Нәрестелік шақтағы бала психикасының даму ерекшеліктері

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
1 Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуы
1.1 Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.11
1.2 Отбасындағы нәресте тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11.17

2 Нәрестелік шақта баланың өсу, даму процесі

2.1 Нәрестенің алғашқы айларда дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.21
2.2 Бала күтімі және бір жасқа дейінгі жаттығулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21.23

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25

Қолданылған әдебиеттер:

1. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы, 1995.
2. Алдамұратов Ә. Қызықты психология.- Алматы, “Қазақ университеті”, 1992.
3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.- Алматы, “Білім” 1996.
4. Әбдірахманов А.,Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша- қазақша сөздік.- Алматы, “Мектеп”, 1976.
5. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.
6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.
7. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.
8. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 1996.
9. Мұқанов М. Ақыл- ой өрісі.- Алматы, 1980.
10. Тәжібаев Т. Жалпы психология.- 2000.
11. Қазақ ұлттық энциклопедиясы
12. Әуезов М., Әдебиет тарихы, Қызылорда, 1927
13.Сейфоллаұлы С., Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары, Қызылорда, 1931
14.Практикум по возрастной и педагогической психологии // Под. ред. А.И. Щербакова М. 1989
15.Ньюкомб Н. Развитие личности ребенка – 8-е междунар. Изд. – Спб: Питер 2002. – 640 . (Серия «Мастера психологии»).
16. Кулагина И.Ю. Колюцкий В.Н. Возрастная психология М., 2002.
17. Оден Е.Е. Возражденные роды. М., 1997.
18. Кон. И.С. Психолгия ранней юности. М., 1989
19.Выготский Л.С. Развитие высших психических функций М., 1960
20. Эриксон Э. Детство и общество. СПб.: ИТД «Летний сад», 2000
21. Хрестоматия по детской психологии // Под. ред. Г.В. Бурменской. М., 1996
22. Волков В.С., Волкова Н.В. Балалар психоолгиясынана жаттығулар жинағы // Аударма: Бусурманова С.Т., Бердібаева С.Қ. Алматы, 1993.
23. Практикум по возрастной и педагогической психологии // Под. ред. А.И. Щербакова М. 1989
24. Ньюкомб Н. Развитие личности ребенка – 8-е междунар. Изд. – Спб: Питер 2002. – 640 . (Серия «Мастера психологии»).
25. Кулагина И.Ю. Колюцкий В.Н. Возрастная психология М., 2002.
Оден Е.Е. Возражденные роды. М., 1997.
26. Кон. И.С. Психолгия ранней юности. М., 1989
27. Выготский Л.С. Развитие высших психических функций М., 1960
28. Эриксон Э. Детство и общество. СПб.: ИТД «Летний сад», 2000

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Жұмыстың мақсаты. Нәрестелік шақ бала психологиясының даму ерекшеліктеріе қарастыру маңызды рөл атқарады.
Өйткені нәрестелік шақ психологиясында бұл кезеңде жаңа-құрылымдар мен саналы ерекшеліктер пайда болады. Бала психикасының дамуындағы дағдарыстын пайда болуын оның жақын арадағы даму аймяғына қатысгы қасиеттерді өзгеру заңдылығымен ұштасты түрде іздестіру керек болады.
Біз іс жүзіндегі тиісті материалдарды талдаудан баста уымыз керек, мұндай материалдарды түсіктіруде ұсынылған теорияға сүйену қажет. Бұл мәселенін түйінді жері бяланың үш жаста дағдарысқа ұшырау себептері нендей жағдайларға байланысты болады және оның қалыпты жағдайдан ауытқуына әсер етуші фактор қандай? деген мәселенің мәнін айқындап көрсетуді талап етеді.
Жұмыстың міндеті. Осы мәселенің мәнін ашып көрсетуде біріншіден, дағдарыс баланың бойындағы мұндай жағымсыз қылықтарын оның тіл алмай, қасарысуынан айыра білу қажет. Нәрестенің жағымсыз қылықтары ересектердіц қойған талаптары мен айткандарының бәріне қарсы шығады. Алайда баланың бір нәрсені істеуге зауқы болмаса мұның бәрі жағымсыз қылықтары мен қарсылық керсетуін (мысалы, ол ойнап жүргеңде оған жатып ұйықта десе, ол бірден тесегіне жатып ұйықтамайды), мұның бәрін дағдарыс кезенінің көріністері деп санауға болмайды. Бала барынша өзінің ойындағысын істегісі келеді. Бірақ оған тыйым салынады. Бұл жайттардың бәрін қисық-қынырлық қылық, жағымсыз мінез деуге болмайды. Осыкдай жағдайда баланың ересектер талабына қарсы әрекеті оның өзі ұнатқан іспен шғылданғысы келетінін көрсетеді.
Осы орада нәрестенің қаз-қаз басып жүруі туралы жоғары даму заңдлықтарының жеке кезеңдеріндегі сапалы өзгерістер жайын да сөз қозғап отырмыз. нәресте бірден тәй-тәй басып жүріп кете алмайды, дегенмен, бірен-сараң болса да ондай балалар бар. Бірден жүрш кететін нәрестені мұқият зертгеу нәтижелері оның бойында әлі де анықтала қоймаған жасырын ерекшеліктері бола-болатындығын көрсетеді. Алайда құпия сыр сәби жүре бастағаннан жоғалатынын байқаймыз. Нәресте тым жас кезінде-ақ жүре алады, бірақ ол әлі нәзік қозғалып, кеңісікте өз бойын билей алмайды. Нәрестенің бойындары мұндай қасиет оның алғашқы дағдарысының мәнін анық байқатады.
