың өзін-өзі басқару - ына негіздел - ген әкімшілік билік жүйесін енгізуді ұсын - ды. Сот ре - фор - ма - сы
жөніндегі жаз - ба - ларын - да ол қазақ халқы үшін әле - уметтік-эко - номи - калық жаңашыл - дықтар - ды аса маңыз - ды деп есеп - теді.
1867 жы - лы на - урыз - да Қазақ жерін, Ор - та Азия өлкесін әкімшілік басқару ре - фор - ма - сының жо - басын түпкілікті құрас - ты - ру үшін әске - ри ми - нистр Д. А. Ми - лютин бас - таған ерек - ше ко - митет құрыл - ды. Нәти - жесінде II Алек - сандр пат - ша 1867 жы - лы 11 шілде - де Сыр - да - рия мен Жетісу об - лыста - рын басқару ту - ралы уақыт - ша Ере - жені, 1868 жылғы 21 қазан - да Орын - бор және Ба - тыс Сібір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықта - рының Да - ла об - лыста - рын басқару ту - ралы уақыт - ша Ере - жені бекітті.
1867 - 1868 жыл - да - ры ре - фор - ма - ның негізгі мақса - ты Қазақ да - ласы - ның XIX ғасыр - дағы Ре - сейдің басқа да бөліктерімен то - лық қосы - лу - ына қол жеткізу, Ре - сейдің қол ас - тындағы ха - лықтар - ды бір басқар - ма - ның ас - ты - на біріктіру, жергілікті ақсүйек - терді биліктен шет - те - ту, ру - лық бас - та - малар - ды әлсіре - ту бол - ды [17].
Ре - фор - ма - ның негізінде Қазақстан аумағы үш ге - нерал-гу - бер - на - тор - лыққа: Түркістан, Орын - бор және Ба - тыс Сібір, әрбір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лық об - лыстарға бөлінді. Қазақстан - ның бүкіл аумағын - да 6 об - лыс құрыл - ды, олар - дың екеуі - Жетісу мен Сыр - да - рия об - лыста - ры Түркістан, Ақмо - ла және Се - мей об - лыста - ры Ба - тыс Сібір, ал Орын - бор мен Торғай об - лыста - ры Орын - бор ге - нерал - гу - бер - на - тор - лықта - рының құра - мына кірді. Әрбір об - лыс белгілі бір ша - мадағы уез - дерден тұрды.
Әкімшілік басқар - ма әске - ри си - пат - та бол - ды. Об - лыстар - дың ба - сын - да бар - лық әске - ри және аза - мат - тық билікті то - лығымен өз қол - да - рын - да шоғыр - ландырған әске - ри гу - бер - на - тор - лар тұрды [9].
1868 жылғы Да - лалық об - лыстар - ды басқару бойын - ша және 1867 жылғы Сыр - да - рия мен Жетісу об - лыста - рын басқару жөніндегі Уақыт - ша Ере - же бойын - ша бо - лыс - тық басқар - ма - ның қолы - на по - лици - ялық және нұсқау та - рату - шылық биліктер берілді. Ол ты - ныш - тық пен тәртіпті сақта - уды, са - лық төле - уді және ха - лықтың бар - лық міндет - керліктерін өтеуін бақыла - ды. Оның міндетіне би - лер со - тының шешімін орын - да - ту кірді. Ауыл стар - шында - ры өзінің құзы - рын - да бо - лыс - тық басқар - ма - лар - дың міндет - терін орын - да - ды.
Уақыт - ша Ере - женің 210-тар - мағына сәй - кес Қазақ жері Ре - сей им - пе - ри - ясы - ның меншігі бо - лып жа - ри - ялан - ды. Сұлтан - дардың бар - лық әле - уметтік-са - яси және мұра - герлік құқықта - ры жойыл - ды, ел билігі орыс ше - не - уніктерінің қолы - на шоғыр - ланды.
Ескі эко - номи - калық және иде - оло - ги - ялық жағынан тұтас, ту - ыс - тыққа негізде - ле біріккен әкімшілік-ру - лық ұжым - дардың ор - ны - на Уақыт - ша Ере - жені енгізудің нәти - жесінде жа - сан - ды бірліктер пай - да бол - ды. Осы - ның бәрі қоғам - дық билік жүйесінің дәстүрлі ба - засы - на әсер етті. Сон - дықтан тоқырауға ұшы - рады, оның маңызы, бе - делі және қажеттілігі төмен - деді.
XIX ғасырдың 60 жылдарының орта шенінде Қазақстанның Россия қол астына қарауы аяқталды [3].
Патша - өкіметі қазақ даласын тупкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жүргізіп, қазақтың елдік этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрінің бірден жүзеге асыра қойған жоқ, патша өкіметі оны кезең - кезеңімен іске асырды.
Оның алғашқысы - 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу, жүйесіндегі протектораттық дәуір (кезең), яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу болды. Бұл кезде патша өкіметі ел билеудің бұрынғы хандық жуйесін сақтап, оның ішкі тірлігіне араласпай, қазақ елін өзіне жағынып бағынышты болған хандар арқылы басқарды.
Патша өкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржолата кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша өкіметінің отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші
арқылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті шаруаларды қонысынан қуа бастады. Олардың орнына ішкі Россиядан жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды [11].
Отарлаудың осы әскери - әкімшілік кезеңінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Қазақстанның ішкі аймақтарына тамыр жайды.
Бұдан кейін (үшінші кезең) отарлау саясатының ежелден қалыптасқан ескі тәсілдерінің бірі - отарлаушы елдің ішкі қуат көзі - этникалық тұтастығынан айырып, қандас, бауырластар арасына іріткі салу мақсатымен патша өкіметі енді қазақ даласын билеудің аға сұлтандық жүйесін жойып, оның орнына сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппарат құрды. Бұл мақсатты патша өкіметі 1867-1868 жылдардағы реформалар арқылы жүзеге асырды.
Хандық билікті іс жүзінде жойған 1822 және 1824 жылғы Жарғылар капиталистік қатынастар өрістей бастаған кезде өлкенің шаруашылық даму талабына сай болмады. XIX ғасырдың 60-жылдары қазақтардың басқару жүйесін өзгерту үшін И.И. Бутков басқарған комиссия құрылды. Қазақ даласы екі облысқа бөлу жоспарланды. Бүл усыныс қабылданбады.
1865 жылы Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс басқарған Дала комиссиясы құрылды [18].
1865 жылы 5 маусымда II Александр бұйрығымен қазақ жерін зерттеу сұрақтары дайындалды: жерді иелену түрлері, сот ісі, ағарту ісі, салық, діни мәселе т.б.
Әкімшілік басқару жүйесін құру ісіне Ш.Уәлиханов өз пікірлерін ұсынды:
- Халықтың өзін-өзі басқаруы негізінде құру.
- Әлеуметтіқ - экономикалық жаңалықтар енгізу.
- Алайда Ш.Уәлиханов усыныстары қабылданбай, комиссия мүшелері ірі феодалдармен ақылдасып, мәліметтерді солардан жинады.
1867 жылғы 11 шілдеде - Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді.
1868 жылы 21 қазан - Төрғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді.
Реформа нәтижесі.
1) Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты.
2) Феодалдық - патриархалдық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене бастады.
3) Таптық жіктелу салдарын жатақтар қалыптаса бастады (кедейленген қазақтардың өндіріске жұмысқа жалдануы).
4) Отарлық басқару күшейді.
5) Қазақ жері Россия үкіметінің меншігі болды.
6) Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды.
1886 - 1891 жж. реформалар бойынша әкімшілік және сот құрылысына енгізілген өзгерістер.
1867-1868 жылдардағы реформалар екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде уақытша енгізілген болатын. Алайда, бұл тәжірибе жергілікті халыққа теріс әсер етуі ықтимал деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды. Тек XIX ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының бас кезінде ғана отарлық өкімет орындары өлкенде әкімшілік, сот реформаларын енгізуді аяқтауға кірісті [1].
1886 жылы 2 маусымда Түркістан өлкесін басқару туралы ереже, 1891 жылы 25 наурызда Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Төрғай облыстарын басқару туралы ереже қабылданды.
Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарканд және Сырдария облыстары кірді. Орталығы Ташкент қаласы болды. Сырдария облысы 5 уезден, Ферғана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылғы Ереже бойынша Орынбор және Батыс Сібір генерал - губернаторлықтарының орнына орталығы Омбы болған Далалық (Степной) генерал - губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Төрғай және Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан генерал - губернаторлығының қарауына берілді [16].
Өлке шеңберінде генерал - губернаторға шексіз билік берілді. Басқару аппараты - кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық басқармаларымен қоса генерал - губернаторға бағынды, ал облыстық басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді. 1891 жылғы Ереже
бойынша Ірі облыстық орталықтарда (Верный, Орал, Петропавл, Семей) полиция басқармасы құрылды, ал уездік қалаларда полициялық пристав құрылды. Болыстық басқарушылар мен ауыл старшындарын бекіту әскери- - губернатор құзырында болды.
Сот құрылысы. XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге асырылды. Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі - әлемдік (мировой) судьялар, облыстық соттар және жоғарғы (сенат) сот инстанциясы қалыптасты. Соттардың төтенше съезі әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және өлкелік құқығы берілген орыс чиновнигінің қатысумен өткізілді.
Төменгі сот буыны - халықтық сот болды. Халықтық сот - империялық сотқа қосалқы, өз бетінше мәселені шеше алмайтын тәуелді буын.
Сонымен 1886-1891 жылдардағы сот ісіндегі өзгерістер Ережелерде әкімшілік, сот істерінің жүйесі бекітілді. 1891 жылғы Ережеде сот істері 17 баптан құрылды. Сот жүйелері Россиядағы үлгімен құрылды. Халық (билер) соты үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғайтың, жергілікті мұсылмандардың ісін қарайтын ең төменгі сот буыны болды.
Патша өкіметінің отарына айналған еңбекші қазақ халқы оған ақшалай алым-салық төледі. Олардың мөлшері әр турлі болып өзгеріп отырды. Мысалы, 1844 жылғы Ереже бойынша әр түтіннен 1,5 сом жиналса, 1891 жылғы Ереже бойынша 4 сомға жетті.
Тұтас алғанда 1886-1891 жылдардағы реформалар отаршылдық және феодалдық езгіні күшейте түсуге бағытталған еді [14].
Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты. Патша өкіметінің аграрлық саясатының ажырамас бөлігі қоныстандыру саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияның мүдделеріне сай келген қоныс аудару мәселесіне патша өкіметі XIX ғ. екінші жартысынан бастап қатты назар аударды. Өйткені, Россияда басыбайлықтың (крепостниктік) жойылуы және әлеуметтік-әкімшілік жөніндегі реформалар аграрлық мәселені толық шешкен жоқ, Россияның орталық аудандарында шаруалардың толқулары тоқмады. Осындай жағдайда патша өкіметі шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан аудару үшін бірқатар шаралар қолданды. Қоңыс аудары саясаты сол шаралардың бірі еді. Сібірді,
Қазақстанның солтустік, батыс, орталық және оңтустік шығыс аудандарын отарлау арқылы патша өкіметі Орталық Россиядан шаруаларды қоныс аудартып, жаңа жерлерде солар арқылы өзіне әлеуметтік тірек жасамақ болды.
Әскери-әкімшілік отарлау саясаты Россиядан шаруалардың қазақ жеріне ағылып келуіне жол ашты. Қазақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында Жетісудың бірінші әскери-губернаторы Г.А. Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы уақытша ережелер бекітілді. Осы ереже бойынша қоныстанушы әр жанға 30 десятина жер беріліді. Қоныс аударушылар 15 жыл мерзімге алым-салықтан, рекруттық (әскери міндет) міндеткерліктен босатылды. Мұқтаж отбасыларына керек-жарақтар алу үшін ақшалай (100 сом) көмек берілді [15].
1883 жылы Жетісу облысының Дала генерал-губернаторлығына қарауына байланысты жергілікті әкімшілік Шығыс Түркістаннан Жетісуға қоныс аударған ұйғырлар мен дунгендерді орналыстыру туралы ереже шығарды. Жаңа документ 1885 жылы 1 мамырда бекітілді. Бұрынғыларымен салыстырғанда жаңа Ережелерде қоңыстанушыларға берілетін артық- шылықтар біраз қысқартылды: енді жер улесі әр адам басына 10 десятина болып белгіленді, қоныстанушылар салықтар мен міндеткерліктерден үш жылға ғана босатылды, ал одан кейінгі үш жылдықта оларды жартылай өтейтін болды.
Патша өкіметі 1889 жылғы 13 шілдеде Село тұрғындары мен мещандарының қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы және бұрынғы қоныс аударғандар жағдайын қарастыру туралы арнаулы ереже бекітті. Бұл ережеде жерді бекітіп берудің тияқты мөлшері белгіленген жоқ, жергілікті өкімет орындарына оның өз қалауынша белгілеуге ерік берілді. Ережеде ішкі істер және мемлекеттік мүліктер министрлері алдын ала рұқсат еткен жағдайда ғана қоныс аударуға болатыны көзделді. Қоныс аударатын басты аймақтар - Жетісу, Ақмола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары ңақтылы белгіленді. Сонымен, Село тұрғандары мен мещандардың өз еркімен қоныс аударуы туралы 1889 жылғы ереже Россияның орталық губернияларынан Қазақстанға қоныс аудару қозғалысын ішінара ашып берді және самодержавиенің жалпы аграрлық саясатының мәнді жақтарының бірі болды [8].
Аграрлық саясатты жүзеге асырушылардың бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892 ж. құрылды). Елдің шығысындағы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқаннан кейін, шаруалардың қоныс аударуы кең өріс алды. Қазақстанда шаруаларды қоныстандыру алдымен Ақмола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Төрғай облыстарында жұргізілді.
Тек 1885 жылдан 1893 жылға дейін Ақмола облысының жергілікті халқынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 халқы бар 24 жаңа селолар пайда болды. Семей облысында бұл кезде қазақ шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып алынды. 1884-1891 жыл аралығында мұнда 3324 отбасы қоныстанды. Шеттен шаруаларды әкеліп қоныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент және Әулиеата уездерін кеңінен қамтыды.
Қоныс аударушылар Россияның Европалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ басқа облыстардан да келді. Мәселен, 1900 жылғы халық санағы бойынша тек Қазақстанның бес облысында (Ақмола, Орал, Төрғай, Семей, Жетісу) ғана 3463598 адам болса, оның ішінде европалық Россиядан келгендер 247 мыңдай адам, Сібірден - 42119, Орта Азиядан - 23530, Польшадан - 1191, Кавказдан - 1672, Финляндиядан - 72, басқа жерлерден 3557 адам келді. Сөйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5 процентін қамтыды. Оларға 44 миллион гектар жер таратылды [12].