Нәрестенің дүниеге келген күнінен бастап, 28-күнге дейінгі уақыт аралығы осылай аталады. Бұл кезде жаңа туған нәрестенің барлық мүшелері және мүшелер жүйесі өз алдына (анасының ағзасына байланыссыз) қызмет атқарып, өзара іс-әрекет жасайды. Мысалы, жылуды реттей алады. Тынысалу, ему, көзін жыпылықтату және басқа рефлекстерді өздігінен іске қосады. Сондықтан бұл уақыт аралығы нәрестелік кезең деп жеке карастырылады.
Мұнда нәресте анасынан нәрлі уыз сүтін емеді. Уыз сүтінде нәрестенің ағзасына қажетті тағамдық заттар өте мол. Сондықтан да уызына жарыған ұлылыққа ұмтылар, азамат боп өседі, ізгілікке құнты бар деген халық нақылында терең тұжырым бар. Ана сүтін ешбір тағаммен теңестіруге болмайды. Ана сүті жетіспеген жағдайда ғана, 6-7 айдан бастап, қосымша тамақтандыруға болады. Бұл кезеңде сәбидің көп уакыты ұйқымен өтеді. Тамақ қажет болғанда, оянады. Емшектік кезеңде тамақ беру уақытын және тазалықты мұқият сақтау қажет. Олай болмаған жағдайда ұйқысы бұзылады, мазасыз болады, асқорытуы ауытқиды. Емшектік кезеңде нәресте қарқынды өседі. Қозғалыс әрекеттері дамиды: мойыны бекиді, отырады, еңбектейді, жүруге талпынады. Бұл кезеңде сүт тістері шыға бастайды, жеке сөздерге тілі келеді. Омыртқа бағанында иілімдер пайда болады. Қол-аяқ бұлшыкеттері де дами бастайды. Нәресте денесін шынықтыруға жүйелі түрде шомылдырудың және таза ауада серуендеудің маңызы зор. Нәресте денесін де, мінез-құлығын да дамытуда қайталау және жүйелілік ережелерін есте сақтау қажет. Мұның бәрі де тамақтануға, ұйкыға және т. б. байланысты шартты рефлекстердің дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді. Бұл кезеңде жаңадан көптеген қозғалысқа байланысты дағдылар қалыптасады. Сәби еркін жүреді, сөйлейді. Айналасындағы заттарға әуестігі артады, әр нәрсені білгісі келеді. Ойлау кабілеті дамиды. Жаңадан шартты рефлекстер калыптасады. Сүт тістері (20) толық шығып үлгіреді.
Өсу және даму - әрбір жеке ағзаға тән қасиеттердің бірі. Өсу мен даму кезінде ұлпалар мен мүшелерде сандық және сапалық күрделі өзгерістер байқалады.

1 Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуы

1.1 Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуы

Баланың дүниеге келуі алғашқы дағдарыс. Оның мәні: тұрақты ортада өісмдік тәрізді тіршіліктен бөлек автономды өмірге өту.
0-ден 2 айға дейін нәрестелік кезең жалғасады. Бұл адам өміріндегі жалғыз ғана биологиялық кезең, осы кезеңде бала әлі де болса әлеуметтік пенде емес, себебі жетекші іс-әрекет жоқ. Бала келесі шартсыз рефлекстермен дүниеге келеді:
1) ағзаның ішкі ортасын реттеуші (демалу, қанайналым);
2) тамақтану (сору, жұту);
3) қорғаныс рефлекстері (көзді жыпылықтату, түшкіру, жөтелу);
4) бағдарланушы (басын күшті тітіркендіргішке бұру);
5) қозғалыстық (қамту, жүзу, адымдау, еңбектеу).
Көптеген рефлекстер балаға өмір сүру үшін қажетті, себебі олар ортаға бейімделуді қамтамасыз етеді. Шартты рефлекстердің алғашқыларының бірі бала өмірінің 10 күнінде пайда болады - бұл тамақтандыруға деген рефлекс.
Танымдық дүниенің дамуы. Дүниеге келген кезде көру және есту анализаторлары толыққанды қалыптаспаған, бірақ қарқынды даму үстінде болады. 2-3 - ші аптада есту, 3-4-ші айда көру шоғырланады.
Эмоционалдық дүниенің дамуы. Үштен жеті аптаға дейінгі жаста балада жандану кешені пайда болады: анасын немесе басқа жақын адамды көргенде күлу, қозғалыс реакциялары, вокализация.
Жандану кешені балада алғашқы қарым-қатынасқа деген әлеуметтік қажеттіліктің пайда болғанын білдіреді. Берілген сапа - бұл баланың қалыпты психикалық дамуының алғашқы белгісі.
Сәбилік кезең (2-айдан 1 жасқа дейін).
Баланың физикалық дамуының негізгі жетістіктері:
1. Қамту және манипуляциялау. Қамту - бұл заттарды қармап ұстап алу, манипуляциялау - бұл өз ыңғайына қарай заттармен әрекет жасау. Қамты мен манипуляцияның рөлі - бұл жаңа жетекші іс-әрекет - заттық-қарулық іс-әретке дайындалу.
2. Еңбектеу - бұл баланың алғашқы өз бетінше қозғалу түрі; оның рөлі- жаңа әсерлерді қамтамасыз ету.
Дамудың әлеуметтік жағдайы - үлкендерге толықтай тәуелділік, ол баланың органикалық қажеттіліктері мен жаңа әсерлерге деген қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Сәбидің жаңа құрылымы- қарым-қатынасқа деге қажеттілік.
Жетекші іс-әрекет - эмоциялар, мимика көмегімен эмоционалды, тікелей қарым-қатынас.
Эмоционалды қарым-қатынастың тапшылығы госпитализм құбылысына әкеледі, яғни психикалық және физикалық дамудың тежелуіне.
Танымдық дүниенің дамуы. Көру және есту түйсіктері қарқынды қалыптасады (3-тен 4 айға дейін). Көру қабылдауы шамамен 11 айда пайда болады. Ес ырықсыз және келесі түрлері басым болады: эмоционалды және қозғалыстық. Зейін ырықсыз. 1 жылдың аяғына таман көркем-әрекеттік ойлаудың алғашқы белгілері байқалады.
Сөйлеу пассивті. 7-8 айда тілді түсіне бастайды. 1 жаста оның пассивті сөз қоры 50 сөзден тұрады. 8 айда, көбінесе 1 жаста сөйлей бастайды, сөз қоры 2-15 сөзден тұрады.
Эмоционалдық дүниенің дамуы. 1 жас дағдарысы. Дағдарыстың мәні: баланың тікелей-эмоционалдық қарым-қатынастан жаңа жетекші іс-әрекетке - заттық-қарулық іс-әрекетке өтуі. Дағдарыстың көріністері: баланың теріс эмоционалдық реакциялары.
Физикалық дамудың негізгі жетістіктері:
1) заттық әрекет, яғни бала заттарды мағынасына сай пайдаланады;
2) тік жүру, өз бетіншелік артады және қолдары босайды.
Дамудың әлеуметтік жағдайы. Үлкендерге тәуелділік сақталады, олар балаға заттарды қолдану тәсілдерін ашады.
Осы жастағы жаңа құрылым. Сөйлеу. Көркем-әрекеттік ойлау. Сөйлеу- активті және пассивті. Активті сөйлеудің дамуы келесі заңдылыққа сүйенеді: 1,5 жасқа дейін тіл баяу дамиды. Бала 30-40- тан 100 сөзге дейін игереді. Оларды сирек пайдаланады. 1,5 жастан кейін бала бастамашыл бола бастайды. 2 жасқа келгенде оның сөз қоры 300 сөзге дейін ұлғаяды. 3 жасқа келгенде 300-ден 1,5 мың сөзге дейін ұлғаяды.
Жетекші іс-әрекет. Заттық - қарулық іс-әрекет, осы іс-әрекет процесінде заттарды қолданудың қоғамдық өндірілген тәсілдерін игеру жүзеге асады.
Танымдық дүниенің дамуы. Қабылдау. Балада 1 жаста заттық қабылдау қалыптасады, бірақ тым шала түрде. Екі жасқа көшкен бала әлі де болса заттардың қасиеттерін анықтай алмйды, ал заттардың өзі айқын белгілерімен танылады. Үшінші жылда бала форманы, көлемді, түсті анықтай алады, үлгі бойынша көзше таңдау жасай алады. Сондықтан баланы негізгі түстермен, формалармен, көлемі бойынша заттардың арақатынастарымен таныстыру қажет. 3 жастағы бала 5-6 форма мен 8 түс жайлы елестетулерді игере алады.
Есту қабылдауы қарқынды дамиды. Зейін ырықсыз. Зейіннің көлемі аз. Ес ырықсыз. Негізгі рөлді қайталау ойнайды. Қозғалыстық ес басым. 1 - ден 3 жасқа дейінгі баланың ақыл-ойын тәрбиелеу, баланы заттармен әрекетті ұйымдастыру арқылы қоршаған дүниемен таныстыру болып табылады.
Эмоционалдық дүниенің дамуы. Тұлға қалыптасуының алғышарттарының, балада өзі туралы пікірдің қалыптасуы - өзіндік сана, өз менін саналы ұғыну.
Мінез-құлық жағдайға байланысты болып табылады, яғни бала дәл қазіргі сәтте пайда болған сезімдер мен тілектер әсерімен әрекеттенеді.
1-ден 3 жасқа дейін адамгершіліктік сезімдердің алғашқы нышандары қалыптаса бастайды: симпатия, эмпатия.
3 жас дағдарысы. Мәні: баланың өз бетіншелігін танытуы. Дағдарыстың байқалуы: қырсықтық, негативизм.
Өсу және даму - әрбір жеке ағзаға тән қасиеттердің бірі. Өсу мен даму кезінде ұлпалар мен мүшелерде сандық және сапалық күрделі өзгерістер байқалады. Адам ағзасының өсуі мен дамуында негізінен 2 кезеңді ажыратады. Бірінші ұрықтық даму (эмбриональдық). Бұл ағзаның ұрықтанған жұмыртқа жасушасынан бастап, туғанға дейінгі уақытты қамтиды. Ұрықтық даму анасының ішінде, яғни жатырда өтеді. Екіншісі - туғаннан бастап, өз тіршілігін жойғанға (өлгенге) дейінгі кезең. Әрбір ағзаның жеке дамуын ғылыми тілде онтогенез (гр. ontos -- жекелей, genes - шығу тегі) дейді. Адамның туғаннан кейінгі жеке дамуында бірнеше кезеңдерді ажыратады.