Сөйтіп, патша самодержавиесінің Қазақстан территориясын отарлауға бағытталған және дамып келе жатқан Россия капитализмнің мүдделерін бейнелеген аграрлық саясаты XIX ғасырдың екінші жартасында осылайша жүзеге асырылды.
2. 1886 - 1891 жж. әкімшілік ре - фор - ма - лар.
2.1 1886 жыл - дың 2-ма - усы - мын - дағы Түркістан өлкесін басқару ту - ралы ере - же.
III Алек - сандр пат - ша - ның Түркістан өлкесін басқару ту - ралы 1886 жылғы 2 ма - усым - да қол қойған Жар - лығы кең-бай - тақ өлкені басқару - дың бүкіл құры - лымы - на ре - фор - ма жа - са - уды бас - тап берді. Жаңа ере - жеге сәй - кес Түркістан ге - нерал-гу - бер - на - тор - лығына үш об - лыс: Сыр - да - рия, Ферғана, Са - марқанд кіргізілді. Кейінірек - те, 1897 жы - лы, Жетісу об - лы - сы да жаңа ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтың құра - мына берілді. Об - лыстар - дың билігі әске - ри гу - бер - на - тор - ларға берілді. Ха - лық са - ны 800 230 адам, жер көлемі 353 430 шар - шы шақырым бо - латын, көршілес Жетісу об - лы - сы 6 уез - ден: Вер - ный, Қапал, Лепсі, Пішпек, Прже - валь - ский және Жар - кент уез - дерінен тұрды.
1886 жылғы Ере - женің негізгі өзегі бүкіл жер қорын мем - ле - кеттің меншігіне бе - ру бол - ды, ол қазақтар - дың эко - номи - калық әл-ауқаты - ның негізгі ны - саны - мал ша - ру - ашы - лығына ора - сан нұқсан келтірді. Жерді мем - ле - кеттік меншік деп жа - ри - ялап, жергілікті ха - лықты жерін бей - мерзім жалға бе - рушілер деп қараған үкімет, соңғыла - рына мал жаюға, то - пырақ және тас, бал - шық жи - науға құқық бе - ре оты - рып (253-бап), но - мад - тардан құнар - лы алап - тардың алып қойылу - ын тез - детті, ол XX ғасыр - дың ба - сын - да сто - лыпиндік аг - рарлық ре - фор - ма - лар - дың жүргізілуімен аяқтал - ды. 1886 жылғы Ере - женің отар - шылдық бағыты са - лық жүйесінен де өз көрінісін тап - ты. Ол 1867 жылғы Уақыт - ша ере - женің бап - та - рын қай - та - лады; әр түрлі міндет - керліктердің көлемін көбей - тті. Мы - салы, шаңырақ алы - мы 4 сомға дейін көбейтілді. Сот құры - лымын - дағы өзгерістер Ере - жеде көрсетілген жаңалықтар - дың іске асы - рылу - ын заң тәртібімен қам - та - масыз ету - ге тиіс бол - ды және ол ры - нок - тық қаты - нас - тарға тар - тылған әле - уметтік жіктердің мүдде - лерін қорғауды көздеді. Негізгі үш сот инс - тан - ци - ясы - бітістіруші судья, об - лыстық сот және үкіметтік Се - нат отар - шылдық тәртіптер енді ғана ор - ныға бас - таған жағдай - лар - да қоғам - ның тіршілігін құқықтық жағынан қам - та - масыз етуді рет - те - ген бұрынғы заң ере - желерін жоққа шығар - ды. 1886 жы - лы Түркістан ге - нерал-гу - бер - на - тор - лығының көші-қон - ды басқару ере - жесі қабыл - данды. Бұл құжат бойын - ша әрбір ер адамға 10 де - сяти - на жер берілді, қоныс - та - нушы - лар 5 жылға дейін са - лықтан бо - сатыл - ды, кейін 5 жыл - да са - лықтың жар - ты - сын ғана төледі [7].
Ұйғыр - лар мен дүнген - дердің қоныс ауда - руы. Жетісу - да егіншіліктің да - му - ына XIX ғасыр - дың 70 - 90 жыл - да - рын - да Шығыс Түркістан - нан қоныс аударған ұйғыр - лар мен дүнген - дер ықпал етті. Қоныс - танды - ру екі ке - зеңде бол - ды. Бірінші ке - зеңде 1877 жы - лы Тоқмақ ауда - нына (Солтүстік Қырғызс - тан) шэнь - си дүнген - дерінің бір то - бы келді, 1881 - 1883 жыл - да - ры, Санкт-Пе - тер - бург шар - ты - на сәй - кес, Іле өлкесінен ұйғыр - лар мен дүнген - дердің негізгі көпшілігі қоныс аудар - ды.
Қоныс - та - нушы - лар - дың жаңадан 5 бо - лыс: Жар - кент және Кет - пен (қазіргі Пан - фи - лов ауда - нының аумағын - да), Ақсу-Ша - рын (Ұйғыр ауда - нын - да), Ма - лыбай (Ше - лек ауда - нын - да), Қара - су (Еңбекшіқазақ ауда - нын - да) бо - лыс - та - ры құрыл - ды.
Жетісу - да ең жақсы жер - лер ка - зак - тардың пай - да - сына тар - тып алы - нып қойған - дықтан, ұйғыр - лар мен дүнген - дер қол - дан су - лан - ды - рыл - майын - ша егіншілікке он - ша жа - рам - ды бол - маған учас - ке - лер ал - ды. Об - лыстың се - ло халқын жер - ге ор - на - лас - ты - ру жөнінде 1882 жы - лы Жетісу об - лыстық басқар - ма - сы белгіле - ген ере - желер негізінде дүнген - дер мен ұйғыр - лар әрбір ер - кек адамға 10 де - сяти - надан жер алуға тиісті еді. Алай - да 1885 жы - лы қоныс - та - нушы - ларға үлесті жер бөліп бе - ру қолға алынған кез - де, әрбір ер - кек адамға 4 - 5 де - сяти - надан ғана жер бөлініп беріліп, 1892 жыл - дың 1 қаңта - рынан бас - тап об - роктық алым - са - лық са - лына - тын бол - ды [11].
Се - лодағы және қала - дағы ұйғыр мен дүнген ха - лықта - ры өздерінің әкімшілігі, мешіті және оны басқара - тын дінба - сы бар қауым - дарға бөлінді.
Қоныс - та - нушы - лар - дың ке - дей - лен - ген бөлігі алғашқы кез - дерде өздеріне берілген үлесті жердің шағын учас - ке - лерін ғана иге - ре ал - ды. Со - ның нәти - жесінде қауым - дар ішінде өзінше бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Біздің Мемлекетіміз бен қоғамымыз ұлы озгерістермен қиыншылықты бастан өткерді. Сонау қазақ халқының қиын қыстау заманында, көршілес жатқан шығысында Жоңғар мемлекеті, солтүстігінде Ресей , оңтүстігінде Бұхар, Хиуа, Қоқан мемлекеттерінің қыспағында болды. Қазақ халқының сол кездегі, яғни үш жүздің Ресей отарында болуы, көшпелі қазақ халқының шаруаларының өзінің туып өскен жерінен тыс қалғаны олардың ашу - ызасын тудырды. Осыған орай Ресей үкіметінің қазақ халқын басып, оларға өздерінің заңдарын жүргізе бастады. Олардың ең басты көздеген мақсаты Шыңғыс ұрпақтарын жойып, қазақ жерінде орыстандыру саясатын жүргізу еді. Соған орай көптеген ережелер шығып, халықтың наразылығын тудырып отырды. Олардың заңында әрбір жеке адамның басына бас салығы, үй салығын төлеуге міндетті болды. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды.