Нәрестенің дүниеге келген күнінен бастап, 28-күнге дейінгі уақыт аралығы осылай аталады. Бұл кезде жаңа туған нәрестенің барлық мүшелері және мүшелер жүйесі өз алдына (анасының ағзасына байланыссыз) қызмет атқарып, өзара іс-әрекет жасайды. Мысалы, жылуды реттей алады. Тынысалу, ему, көзін жыпылықтату және басқа рефлекстерді өздігінен іске қосады. Сондықтан бұл уақыт аралығы нәрестелік кезең деп жеке карастырылады.
Мұнда нәресте анасынан нәрлі уыз сүтін емеді. Уыз сүтінде нәрестенің ағзасына қажетті тағамдық заттар өте мол. Сондықтан да уызына жарыған ұлылыққа ұмтылар, азамат боп өседі, ізгілікке құнты бар деген халық нақылында терең тұжырым бар. Ана сүтін ешбір тағаммен теңестіруге болмайды. Ана сүті жетіспеген жағдайда ғана, 6-7 айдан бастап, қосымша тамақтандыруға болады. Бұл кезеңде сәбидің көп уакыты ұйқымен өтеді. Тамақ қажет болғанда, оянады. Емшектік кезеңде тамақ беру уақытын және тазалықты мұқият сақтау қажет. Олай болмаған жағдайда ұйқысы бұзылады, мазасыз болады, асқорытуы ауытқиды. Емшектік кезеңде нәресте қарқынды өседі. Қозғалыс әрекеттері дамиды: мойыны бекиді, отырады, еңбектейді, жүруге талпынады. Бұл кезеңде сүт тістері шыға бастайды, жеке сөздерге тілі келеді. Омыртқа бағанында иілімдер пайда болады. Қол-аяқ бұлшыкеттері де дами бастайды. Нәресте денесін шынықтыруға жүйелі түрде шомылдырудың және таза ауада серуендеудің маңызы зор. Нәресте денесін де, мінез-құлығын да дамытуда қайталау және жүйелілік ережелерін есте сақтау қажет. Мұның бәрі де тамақтануға, ұйкыға және т. б. байланысты шартты рефлекстердің дұрыс қалыптасуына септігін тигізеді. Бұл кезеңде жаңадан көптеген қозғалысқа байланысты дағдылар қалыптасады. Сәби еркін жүреді, сөйлейді. Айналасындағы заттарға әуестігі артады, әр нәрсені білгісі келеді. Ойлау кабілеті дамиды. Жаңадан шартты рефлекстер калыптасады. Сүт тістері (20) толық шығып үлгіреді.
Перинаталды кезеңдегі бала психикасының дамуы. Нәрестелік дағдарысы. Нәрестелік кезеңдегі баланың психикалық дамуы. Нәрестелік кезеңнің негізгі жаңа құрылымдары. Сәби дамуының әлеуметтік жағдайы. Сәбилік кезеңдегі жетекші іс-әрекет. Бірінші жыл барысында психикалық функциялар мен процестердің дамуы. Сәбилік кезеңнің негізгі психологиялық жаңа құрылымы. Бір жас дағдарысы. Ерте жастағы балалардың дамуының әлеуметтік жағдайы. Заттық-қарулық іс-әрекеттің дамуы. Ерте шақтағы баланың таным саласының қалыптасуы. Ерте балалық шақтағы тұлғалық саланың дамуы. Тілдің дамуы. Үш жас дағдарысы.
Мектепке алдындағы бала дамуының әлеуметтік жағдайы. Осы жастағы баланың жетекші іс-әрекеті. Сюжеттік-рөлдік ойын. Ойынның баланың жалпы психикалық дамуына әсері. Тынам саласының дамуы. Мектеп алдындағы баланың тілі. Эмоционалдық сала. Еріктің мінез-құлықты бақылауға қабілеттілік ертінде дамуы. Мектепке дейінгі жастағы бала тұлғасының қалыптасуы. Мектепке дейінгі жастағы негізгі психологиялық жаңа құрылымдар. Жеті жас дағдарысы. Баланың мектепте оқуға психоолгиялық дайындығы.
Адамның ең айқай-шулы, ұшқалақ, көз жасы көл эмоцияға толы ғұмыр кезеңіне тек бір ғана жыл бөлінген себебі, бұл -- балалықтың ең интенсивті науқанды кезі. Бала сәби кезінде (1 жасқа дейін) өте тез дамиды. Оған тоғыз айлық эмбрионалдық іштегі жатыр кезеңін қосқанымызда, осы қысқа мерзім өзінің маңызы жағынан келесі бір мүшел -- 12 жылдыққа пара-пар. Бір жасқа дейінгі кезеңге барлық халықтар ерекше назар аударады. Мысалы, қазақ халқы бір жаста баланың тұсауын кеседі. Кейбір шығыс елдерінде бір жасқа толмаған баланы санға да қоспайды (корей, т.б. ұлттар адамға өмірде екі рет үлкен құрмет көрсетеді: 1 жаста, сосын 61-де). Сәби психикасының үлкендерден ерекшелігі, оның барынша эмоциялығында. Өмірдің алдау-арбау, қайғы-қасірет, дос-қас, бай-кедей сияқты қайшылықтарынан бейхабар, сондықтан да уайымсыз, кіршіксіз таза сәбилік кезеңіне Сұлтанмахмұт: Мен сыйлар деп дүние келдім, міне. Бір жас деп есігіңнен ендім, міне. Мен азатпын, мен ақпын, мен өсемін. Не қылсам да басымды бердім, міне! деген еді.
Бала тәрбиелеу қоғамды адам тудырушы ретіндегі отбасының табиғи және әлеуметтік мазмұнымен тығыз байланысты көптеген құрам бөлшектерден тұрантындығы анық.
Біз зерттеп отырған Оңтүстік Қазақстан тұрғындары ортасында этникалық ділдің қалыптасуы және бала тәрбиелеу, әр қашанда, қазақ халқының дәстүрлік әлеуметтік-нормативтік мәдениетінің бай тәжірибесіне сүйенеді. Жылдар бойы жиналып келген бұл халық тәжірибесі қазақ балаларының жастық және жыныстық ерекшеліктері мен айырмашылықтарын есепке алу негізінде қалыптасқан.
Егер нәрестенің, балалардың, жас өспірімдердің жас бойынша жіктелуін қарастыратын болсақ, онда қоғамдық ғылым мамандарымен жалпы қабылданған бірыңғай жіктеудің жоқтығын көруге болады. Психологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне қарай отырып, белгілі отандық этнопедагог К.Ж. Қожахметова келесі жастық кезеңдерді қолданған:
- туғаннан бастап 1 жасқа дейін - нәресте;
-1 жастан 7 жасқа дейін - сәби;
Егер, біз, этнографтарды алып қарастыратын болсақ, онда С.П.Кульсариеваның диссертациялық жұмысынан келесі ұқсас жіктелуін кездестіреміз:
- нәресте - барлық мүмкін зиянды әсерлерден қорғалмаған жаңа туған балалар;
- бөпе, бөбек, сәби - бесікке бөленетін емшек жасындағы балалар;
- кішкентай бала - еңбек ету міңдеті жүктелмеген, 2-3 жасқа дейінгі балаларды білдіретін термин;
- ақылы кірген бала - айтқанды түсінетін, 3-4 жастағы бала, осы
Белгілі отандық этнолог, мәдениеттанушы Н.Ж. Шаханова жастық топ ерекшеліктерін арнайы қарастыра отырып, оларды үш жіктемеге бөле отырып, өзінің келесі нұсқасын ұсынды:
1. Сәбилік кез және ерте балалық шақ, туғаннан бастап шамамен 3 жасқа дейін (нәресте, сәби, бөбек, шақалақ).
Қазақтардың ұлттық салт-дәстүріндегі аталған жастық топтар жүйесін жалпы түрде келесі нақыл сөзбен қамтуға болады:
Бес жасқа дейін баланды патшадай күт,
Бес жастан кейін құлша жұмса,
Он бес жастан кейін досыңдай қара.
Жоғарыда бізбен қарастырылған негізгі жас сатыларын олардың ұсақ кезеңдерімен салыстырмалы түрде үш сатыға бөлуге болады: нәресте немесе сәби кезең, балалық шақ және жасөспірімдік кезең. Бір жас сатысынан екінші жас сатысына өту белгілі бір салт-жоралғылармен байланысты болған. Әр бір жас сатысының киім киюінен, шаш қоюынан, міндеттерінен, мінез-құлық нормаларынан байқалатын өзіндің ерекшеліктері бар. Бір жастан екінші жасқа өту ертерек пайда болған жас сатысынан туындаған және біздің заманымызға дейін тұрмыста қолданылып келе жатқан салт-дәстүр ретінде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен жоралғыларды орындаумен қатар жүрген.
Бізбен көрсетілген әр бір жас кезеңі және бір жас сатысынан екіншісіне өту, жоғарыда бізбен айтылып кеткендей, түп тамырын ерте заманнан және орта ғасырдан алып жатқан, ислам рәсімдері мен тұжырымдарының бір қатарын өзіне сіңірген, арнайы жоралғылар мен рәсімдермен қатар жүреді. Олар келесі бірізділікпен қалыптасқан:
1. Әдетте, бала туғаннан бастап бір жасқа толғанға дейінгі кезең рәсімдер мен жоралғыларға толы болады. Осы уақытта ата-аналары жаңа туған нәрестеге арнап шілдехана тойын жасаған. Егер, ертеректе, шілдехананы бала дүниеге келген күні немесе үшінші күні тойласа, қазіргі кезде - бала мен ана перзентханадан шыққан соң тойлайды және оған тек жақын туыстары, соның ішінде әйелдер ғана қатысқан. Осы жралғылар барысында жаңа туған нәрестенің ата-анасы кімді кіндік шеше ретінде сайлайтындығын жариялаған. Осы күннен бастап баланы қырық күніне дейін күн сайын жуындырып, сылап-сипау рәсімін жасаған. Жуындырудың бір ерекшелігі - баланы бір күні тұзды сумен, екінші күні марганец ерітіндісі қосылған сумен шомылдырып отырған. Суда тұз көп болған сайын (тұзға пісіру) болашақта баланың денесіндегі жаралары мен жарақаттары жылдам жазылады деп санаған. Ал марганец ерітіндісінің әсері емдеу-дезинфекциялау сипатында болған. Баланың денесін күн сайын жуындырғаннан кейін құйрық маймен сылаған [9].
Кіндігі түскеннен кейін бесікке бөлеу арнайы рәсімі жасалады. Бесікке бөлеу, әдетте, бала туғаннан кейін алтыншы-жетінші күні, орта және үлкен буын әйелдері қатысуымен жасалады. Бесікке бөлеу рәсімі баламен тыш-тырма, алып-сату, бесіктің үстінен шабу, бесікке бөлеу жоралғыларымен қатар жүреді. Қалалық жерлерге қарағанда, ауыл жерлерінде бесікке бөлеу барлығына таныс құбылыс болып табылады. Әдетте, Түркістан және Шымкент шеберлерімен жасалған бесік туылған балаға арналып тума-ананың ата-анасымен сыйға тартылады. Сонымен қатар, бесік жабқыштан бастап көрпе, жастық қаптарына дейін барлық қосалқы заттармен жабдықталады. Кейбір отбасыларда, екінші-үшінші бала туғаннан кезде огсы мақсатта аға-әпкелерінен немесе туыстарынан қалған бесік (бұрын қолданылған) қолданыла береді [10].