Тақырыптың тарихнамасы. 1822 жылы оған арналып Сібір қырғыздары туралы устав талдап жасалынды. Устав бойынша Сібір қырғыздарының облысы сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. 1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болған. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды.
Тақырыптың деректік негізі. Жарғы билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып , олардың құқықтарын шектеудің негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.
Қазақ да - ласын басқару ту - ралы Ере - женің жо - басын да - яр - лау үшін Да - лалық ко - мис - сия құрды. Оның құра - мына Ішкі істер ми - нистрліктің және жергілікті ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтар - дың өкілдері кірді. Ре - сей Қазақстан - ды басқару - дың бұрынғы жүйесін түбірімен қай - та құру міндетін алға қой - ды. Ре - фор - ма - ны да - яр - лау кезінде қалың бұқара - ның көңіл күйі на - зарға алын - ба - ды. Ш. Уали - ханов Қазақстан - да ха - лықтың өзін-өзі басқару - ына негіздел - ген әкімшілік билік жүйесін енгізуді ұсын - ды. Сот ре - фор - ма - сы
жөніндегі жаз - ба - ларын - да ол қазақ халқы үшін әле - уметтік-эко - номи - калық жаңашыл - дықтар - ды аса маңыз - ды деп есеп - теді. Ре - фор - ма - ның негізінде Қазақстан аумағы үш ге - нерал-гу - бер - на - тор - лыққа: Түркістан, Орын - бор және Ба - тыс Сібір, әрбір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лық об - лыстарға бөлінді. Қазақстан - ның бүкіл аумағын - да 6 об - лыс құрыл - ды, олар - дың екеуі - Жетісу мен Сыр - да - рия об - лыста - ры Түркістан, Ақмо - ла және Се - мей об - лыста - ры Ба - тыс Сібір, ал Орын - бор мен Торғай об - лыста - ры Орын - бор ге - нерал - гу - бер - на - тор - лықта - рының құра - мына кірді. Әрбір об - лыс белгілі бір ша - мадағы уез - дерден тұрды.
Әкімшілік басқар - ма әске - ри си - пат - та бол - ды. Об - лыстар - дың ба - сын - да бар - лық әске - ри және аза - мат - тық билікті то - лығымен өз қол - да - рын - да шоғыр - ландырған әске - ри гу - бер - на - тор - лар тұрды.
Өлке шеңберінде генерал - губернаторға шексіз билік берілді. Басқару аппараты - кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық басқармаларымен қоса генерал - губернаторға бағынды, ал облыстық басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ өңіріндегі әрбір жеке дара адамдардың патша өкіметінің қыспағында болған сонау қиын қыстау кезеңін, бастан өткен қиыншылығын ашып көрсету курстық жұмысымның мақсаты болып табылады.
Курстық жұмыстың міндеті:
Мен курстық жұмысыма мынандай міндет қойдым:
1. Қазақ халқының, патша өкіметінің шығарған ережелеріндегі тәртіпті, талаптарды анықтау;
2. Қазақ халқының сол замандағы өмірі;
3. Генерал - губернаторлардың сол кездегі шексіз билігі:
Курстық жұмыстың хронологиялық шеңбері: Тақырыптың хронологиялық шеңберіне келетін болсақ, патша үкіметінің әкімшілік саяси реформалары, XVII ғасырмен XIX ғасыр аралығын қамтиды.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс негізінен кіріспе, екі бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттерден және де қосымша тұрады.
1. 1822 және 1824 жылғы Сібір және Орынбор қырғыздары туралы ереже. Кіші жүз бен Орта жүздегі хандық биліктің жойылуы.
1.1 1822 жылғы Сібір қырғыздары туралы жарғы
1781 жылы Абылай өлгеннен кейін Орта жүзде оның үлкен баласы сұлтанУәли хан болып жарияланды. Уәли ханның қаталдығы оның қол астындағылардың наразылығын туғызды. 1795 жылы қазақтар патшаға оны тақтан алу жөнінде өтініш жасады. 1815 жылы Орта жүзде Уәлидің позициясын әлсіретуге тырысып, үкімет екінші ханды, Бөкейді тағайындады. 1817 жылы Бөкей хан және 1819 жылы Уәли хан өлгеннен кейін Орта жүзде жаңа хандар бекітілмеді. Патша әкімшілігі хан өкіметін таратып, Сібір қырғыздары туралы уставқа сүйене отырып, басқарудың жаңа аппаратын құрды, бұл уставты 1822 жылы Россияның XIX ғасырда белгілі либералдық пиғылдағы қайраткер, өз дәуірінің аса білімді тұлғаларының бірі граф М.М.Сперанский жасады. Бұл жұмысқа болашақ декабрист Солтүстік қоғамның мүшесі Г.С. Батеньков белсене қатысты. Оған М.М. Сперанский жергілікті статистика үшін материалдар әзірлеу мен жинауды тапсырған еді
Орта жүзде жаңа әкімшілік құрылым мен сайлау жүйесі енгізілді. Уставта денсаулық сақтау жөнінде кейбір шаралар бегіленді, атап айтқанда қырдағы бекіністер гарнизонына қызмет көрсету үшін ауруханалар салу, көшпелі халық арасында шешекке қарсы егу жұмысын жүргізу белгіленді. Қазақтарға арналған балаларын жалпы негіздерде империяның оқу орындарына жіберуге құқық берілді . Жарғымен міндеткерлік пен салықтардың жаңа санаттары енгізілді. Реформа Қазақстанда сауда - экономикалық үрдістің өсуі үшін оң алғышарттар тұғызды. Жарғының негізінде қазақтарға өз тауарларын еш шектеусіз еркін өткізуге мүмкіндік берді [15].
1822 жылы Сібір екі бөлімге бас басқармасы Иркутскіде болатын Шығыс бөліміне (Сібірге) және орталығы Тобылда, ал 1839 жылдан бастап Омбыда болған Батыс Сібірге бөлінді. Батыс Сібірге: Тобыл, Томск және Омбы облыстары кірді, ал Омбы облысына қазақ даласының Орта жүз қоныстанған жерлері мен Ұлы жүз қоныстанған жерлерінің бір бөлігі кірді. Ол жер Сібір қырғыздарының облысы деп аталды да, 1822 жылы оған арналып Сібір қырғыздары туралы устав талдап жасалынды. Устав бойынша Сібір қырғыздарының облысы сыртқы және ішкі округтерге бөлінді. Сыртқы округтерге Ертістің сыртында көшіп-қонып жүрген қазақтар кірді. Округтер болыстарға, болыстық ауылдарға бөлінді. Болысты бөлудің негізінен жераумақтық (территориялық) емес, рулық принцип алынды. Сондықтан да болыс ру аттарымен мысалы Кенжеғали, Қаржас және т.б деп аталды. Жаңа заңды іске асыру барысында рушылдықтың іргесі сөгіліп, айтақаларлықтай өзгерістерге ұшырады. Қазақтардың белгілі бір әкімшілік шеңберінен екінші бір әкімшіліктің жеріне ауысуы шектеліп, бұрыңғы көшіп қонудың рулық тәртібі бұзылды. Ауыл старшиндері қазақтардан сайланды. Болыстыққа сұлтандар сайланып, бұл қызмет шын мәнісінде атадан балағы мұра болып қалдырып отырды. Полиция мен сот өкіметі органдарын округтік приказ басқарды, ал оларға үш жылдық мерзіммен сайланатын аға сұлтандар билік жүргізді. Олардың патша әкімшілігі белгілеген орыстан екі кеңесші болды. Сонымен қатар қазақ зиялылырынан сұлтандар мен билердің сайлауы арқылы қойылған екі заседатель отырды [2].