Шілдехана және бесікке бөлеу рәсімдерінің өткізу мерзімінің аралығындағы уақытта немесе соңғы рәсімді өткізгеннен кейін ат қою дәстүрі жалғасады. Бұл міндетті, көбінесе, моллаларға немес ақсақалдарға жүктейді. Бұл үшін олар ата-анасының көңілінен шыққан есімді тандап алып, азан шақырып, нәрестенің екі құлағына да есімін үш рет қайталап айтады. Бірақ, бүгінгі күні, көп жағдайларда тұңғыш-нәрестеге есімін әжесі немесе атасы қояды. Ізінше. басқа балалар туған кезде бұл міндетті жақын туыстарына, соның ішінде нағашысына, нәрестенің ата-анасының ата-анансына, ағаларына, әпкелеріне жүктейді. Кейбір кездерде бұл міндетті, нәрестенің ата-анасын тәрбиелеген сыйлы тұлғаларға (ұстаздарға, ауылда, ауданда немесе облыста аты әйгілі адамдарға) жүктейді.
Егер ұлдар мен қыздарға қойылған есімдерге көңіл бөліп қарайтын болсақ, онда олардың шығуы бойынша, сондай-ақ, мазмұны және мәні бойынша ерекшеленетіндігін байқауға болады. Қолданалып жүрген есімдердің көбі жергілікті түрік-қазақ тілінен алынған немесе жергілікті тұрғындармен ұлттық есім ретінде қабылданып кеткен, басқа халықтардан алынған.
Алғашқы жас кезеңінің рәсімдері мен жоралғыларына, сондай-ақ, нәресте үшін қауіпті болып саналған 40 күндік мерзімнің аяқталуын білдіретін қырқынан шығару рәсімі жатады. Халықтар арасында аталған уақыт аралығында босанған әйел мен нәресте ауруларға, қауіпті күштердің ықпапынажәнетағы басқаларға төзімсіз болып келеді деп саналған. Қазақстанның басқа облыстары сияқты, бізбен зерттеліп отырған аймақта бұл рәсім ұл балалар үшін 40-шы күні, ал қыз балалар үшін 41-ші күні өткізілген. Біздің уақыт аралығындағы мұндай айырмашылықтың болуы неліктен екенін білу бойынша сұрағымызға мәлімет беруші адамдар бұрыннан келе жатқан салт-дәстүр бойынша қалың малды аз төлеу үшін ұл балаларды қырқынан 40-ші күні, қалың малды көп алу үшін қыз балаларды қырқынан 41-ші күні шығарған деп түсіндірді.
Бұл күні рәсімге қатысу әйелдер баланың қарын шашын, сондай-ақ, нәрестенің аяғы мен қолындағы алғашқы тырнақтарын алып, нәрестенің түймесіз, арты ашық жейдесін - ит көйлегін күнбе-күнгі жейдесіне ауыс-тырған. Содан кейін нәрестені қырық қасықсу құйылған, сондай-ақ, қырық ақ теңгелер салынған арнайы шылапшында шомылдырады. Баланы шомылдыру барысында жасы үлкен әйелдердің біреуі Отыз омыртқаң тез бітсін, қырық қабырғаң тез қатсын! деп айтқан. Шомылдыру жоралғысы аяқталған соң, қатысуышы әр бір әйел өзінің балаларымен немесе немерелерімен осындай жоралғыларды орыңдау үмітімен шылапшындағы немесе тегенедегі теңгелерді бөлісіп алады. Сонымен қатар, аталған рәсімге қатысушылардың барлығына той иелері атынан әр түрлі сыйлықтар, соның ішіңде көйлектік маталар және орамалдар тартылады.
Қазақтарда нәрестелік шақтың аяқталуы бала бір жасқа толар кезде алғашқы қадамдарын жасайтын уақыт тұсау кесу рәсімімен қатар келеді. Бұл рәсімді жүзеге асыру үшін болашақтағы өмірдің қиыңдықтары мен жетістіктерін білдіретін, қой жүнінің ақ-қара түрінен өрілген бау қолданылады. Бір қатар отбасыларда, әсіресе, жас отбасыларда нәрестенің аяғына бұғау ретінде алуан түрлі баулар қолданады. Негізінен, бала қыр-сыры көп болашақ өмірдің қиындықтарына шыдамды болсын деген үмітпен бұғауды қиюды жағымды қасиеттері көп, сыйлы және жылдам әйелге сенген. Аталған рәсім де оған қатысу үшін жиналған қонақтарға арнайы ас берумен аяқталған [17]. Бір жастағы балалардың шашын бірінші рет алғанда, қарын шашының бір бөлігін қалдырып отырған. Үлкен буын өкілдері бар бір қатар отбасыларда баланың маңдай шашын, самайында тұлым шашын, сондай-ақ, қыз балаларда кекіл қалдырып отырған. Қиылған шашты, жақын туыстарынан басқа ешкім білмейтін жерге тығып қоятын болған.
Екінші жағынан, әйгілі отандық этнолог Ә.Т. Төлеубаев айтқандай, баланың нәрестелік шағымен байланысты барлық рәсімдік-жоралғылық әрекеттерде исламдық сенімдердің, исламға дейінгі және магиялық сенімдерің белгілері байқалады. Соңғысына ғалым имитациялиялық, елестеутішілік және түйісу, инициалды және басқа магиялық әрекеттерді жатқызады [2. Екінші кезең немесе балалық шақ рәсімдер мен жоралғылар санының аздығымен сипатталады. Бұл кезеңнің ортасында немес соңында ұл балар мен қыз балалар арасында біртіндеп жынысы бойынша бөліну үрдісі жүреді, ал осы уақытқа дейін олар бірге тәрбиеленіп, әртүрлі бала ойындарына бірге қатысып жүреді. Осындай жыныстық бөліністің көрінуін қыз балалар үшін басқа топқа өтуді білдіретін сырға тағу рәсімінен байқауға болады. Бұл рәсім жақын туыстарының арасыңдағы әйел адамдардың қатысуымен қыз баланың құлағы бірінші рет тесіліп, оған алтын немес күміс сырға тағылады.

1.2 Отбасындағы нәресте тәрбиесі

Жанұяға қосылған нәресте - қай ата-ананың да ең үлкен қуанышы. Сол қуаныш әкелген нәрестеге жеткілікті көңіл бөліп, оның тәрбиесімен айналысу - әке-шешенің негізгі міндеті. Ол үшін жас мөлшеріне қарай нәрестедегі ерекшеліктерді білген жөн. Мәселен, туылғаннан үш жасқа дейінгі аралыққа тоқталайық.
Жаңа туған нәресте алғашқы жылы өте жылдам өседі. Бұл кездің ең басты ерекшелігі - нәрестенің өздігінен өмір сүруге толықтай қауқарсыздығы. Бұл жаста сәби үшін тамақтану, тазалық, ұйқы қаншалықты маңызды болса, оны айналып-толғанып өбектеу де соншалықты маңызды.
Жүргізілген зерттеулер нәресте кезінде ата-анасынан жылылық көрмей өскендердің есейгенде рухани жағынан кемшін тартатындығын дәлелдеген. Осы орайда француздың атақты оқымыстысы, ойшылы Блез Паскальдің өмірін тілге тиек ете кетсек. Әкесі оны өте қатал тәрбиеледі. Баласының болашағына үлкен үміт артқаны сонша, оған толықтай көңіл бөлу үшін мемлекеттік қызметін де тастады. Балаға жағрапия, тарих, пәлсапа, шет тілі мен математиканы да өзі үйреткен әкесі оның сана-сезімін жан-жақты дамытуға барын салды. Паскаль әке үмітін ақтады. Атақты математик, физик тіпті, ірі діни ойшыл дәрежесіне көтерілді. Алайда, оның: өмірім іштей өксікпен өтті, ел секілді бала болып ойнаудың, қуанудың не екенін білген емеспін деп күйзелгенін көпшілік біле бермейді. Өйткені, үш жасында шешесінен айырылды. Паскаль бар-жоғы 39-ақ (1623 - 1662) жыл өмір сүрді. Бала кезінде өз қатарластарымен ойнау оған мұң болды. Есесіне дікеңдеп етіп үнемі қасынан бір елі қалмайтын қатал әкесін ғана көрді. Бұл әрине, оның денсаулығы мен жүйкесіне да кері әсер еткені сөзсіз. Әке баланы ғалым етіп, тәрбиелеп шығаруы мүмкін. Алайда, баланы рухани әрі физикалық жағынан кемелденген жақсы азамат етіп өсіру тікелей шешеге байланысты. Баланың ерте жаста ана махаббатына қатты зәру болатын себептерінің бірі міне осы.
Нәрестелердің қимыл-қозғалыстары дамыған сайын олардың айналаны танып-білуге деген қызығушылықтары да арта түседі. Осының нәтижесінде олардың қоршаған ортамен араласу мүмкіндіктері көбейеді. Әсіресе, жүре бастаған 1 жас шамасында денесіне зияны тиетін нәрселерден қорғану мақсатында қимыл жасауына, айналаны тануына мүмкіндік беру оның әлеуметтік сана-сезімін жетілдіре түседі. Бұл кезеңде баланы не болса содан қақпайлап, заттарды ұстап-көруіне, бойындағы өз қабілетін байқауына мүмкіндік бермеу - баланың өз-өзіне деген сенімсіздік пен бар қабілетін шектеуіне әкеліп, содан өз бетінше әрекет ете алмайтындай күйге түсіреді.
Бала екі жасқа аяқ басқанда қимыл-қозғалыстары анағұрлым көбейе түседі. Көп нәрсені өздігінен жасап көруге құмартады. Бұл кезеңде сырттай бақылай отырып, әрекетіне қолдау білдіру керек. Өз қолымен ұстап көру арқылы үйренуі - баланың сана-сезімін өсіріп, әрі өз-өзіне деген сенімін күшейтеді. Бұл жастағы балаға үйдегі заттарды, айналасындағы нәрселерді тану аса қажет. Ойын ойнауда әлі де басқалардың қолдауына зәру кезі. Көбіне қимылдайтын ойыншықтарды қалайды.
Әлеуметтік тұрғыдан, әлі де толық жетіліп үлгірмегендіктен өз қатарластарымен бірге ойнай алмайды. Сол себепті, ата-ананың баламен ойнауы тек қана баланың ойын қажеттілігін өтегендік емес. Ол сондай-ақ, ата-ананың баламен қарым-қатынасты дамыту, баланы анағұрлым жақыннан тани түсу, оның сана-сезімінің қаншалықты даму үстінде екенін біліп отыру тұрғысынан керек. Оған қоса, баланы ойын кезінде бақылау әрі онымен бірге ойнау - баланы тану үшін ең оңай әрі ең тиімді тәсіл.