Жарғы билер сотын жалпы империялық сотпен біртіндеп алмастырып ,
олардың құқықтарын шектеудің негізін қалады. Сот әкімшіліктен бөлінбеді. Жергілікті өкімет органдарына полиция функциялары да берілді. Олар қылмыс істеді деп айыпталған адамдарды іздеп табу, тергеу және оларды ұстау міндеттерін атқарды.
1822 жылғы Жарғы бойынша барлық сот істері үш категорияға бөлінді: а) қылмысты істер; б)даулы істер; в)басқару үстінен берілетін шағымдар жөніндегі істер. Қылмысты істер империясы жалпы заңдары негізінде округтік приказдарда қаралды. Қылмысты істерден өзгеше даулы істерді ауылдар мен болыстарда жергілікті қолданылып жүрген әдет-ғұрыптардың негізінде билер соты талқылады.
Орта жүздің әкімшілік құрылымы:
ОКРУГ
(15-20 болыс)
Басқарушысы- округтік приказ және аға сұлтан
БОЛЫС
(10-120 ауыл)
Басқарушысы-болыс сұлтаны
АУЫЛ
(50-70 шаңырақ)
Басқарушысы- ауыл старшыны
1822 жыл- Орта жүзде хандық билік жойылды.
Әкімшілік-саяси реформаның салдары:
-Қазақстанды басқаруды жеңілдетіп,өзара рулық қырқыстарға соққы берді.
-Өлкені шаруашылық жағынан игеруге қолайлы жағдай жасады.
-Ресми отаршыл саясатын кеңейтуге жол ашты.
-Хандық билікті жойды.
Қазақ мемлекеттігінің жүйесімен күресудің келесі кезеңі Кіші жүзде хан билігінің жойылуына әкелетін россиялық басқарудың жаңа жүйесін енгізу әрекеттері болды [19].
Хандық билікті қолына сақтауға талпынғандардың бірі-Арынғазы (1785-1833 жж.). 1821 жылы ол Петербургке шақырылып, жолда ұсталып Калугаға айдалды; 1833 жылы қайтыс болды.
1822 жылы Орынбор генерал- губернаторы П.К. Эсеннің дайындаған жобаны 1824 жылы Азия департаменті комиссиясының мәжілісінде бекітілді. Бұл жоба Орынбор қазақтарын басқарудың Уставы деп аталады. Уставта Патша ағзам императордың нұсқауымен қырғыздар даласын басқарудың жаңа жобасы жасалынып, Кіші жүзде басқару Ішкі Орда ханы Жәңгірге жүктелсін және даланы үшке бөліп, әрбір бөлікті басқару үшін аға сұлтан тағайындалсын ,- делінген. 1825 жылы Кіші жүз үшке бөлінді:
Кіші жүздің әкімшілік құрылымы:
БӨЛІКТЕР
(батыс, орта, шығыс)
Басқарушысы- аға сұлтан
ДИСТАНЦИЯ (54)
Басқарушысы-ру шонжарлары
АУЫЛ
Басқарушысы-ауыл старшыны
Реформаның салдары:
-Орталық басқару нығайтылды.
- Табиғат байлықтарын кеңінен игеруге мүмкіндік алды.
1824 жыл Кіші жүздің соңғы ханы Шерғазы Орынборға қызметке шақырылып, Кіші жүздегі хандық билік жойылды. Ескеретін нәрсе, Кіші жүзді үшке бөліп (батыс, отра, шығыс), ішкі басқару жүйесінде хандықты жойғанымен 1824 жылы басқару жүйесі жергілікті ұлт өкілдерінің қолында қалды. Сонымен, 1822 және 1824 жылдардағы әкімшілік-саяси реформалар патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесі болды.
1.2 1867 - 1868 жж. әкімшілік-са - яси ре - фор - ма - лар
1865 жы - лы үкімет Қазақ да - ласын басқару ту - ралы Ере - женің жо - басын да - яр - лау үшін Да - лалық ко - мис - сия құрды. Оның құра - мына Ішкі істер ми - нистрліктің және жергілікті ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтар - дың өкілдері кірді. Ре - сей Қазақстан - ды басқару - дың бұрынғы жүйесін түбірімен қай - та құру міндетін алға қой - ды. Ре - фор - ма - ны да - яр - лау кезінде қалың бұқара - ның көңіл күйі на - зарға алын - ба - ды. Ш. Уали - ханов Қазақстан - да ха - лықтың өзін-өзі басқару - ына негіздел - ген әкімшілік билік жүйесін енгізуді ұсын - ды. Сот ре - фор - ма - сы
жөніндегі жаз - ба - ларын - да ол қазақ халқы үшін әле - уметтік-эко - номи - калық жаңашыл - дықтар - ды аса маңыз - ды деп есеп - теді.
1867 жы - лы на - урыз - да Қазақ жерін, Ор - та Азия өлкесін әкімшілік басқару ре - фор - ма - сының жо - басын түпкілікті құрас - ты - ру үшін әске - ри ми - нистр Д. А. Ми - лютин бас - таған ерек - ше ко - митет құрыл - ды. Нәти - жесінде II Алек - сандр пат - ша 1867 жы - лы 11 шілде - де Сыр - да - рия мен Жетісу об - лыста - рын басқару ту - ралы уақыт - ша Ере - жені, 1868 жылғы 21 қазан - да Орын - бор және Ба - тыс Сібір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықта - рының Да - ла об - лыста - рын басқару ту - ралы уақыт - ша Ере - жені бекітті.
1867 - 1868 жыл - да - ры ре - фор - ма - ның негізгі мақса - ты Қазақ да - ласы - ның XIX ғасыр - дағы Ре - сейдің басқа да бөліктерімен то - лық қосы - лу - ына қол жеткізу, Ре - сейдің қол ас - тындағы ха - лықтар - ды бір басқар - ма - ның ас - ты - на біріктіру, жергілікті ақсүйек - терді биліктен шет - те - ту, ру - лық бас - та - малар - ды әлсіре - ту бол - ды [17].
Ре - фор - ма - ның негізінде Қазақстан аумағы үш ге - нерал-гу - бер - на - тор - лыққа: Түркістан, Орын - бор және Ба - тыс Сібір, әрбір ге - нерал-гу - бер - на - тор - лық об - лыстарға бөлінді. Қазақстан - ның бүкіл аумағын - да 6 об - лыс құрыл - ды, олар - дың екеуі - Жетісу мен Сыр - да - рия об - лыста - ры Түркістан, Ақмо - ла және Се - мей об - лыста - ры Ба - тыс Сібір, ал Орын - бор мен Торғай об - лыста - ры Орын - бор ге - нерал - гу - бер - на - тор - лықта - рының құра - мына кірді. Әрбір об - лыс белгілі бір ша - мадағы уез - дерден тұрды.