Бұл кезеңде баланың қалыпты өсу үстінде екендігін, үлкендерге жақындық танытып әрі олармен тартыншақтамай дереу ойнап кетуінен көруге болады. Екі жасар бала айтқанын орындамай қойсаңыз, бұртиып немесе т.б. қарсы реакция көрсетуі мүмкін. Алайда, анасы баланың көңілін басқа жаққа бұра алуы тиіс. Мысалы, ыдыстағы ыстық шайды ішем деп жармасқанда, басқа бір ыдысқа суық шай немесе басқа сусын құйып ұсыну секілді т.с.с. Бұл баланың табандап тұрып алуына қарсы жасалады. Бір нәрсені сұрап жылаған сайын баланы жазалай беру немесе барлық айтқандарын істей беру кейінгі жылдарда да жалғасын табатын оның қырсықтығы мен табандап тұрып алуды мінезге айналдыруына әкеп соғуы мүмкін.
Әр баланың өзіне тән әркелкі мінезі болады. Сүтпен біткен мінез сүйекпен кетеді деген мақал да балаға туа бітетін мінезді толықтай басқа мінезге айналдырудың мүмкін еместігін аңғартқандай. Алайда, қырсық мінездерін жақсы әрекеттерге барынша бұру - ата-аналар көңіл бөлуі тиіс мәселе. Мысалы, қырсығу мінезін достары арасында жаман сөз айтпау мен жаман қылыққа бармауға бұру секілді. Сонымен қатар, бала мінезінің қалыптасуында ата-ана тәрбиесінің, ортаның, мәдениет пен қоғамның да елеулі әсер ететіндігі сөзсіз.
Бұл жас аралығындағы балалар үшін ата-аналарымен бірге өткізген уақыттарының мәні зор. Екі жасқа дейін сәбидің емуі қаншалықты маңызды болса, бала кезде ата-ана сүйіспеншілігін көру ондағы адамгершілік пен мінездің қалыптасуында үлкен рөл ойнайды. Баламен бірге уақыт өткізу, ата-ананың оған көңіл бөлуі өскенде баланың да басқаларға көңіл бөліп, кісімен сыйласа білуіне, өзгені бағалай алуына әсері тиетінін ұмытпаған жөн.
Бұл жас өздеріне айтылған ескертпелерді тыңдай алатын әрі түсіне алатын уақыт. Басқа балалармен ойнай алатындай сабырлы әрі ынтымақтаса әрекет жасай алатын яғни, әлеуметтік топтың бір мүшесі болуға дайын кезі.
Бала 1 жасқа аяқ басқанда бойдағы біраз қабілеттері жетіледі. Егер мүмкіндік берілсе тамақ жеу, киіну, шешіну сияқты біршама қажеттіліктерін жеке атқара алады. Өз қалауын басқаларға жеткізе алатындай, әлеуметтік қарым-қатынас жасай алатындай тілі шығады. Бірте-бірте өз-өзіне деген сенім қалыптаса бастайды. Әлі де толықтай анасынан ажырай қоймаса да қажет жағдайда алғаш рет анасынан ажырап, ұзақ уақыт бойы басқа бір ортада бола алатын шама.
1 жас үлкен өзгеріс кезеңі. Бұл кезеңде бала өзімшілдік көзқарастан арылып, басқалар да бар деген түсінік қалыптаса бастайды. Бір нәрсені бөлісуді, басқа балалармен бірге топ құрап ойнауды әрі қарапайым ережелерге бағынуды үйренеді. Бұл кезеңде үй ішіндегі іс-әрекеттерге көңіл бөлмей болмайды. Мысалы, өтірік айтпау, алдамау, балаға берген уәдені орындау, балаға сенімсіздік тудыратын қылықтарға бармау, оны тым еркіне жібермеу, қатты жазаламау әрі қатты қорқытпау, үй ішіндегі кейбір жауапкершіліктерді міндеттеу, тазалық пен тәртіп мәселесінде сенім арту секілді т.б.
Баланы алдамау тұрғысынан пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) мына бір ісінің өнегесі мол: Бірде бірдеңе беретінін айтып баласын шақырған әйелден ол: - Сіз шынымен балаға бірдеңе ұстатпақсыз ба?, - деп сұрайды. Әйел: - Иә, құрмам бар еді, - деп жауап бергенде: - Баланы шақырып алып ештеңе бермегеніңізде, Аллаһ есебінде өтірікшілер қатарында болар едіңіз, - деп айтқан екен. Бұған қоса, ата-ана арасындағы өзара сыйластық, ұрыс-керіске бармау, бәсең дауыспен тілдесу, жұмсақ сөйлеу, ымдау, ишарат ету әрекеттері де бала психологиясына айтарлықтай әсер етеді. Кейде әлі бала ғой, не білер дейсің деп аса елемегенмен, бұл жас аралығында жақсы-жаманды ажырата алмаса да, көргендері баланың зердесінде сақталып қалатыны шындық.
Баланың сұрағанын кешіктіріңкіреп беру, әсіресе, айтқан тілді алып, ережеге бағынғанда арқадан қағып, тәтті-пәтті ұсынып, көтермелеп отыру баланы өзімшілдіктен арылтады. Бойындағы сабыры бірнеше ойындар мен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.