Әкімшілік басқар - ма әске - ри си - пат - та бол - ды. Об - лыстар - дың ба - сын - да бар - лық әске - ри және аза - мат - тық билікті то - лығымен өз қол - да - рын - да шоғыр - ландырған әске - ри гу - бер - на - тор - лар тұрды [9].
1868 жылғы Да - лалық об - лыстар - ды басқару бойын - ша және 1867 жылғы Сыр - да - рия мен Жетісу об - лыста - рын басқару жөніндегі Уақыт - ша Ере - же бойын - ша бо - лыс - тық басқар - ма - ның қолы - на по - лици - ялық және нұсқау та - рату - шылық биліктер берілді. Ол ты - ныш - тық пен тәртіпті сақта - уды, са - лық төле - уді және ха - лықтың бар - лық міндет - керліктерін өтеуін бақыла - ды. Оның міндетіне би - лер со - тының шешімін орын - да - ту кірді. Ауыл стар - шында - ры өзінің құзы - рын - да бо - лыс - тық басқар - ма - лар - дың міндет - терін орын - да - ды.
Уақыт - ша Ере - женің 210-тар - мағына сәй - кес Қазақ жері Ре - сей им - пе - ри - ясы - ның меншігі бо - лып жа - ри - ялан - ды. Сұлтан - дардың бар - лық әле - уметтік-са - яси және мұра - герлік құқықта - ры жойыл - ды, ел билігі орыс ше - не - уніктерінің қолы - на шоғыр - ланды.
Ескі эко - номи - калық және иде - оло - ги - ялық жағынан тұтас, ту - ыс - тыққа негізде - ле біріккен әкімшілік-ру - лық ұжым - дардың ор - ны - на Уақыт - ша Ере - жені енгізудің нәти - жесінде жа - сан - ды бірліктер пай - да бол - ды. Осы - ның бәрі қоғам - дық билік жүйесінің дәстүрлі ба - засы - на әсер етті. Сон - дықтан тоқырауға ұшы - рады, оның маңызы, бе - делі және қажеттілігі төмен - деді.
XIX ғасырдың 60 жылдарының орта шенінде Қазақстанның Россия қол астына қарауы аяқталды [3].
Патша - өкіметі қазақ даласын тупкілікті билеу үшін әуелі әр түрлі реформалар жүргізіп, қазақтың елдік этникалық ұйтқысын ірітіп, ұлыстарды бөлшектеп, оларды губернияларға, округтерге теліп, ұлтанды елді тұтастықтан айырды. Рас, олар мұның бәрінің бірден жүзеге асыра қойған жоқ, патша өкіметі оны кезең - кезеңімен іске асырды.
Оның алғашқысы - 1731 жылдан 1822 жылға дейін созылған ел билеу, жүйесіндегі протектораттық дәуір (кезең), яғни күшті мемлекеттің әлсіз мемлекетке формальды түрде болса да қамқорлық жасау саясатын жүргізу болды. Бұл кезде патша өкіметі ел билеудің бұрынғы хандық жуйесін сақтап, оның ішкі тірлігіне араласпай, қазақ елін өзіне жағынып бағынышты болған хандар арқылы басқарды.
Патша өкіметінің қазақ елінің басына тәуелділік ноқтасын біржолата кигізуі 1822 жылдан 1867 жылға дейін созылды. Сөйтіп, патша өкіметінің отаршылдық саясатының екінші кезеңі басталды. Бұл кезде ол әскер күші
арқылы елдің ішкі тірлігіне араласып, жергілікті шаруаларды қонысынан қуа бастады. Олардың орнына ішкі Россиядан жоқшылыққа ұшыраған орыс босқындарын әкеп орналастырды [11].
Отарлаудың осы әскери - әкімшілік кезеңінде әскери бекіністердің іргесі қалана бастады. Оларды тұрақтандыру үшін шекаралық белгілермен бөлді. Біртіндеп бекіністер Қазақстанның ішкі аймақтарына тамыр жайды.
Бұдан кейін (үшінші кезең) отарлау саясатының ежелден қалыптасқан ескі тәсілдерінің бірі - отарлаушы елдің ішкі қуат көзі - этникалық тұтастығынан айырып, қандас, бауырластар арасына іріткі салу мақсатымен патша өкіметі енді қазақ даласын билеудің аға сұлтандық жүйесін жойып, оның орнына сатылап бағындыру жүйесіне негізделген мемлекет аппарат құрды. Бұл мақсатты патша өкіметі 1867-1868 жылдардағы реформалар арқылы жүзеге асырды.
Хандық билікті іс жүзінде жойған 1822 және 1824 жылғы Жарғылар капиталистік қатынастар өрістей бастаған кезде өлкенің шаруашылық даму талабына сай болмады. XIX ғасырдың 60-жылдары қазақтардың басқару жүйесін өзгерту үшін И.И. Бутков басқарған комиссия құрылды. Қазақ даласы екі облысқа бөлу жоспарланды. Бүл усыныс қабылданбады.
1865 жылы Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс басқарған Дала комиссиясы құрылды [18].
1865 жылы 5 маусымда II Александр бұйрығымен қазақ жерін зерттеу сұрақтары дайындалды: жерді иелену түрлері, сот ісі, ағарту ісі, салық, діни мәселе т.б.
Әкімшілік басқару жүйесін құру ісіне Ш.Уәлиханов өз пікірлерін ұсынды:
- Халықтың өзін-өзі басқаруы негізінде құру.
- Әлеуметтіқ - экономикалық жаңалықтар енгізу.
- Алайда Ш.Уәлиханов усыныстары қабылданбай, комиссия мүшелері ірі феодалдармен ақылдасып, мәліметтерді солардан жинады.
1867 жылғы 11 шілдеде - Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді.
1868 жылы 21 қазан - Төрғай, Орал, Ақмола, Семей облыстарын басқару туралы уақытша ереже бекітілді.
Реформа нәтижесі.
1) Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты.
2) Феодалдық - патриархалдық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене бастады.
3) Таптық жіктелу салдарын жатақтар қалыптаса бастады (кедейленген қазақтардың өндіріске жұмысқа жалдануы).
4) Отарлық басқару күшейді.
5) Қазақ жері Россия үкіметінің меншігі болды.
6) Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталды.
1886 - 1891 жж. реформалар бойынша әкімшілік және сот құрылысына енгізілген өзгерістер.
1867-1868 жылдардағы реформалар екі жыл мерзімге тәжірибе түрінде уақытша енгізілген болатын. Алайда, бұл тәжірибе жергілікті халыққа теріс әсер етуі ықтимал деген қауіппен 20 жылдан астам уақытқа созылды. Тек XIX ғасырдың 80-ші жылдарының аяғы мен 90-шы жылдарының бас кезінде ғана отарлық өкімет орындары өлкенде әкімшілік, сот реформаларын енгізуді аяқтауға кірісті [1].
1886 жылы 2 маусымда Түркістан өлкесін басқару туралы ереже, 1891 жылы 25 наурызда Ақмола, Семей, Жетісу, Орал және Төрғай облыстарын басқару туралы ереже қабылданды.
Түркістан өлкесі жерінің құрамына Ферғана, Самарканд және Сырдария облыстары кірді. Орталығы Ташкент қаласы болды. Сырдария облысы 5 уезден, Ферғана - 5, Самарканд - 4 уезден турды. 1891 жылғы Ереже бойынша Орынбор және Батыс Сібір генерал - губернаторлықтарының орнына орталығы Омбы болған Далалық (Степной) генерал - губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Ақмола, Семей, Орал, Төрғай және Жетісу облыстары кірді. Жетісу облысы 1897 жылы қайтадан Түркістан генерал - губернаторлығының қарауына берілді [16].
Өлке шеңберінде генерал - губернаторға шексіз билік берілді. Басқару аппараты - кеңсе, әскери губернаторлар өздеріне бағынышты облыстық басқармаларымен қоса генерал - губернаторға бағынды, ал облыстық басқармаларға жалпы жиналыс және кеңсе кірді. 1891 жылғы Ереже
бойынша Ірі облыстық орталықтарда (Верный, Орал, Петропавл, Семей) полиция басқармасы құрылды, ал уездік қалаларда полициялық пристав құрылды. Болыстық басқарушылар мен ауыл старшындарын бекіту әскери- - губернатор құзырында болды.
Сот құрылысы. XIX ғасырдың аяқ кезіндегі Қазақстанда 1886 және 1891 жылдардағы Түркістан және Дала өлкелерін басқару туралы Ережелер бойынша жүзеге асырылды. Түркістан және Далалық өлкелерінде жалпы империялық соттар жүйесі - әлемдік (мировой) судьялар, облыстық соттар және жоғарғы (сенат) сот инстанциясы қалыптасты. Соттардың төтенше съезі әскери губернатордың рұқсатымен шақырылды және өлкелік құқығы берілген орыс чиновнигінің қатысумен өткізілді.
Төменгі сот буыны - халықтық сот болды. Халықтық сот - империялық сотқа қосалқы, өз бетінше мәселені шеше алмайтын тәуелді буын.
Сонымен 1886-1891 жылдардағы сот ісіндегі өзгерістер Ережелерде әкімшілік, сот істерінің жүйесі бекітілді. 1891 жылғы Ережеде сот істері 17 баптан құрылды. Сот жүйелері Россиядағы үлгімен құрылды. Халық (билер) соты үстем тап өкілдерінің мүддесін қорғайтың, жергілікті мұсылмандардың ісін қарайтын ең төменгі сот буыны болды.
Патша өкіметінің отарына айналған еңбекші қазақ халқы оған ақшалай алым-салық төледі. Олардың мөлшері әр турлі болып өзгеріп отырды. Мысалы, 1844 жылғы Ереже бойынша әр түтіннен 1,5 сом жиналса, 1891 жылғы Ереже бойынша 4 сомға жетті.
Тұтас алғанда 1886-1891 жылдардағы реформалар отаршылдық және феодалдық езгіні күшейте түсуге бағытталған еді [14].
Патша өкіметінің қоныстандыру саясаты. Патша өкіметінің аграрлық саясатының ажырамас бөлігі қоныстандыру саясаты болды. Помещиктер мен империалистік буржуазияның мүдделеріне сай келген қоныс аудару мәселесіне патша өкіметі XIX ғ. екінші жартысынан бастап қатты назар аударды. Өйткені, Россияда басыбайлықтың (крепостниктік) жойылуы және әлеуметтік-әкімшілік жөніндегі реформалар аграрлық мәселені толық шешкен жоқ, Россияның орталық аудандарында шаруалардың толқулары тоқмады. Осындай жағдайда патша өкіметі шаруалардың назарын революциялық қозғалыстан аудару үшін бірқатар шаралар қолданды. Қоңыс аудары саясаты сол шаралардың бірі еді. Сібірді,
Қазақстанның солтустік, батыс, орталық және оңтустік шығыс аудандарын отарлау арқылы патша өкіметі Орталық Россиядан шаруаларды қоныс аудартып, жаңа жерлерде солар арқылы өзіне әлеуметтік тірек жасамақ болды.
Әскери-әкімшілік отарлау саясаты Россиядан шаруалардың қазақ жеріне ағылып келуіне жол ашты. Қазақ даласын отарлау саясатын іске асыру жолында Жетісудың бірінші әскери-губернаторы Г.А. Колпаковскийдің бастауымен 1868 жылы Жетісуда шаруаларды қоныстандыру туралы уақытша ережелер бекітілді. Осы ереже бойынша қоныстанушы әр жанға 30 десятина жер беріліді. Қоныс аударушылар 15 жыл мерзімге алым-салықтан, рекруттық (әскери міндет) міндеткерліктен босатылды. Мұқтаж отбасыларына керек-жарақтар алу үшін ақшалай (100 сом) көмек берілді [15].
1883 жылы Жетісу облысының Дала генерал-губернаторлығына қарауына байланысты жергілікті әкімшілік Шығыс Түркістаннан Жетісуға қоныс аударған ұйғырлар мен дунгендерді орналыстыру туралы ереже шығарды. Жаңа документ 1885 жылы 1 мамырда бекітілді. Бұрынғыларымен салыстырғанда жаңа Ережелерде қоңыстанушыларға берілетін артық- шылықтар біраз қысқартылды: енді жер улесі әр адам басына 10 десятина болып белгіленді, қоныстанушылар салықтар мен міндеткерліктерден үш жылға ғана босатылды, ал одан кейінгі үш жылдықта оларды жартылай өтейтін болды.
Патша өкіметі 1889 жылғы 13 шілдеде Село тұрғындары мен мещандарының қазыналық жерлерге өз еркімен қоныс аударуы және бұрынғы қоныс аударғандар жағдайын қарастыру туралы арнаулы ереже бекітті. Бұл ережеде жерді бекітіп берудің тияқты мөлшері белгіленген жоқ, жергілікті өкімет орындарына оның өз қалауынша белгілеуге ерік берілді. Ережеде ішкі істер және мемлекеттік мүліктер министрлері алдын ала рұқсат еткен жағдайда ғана қоныс аударуға болатыны көзделді. Қоныс аударатын басты аймақтар - Жетісу, Ақмола, Семей, Тобыл, Томск губерниялары ңақтылы белгіленді. Сонымен, Село тұрғандары мен мещандардың өз еркімен қоныс аударуы туралы 1889 жылғы ереже Россияның орталық губернияларынан Қазақстанға қоныс аудару қозғалысын ішінара ашып берді және самодержавиенің жалпы аграрлық саясатының мәнді жақтарының бірі болды [8].
Аграрлық саясатты жүзеге асырушылардың бірі-Сібір темір жол комитеті болды (1892 ж. құрылды). Елдің шығысындағы бірсыпыра аудандар темір жолмен байланысқаннан кейін, шаруалардың қоныс аударуы кең өріс алды. Қазақстанда шаруаларды қоныстандыру алдымен Ақмола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Төрғай облыстарында жұргізілді.
Тек 1885 жылдан 1893 жылға дейін Ақмола облысының жергілікті халқынан 251779 десятина жер тартып алынып, 10940 халқы бар 24 жаңа селолар пайда болды. Семей облысында бұл кезде қазақ шаруаларынан 33064 десятина егістік жер тартып алынды. 1884-1891 жыл аралығында мұнда 3324 отбасы қоныстанды. Шеттен шаруаларды әкеліп қоныстандыру Сырдария облысын, Шымкент, Ташкент және Әулиеата уездерін кеңінен қамтыды.
Қоныс аударушылар Россияның Европалық бөлігінен ғана емес, сондай-ақ басқа облыстардан да келді. Мәселен, 1900 жылғы халық санағы бойынша тек Қазақстанның бес облысында (Ақмола, Орал, Төрғай, Семей, Жетісу) ғана 3463598 адам болса, оның ішінде европалық Россиядан келгендер 247 мыңдай адам, Сібірден - 42119, Орта Азиядан - 23530, Польшадан - 1191, Кавказдан - 1672, Финляндиядан - 72, басқа жерлерден 3557 адам келді. Сөйтіп, 1900 жылы 5 облыс бойынша сырттан келушілер өлкенің барлық халқының 10,5 процентін қамтыды. Оларға 44 миллион гектар жер таратылды [12].
Сөйтіп, патша самодержавиесінің Қазақстан территориясын отарлауға бағытталған және дамып келе жатқан Россия капитализмнің мүдделерін бейнелеген аграрлық саясаты XIX ғасырдың екінші жартасында осылайша жүзеге асырылды.
2. 1886 - 1891 жж. әкімшілік ре - фор - ма - лар.
2.1 1886 жыл - дың 2-ма - усы - мын - дағы Түркістан өлкесін басқару ту - ралы ере - же.
III Алек - сандр пат - ша - ның Түркістан өлкесін басқару ту - ралы 1886 жылғы 2 ма - усым - да қол қойған Жар - лығы кең-бай - тақ өлкені басқару - дың бүкіл құры - лымы - на ре - фор - ма жа - са - уды бас - тап берді. Жаңа ере - жеге сәй - кес Түркістан ге - нерал-гу - бер - на - тор - лығына үш об - лыс: Сыр - да - рия, Ферғана, Са - марқанд кіргізілді. Кейінірек - те, 1897 жы - лы, Жетісу об - лы - сы да жаңа ге - нерал-гу - бер - на - тор - лықтың құра - мына берілді. Об - лыстар - дың билігі әске - ри гу - бер - на - тор - ларға берілді. Ха - лық са - ны 800 230 адам, жер көлемі 353 430 шар - шы шақырым бо - латын, көршілес Жетісу об - лы - сы 6 уез - ден: Вер - ный, Қапал, Лепсі, Пішпек, Прже - валь - ский және Жар - кент уез - дерінен тұрды.
1886 жылғы Ере - женің негізгі өзегі бүкіл жер қорын мем - ле - кеттің меншігіне бе - ру бол - ды, ол қазақтар - дың эко - номи - калық әл-ауқаты - ның негізгі ны - саны - мал ша - ру - ашы - лығына ора - сан нұқсан келтірді. Жерді мем - ле - кеттік меншік деп жа - ри - ялап, жергілікті ха - лықты жерін бей - мерзім жалға бе - рушілер деп қараған үкімет, соңғыла - рына мал жаюға, то - пырақ және тас, бал - шық жи - науға құқық бе - ре оты - рып (253-бап), но - мад - тардан құнар - лы алап - тардың алып қойылу - ын тез - детті, ол XX ғасыр - дың ба - сын - да сто - лыпиндік аг - рарлық ре - фор - ма - лар - дың жүргізілуімен аяқтал - ды. 1886 жылғы Ере - женің отар - шылдық бағыты са - лық жүйесінен де өз көрінісін тап - ты. Ол 1867 жылғы Уақыт - ша ере - женің бап - та - рын қай - та - лады; әр түрлі міндет - керліктердің көлемін көбей - тті. Мы - салы, шаңырақ алы - мы 4 сомға дейін көбейтілді. Сот құры - лымын - дағы өзгерістер Ере - жеде көрсетілген жаңалықтар - дың іске асы - рылу - ын заң тәртібімен қам - та - масыз ету - ге тиіс бол - ды және ол ры - нок - тық қаты - нас - тарға тар - тылған әле - уметтік жіктердің мүдде - лерін қорғауды көздеді. Негізгі үш сот инс - тан - ци - ясы - бітістіруші судья, об - лыстық сот және үкіметтік Се - нат отар - шылдық тәртіптер енді ғана ор - ныға бас - таған жағдай - лар - да қоғам - ның тіршілігін құқықтық жағынан қам - та - масыз етуді рет - те - ген бұрынғы заң ере - желерін жоққа шығар - ды. 1886 жы - лы Түркістан ге - нерал-гу - бер - на - тор - лығының көші-қон - ды басқару ере - жесі қабыл - данды. Бұл құжат бойын - ша әрбір ер адамға 10 де - сяти - на жер берілді, қоныс - та - нушы - лар 5 жылға дейін са - лықтан бо - сатыл - ды, кейін 5 жыл - да са - лықтың жар - ты - сын ғана төледі [7].
Ұйғыр - лар мен дүнген - дердің қоныс ауда - руы. Жетісу - да егіншіліктің да - му - ына XIX ғасыр - дың 70 - 90 жыл - да - рын - да Шығыс Түркістан - нан қоныс аударған ұйғыр - лар мен дүнген - дер ықпал етті. Қоныс - танды - ру екі ке - зеңде бол - ды. Бірінші ке - зеңде 1877 жы - лы Тоқмақ ауда - нына (Солтүстік Қырғызс - тан) шэнь - си дүнген - дерінің бір то - бы келді, 1881 - 1883 жыл - да - ры, Санкт-Пе - тер - бург шар - ты - на сәй - кес, Іле өлкесінен ұйғыр - лар мен дүнген - дердің негізгі көпшілігі қоныс аудар - ды.
Қоныс - та - нушы - лар - дың жаңадан 5 бо - лыс: Жар - кент және Кет - пен (қазіргі Пан - фи - лов ауда - нының аумағын - да), Ақсу-Ша - рын (Ұйғыр ауда - нын - да), Ма - лыбай (Ше - лек ауда - нын - да), Қара - су (Еңбекшіқазақ ауда - нын - да) бо - лыс - та - ры құрыл - ды.
Жетісу - да ең жақсы жер - лер ка - зак - тардың пай - да - сына тар - тып алы - нып қойған - дықтан, ұйғыр - лар мен дүнген - дер қол - дан су - лан - ды - рыл - майын - ша егіншілікке он - ша жа - рам - ды бол - маған учас - ке - лер ал - ды. Об - лыстың се - ло халқын жер - ге ор - на - лас - ты - ру жөнінде 1882 жы - лы Жетісу об - лыстық басқар - ма - сы белгіле - ген ере - желер негізінде дүнген - дер мен ұйғыр - лар әрбір ер - кек адамға 10 де - сяти - надан жер алуға тиісті еді. Алай - да 1885 жы - лы қоныс - та - нушы - ларға үлесті жер бөліп бе - ру қолға алынған кез - де, әрбір ер - кек адамға 4 - 5 де - сяти - надан ғана жер бөлініп беріліп, 1892 жыл - дың 1 қаңта - рынан бас - тап об - роктық алым - са - лық са - лына - тын бол - ды [11].
Се - лодағы және қала - дағы ұйғыр мен дүнген ха - лықта - ры өздерінің әкімшілігі, мешіті және оны басқара - тын дінба - сы бар қауым - дарға бөлінді.
Қоныс - та - нушы - лар - дың ке - дей - лен - ген бөлігі алғашқы кез - дерде өздеріне берілген үлесті жердің шағын учас - ке - лерін ғана иге - ре ал - ды. Со - ның нәти - жесінде қауым - дар ішінде өзінше бір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz